VOCABULRIO
Ai - Alho
Akan - Oj
Aku Nganga = Bruxo, Feiticeiro.
Aku Ukulu = Ancestrais.
Alubosa = Alobaa Cebola
Apaxi Iep = Fronte Esquerda.
Apaxi Otozi = Fronte Direita
Arimo (Do Kimbundu ku rima ou kudima, cultivar) Lavra, pequena plantao agrcola.
Termo em desuso a partir do incio do sculo XX.
Avilo Amigo (gria luandense).
Aweto (^) = Obrigado Agradecimento.
Axiluanda V. Muxiluanda.
Bakulu= Ancestrais (Plantados)
Bambi = Frio
Bantu Plural de muntu; designao dos povos africanos entre si, significando seres humanos;
aplicvel tambm s lnguas africanas, cuja flexo se faz por prefixao.
Banzo (Do kimbundu ku banza, pensar, raciocinar) Admirado, aparvalhado, pensativo.
Batukenje (^) = Roda de Santo
Batukot = Festa Ritual
Bazar (Do kimbundu ku baza, romper) Fugir, sair subitamente.
Benbi = Beldroega Erva para Pambunjila
Bnga = Corno (Chifre)
Bots = Chakras.
Bufunfa Medo (calo luandense).
Bungula Dana efetuada pelos feiticeiros quando pretendem atingir algum com um
malefcio; ritmo inspirado nesta dana com muita voga em Luanda nos anos 70 e 80 (t.
kimbundu).
Bunzi = Cor Anil
Buzangue (^) = Quartinha
Calema (Kimbundu, Kalemba) Procela, tempestade no mar.
Calund (Aportuguesamento de Kilundu, plural Ilundu) Esprito de antepassado.
Camalongo Tributo de honra prestado pelo noivo famlia da noiva. Correspondente ao
kimbundu alembamento (t. kikongo).
Cambo (Kimbundu, Dikamba) Amigo.
Cambuta (Kimbundu, Kambuta) Homem baixo.
Candongueiro (Do kimbundu Candonga, negcio ilegal) Termo aplicado modernamente
aos txis coletivos urbanos que, de incio, eram ilegais.
Caporroto Aguardente de milho.
Cassul (Do Kimbundu ku suluka, ficar livre) O filho mais novo.
Cassuneira (Do kimbundu ku suna, ter carranca) Espcie de cacto que chega a atingir quatro
metros de altura.
Cazumbi Alma do outro mundo, duende (t. kimbundu).
Curibotice (Do Kimbundu ku dibota, palrar, dizer mal) Maledicncia.
Dengue = Mingau.
Di = Plural Congo.
Diala = Santo Masculino (Obor)
Dibata Ver Kubata.
Dibla = Esteira Ritual de Palha de Arroz ( Dos mais Velhos).
Dicanga Terreiro de dissaquela (t. kimbundu).
Dicosso-dos-calunds gua lustral destinada ao ritual de evocao dos espritos (Traduo
do Kimbundu, Dicosso dia Ilundu).
Diembe (^) = Pombo
Diembe Dikola = Pomba Rola (P/OXUM)
Diembe Mavambo = Pombo para Pambunjila
Dijina = O que sai do nome (EX.: Mawila e Kissimbe = digina Mawimbe)
Dikajaja = Obi - Em Rep. Camares (Semi-bantus)
Dikamba Amigo, companheiro (t. kimbundu).
Dikambel = Festa Ritual com Cnticos (Origem de Candombl)
Dikelengo = Garganta (Origem da palavra Kele)
Dikumbi = Sol
Dikutu= Umbigo
Dilengue = Contra Egum.
Dilombe Pequeno santurio ou altar de orao do quimbanda (t. kimbundu).
Dimba Nkisi = Obrigao recebida pelo Orix entro do Ronco.
Diongo Arpo bifurcado para fisgar peixes (t. kimbundu).
Dissanga = Caneca.
Dissaquela (Do kimbundu ku sakela, adivinhar) Ritual de evocao dos espritos.
Dixisa = Esteira ritual de taboa do pessoal mais novo.
Dizanga = Lagoas.
Dizungo = Ritual de sada.
Dongo (Kimbundu, Ndongu) Canoa de madeira de mafumeira.
Duilo Cu
Dunda (Kimbundu, Ndunda) Penhor prestado aos espritos pelo seu chamamento.
Eme Designao, em gria, do MPLA (Movimento Popular de Libertao de Angola).
FAA Foras Armadas Angolanas. Designao das PAPLA a partir de 1992.
FAPLA Foras Armadas Populares de Libertao de Angola.
Fenela Designao, em gria, da FNLA (Frente Nacional de Libertao de Angola).
Funji Massa cozida de farinha, denominada fub, geralmente de milho, massambala,
massango mandioca ou batata doce (t. kimbundu).
Gasosa Gorjeta (gria).
Gin = Piolho.
Gundulu = Coentro.
Guiugui = cogumelo
Hla (la) = Caranguejo.
Hombo = Cabrito.
Hxe = Cavalgador.
Ibr= Bacia de gata
Iepe (') = Esquerdo.
Ik = Aca.
Ilamba Ver Kilamba.
Ilmbu Dote ou tributo de honra prestado pelo noivo famlia da noiva; veio a ser
aportuguesado para alembamento (t.kimbundu).
Imbanda Ver Kimbanda.
Imbu = Cachorro.
Iparub = Corte de Animais.
Iparub = Ibos Matana.
Itri = Ao.
Iungo Terra.
Jaw = Ab (AGBO)
Jimbamba (Kimbundu, plural de mbamba) Pequeno bzio.
Jindandu (Kimbundu, plural de ndandu, parente) Famlia, parentes.
Jindombe Gmeo (t. kimbundu).
Jingola Ver Ngola.
Jingollo Gritos tumultuosos, clamores, berraria (t. kimbundu).
Jinguindo (Kimbundu, plural de ngindu, trana, do verbo ku inda, entranar) Trana.
Jinguingi Bagre (t. kimbundu).
Jisoba V. Soba.
Jota Abreviatura para designar a Juventude do MPLA (JMPLA).
Kabasa O mais novo de dois gmeos; tambm sinnimo de contemporneo ou de mundo
dos vivos; tambm aplicvel cidade fortificada do Ngola, na zona onde o rei convive com os
vivos (t. kimbundu).
Kabetula (Do kimbundu, ku betula, levantar; aluso ao levantamento das ndegas) Antiga
dana carnavalesca dos musseques de Luanda, nos anos 50.
Kafej = Bola de Arroz ou aca duro que protege o ori, ritual de ronco.
Kafu = Por-se.
Kafu Dikumbi = Por do sol.
Kafu Kualunda = Por da Lua.
Kafundanka = Plvora.
Kaiari= Dofonitinho.
Kakatuno = Gamo.
Kakuan = Fomotinho.
Kakulu O mais velho de dois gmeos; tambm sinnimo de antepassado ou de mundo dos
mortos; tambm aplicvel zona da cidade fortificada do Ngola onde o rei guarda os objetos
sagrados e as relquias dos antepassados (t. kimbundu).
Kakusu Tilapia, peixe de rio (t.kimbundu).
Kalemba Agitao violenta do mar; por corruptela portuguesa, foi-se transformando com o
tempo em calema (t. kimbundu).
Kalla = Ax, Fora, Muki (Congo).
Kalundu Aportuguesamento de kilundu, esprito de antepassado; tambm se usa para designar
a cerimnia do chamamento desses espritos ou o culto das yanda (t.kimbundu).
Kalunga Mar, abismo; termo tambm utilizado no sentido de morte, firmamento ou mundo
dos mortos (t. kimbundu).
Kalungangombe Ente espiritual que acolhe as almas dos mortos no outro mundo (t.
kimbundu).
Kalungome = Morto.
Kamoxi = Dofono
Kangula = Tesoura.
Karambolo (^) = Galo.
Karamunan = Inhame/car.
Kassamb = Vimo.
Kassangulu = Gamotinho.
Katatu = Fomo
Katu = Nascer, Raiar, Despontar.
Katu Dikumbi = Nascer do sol.
Katu Kualunda = Nascer da Lua.
Katuji = Banheiro.
Katutu Ms do calendrio kikongo e kimbundu correspondendo aproximadamente a Julho,
poca do ano compreendida no kixibu e onde se queimam os morros; antecede o ms da
Kisepa,das queimadas dos terrenos agrcolas (v. Kixibu).
Kaxit = Pato.
Kesso = Dikesso = Makesso = Makasso = Dikasso = Obi.
Kialutuma = Poderosa (Ttulo da Oy)
Kial = Banquinho
Kiamufumale = Perfumado (Ttulo de Danda)
Kianda (plural, Ianda) Esprito das guas (t. kimbundu).
Kiand = Cadeira.
Kiangala Pequena estao seca correspondendo ao ms de Janeiro (t. kimbundu).
Kibaka Pequeno cepo usado como banco; espcie de mocho rudimentar (t. kimbundu).
Kibinda (Plur. Ibinda) Caador profissional, um estatuto inicitico entre os Mbundu,
dispondo de poderes sobrenaturais para lidar com animais selvagens de grande porte (t.
kimbundu).
Kiela Espcie de gamo africano jogado com pedras na areia (t. kimbundu).
Kihba = (Quihba) carrapato.
Kijibanganga Assassino, destruidor (do kimbundu ku jiba, matar).
Kijiku (gentes de) Serviais dos de mudinda originrios de outros cls, em geral prisioneiros
de guerra ou seus descendentes; literalmente, gentes de fogo, por aluso ao acto do servial
acender o fogo da lareira da casa daqueles a quem servem; tambm chamados gentes de quintal
ou gentes de fora (t. kimbundu).
Kijila Interditos; em Portugal, por influncia dos escravos africanos, esta palavra entrou no
lxico portugus sob a forma de quezlia, cujo significado foi evoluindo com o decorrer dos
sculos (t. kimbundu).
Kijinga Espcie de gorro usado como coroa pelos jingola ou como distintivo de linhagem
pelos altos dignitrios Mbundu (t. kimbundu).
Kijing = Cuia.
Kilamba Intrprete ou condutor das sereias (ianda); com a instituio da chamada Guerra
Preta e de outras formaes militares coloniais constitudas por africanos, adquiriu tambm o
significado de capito ou condutor de homens (t. kimbundu).
Kilembu Palavra que viria a ser aportuguesada para alembamento; o mesmo que dote (t.
kimbundu).
Kilombo Acampamento fortificado, entre os Mbangala.
Kil = Sono.
Kimbanda (plur. Imbanda) Especialista de magia Mbundu e Imbangala, havendo vrios tipos
consoantes o esprito que tratavam e os meios que utilizavam (t. kimbundu).
Kimbiji Peixe grande (t. kimbundu derivado da juno do aumentativo ki com o substantivo
mbiji).
Kimenga Preparado base de qualquer animal domstico que as raparigas kikongo tm de
comer durante os ritos de puberdade.
Kingonge Caracol
Kinhoka Cobra comprida (t. kimbundu que est na origem da palavra minhoca).
Kinzri Monstro imaginrio com corpo de fera e pernas humanas (t. kimbundu).
Kipa Magia que concede o poder da metamorfose, geralmente em animais ou rvores, ou da
transmisso de remdios ou preventivos (t. kimbundu).
Kirima = Cor Laranja.
Kirinku = Batata.
Kiriri = Ato sexual.
Kisoko Costume bantu que consiste no acordo ntimo entre duas famlias transmissvel aos
descendentes (t.kimbundu).
Kitembu = Vento.
Kittulu = Flor.
Kixibu Grande estao seca, nebulosa e ventosa que corresponde aos meses compreendidos
entre Maio e Setembro; veio a ser aportuguesada para cacimbo; dela fazem parte os seis meses
de Kasambua, Kanake, Kvu, Kakui, Katutu e Kisepa.
Kixikara = Tocar.
Kixikarangombi = Og. Runt (Jeje).
Kixima Cachimbo, chamin; escavao aberta numa superfcie formando um buraco, que
originou o verbo cachimbar e tambm a palavra cacimba no sentido de poo ou cisterna
(t.kimbundu).
Kizaka Esparregado de folhas de mandioqueira (t. kimbundu).
Kizanga Mar
Kofu Cesto estreito e comprido usado outrora pelas mulheres da Ilha de Luanda na pesca do
nzimbu; tambm usado como medida de capacidade.
Kota (Kimbundu, Dikota) Mais velho.
Ku Luanda Segundo determinados autores, significa para ocidente (t. kimbundu).
Kubata (plur. Dibata) Casa (t.kimbundu).
Kudro Ritmo muito em voga em Luanda na segunda metade dos anos 90, prximo do
Braek e do Rap.
Kuenha Kele = Quebra de Kele (Cerimnia Aps 03 meses de feitura)
Kuffu = Morrer.
Kfua Morte.
Kku = Av.
Kuku ia diala Av (t. kimbundu).
Kula O mesmo que, em kimbundu, Tacula (t. kikongo).
Kulembe Estado lendrio muito antigo do planalto de Benguela.
Kumbi Ngoma = Som dos atabaques (som doa Ogs)
Kumb (Do kimbundu Ukumbu, vaidade) Dinheiro.
Kurupra = Ikodid
Kusamanu Perodo das grandes chuvas entre Fevereiro e Abril (t. kimbundu).
Kutanu Meses de Novembro e Dezembro, compreendidos na estao quente das chuvas
(t.kimbundu).
Kutunda = Adoxo
Kuzuela (') = Ato de soltar a fala do Orix - Il (Oque o santo Grita)
Lambur = Cho
Lekrin= Alecrim.
Lemba dya Ngundu Tio da linhagem matrilinear, entre os Mbundu (t. kimbundu).
Luanda-Dois Expresso de gria, popularizada depois do projecto urbanstico Luanda-2, para
designar a companheira de uma relao extraconjugal.
Luku = Mos e Palmas da Mos.
Lukuaku = Ps e Peito dos Ps.
Lumbu Termo kikongo usado para designar o conjunto dos descendentes de algum pela via
patrilinear.
Lunga Pedao de madeira smbolo de autoridade Mbundu muito antigo, associado em
particular aos bapende; acreditava-se que viera do mar e tinha estreita ligao com a gua de
lagoas e rios.
Lutetle (') = Cana
Ma = Plural Ngola
Maamba = O prprio Santo (Assentamento)
Maganga= Pessoa Virada Unio da Matria + Santo.
Maiombola Sortilgio para aproveitamento da alma de um vivo, levado a cabo, ou por
iniciativa de espritos mortos, ou por aco de feiticeiros; a palavra tambm usada para
designar a prpria alma da vtima (t. kimbundu).
Majina = Nome
Majunlundu = Azeite Doce (Amndoas, Algodo, Menos Azeite)
Maka Questo, conflito (t. kimbundu).
Makala = Carvo
Makanu = Boca
Maksso = OBI
Maku = Bao
Makuiu = Beno
Malunga (Santo de) (Kimbundu, plural de dilunga) Espritos de indivduos de raa branca e
raa negra que se revelam por simpatia e isoladamente, em lugar apropriado.
Mambo Doutrina, preceito (t. kimbundu). Modernamente usado no sentido de assunto, estria.
Mametu = Me
MAMETU MUJINDA = TTULO DE KAIANGU
MANDANKU = ARANHA
Mangonha Preguia (t. kimbundu).
MANJULOP = AZEITE DE DEND
Marufo (ou maruvo ou maluvo) Vinho do sumo de caju ou de seiva de matebeira, palmeira,
palmito ou bordo (t. kimbundu).
Massambala Milho de sorgo ou milho mido, que serve para fazer fuba mas tambm para
alimentar as galinhas.
MASSANGU = BATISMO
Matacos (Kimbundu, plural de Ditaku) Ndegas, nus.
Matebeira rvore da famlia da palmeira cujas folhas so utilizadas para o fabrico de
vassouras, abanos, sacos e e cordas e de cuja seiva, depois de fermentada, se extrai o maluvo (t.
kimbundu).
MATEMA = CAF
MATENA = CAF
Matubas (Kimbundu, plural de Dituba) Testculos.
MAVUL = VINHO
Mavunga Ver vunga.
MAZA = GUA (Congo - Kikongo)
Mazanga Designativo da Ilha de Luanda ou Ilha das Cabras; tanto pode querer dizer ilha como
baa ou mesmo cntaro de barro, pois deriva do verbo kimbundu ku sangana, que significa
convergir; pode igualmente, com a grafia masanga, designar lagoas (plural de disanga, lagoa).
Mbambi Cabra pequena, de pele muito usada na confeco de tambores ou na arte da
adivinhao (t. kimbundu).
Mbiji Peixe (t. kimbundu).
Mbondo Adansonia digitata. rvore africana gigantesca conhecida tambm pelo nome de
baob ou baobabe e, nos pases lusfonos, por embondeiro ou imbondeiro, aportuguesamento
do termo kimbundu.
MENHA = GUA (Angola - Kimbundu)
Menha a ndungu (Kimbundu, literalmente gua ajindungada) Ensopado ajindungado de
peixe seco assado.
MESU DULO = TESTA
Milongo Remdio (t. kimbundu).
Minzangala (Kimbundu, plural de Munzangala, rapaz) Juventude.
Miondona Esprito que, de par com a alma, coexiste num indivduo e se transmite pela via
paterna (t. kimbundu).
Mio Fora, Sopro da Vida.
Monacaxito BM-21, engenho blico de fabrico sovitico introduzido em Angola pelos
cubanos.
Monandengue Criana (t. kimbundu).
Muadi (Do kimbundu Muadiakimi, mais velho) Termo usado na gria luandense no sentido
de indivduo, fulano, tipo, gajo.
MUAGONGO = STIMA VRTEBRA (tambm leva cura)
MUMBA = CARRETO
MUBANKA = BORBOLETA
MUBIKA = TRABALHADOR
MUC KUENDESS = CAMINHADOR
Mucasso Risca de ps especiais feita no corpo para proteco do mal (Do verbo kimbundu
kukasumuna, desimpedir).
MUCHITU = MATO
MUCHITU = MATO
Mudinda (gentes de) Homens livres, na maior parte proprietrios de terras, que viviam fora do
permetro da "cidadela real" ou mbanza do ngola (t. kimbundu).
MUENHO = ALMA
MUGINHA = ALGODO
MUJINDA = TEMPESTADE
MUKATU = SANTO FEMININO
MUK = FORA (CONGO)
MUKIADIME = AGRICULTOR (FORTE)
MUKONGO = CAADOR
Mukulu Antepassado (t. kimbundu).
Mulamba Cozinheiro (t. kimbundu).
MULLE = AL (DE LEMBA)
Mulemba Figueira africana. rvore frondosa (t. kimbundu).
MULEMBO = DEDO
MULEMBO = DEDO
Mulji Feiticeiro, condutor das foras ocultas malficas (t. kimbundu).
Mundele (Plural, Mindele) Homem branco. H vrias explicaes para a origem da
expresso, mas inclinamo-nos para a tradio que relaciona os europeus com os espritos dos
antepassados (ndele, plural jindele), de cor branca (t. kimbundu).
MUNGU = SAL
Muntu Corpo
Musonge Accias (t. kimbundu).
Mutu Cabea Divindade Mais Antiga.
MUTU (^) = CABEA
Muxacato (Do kimbundu ku xakata, friccionar, arrastar) Instrumento de adivinhao
material do quimbanda consistindo num pedao de madeira friccionado por uma vara.
Atualmente, em linguagem urbana, a expresso , por vezes, usada enquanto sinnimo de
umbanda em geral.
Muxiluanda (plur. Axiluanda) Natural da Ilha de Luanda.
MUXIMA = CORAO (TRIBAL)
MUXIMA PUEMA = BOM CORAO (PESSOA BOA)
Muxito Bosque mata; conjunto de rvores, geralmente ao p de um rio ou de uma lagoa (t.
kimbundu).
Muzandala Erva Que Faz Dormir.
Muzongu Caldo de peixe (t. kimbundu).
NANACHE = ABACAXI
NBACHI = TARTARUGA
NBINDA = CABAA
NBU = CACHORRO
NBURI = CARNEIRO
NBURI = CORDEIRO
NBUTU = NAO
Ndandu Parente. Tambm usado no sentido de famlia (t. kimbundu).
NDANJI = RAIZ
NDEMBA = CABELO
NDEMBURO = RUNC
NDUMBI = INICIADO
Ngaeta Harmnica (aquimbunduamento do portugus gaita).
NGANDU = CROCODILO
NGNDU = CROCODILO
NGAND = LAGARTO
Ngangula Ferreiro (t. kikongo, tambm usado em kimbundu).
NGIJI = RIOS OU CACHOEIRAS
NGOGI (J) = CORDA
NGGI (J) = CORDA
Ngola (plur. jingola) Pedao de ferro que a maioria das linhagens Mbundu detinha como
importante insgnia de autoridade, a qual substituu o lunga, estando associada ao povo Samba;
termo vulgarmente aplicvel para designar o seu detentor, ou seja, o Rei (t. kimbundu).
Ngola-Mbole Grande chefe dos exrcitos, imediatamente abaixo do Ngola (Rei) (t.
kimbundu).
NGOMA = SENHOR (ATABAQUES = NGOMA Zazi, etc.)
NGOMBI = COURO DE BOI
NGOMI = PLANETA (VISO GLOBAL - CU + TERRA)
NGULU = PORCO
NGUL = PORCO
NGULUNDU = VEADO
NGULUNG = HOMOSSEXUAL
NGUND = BRIGA
NHOKA = SERPENTE
NHUKI = ABELHA
NKISI = DIVINDADE (ORIX, VODUN, ETC.)
NKULOLKA = PADRINHO
NSABAS = FOLHAS
NTAMBI = QUALQUER CERIMNIA FNEBRE (SIRRUM, AXEXE, ETC.)
NUENE = ELE OU ELA
NUMBI = EGUN
NVULA = CHUVA
NVLA = CHUVA
NZACHI = TROVO
NZACHI = TROVO
Nzambi Deus (t. kimbundu comum generalidade das lnguas bantu).
NZAMBI = DEUS
Nzimbu Pequeno bzio em tempos pescado pelas mulheres da Ilha de Luanda, que servia de
moeda de troca ao Rei do Kongo.
NZO = CASA
NZO = CASA
OCUTANHINHA = LUZ
ODAB DUILO= NUCA
OKUBENJELA = BENO (PEDIR)
OKUBENJELA NZAMBI = DEUS TE ABENOE (OLODUMARE BUKUN RE)
OKUBEZA = ADORADOR
OKUTAINHA = LUZ
ORLELE = OROGBO
OTOZI = DIREITO
OTUZI = DIREITO
OXI = IXI = TERRA
OXI = TERRA (CHO)
PAGOD = KATUJI BANHEIRO
Pancar (Do Kimbundu ku pangala) Embater, chocar.
Paracuca Doce de jinguba em torres (palavra originada no facto de este doce seco ser comido
no acompanhamento da cerveja, sobretudo da marca Cuca).
Pemba Argila branca usada em umbanda para afastar os malefcios e atrair os espritos
benficos (t. kimbundu).
PNTU = BERIMBAU
POK NDEMBA = NAVALHA
PUEMA = BOM
Pula Pessoa de raa branca.
PUMBULU = CORAO (RGO)
PUMBULU = CORAO NO IDIOMA
Quarto do kuosa Quarto de recluso.
Quifumbe (Do kimbundu ku fumba, danificar) Bandido, salteador.
Quilumba (Kimbundu, Kilumba) Rapariga, moa.
Quilunzar (Do Kimbundu Kilunza, arma de fogo) Dar um tiro, balear.
Quimbanda (Kimbundu, Kimbanda) Sacerdote mbundu dos espritos dos antepassados, que
se encontram na terra.
Qunguila (Ou kingila, a que espera, do kimbundu ku kinga, esperar) Mulher que procede,
na rua, ao cmbio mais barato do dlar pelo kwanza. Roque Santeiro Grande mercado paralelo
situado na zona norte de Luanda, onde se vende toda a espcie de mercadorias. Atualmente o
principal abastecedor da cidade.
QUIRIRI = COITO
RIKUSSUKA = VERMELHO
RITENDE = LAGARTIXA
RITENDE = LAGARTIXA
RUTA = ARRUDA
SAMBORO (^) = CANTIGA
Sanga Cntaro de barro (t. kimbundu).
SANJI = GALINHA
Sembar (Do kimbundu ku semba, requebar-se e dar umbigadas) Danar.
Soba (Plur. Jisoba) Chefe local (t. kimbundu).
Sualala Formiga trmite; o aportuguesamento deste termo kimbundu deu origem ao vocbulo
salal, hoje usual.
SUNA = NOME (QUALQUER NOME, NO S DE SANTO) EX.: ORUK)
Sunguilamento Ver Sunguilar.
Sunguilar Passar a noite a conversar, geralmente a contar histrias ou adivinhas (t.
kimbundu).Tacula (ou takula) rvore de cuja casca se extrai uma tinta vermelha usada nos
rituais da puberdade femininos e em cosmtica; a palavra tacula designa tambm a prpria tinta
(t.kimbundu).
TARIMBA = CAMA
TATA = PAI
TIMO = GLNDULA ESPIRITUAL. DURA DO NASCIMENTO AT AOS 7 ANOS,
Trapalhes (Mercado dos) Mercado paralelo da Ilha de Luanda especializado no servio de
refeies.
Trespassar Termo usado em Luanda aps a Independncia para designar, no apenas a venda
de estabelecimento comercial, mas tambm a ocupao de casa devoluta.
TUASAKIDILA (TUASSAKIRILA) = SEJA LOUVADO
TUASAKIDILA NZAMBI = DEUS SEJA LOUVADO
TUBI = FOGO
TBIA = FOGO
TUCABLU = COELHO
TUKABULU = COELHO
UAFUZA KUIZA = VAI E VEM DA MORTE (ABIKU)
UABA = O MAL (OU PESSOA M)
UAKONGO MUTU (^) = CENTRO DA CABEA
Uanda Termo usado tanto no kikongo como no kimbundu e que designa rede, quer de pesca,
quer carga de pessoas ou bagagens.
Uanga Feitiaria, malefcio (t. kimbundu).
Ucussu Ocre vermelho usado em umbanda para atrair a graa dos espritos (t. kimbundu).
UEMB = SAL
UIKI = SAL
Ulungu Embarcao de madeira similar ao ndongo, mas mais pequena (t. kimbundu).
Umbanda (Do kimbundu ku banda, desvendar) Cincia do quimbanda, podendo consistir na
arte de curar ou adivinhar, sempre mediante o chamamento dos espritos dos antepassados.
Vocabulrio de kimbundu no portugus de Luanda Organizado, na sua grande maioria, com base
no Dicionrio de Kimbundu - Portugus de Antnio de Assis Jnior, no Dicionrio
Complementar de Portugus-Kimbundu - Kikongo do Padre Antnio da Silva Maia e no
Dicionrio de Regionalismos Angolanos de scar Ribas
Vunga (plur. mavunga) Ttulo de nomeao, introduzido entre os Mbundu atravs do Libolo,
distinto das posies hereditrias e perptuas.
Xaxatar (Do kimbundu ku xaxata) Tocar, apalpar.
XIKILLA = COR PRETA
XIMAN = NAVALHA (KIKONGO)
Ximbicar Remar vara, geralmente de bordo, espetando-a no fundo da gua do mar, rio ou
lagoa (t. kimbundu).
Xingar (Do kimbundu ku xinga) Injuriar, praguejar.
Xinguilar (Do kimbundu ku xinguila) Entrar em transe. Tem origem na cerimnia da
dissaquela, significando o momento de receber a incorporao dos espritos.
ZAR = ESTAES CLIMTICAS
ZATLA = ALFACE
ZUMB = Roxo
Zungueiro (Do kimbundu ku zunga, circular) Vendedor ambulante
LISTA DE PALAVRAS
As fontes de pesquisa para a elaborao desta lista foram basicamente dois livros:
1-Ensaio de Diccionario Kinbundu-Portuguez- coordenado por J. D. Cordeiro da Matta
2-Gramtica Elementar do Kimbundu ou lngua de Angola
Tendo em mos este material, comecei a unir a regra gramtica com as palavras que estavam
contidas no dicionrio e na prpria gramtica, e passei a partir da a elaborar uma lista pessoal
contendo e dando nfase as muitas regras de concordancia e conjugaes verbais, etc. Muitas
frases foram obtidas dos livros em questo e colocadas aqui para que sirvam de exemplo e
outras foram elaboradas por mim a partir deste estudo.
Muitas vezes encontraro palavras seguidas de uma interrogao, significando que estas
palavras foram obtidas atravs das regras das derivaes dos nomes, porm como no as
encontrei no dicionrio, preferi deixar desta forma at que possa afirmar com certeza que esteja
correto. Fica claro que esta lista poder ser ampliada ou modificada a partir de novos estudos.
Procurei a medida de o possvel colocar vrios verbos conjugados em alguns tempos, mas muito
ainda se tem a acrescentar e eu pretendo ampliar aos poucos. Muito ainda preciso revisar e
possveis aliteraes ou correes podero ser feitas.
As palavras que apresentarem tracinhos (---) precedendo-as ou, significa que a estes tracinhos se
ligaro os ditos prefixos de concordancia das regras de gramtica.
A diferena de alguns termos (Luanda e serto) foi observada pelos autores dos livros, e preferi
fazer referencia a essas diferenas em algumas palavras, mas atualmente precisaramos de uma
pesquisa de campo para saber quais as mudanas que ocorreram nos tempos atuais.
Recentemente adquiri o dicionrio Portuguus-Kimbundo-Kikongo de Pe Antonio da Silva
Maia, e pretendo com o tempo ir introduzindo novas palavras.
A
As palavras comeadas por A incluem entre outras o plural dos substantivos da classe I, isto ,
todos os entes racionais (pessoas) no plural (comeam por Mu no singular e fazem o plural
substituindo MU por A).
Ex = akongo = caadores (plural de mukongo), Ahatu=mulheres (plural de muhatu O). Prefixo
de concordncia do plural da classe I A, que se ligara aos radicais verbais e adjetivos...
O pronome pessoal ene = eles, tem A tambm, como seu prefixo de concordncia estando
includo na lista, ligados aos radicais verbais.
Ex: ene azola = eles amam (verbo kuzola = amar), ene aloka = eles juram (verbo kuloka = jurar)
O ahatu aloka (a mulher jura). Ene aloloka = eles perdoam(verbo kuloloka), etc.
Ahatu aiba =mulher feia
A = prefixo de concordancia da classe I dos substantivos no plural (nomes iniciados pela vogal
A, seres racionais no plural) e tambm do pronome pessoal Ene (eles), quando da conjugao
verbal.
Quando esses nomes precedem um verbo ou adjetivo, a esse verbo ou adjetivo ligamos o
prefixo A---, sendo os tracinhos preenchidos pelo verbo em questo.
O akongo abnga = Os caadores lutam
O akongo azola o muxitu =Os caadores amam a mata
O abika adia kiavulu= Os escravos comem muito
Abika abelesela = escravos obedientes ou mansos
Akongo asuina = caadores fortes, ou corajosos, poderosos.
A---= prefixo de concordancia do pronome pessoal ENE = eles, elas, ligam-se aos radicais
verbais.
Ene azola = Eles amam
Ene adia = eles comem
Ene azuela = eles falam
Ene akolka = eles abaixam-se
Ene ala = ele esto
--= pronome possessivo deles, delas.
Os tracinhos sero preenchidos pelos prefixos de concordncia
O abik = Os escravos deles
O mubika ou O mubika u =Os escravos deles
Kima ki = Coisa deles
Ritari ria = Pedra deles
Mutu u = cabea deles
Uta u = armas deles
Uanda u = rede deles
Mauanda m = rede deles
Tubia tu = fogo deles
Matubia m =fogos deles
Makuria m = comidas deles
Kuria ku = comida deles
Jindandu j = parentes deles
Kanzo k = casinha deles
Tunzo tu = casinhas deles
---A = de, da, do, dos, das (indicando posse). Os tracinhos sero preenchidos pelos prefixos de
concordncia.
Seguem-se diversos exemplos
Ribitu ria nzo = Porta da casa
Riiaki ria sanji = ovo de galinha
Maiaki ma sanji = ovos de galinha
Mabitu ma nzo = Portas da casa
Ndandu ia mama = Parente da me
Mutue ua mutu = cabea de homem
Uhaxi ua mutue = doena da cabea
Uta ua mukongo = arma de caador
Tubia tua muloji = fogo de feiticeiro
Kuria (ou kudia) kua mona = comida de criana
Makuria ma mona = comidas de crianas
Lumbu lua nzo = muro ou quintal da casa
Jindandu ja mama = parentes da me
Ndandu ia mama = parente da me
Tuana tua muhatu = filhinhos da mulher
Katangu ka muxi = ramozinhos da arvore
Poko ia tata = faca do pai
Jipoko ja tata=facas do pai
Abake = do verbo kubaka = guardar, por. Esta na terceira pessoa do singular (ele = muene) ou
do plural (eles=ene),Escrito desta forma tanto nos tempos imperativo como subjuntivo. Quando
em concordncia com o nome o prefixo de concordncia ocupa o lugar da vogal A
Abake=que guarde que guardem, para que guarde.
Abake=guarde, guardem, ponha
Abake o muxima u = Guarde o seu corao
Abake o an = Guarde os seus filhos
Kimbanda kibake o uanga u
Curandeiro guarde o seu feitio
---Abakuile = pretrito II de kubakula = pagar, prestar ou dar contas de rendimento, tributar,
arregaar. Liga-se aos prefixos de concordncia
O kimbanda kiabakuile = O kimbanda pagou, prestou contas...
Etu tuabakuile = ns pagamos...
O soba iabakuile
Ene abakuile= Eles pagaram...
---Abaluile = pretrito II de kubalula = acenar, esgravatar, chamar ou prevenir algum, tocandolhe com a mo ou fazendo sinal.
---Abalumukine = pretrito II de kubalumuka = erguer-se, levantar-se.
Liga-se aos prefixos de concordncia
Etu tuabakuile= Ns levantamo-nos
Muene uabalumukine = eles ergueram-se, levantaram-se.
---Abambuile = pret II de kubambula = inflamar
---Abanduile=preterito II de kubandula=valer, acudir, apaziguar, socorrer, salvar, interceder,
remediar.
---Abanduluile=preterito II de kubandulula=separar
*Abange=verbo (ku)banga=fazer e (ku)banga=lutar
Abange=que faa que faam, que lute, que lutem para que faa...(subjuntivo)
Abange=faa, faam, lute, lutem (imperativo)
Exane o mukongo, nda abange
Chame o caador para que lute
Ou Exane o mukongo abange.
*---Abange= preterito I de kubanga=fazer, lutar
Liga-se aos prefixos de concordncia
Eme ngabange kiavulu=Eu lutei muito
Muene uabange kualetu=Ele lutou por ns
Ene abange=eles lutaram
Abangi=abange=fabricantes, lutadores mubnge= fabricante.
Mubnge =lutador
Deriva do verbo (ku) bnga=fazer Tambm existe o verbo
(ku) bnga=lutar, pelejar.
O ngangula in mubnge ua jipoko
Aquele ferreiro () fabricante de facas
O ngangula ni poko i mubnge
O ferreiro com sua faca () lutador
---Abangele=preterito II de kubanga=fazer, lutar.
Liga-se aos prefixos de concordncia
---Abangujuluile=preterito II de kubangujulula=desprezar, maltratar.
---Abanguluile=preterito II de kubangulula=refazer, renovar, inovar.
---Abanzele= preterito II do verbo kubanza=pensar; liga-se aos prefixos de concordncia.
O Soba ia ambundu iabanzele nii?
O rei dos negros pensou o que
Abari=quitandeiras, mubari= quitandeira.
---Abatula=preterito I de kubatula=decepar, cortar, retalhar, esquartejar, amputar
Liga-se aos prefixos de concordncia
O tata iabatula ou O tata uabatula= o pai cortou
Etu tuabatula=ns cortamos
---Abatuile=preterito II de kubatula=cortar liga-se aos prefixos de concordncia
Eme ngabatuile o xingu ia sanji
Eu cortei o pescoo da galinha
---Abatujuile=pret II de kubatujula=despedaar, partir, retalhar, dilacerar.
Liga-se aos prefixos de concordancia
Muene uabatujuile o xitu = Ele partiu a carne
---Abatukirile=pret II de kubatukila=demorar-se, permanecer longo tempo numa terra ou lugar.
---Abehuile=preterito II de kubehula=copular
---Abenguile=pret II de kubengula=entreabrir
---Abenguluile=pret II de kubengulula=entreabir abertamente
---Abetuile=pret II de kubetula=levantar, erguer, suspender
---Abetuirile=pret II de kubetuila=encostar, recostar.
Abika=escravos, mubika= escravo.
O verbo (ku) bika significa lamentar, agourar, talvez sendo relativo condio do escravo.
Talvez tenha dado origem a essa palavra. Ubika=escravido
---Abiluile=preterito II de kubilula=virar, revolver, voltar, mudar, virar ou mudar de lado, face
ou do direito para o avesso.
---Abingirile=pret II de kubingila=suplicar, favorecer, proteger.
Abiri=plural de mubiri= raa ou famlia que supersticiosamente s pode aplicar-se ao oficio de
ferreiro, e trabalham em tendas volantes nas feiras do serto. A cada individuo destes se d o
apelido de mubiri. Esses negros so oriundos de Loango e foram mandados para o presdio de
Encge, em 1759, quando se fundou este presdio.So outros os usos e costumes destes negros
Entre eles no existe a escravido, so ativos, trabalhadores e inteligentes para os negcios.
---Abirile=pret II de kubila=enredar, criar
---Abitirile=pret II de kubitila=passar por, para
---Abituile=preterito II de kubitula=receber de passagem
---Abituluile=pret II de kubitulula=retocar, repassar
---Abixila=preterito I de kubixila=chegar.
Liga-se aos prefixos de concordncia
Muene uabixila kiambote= Ele chegou bem
Etu tuabixila ni kukata=Ns chegamos doentes
Ene abixila afu= Eles chegaram mortos
---Abixirile= preterito II de kubixila=chegar Liga-se aos prefixos de concordncia
O makamba metu mabixirile mazarinaku
Os amigos meus chegaram transontem (h tres dias atras)
O mubika uabixirile maz
O escravo chegou ontem
---Abokuele=preterito II de kubokola=entrar
Liga-se aos prefixos de concordncia
Muene uabokuele =ele entrou
Etu tuabokuele=ns entramos---Abokuene=preterito II de kubokona=entrar
O soba iabokuene= o rei entrou
Eme ngabokuene= eu entrei
---Abomuene=preterito II de kubomona=esfolar, escoriar.
Liga-se aos prefixos de concordancia
Muene uabomuene o mukutu u
Ele esfolou o corpo dele
*---Abonguele=preterito II de kubongola=ajuntar, reunir, colher, acumular, reunir
Liga-se aos prefixos de concordancia
Tuabonguele kitadi= juntamos dinheiro
*---Abonguele=preterito II de kubongola=curvar-se com as mos fincadas no cho e o Assento
no ar
*---Abu= acabou - preterito I do verbo kubua, liga-se aos prefixos de concordancia
Kitari kiabu, makamba mamuangana.
Dinheiro acabou amigos se dispersam.
Eme ngabu = eu acabei Etu tuabu= ns acabamos
*---Abu= preterito I de kubua= saquear.
Liga-se aos prefixos de concordncia
Ene abu o ima ioso= Eles saquaram as coisa todas
Etu tuabu= ns saqueamos
---Abuakuile= pret II de kubuakula= cachimbar
---Abubirile=pret II de kububila=praguejar
---Abuikirile=pret II de kubuikila=extinguir-se ou apagar-se de vez
Liga-se aos prefixos de concordancia
O tubia tuabuikirile=O fogo apogou-se de vez
*---Abuile=preterito II de kubua=acabar ,findar, finalizar
Liga-se aos prefixos de concordancia
O kudia kuabuile= A comida acabou
*---Abuile=preterito II de kubua=saquear
Liga-se aos prefixos de concordancia
O mubunganu uabuile o kitadi kiami
O vadio saqueou o meu dinheiro
---Abuirile=pret II de kubuila=cansar-se, fatigar-se Liga-se aos prefixos de concordncia
Etu tuabuirile ni kulenga
Ns cansamos de correr (ou fugir)
O tata iabuirile ni kuzuela
O pai cansou de falar
---Abukiririle=pret II de kubukirila=estar ou andar a abanar
---Abukuile=pretrito II de kubukula=partir, quebrar, babar.
---Abuluile=pret II de kubulula=salvar, tirar gua do rio, lagoa ou mar numa talha ou vaso Ligase aos prefixos de concordncia.
Muene uabuluile o muenhu ua mona uami
Ele salvou a vida do filho meu
---Aburile = pret II de kubula= quebrar, arrombar, desmanchar.
Abunganu =vagabundos, vadios mubunganu = vadio.
Deriva do verbo (ku)bungan a= vagabundear,divagar
---Abunguile=pret II de kubungula=separar, saracotear, andar o feiticeiro a danar a noite de
porta em porta.
---Abungujuile=pret II de kubungujula =desprezar, desamparar.
---Aburijirile =pret II de kuburijila = andar a quebrar
---Aburirile = pret II de kuburila = quebrar por ou para
---Abutuile = pret II de kubutula = amputar, cercear liga-se aos prefixos de concordncia.
Muene uabutuile o kinama
Ele amputou a perna
---Aeluile= pret II de kuelula=sarar, curar.
Liga-se aos prefixos de concordncia
Eme ngaeluile = eu sarei, eu curei.
Etu tuaeluile = ns saramos
O tata iaeluile ou O tata uaeluile
---Afakuile=pret II de kufakula=inflamar a plvora
---Afikirile=pret II de kufikila=supor, atribuir.
---Afikiririle=pret II de kufikirila=encostar, amparar.
---Afiri=preterito I de kufila. Liga-se aos prefixos de concordncia
Muene uafiri kudia xitu = Ele preferiu comer carne
---Afirile=pret II de kufila=preferir Liga-se aos prefixos de concordncia
Muene uafirile o kufua
Ele preferiu a morte
O soba iafirile kulenga ou O soba uafirile
O rei preferiu fugir
---Afomuene=preterito II de kufomona=desenfiar, desembainhar.
Liga-se aos prefixos de concordncia
O tata iafomuene o poko
O pai desembainhou a faca
Afua= morrem do verbo kufua
Ene afua = Eles morrem
Afu=morreram pret I do verbo kufua=morrer
Ene afu=Eles morreram
---Afu=preterito I de kufua=morrer.
Liga-se aos prefixos de concordncia
Eme ngafu ni snhi= Eu morri de vergonha
Mene uafu ni nzala= Ele morreu de fome
Etu tuafu ni kikoto=Ns morremos de pena
Eie uafu ni mbmbi=Tu morrestes de frio
Afuila= morrem por, para,em, perecem por, para do verbo kufuila
Ene a tu fuila= Eles morrem por ns
----Afuile=preterito II de kufua=morrer, perecer.
Liga-se aos prefixos de concordncia
Muene uafuile mu ita= Ele morreu na guerra
Ene afuile ni ukota=Eles morreram na velhice
O ndenge iafuile bu ubeka= A criana morreu na solido ( ou no desamparo)
---Afukuile=preterito II de kufukula =virar *kufukula mulenge = ventar
Afula = velam, vigiam, guardam, esto em alerta.
Presente do verbo kufula=velar, ser saborosa a comida.
---Afulu=preterito I de kufula=velar, vigiar, ser saborosa a comida.
Liga-se aos prefixos de concordncia
Muene uafulu o usuku= Ele velou a noite (passou a noite em claro)
---Afumbuile = pret II de kufumbula=estripar
Liga-se aos prefixos de concordncia
O tata iafumbuile o ngombe ou O tata uafumbuile o ngombe
O pai estripou o boi
Afunde = queixosos mufunde =queixoso
Deriva do verbo (ku) funda =queixar-se - Este verbo tambm pode ter o significado de litigar,
pleitear, enterrar, sepultar, fazer julgamento.
---Afundirile=pret II de kufundila=informar, relatar, inquirir. enterrar em logar de, enterrar
por,para
---Afunguile=pret II de kufungula=remexer, vascolejar.
---Afunguluile=preterito II de kufungulula=tornar a remexer
Afurila=velam por , em, para, vigiam por, para em para , por, em do verbo kufuila=velar por,
para, em, saborosa a comida em..
O akongo a mu furila o nzo i
Os caadores velam-lhe a casa sua (=os caadores vigiam a sua casa para voc)
---Afurile=pret II de kufula=ser saborosa (a comida), velar, vigiar, estar de sentinela. Liga-se
aos prefixos de concordncia
O tata iafurile o ribitu riami
O pai velou (vigiou) a minha porta
Etu tuafuirile o usuku Ns velamos a noite (passamos a noite em claro)
Muene uafurile o mukutu ua soba=Ele velou o corpo do rei
---Ahabuile=pret II de kuhabula=comer o co com sofreguido, zampar.
Ahatu=mulheres muhatu=mulher
---Ahumbuile=pret II de kuhumbula=decepar, mutilar.
---Ahumbuluile=pret II de kuhumbulula=tornar a decepar
---Ai= preterito I do verbo kuia=ir. Liga-se aos prefixos de concordncia.
Eme ngai= Eu fui Muene uai= ele foi Eie uai=tu fostes
O kimbanda kiai = O curandeiro foi, Etu tuai=ns fomos.
Enu nuai=vs fostes Ene ai= eles foram
Aimimi=avarentos muimimi = avarento deriva do verbo (ku) imima =ser sovina,recusar,negar
Aiu!= interjeio de dor ou embevecimento, e tambm para exprimir espanto.
Aiu-mam!= interjeio= Ai! Minha Me!. O vocbulo aiu-mam contrao de aiu mama
ua eme
Aiu!=tem o mesmo significado de aiu
A i zola= amado, amam-lhe * o pronome objetivo i =lhe, est em concordncia com os nomes
da classe IX ( soba, tata, mama, pange...)
A mu zola = amado, porem usado com o pronome muene( ele), e com os nomes da classe I
( racionais) que comecem po Mu, e nomes pessoais , sendo mu=lhe, o pronome objetivo nesse
caso
EXEMPLOS: O tata a i zola ku muxima u
O pai amado no teu corao
A mu zola, tata !
Amam-lhe, pai!
Muene a mu zola kualetu
Ele amado por ns
O mukongo a mu zola kualeme
O caador amado por mim
O tata izola Kabila, Kabila a mu zola kua tata
O pai ama Kabila, Kabila amado pelo pai
Aja=Aza=coa imperativo do verbo kuaj=coar
Ajandala= termo aportuguesado= jantam
---Aje ,ou ---Aze=preterito I de kuaja ou Kuaza=coar
Liga-se aos prefixos de concordancia
Muene uaje ni nguzu=Ele coou com fora
Etu tuaje= Ns coamos
Aje=Aze=coce, que coce,cocem, para que cocem que coce.
Do verbo kuaja= kuaza=coar
---Ajele ou ---Azele=Preterito II de kuaza ou Kuaja=coar
Liga-se aos prefixos de concordncia
Etu tuajele ou Etu tuazele=ns coamos
Muene uajele ou Muene uazele
Ajeta= (eles,elas) rodeiam, passeiam, divagam - Do verbo kujeta
Termo usado em Ambaka
Ajiba=(eles,elas) matam,assassinam ( do verbo kujiba)
---Ajibi=preterito I de kujiba=matar, assassinar.
Liga-se aos prefixos de concordncia
Muene uajibi o nzala i= Ele matou a fome dele
Ajibi=assassinos, carniceiros, matadores mujibi=assassino.
sinonimo=kijibanganga deriva do verbo (ku)jiba=matar,assassinar
O mujibi uajibi ni poko i= O assassino matou com sua faca
---Ajibile=preterito II de kujiba=matar, assassinar
Liga-se aos prefixos de concordncia
Muene uajibile o nguma ienu=Ele matou o vosso inimigo
Ajibisa= (eles,elas) mandam matar ou assassinar do verbo kujiba
---Ajibisa=preterito I de kujibisa. Liga-se aos prefixos de concordancia
Eme ngajibisa o nzala ietu
Eu mandei matar a fome deles
---Ajibisile=preterito II de kujibisa. Liga-se aos prefixos de
concordancia.
O mujibi uajibisile o kamba riami
O assassino mandou matar o meu amigo
Etu tuajibisile=ns mandamos matar
Enu nuajibisile=vs mandastes matar
Ajijika= (eles, elas) importunam, apoquentam-do verbo kujijika
Ajijila=(eles,elas) obrigam, teimam, foram- do verbo kujijila
---Ajijila=preterito I de kujijila. Liga-se aos prefixos de concordancia
Eme ngajijila=eu obriguei, eu forcei, eu teimei
Enu nuajijirila=vs obrigastes........
---Ajijirile=Preterito II de kujijila. Liga-se aos prefixos de concordancia
Eme ngajijirile=eu teimei, eu obriguei, eu forcei
Etu tuajijirile=ns teimamos......
Ene ajijirile=eles teimaram....
O kimbanda kiajijirile=o kimbanda teimou, obrigou
Ajika=(eles, elas) fecham, encostam,entalam-do verbo kujika
Ene ajika o njila = Eles fecham o caminho
---Ajiki=preterito I de kujika=fechar, encostar, entalar
Liga-se aos prefixos de concordancia
Eme ngajiki o ribitu=Eu fechei a porta
---Ajikile=preterito II de kujika=encostar, fechar,entalar.
Liga-se aos prefixos de concordncia
O soba iajikile o njila ou O soba uajikile o njila
O rei fechou o caminho
Etu tuajikile o ribitu=Ns fechamos a porta
Ajikata=Ajokota=ficam torrados ou tostados
Ajikinina=somem-se, sucubem -do verbo kujikinina
Ajikita=atam -do verbo kujikita
---Ajikuile=preterito II de kujikula=abrir
Ajikuisa=fazem abrir- do verbo kujikuisa
Ajikujuka=abrem (repetidas vezes) do verbo kujikujuka
Ajikujula=andam a abrir incessantemente- do verbo kujikujula
Ajikuka=desencostam- do verbo kujikuka
Ajikula=abrem -do verbo kujikula
Ajila=abstem-se, acabam, terminam, renunciam a fazer uso de bebida
ou comida -do verbo kujila
Ajiluka=ficam perjurados do verbo kujiluka
Ajilula=juram em falso, quebram o juramento, cometem perjrio
Ajima=apagam do verbo kujima
*Ajimba=incham, intumescem -do verbo kujimba
*Ajimba=esquecem, ignoram -do verbo kujimba
Ajimbila=ficam perdidos
Ajimbirila=perdem-se, extraviam-se, desencaminham-sedo verbo kujimbirila
Ajimbirisa=fazem perder-do verbo kujimbirisa
Ajimbudila=Ajimburila=explicam-do verbo kujimbudila
Ajimbula=declaram, esclarecem-do verbo kujimbula
Ajimbulula=desincham, especificam-do verbo kujimbulula
Ajimbuluka=ficam desinchados, especificam-se.
Ajimina=ficam extintos-do verbo kujimina
Ajiminina=extinguem-se - do verbo kujimina
Ajimisa=fazem extinguir, apagam-do verbo kujimisa
Ajimuna=riscam, destroem, invalidam, anulam-do verbo kujimuna
Ajimununa=destroem repetidas vezes, ivalidam repetidas vezes, anulam sem parar, ricam sem
parar-do verbo kujimununa
Ajina=depreciam-do verbo kujina
Ajinda=teimam do verbo kujinda
Ajindamana=so teimosos-do verbo kujindamana
Ajindameka=Ajindamesa=obrigam, constrangem.
Ajinga=remoinham, passeiam, rodeiam-do verbo kujinga
Ajingala=gingam-termo aportuguesado
Ajinge=passeiem, remoinhem, passeie,passeiem, rodeiem, rodeie
(imperativo e subjuntivo de kujinga)
Ajinge o nzo nda o nguma ia mai
Rodeie a casa para que o inimigo v embora
Ajirika=preceituam, vedam, proibem-do verbo kujirika
---Ajirika=preterito I de kujirika. Liga-se aos prefixos de concordancia
O tata iajirika kudia kua mongua=O pai proibiu comida de sal
O tata ia tu jirika kudia kua mongua
O pai proibiu-nos comida de sal
Ajitu=hspedes, visitas mujitu=hospede.
Ajirila=propendem, tendem, acostumam-se-do verbo kujirila
Ajirisa=acostumam, habituam,gastam, acabam ,consomem do verbo kujirisa
Ajitika=atam
---Ajituine=pretrito II de kujituna=desatar, desamarrar, solta
Ajitujuna=andam a desatar, a soltar, ou desamarrar continuamente - do verbo kujitujuna
Ajituka=desatam-se, soltam-se, desamarram-se-do verbo kujituka
Ajitula=soltam, desatam, desamarram-do verbo kujitula
Ajituna=soltam, desenlaam, desatam-do verbo kujituna
Ajitununa=desenlaam continuamente-do verbo kujitununa
Ajiza=teimam-do verbo kujiza
Ajize=teime, teimem (imperativo e sujuntivo de kujiza)
Ajokota=ficam torrados ou tostados do verbo kujokota
Ajokotesa=esturram ou fazem esturrar
Ajla=apertam, estreitam, esfregam, friccionam-do verbo kujla
Ajole=apertem, aperte, esfreguem, esfregue, friccionem, friccione, estreitem, estreite
(imperativo e subjuntivo de kujola)
Ajolsa=fazem esfregar, fazem frico, fazem apertar, estreitar.
Ajongka=ficam ou esto partidos
Ajongona=partem, (?) vencem (?)-do verbo kujongona
Ajotona=unham-do verbo kujotona
Ajumuna=Ajimuna=destroem, invalidam, riscam, anulam.
Ajunga=Azunga=voltam, volteam, giram ,visitam-do verbo kujunga ou Kuzunga
ka!= interjeio = Credo!
Akabula=bebem ou comem com a mo do verbo kukabula
Akaia=enxotam, afujentam-do verbo kukaia
Akaiela=seguem-do verbo kukaiela
Akaiesa=repudiam, expulsam-do verbo kukaiesa
Akaji=mulheres, amasias, esposas, amigas sing=mukaji
Akaji-a-mona=noras mukaji-a-mona=nora *por contrao tambm se diz akajamona e
mukajamona Ao p da letra seria esposa do filho (a). A partcula do genitivo ---a=de,da, nos
nomes compostos, no entram nas regras de concordncia. No dizemos mukaji ua mona.
Akajina=rivais, competidoras do mesmo homem.
Mukajina = rival
Kajibe = que mate (futuro do subjuntivo de kujiba; liga-se aos prefixos de concordncia).
Ixana o mukongo nda akajibe o hoji in
Chama o caador para que mate o leo aquele
Akaka =atrevem-se, so ousados ou destemidos-do verbo kukaka
Akakele=atreveram-se, foram ousados ou destemidos.
Pretrito II de kukaka
Akakela = atrevem-se por, para,em, so ousados ou destemidos por, para do verbo kukakela
Akakesa = fazem atrever-se, fazem ser ousados ou destemidos do verbo kukakesa
Akakese=faa atrever-se, faa ser ousado ou destemido, faam atrever-se, faam ser ousados ou
destemidos.
Imperativo e subjuntivo de kakakesa
Akakajala = atrapalham-se, atarefam-se-do verbo kukajala
Akakama = engasgam
Akakamana =Akakamena=engasgam-se
Akakamesa =f azem engasgar
----Akakela= preterito I de kukakela=cacarejar, liga-se aos prefixos de concordncia
O sanji iakakela= A galinha cacarejou
*Akakula= do (o primeiro alimento a uma criana) - do verbo kukakula
*---Akakula=preterito I de kukakula = dar o primeiro alimento a uma criana. Liga-se aos
prefixos de concordncia
Muene uakakula o mona uami
Ele deu o primeiro alimento ao meu filho
Akakule=d o primeiro alimento a uma criana, alimentem pela primeira vez uma criana.
(imperativo e subjuntivo de kukakula)
---Akakakula=futuro III de kukakula=dar o primeiro alimento a uma criana. Liga-se aos
prefixos de concordncia
Muene uakakakula o mona uami
Ele haver de dar o primeiro alimento ao meu filho
---Akakakule=futuro III do subjuntivo de kukakula
Liga-se aos prefixos de concordncia, sendo que na 3 pessoa (ele, eles) mantns inalterados.
Akakakule o mona iami= Que d (l) o primeiro alimento de meu filho
---Akakuile=preterito II de kukakula=dar (o primeiro alimento a uma criana)
Liga-se aos prefixos de concordncia
O tata iakakuile ou O tata uakakuile
O pai deu (o primeiro alimento)
---Akale ni=futuro do subjuntivo de kukala ni = ter = que tenha
Bana mon kuria nda akale ni nguzu
D teu filho comida para que tenha fora
Tuakale ni = que tenhamos
*Akalakala=trabalham, lidam do verbo kukalakala
O jingangula *akalakala ni kikete
Os ferreiros lidam com ferro
O jingangula *jikalakala ni kikete
*Jingangula por ser ente racional, pode ter dois prefixos de concordncia.
---Akalakala=pretrito I de kukalakala = trabalhar, lidar.
Liga-se aos prefixos de concordancia
Eme ngakalakala kiavulu = eu trabalhei muito
Etu tuakalakala = ns trabalhamos
O kimbanda kiakalakala=o kimbanda trabalhou
Akalakalela=trabalham por, para, em, lidam por, para
O jingangula akalakalela mutu, o kikete
Os ferreiros trabalham para as pessoas, o ferro
---Akalakalele=preterito II de kukalakala=trabalhar, lidar
liga-se aos prefixos de concordancia
Muene uakalakalele=ele trabalhou
Akalakalesa=fazem trabalhar,mandam trabalhar - do verbo kukalesa
Ene a ngi kalakalesa kiavulu- Eles me fazem trabalhar muito
Akalakasa=Akalakata=tornam-se speros, murmuram em voz baixa
Sussurram
Akalanga=previnem, antecipam ,acautelam -do verbo kukalanga
Akalange=previna, previnam, antecipe, antecipem,
(imperativo e subjuntivo de kukalanga)
Akalangela=previnem para, por, em, antecipam para, por
Do verbo kukanlangela
---Akalangele=preterito II de kukalanga=prevenir, antecipar,
liga-se aos prefixos de concordancia
Akalangesa=faz ou manda prevenir ou antecipar, acautelar
Akaleka=repreendem, apupam
Akaleke=repreenda, repreendam (imperativo e subjuntivo de kukaleka)
Akalekele=*repreenderam preterito II de kukaleka
*repreenda por causa de, para (imperativo de kukalekela)
Akalekela=repreendem por, para, em
Akalekesa=fazem ou mandam repreender
Akalekese=faa ou faam repreender, mande ou mandem repreender
(imperativo e subjuntivo de kukalekesa)
Akalela=fazem coro - do verbo kukalela
Akalele=faa ou faam coro(imperativo e subjuntivo de kukalela)
Akalelele=*fizeram coro preterito II de kukalela
*faam coro por, para(imperativo de kukalelela)
Akalelela=fazem coro por, para, em
Akalalesa=mandam fazer coro do verbo kukalesa
Akalalese=mande ou mandem fazer coro
(imperativo e subjuntivo de kukalesa)
Akalesa=pesquisam , indagam, andam a procurar, averiguam,
Esquadrinham -do verbo kukalesa
Akalese=pesquise, averigue, indague, pesquisem, averiguem
Indaguem (imperativo e subjuntivo de kukalesa)
Akalesela=pesquisam por, para, averiguam por, para, em, andam a
procurar por, para -do verbo kukalesela
Akalesele=*pesquisaram, indagaram, averiguaram, andaram a procurar
(preterito II de kukalesa)
* pesquisem por, para, averiguem por, para, indaguem
por,06/06/13 CULTURABANTU
www.maemartadeoba.com.br/culturabantu/bantu2.html 44/287
(imperativo de kukalesela)
Akalesesa=fazem ou mandam pesquisar por, para, mandam ou fazem
indagar por, para, mandam averiguar por ou para
do verbo kukalesesa
Akalula=rasgam do verbo kukalula
---Akambate= futuro do subjuntivo de kuambata. Sempre d
a ideia de mudana de lugar, liga-se aos prefixos
de concordancia
que leve(l), que carregue(l)
Tumenu o mbika ami kun nda akambate o kinda kiami
Mandai o escravo meu l para que carregue (l) o
cesto meu
---Akambuile=preterito II de kukambula=apanhar uma coisa em
movimento
---Akatuile=preterito II de kukatula=tirar
Akaula=rasgam -do verbo kukaula
Akaule=rasgue, rasguem (imperativo e subjuntivo de kukaula)
Akaurile=*rasgaram (preterito II de kakaula)
*rasgue ou rasguem por, para, por causa de
(imperativo e subjuntivo de kukaurila)
Akaurila=rasgaram por, para, por causa de do verbo kaurila
Akaurisa=mandam ou fazem rasgar do verbo kukaurisa
Akaurise=mande ou mandem rasgar, faam ou faa rasgar
( imperativo e subjuntivo de kukaurisa)
Akexile=estavam (preterito II do verbo kukala)
Ene akexile kuebi? Akexile kun
Eles estavam aonde ? Estavam l (longe)
---Akohuene=preterito II de kukohona
---Akokololuele=preterito II de kukokolola=recortar
Liga-se aos prefixos de concordancia
---Akokuele=preterito II de kukokola=cantar do galo
O dikolombolo diakokuele= O galo cantou
---Akombuele= preterito II de kukombola=traficar, copular, conduzir.
Liga-se aos prefixos de concordancia
---Akondekele= preterito II de kukondeka=honrar, respeitar, guardar.
com cuidado. Liga-se aos prefixos de concordancia
---Akondele= preterito II de kukonda=cercar
Liga-se aos prefixos de concordancia
O akongo akondele o jinguma
Os caadores cercaram os inimigos
O mukongo uakondele o nguma
O caador cercou o inimigo
---Akondele uxiri= preterito II kukonda uxiri=consolar, suavizar
Akongo=caadores mukongo=caador
---Akongoluele=preterito II de kukongolola=limpar tudo, varrer
---Akotuele=preterito II de kukotola=enganar, tirar a fora
Liga-se aos prefixos de concordancia
Aku=seus companheiros06/06/13 CULTURABANTU
www.maemartadeoba.com.br/culturabantu/bantu2.html 45/287
Aku= dotados de, naturais de. Essa palavra ,unindo-se a outras
formam novas palavras compostas.
Ex= Aku-lumbi=invejosos, isto ,
dotados ou possuidores de inveja.O singular seria
mukua-lumbi=invejoso. Akuxi(= aku ixi)=nativos,
ou seja, naturais da terra.
Akua-kiri=verdadeiros
Aku-lumbi=invejosos
Akua-makutu=mentirosos
A ku amba=Oamba=censuram-te, declaram-te, dizem-te
A ku ambela=Oambela=aconselham-te
A ku amburila=Oamburila= toleram-te, consentem-te, s tolerado
Aku-mble=servos, criados, domsticos= akuambele
A ku andla=Oandla=eles te querem (bem), s querido
A ku andekla=Oandekla=mostram-te, iniciam-te, s iniciado
A ku andekle=Oandekle=que eles te iniciem,que eles te mostrem
A ku andela=Oandela=eles te trituram ,s triturado
A ku andele=Oandele=que eles te triturem
Aku-riembu=povos, moradores, vizinhos
Riembu=povoao, vizinhana
---Akurile ou ---Akudile=preterito II de kukula=crescer
Aku-rimi=linguareiros, linguarudos,ms linguas
Rimi=lingua, idioma
Aku-uoma=medrosos mukua -uoma=medroso
Uoma=temor, medo, susto
Akuxi= aku-ixi=nativos, naturais do pais mukuaxi=nativo
Akua=natural de ixi=terra, seria natural da terra
Akuaxi-ienji=estrangeiros mukuxi-ienji=estrangeiros
Akua=natural de ixi= terra ienji= outro seria ento
natural de outra terra
A ku aza= a ku aja=Oaza=Oaja= coam-te,s coado
kuaza=kuaja=coar
A ku baka=Obaka= eles te guardam, s guardado
Akuenu=vossos companheiros mukuenu=vosso companheiro
Akuetu=nossos companheiros mukuetu=nosso companheiro
A ku iluisa= Oiluisa=fazem-te curar, s curado
Akule= para que cresa, cresa, engrandea( do verbo kukula)
Akule nange= engrandea para sempre (kunanga=permanecer, durar, demorar)
Aklu=velhos,maiores,antepassados mukulu=velho,maior...
A ku balumuna=Obalumuna=levantam-te, s levantado
A ku betula=Obetula=erguem-te, s erguido
A ku bukirila=Obukirila=abanam-te, s abanado
A ku bulakana=Obulakana=atendem-te, s atendido
A ku busa=Obusa=assopram-te, s assoprado
A ku buza=Obuza=arrancam-te, s arrancado
A ku fukama=Ofukama=ajoelham-te, s ajoelhado
A ku kombola=Okombola=conduzem-te, s conduzido
A ku kuatese=(que) ajude-te, ajudem-te (subjuntivo de kukuatesa)
Nzambi a ku kuatese (que) Deus te ajude)06/06/13 CULTURABANTU
www.maemartadeoba.com.br/culturabantu/bantu2.html 46/287
A ku kuta=Okutaamarram-te, s amarrado
A ku kutununa=Okutununadesamarram-te, s desamarrado
A ku loloka ou Ololoka=perdoam-te, s perdoado
A ku samba ou Osamba=rezam-te ( abenoam-te), s abenoado
A ku suka ou Osuka=puxam-te, s puxado
A ku toma ou Otoma=pungiram-te, feriram-te, s ferido
A ku tonesa ou Otonesa=acordam-te, s acordado
A ku tuama ou Otuama=precedem-te, s precedido
A ku zola ou Ozola=amam-te, s amado
A ku zola mukongo
s amado caador
S o mukongo eme ngojoribukajana
Sem o caador eu andaria a tropear (viveria tropeando)
O riunda ri riandekela o njila
A flecha sua mostra o caminho (a sua flecha mostra o caminho)
Mukongo ua riunda rimoxi ng
Caador de flecha uma s (=caador de uma flecha s)
Utungila ni uriangela ku polo
Observas e avanas para frente (vai adiante)
Utakula o riunda ri ni unonga
Lanas a flecha sua e acertas (=lana a sua flecha e acerta)
A ku zola mukongo
s amado caador
O mukongo, u ngi longa kutungila o Njila iondo ngi banga kukula
O caador que me ensina a observar o caminho que me far crescer
Kukula mu kiri kia Nzambi
Crescer na verdade de Deus
Eme ngala ni o mukongo ku muxima uami
Eu tenho o caador no corao meu
la= interjeio aportuguesada para exprimir repugnancia.=Ora!
No me maces, interjeio de desprezo.
(---)Alla= radical do verbo kulla=arder, doer, liga-se aos prefixos de
concordancia
Mam! O mukutu ualala
Ai! Me! O corpo doi (ou o corpo arde)
Ala=esto do verbo kukala=estar
Albe=sobe, trepe imperativo de kulaba
Alabuke=adquira calor imperativo de kulabuka
Ala bu kiandu=esto no trono
Ala ku mulombe=esto no escuro
Ala ku mulundu ou Ala bu mulundu=esto na montanha
*Alale=esbrazeie, inflame imperativo de kulala
*Alaleke=tarde, vadie, descuide imperativo de kulaleka
*Alaleke=largue ( a embarcao do porto) imperativo de kulaleka
Alambale ou Alambalale=durma imperativo de kulambala
Alambi=cozinheiros mulambi=cozinheiro
deriva do verbo (ku)lamba=cozinhar. Este mesmo verbo pode tambem ter o
significado de velar,tingir,entulhar06/06/13 CULTURABANTU
www.maemartadeoba.com.br/culturabantu/bantu2.html 47/287
Alambeke=enrodilhe (ponha o pano atado a cintura ou entre as pernas)
Alambese=mande cozinhar imperativo de kulambesa
Ala momo ou Ala momu=esto aqui
Ala muamuku=esto noutro lugar
Ala mu balumuka ou Olobalumuka=esto erguendo-se, esto levantando-se
Ala mu balumuna ou Olobalumuna=esto acordando, esto levantando
Ala mu banga ou Olobanga=esto lutando, esto fazendo
Ene ala mu banga kualetu
Eles esto lutando por ns
Ala mu bangela ou Olobangela= esto defendendo, esto socorrendo, Esto fazendo
para
Ene ala mu bangela o nzo iami
Eles esto defendendo a casa minha
Ala mu batesa ou Olobatesa=esto indo ao encalo, esto seguindo, esto
acompanhando
Ala mu bindama ou Olobindama=esto precisando, esto necessitando, esto tornandose
desditosos, (infelizes )
Ala mu bixila ou Olobixila=esto chegando
Ala mu buna ou Olobuna=esto adormecendo, esto a adormecer
*Ala mu bunda ou Olobunda=esto a saquear, esto saqueando,esto confiscando,
esto sequestrando, esto desbaratando
Ala mu bunda ou Olobunda=esto batendo, esto espancando
Ala mu bunda mu ikoka=esto saqueando nas estradas
Ala mu bunda ku ribitu=esto batendo na porta
Ala mu kaia ou Olokaia=esto a afugentar,esto afugentando, esto enxotando
Kukaia=afugentar
Ala mu kana ou Olokana=esto pretendendo
Ala mu kana kuia mai ou Olokana kuia mai=esto tencionando ir embora
*kukana=pretender, tencionar kuia=ir
Ala mu kasa ou Olokasa=esto a atar, esto amarrando kukasa=atar
Ala mu kema ou Olokema=esto gemendo, esto chorando
Ixana o mama, o ana ala mu kema
Chama a Me, os filhos seus(dela) esto chorando
Ala mu kemba ou Olokemba=esto a enfeitar-se, esto enfeitando-se
Ala mu kenzuluka ou Olokenzuluka=esto ficando purificados, ou esto ficando claros
Ala mu kiesa ou Olokiesa=esto tardando, esto a tardar
O akongo ala mu kiesa
Os caadores esto tardando (demorando)
Mameetu ixana ki
Nossa me chamou j
Akongo etaie *kuitaia=responder, acorrer a um chamado
Caadores respondam (acorram ao chamado)
Ala mu kina ou Olokina=esto danando, esto a danar
Ala mu kinga ou Olokinga=esto esperando
Ala mu kuama ou Olokuama=esto a ferir, esto ferindo
Ala mu kuenda ou Olokuenda= esto a ir, esto partir, esto partindo
Tuembi ni tuakini *kuimba =cantar ---embi(a+imbi)=passado
Cantamos e danamos06/06/13 CULTURABANTU
www.maemartadeoba.com.br/culturabantu/bantu2.html 48/287
Tutumikisa o misambu ietu ku maulu
Enviamos as preces nossas para os cus
Ene atambujila
Eles responderam
Tuatambulula, tuatanesa
Recebemos com prazer, demos as boas vindas
Ene ala mu kuenda ki
Eles esto a partir j (= eles j esto partindo)
Xal Tata
Adeus pai
Tu a sakidila o kuuaba
Agradecemos-Lhes a beleza (formosura)
Ala mu kuenda mai ou Olokuenda mai=esto indo embora
Ala mu kuibila ou Olokuibila=esto desagradando a, esto afligindo a
Ala mu kuiza ou Olokuiza (ou Oloiza?)=esto a chegar, esto chegando, esto vindo
Ala mu kuibula ou Olokuibula= esto a perguntar, esto perguntando
Ala mu kuata ou Olokuata=esto a agarrar, esto agarrando, esto segurando, esto
pegando, esto apanhando, esto tendo
Ala mu kuata Kilunji ou Olokuata kilunji=esto tendo juizo
Ala mu kuata lumbi ou Olokuata lumbi=esto tendo inveja
Ala mu kuata njinda ou Olokuata njinda=esto tendo raiva
Ala mu kuata sonhi ou Olokuata sonhi=esto tendo vergonha
Ala mu kuata ujitu ou Olokuata ujitu=esto tendo respeito
Ala mu kuata ukumbu ou Olokuata ukumbu=esto tendo vaidade
Ala mu kuata uoma ou Olokuata uoma=esto tendo medo
Ala mu kuitaia ou Olokuitaia (ou Oloitaia?)=esto respondendo, esto acorrendo a um
chamado, esto ouvindo
Ala mu Kuongola ou Olokuongola = esto a observar, esto a reparar, esto a revistar,
esto a visitar, esto observando...
Ala mulebi=esto aptos para crescer
Ala mu mbila=esto na sepultura, esto na cova, esto no tmulo
Ala mu mbole=esto no mato, na brenha
Ala mu muxitu=esto na mata, na selva, no bosque, na floresta
Ala mu nzo= esto em casa (dentro de casa)
Ala mu pomoka (ou ponoka) ou Olopomoka ou Oloponoka=esto ficando pelados
Ala mu rikolesa ou Ala mu dikolesa ou Olodikolesa ou Olorikolesa= Esto tendo animo
Ala mu sueka ou Olosueka=esto escondendo
Ala mu suina ou Olosuina=esto podendo, esto ousando, esto aguentando, esto
sendo corajosos, fortes ou valentes
*Ala mu suka ou Olosuka= esto enxotando, esto pastoreando
*Ala mu suka ou Olosuka=esto parando, esto terminando, esto acabando,esto
ficando perto de
Ala mu suka mu njila ou Olosuka mu njila=esto ficando ou parando no caminho,
esto pastoreando no caminho
Ala mu sukila ou Olosukila=esto perseguindo, esto insistindo, esto persistindo
Ala mu sukila ou Olosukila o jinguma=esto perseguindo os inimigos
Ala mu sukina ou Olosukina=esto sendo os ltimos de todos
Ala mu sukina ku rima ou Olosukina ku rima= esto ficando atras ou no fim06/06/13
CULTURABANTU
www.maemartadeoba.com.br/culturabantu/bantu2.html 49/287
Ala mu takula ou Olotakula=esto lanando, esto atirando, esto arremessando
Ala mu takula mariunda= esto atirando flechas
Ala mu takula ou Olotakula matadi=esto atirando pedras
Ala mu takula ou Olotakula misongo=esto atirando flechas
Ala mu talala ou Olotalala=esto esfriando, esto arrefecendo
Ala mu tana ou Olotana=esto sendo felizes
Ala mu tanaku ou Olotanaku=esto seno bem vindos
Ala mu tande ou Ala ku tande=esto no campo
Ala mu tambula ou Olotambula=esto tomando, esto recebendo, esto acolhendo
Ala mu tanesa ou Oltanesa=esto saudando, esto dando as boas vindas
Ala mu zola ou Olozola=esto a amar, esto amando
Ala ni=esto com ou tm
Ene ala ni nzala= Eles esto com fome
Ala ni kilanda=esto com a coroa
Ala ni kilu=esto com sono
Ala ni kilunji=esto com juizo, esto com entendimento, esto com inteligencia
Ala ni mbula=esto com bolha
Ala ni muanu ou Ala ni muanhu=esto com vagar, esto com cuidado
Ala ni muenhu ou Ala ni mueniu=esto com vida
Ala ni mukuluma=esto em silencio absoluto
Ala ni ngolo=esto com fora
Ala ni nguzu=esto com fora, esto com vigor
Ala ni nzala=esto com fome
Ala ni Nzambi=esto com Deus
*Alaula=netos
Alaul=netos deles, delas
Alaulami=meus netos
Alaul=seus netos
Alaul=teus netos
Alaulenu=vossos netos
Alauletu=nossos netos
*Alala=amparam, protegem do verbo kulala=amparar, proteger
Alale= ampare, proteja, amparem, protejam imperativo de kulala
Alla=ninam, acalentam,animam do verbo kulela=ninar, acalentar
Alle=nine, acalente, acaricie,embale, anime ,acalentem, ninem
imperativo de kulla
Alenga=fogem, correm do verbo kulenga=fugir, correr
Alenge= foge, corre, fujam, corram imperativo de kulenga
---Alengele= preterito II de kulenga=fugir, correr. Liga-se aos prefixos de concordancia
O mbika ualengele maz
O escravo deles fugiu ontem
Alenguluke= seja breve, apressado, seja leve imperativo de kulenguka
Alunga=tm razo, triunfam -do verbo kulunga
Alungamena=ajuntam-se, agrupam-se - do verbo kulungamena
Alungisa=julgam, decidem, resolvem, deliberam, do razo - do verbo kulungisa
Alurisa=salgam do verbo kulurisa
Aloji=feiticeiros muloji=feiticeiro
O tata ia tu songolola o aloji
O pai mandou afastar-nos dos feiticeiros.06/06/13 CULTURABANTU
www.maemartadeoba.com.br/culturabantu/bantu2.html 50/287
Kusongolola=mandar afastar tu=nos(pronome objetivo)
Aloka=juram do verbo kuloka(jurar)
Aloke=jure, jurem imperativo de kuloka
Alokole=confesse imperativo de kulokola
---Alokoluele=preterito II de kulokolola=desabafar, desembuchar
O soba ialokoluele= O rei desabafou
Muene ualokoluele= Ele desabafou
Etu tualokoluele=ns desabafamos
---Alokuele = preterito II de kulokola = confessar, por fora o que esta na boca. Liga-se
aos prefixos de concordancia
Alla=provam, experimentam
Alole=prove, experimente, provem experimentem imperativo de kulla
Aloloka=perdoam, desculpam do verbo kuloloka= perdoar
Aloloke=perdoe, desculpe, desculpem, perdoem imperativo de kuloloka
---Alonduele=preterito II de kulondola=distrair
*Alonga=embarcam do verbo kulonga=embarcar
*Alonga=ensinam, educam do verbo kulonga=ensinar, educar
*Alnge=ensine, eduque, ensinem imperativo de kulonga
*Alnge=carregue, embarque, carreguem imperativo de kulnga
---Alongele ou ---Alongoluele=preterito II de Kulongola=criticar, censurar, esclarecer,
descarregou, despejou
Alui=parasitas, papa-jantares mului=parasita=mulue
Deriva do verbo (ku) la=mendigar, ser parasita, viver a custa alheia. Tambem existe o
verbo (ku) lua = guerrear, lutar
Alka!= cuidado! Ateno! Do verbo kualka=acautelar, cuidar, tomar sentido
Aluka! O usuku uolokuiza ki
Cuidado! A noite j est vindo
Aluka=denominam do verbo kuluka =denominar
Alkku!=tem paciencia!
Se o ima iolokuenda kiaiiba, alkku!
Se as coisas esto caminhando mal, tem paciencia!
Alulu=bisnetos (as) mululu=bisneto
Alumata=mordem do verbo kulumata=morder
Alume=maridos, consortes mulume=marido
Alunda=guardam, conservam - do verbo kulunda
Alundama=cavalgam, montam -do verbo kulungama
Alundula=herdam, despejam do verbo kulundula
Alunduri=herdeiros, sucessores mulunduri=herdeiro
Deriva do verbo (ku) lundula= herdar, despejar,derribar
---Alunduile=preterito II de kulundula=herdar, empurrar
O mona ualunduile= o filho herdou
---Alurile=preterito II de kulula=ser amargo
Amama=mulheres, femeas mumama=femea
---Amba=radical do verbo kuamba=dizer, censurar, declarar, falar mal. Os tracinhos
sero preenchidos pelos
Prefixos de concordancia.
O nganga oio iamba makutu. Esse sacerdote falou mentiras
Etu tuamba kiri ng= Ns falamos a verdade somente
Amba=diz, censura, declara do verbo kuamba=dizer, declarar, censurar, falar mal06/06/13
CULTURABANTU
www.maemartadeoba.com.br/culturabantu/bantu2.html 51/287
Amba=moldam, cobrem de barro
Kumba=moldar, cobrir de barro
Ambnji!=ora essa!
---Ambata= radical do verbo kuambata=levar, carregar,
acarretar
Uambata o nzoji ku maulu=(ele) Leva o sonho para os cus
Muene uambata=ele leva (presente)
Ambata o mona =Carrega o seu filho (imperativo)
Mama iambata o mona= A me leva o filho
Ambate=leve carregue, para que leve, que leve, que levem
( do verbo kuambata)
---Ambatela= radical do verbo kuambatela= carrega ou leva para, por
Ene ambatela=eles carregaram, eles levaram
Ene a tu ambatela= eles levaram para ns, ou por ns
--Ambatele=preterito II do verbo kuambata=levar,carregar
acarretar. Os prefixos de concordancia ocuparo
os tracinhos
Enu nuambatele o ima ioso= Vs carregates as coisas todas
Jitata jiambatele o ima ioso=Os pais levaram as coisa todas
Eme ngambatele o ima ioso= Eu levei as coisas todas
Tuambatele=carregamos, levamos
---Ambatesa=radical do verbo kuambatesa=manda carregar, faz carregar, ajuda a levar
Liga-se aos prefixos de concordancia
Ambe=diga, que diga, para que diga, fale, que fale, para que fale,
Que censure, para que censure. Do verbo kuamba
Ambela=recomenda, aconselha, diz, expe,
Do verbo kuambela=dizer, recomendar, aconselhar, expor
*Ambele= (eles, elas) falaram passado II de kuamba=dizer, falar, declarar, censurar
*---Ambele= preterito II do verbo kuamba=dizer, declarar, censurar, falar mal. Os
tracinhos sero preenchidos Pelos prefixos de concordancia.
Eme ngambele, ngixi : Fomeka o poko i
Eu falei, dizendo: embainha a sua faca
O tata iambele, ixi: fomeka o poko i
O pai falou, dizendo...
Etu tuambele, tuixi: fomeka o poko i
Ns falamos dizendo...
Ene ambele, exi: fomeka o poko i
Eles falaram, dizendo...
Ambele, exi...
Falaram, dizendo...
* mbele=faca
*Ambele=recomende, aconselhe, exponha, que recomende para que recomende, que
aconselhe, para que aconselhe Kuambela= recomendar, aconselhar...
Ngi ambele, ki ngakuluami la kula=crescer
Aconselha-me, no cresci ainda.
Ambele mama, tumesena o mulongi i
Aconselhe me, precisamos de seu conselho
Ambsa=faze dizer, faz dizer do verbo kuambesa=fazer dizer06/06/13 CULTURABANTU
www.maemartadeoba.com.br/culturabantu/bantu2.html 52/287
Ambse=faa dizer, que faa dizer, para que faa dizer, faam dizer,para que faam
dizer
Do verbo kuambsa=fazer dizer
Ambomba=(eles)pingam, filtram
Ambombesa=fazem pingar, fazem filtrar
Ambombota=engordam
---Ambuila=radical do verbo kuambuila=largar por ou para, ceder por ou para.
---Ambuile=preterito II do verbo (ku) ambula=largar, soltar, ceder,deixar. Os tracinhos
sero preenchidos pelos prefixos de concordancia.
Etu tuambuile o mubika= Ns soltamos o escravo
O ngana iambuile o mubika= O senhor soltou o escravo
Eme ngambuile o mubika=Eu soltei o escravo
Ambisa=faz desmaiar, faz largar (tempo do imperativo)
Do verbo kuambuisa=fazer desmaiar, fazer largar
Ambise=faa desmaiar, que faa desmaiar, para que faa desmair, faa largar, para
que faa largar, para que faam desmaiar,faam desmaiar,faam largar
do verbo kuambuisa=fazer desmair, fazer largar
Ambka=desmaia, desfalece
Do verbo kuambka= desmaiar desfalecer
Ambke=desmaie, desfalea, que desmaie, para que desmaie, que desmaiem
Do verbo kuambka=desmaiar, desfaler
Ambla=larga, solta, cede, deixa
Do verbo kuambla=largar, soltar, ceder, deixar
Amble= largue, solte,deixe, ceda, que largue, que solte
que deixe,para que deixe, para que solte( do verbo kuambula)
Ambule o ndenge auende mukonda ijia ki
Largue a criana para que ande porque ela j sabe
Ambumbama=(eles) tem a forma redonda
Ambumbamana=(eles) ficam arredondados
Ambundu=pretos,negros mumbundu=negro * em kikongo tem o sentido de escravo
Amburila=tolera, consente
Do verbo kuamburila=tolerar, consentir
Amburile=tolere,tolerem, consinta,consintam, para que tolere, que tolere, para que
tolerem do verbo kuamburila=tolerar, consentir
---Amburirile=pret II de kuamburila=tolerar, consentir
Ameketa=esto nitidos, brilhantes, ndios (do verbo kumeketa)
Ameketa kurila=comeam a chorar
Ameneka=madrugam, levantam-se ao amanhecer, antecipam-se
Kumeneka=madrugar, antecipar, levantar ao amanhecer
Obs=kamene ou kamenemene=manh, madrugada
Amenekena=sadam, cumprimentam (do verbo kumenekena=saudar)
O ana amenekena o kota ririanga
Os filhos cumprimentam primeiro os mais velhos
Kota=forma abreviada de rikota
---Amenekene= preterito II de kumeneka=madrugar), liga-se aos prefixos de
concordancia
Etu tuamenekene=ns madrugamos
*Amenekene=madrugaram, levantaram ao amanhecer,
Anteciparam (preterito II de kumeneka)06/06/13 CULTURABANTU
www.maemartadeoba.com.br/culturabantu/bantu2.html 53/287
obs= kamenemene ou kamene=madrugada, manh
Ene amenekene, ene eoka
Elas levantaram ao amanhecer, elas ficaram cansadas
Kuioka=ficar vencido ou cansado
*Amenekene= saudem, saude cumprimente, saudem, que saudem
do verbo kumenekena=saudar *kumenekena tambm pode significar
saudao, cumprimento
Amenekene o Tata= Cumprimentem o pai
---Amomonuene=preterito II de kumomonona=estar a debicar sempre
---Amomuene=preterito II de kumomona=estar a debicar
Amonha=ociosos, preguiosos sinonimo =kilalu=kimonha
mumonha=mumonia=preguioso, ocioso
umonha=umonia=preguia
---Amosuene=preterito II de kumosona=triturar, machucar, pisar
Amua=mama do verbo kuamua=mamar
O tata iambe: O mona uisi uamua kiavulu
O mama iatambujla: Amua mona, akule mukua nguzo
O pai falou: O recem-nascido mama muito
A me respondeu: Mama filho, para que cresca forte
A mu amba=censuram-lhe, declaram-lhe, dizem-lhe, censurado ou
declarado(seguido de ku, kua ou ni)
A mu amba mukua kituxi
declarado criminoso
A mu ambela=aconselham-lhe, aconselhado
A mu ambela ku= aconselhado por (verbo kuambela voz passiva)
Muene a mu ambela ku tatetu
Ele aconselhado por nosso pai
A mu amburila=toleram-lhe, consentem-lhe, tolerado
A mu andla=eles lhe querem (bem), querido (seguido de Ku,kua ou ni)
A mu andala kualetu
querido por ns
A mu andekla=mostram-lhe, iniciam-lhe, iniciado
A mu andekla kua= iniciado de, por (verbo na voz passiva)
A mu andekela ku= iniciado por (verbo na voz passiva)
A mu andekela ni= iniciado com (verbo na voz passiva)
A mu andela= trituram-lhe, triturado
A mu andela ni= triturado com (verbo kuandela na voz passiva)
A mu aza=A mu aja=coam-lhe kuaza=kuaja=coar
A mu baka=eles lhe guardam, guardado
A mu baka kua=foi guardado por, de (verbo na voz passiva)
A mu ixana kua= chamado de, por (verbo na voz passiva)
Muene a mu ixana kua soba
Ele chamado de rei
A mu jitika= amarrado, amarram-lhe
A mu jitula= solto, desamarrado, desamarram-lhe
A mu kaia= afugentado, afugentam-lhe, enxotado
A mu kaia kua Mukaie= afugentado pelo afugentador
A mu kaiela= seguido, seguem-lhe06/06/13 CULTURABANTU
www.maemartadeoba.com.br/culturabantu/bantu2.html 54/287
A mu kaiesa= expulso, repudiado, expulsam-lhe
A mu landameka= obrigado, forado, obrigam-lhe
A mu landameka kua Nzambi mu kaiela o njila i
obrigado por Deus a seguir o caminho seu
A mu langala=deitam-lhe, deitado
A mu laula= amparado, protegido, amparam-lhe
A mu lela= acariciado, ninado, embalado, ninam-lhe
A mu lundila= guardam-lhe, guardado, reservado
A mu zola = amam-lhe, amado( seguido de ku, kua ou ni)
Ene a mu zola
Eles amam-lhe
A mu zola kua Nzambi
amado de Deus
A mu zolo=foi amado, amaram-lhe
A mu zolo kua= foi amado de, por (verbo na voz passiva, preterito I)
Amue=mame, mamem, para que mamem, que mamem
para que mame do verbo kuamua=mamar
Amuenesa=(eles, elas) fazem ver kumuenesa=fazer ver
Amuika=(eles, elas) reluzem, alumiam,luzem
Kumuika=alumiar,luzir,reluzir
Amuikisa= (eles, elas) mandam alumiar
Kumuikisa=mandar alumiar
A mu iluisa=fazem-lhe sarar, curado (seguido de ku, kua ou ni)
A mu iluisa ni= fazem-lhe sarar com, curado com
Verbo kuiluisa na voz passiva
A mu iluise=que eles lhe curem
A mu kuta ni=amarraram-lhe com, amarrado com
(verbo kukuta=amarrar na voz passiva)
Muene a mu kuta ni mikolo
Ele amarrado com cordas
A mu kuta ku= (ele) amarrado por (verbo na voz passiva)
Amisa=amamenta do verbo kuamisa=amamentar
Amise=amamente, amamentem, que amamenta, que amamentem, para que
amamente
(---)Amuku= outro, mais um(individuo, objeto). Entra nas regras de concordancia,
sendo os tracinhos preenchidos pelo prefixo que concorda com o nome.
Kima kiamuku= outra coisa
Atu amuku=outras pessoas
Mutu uamuku=outra pessoa
A mu menekena= cumprimentam-lhe, sudam-lhe, saudado ou cumprimentado
A mu amenekena kualetu
saudado por ns
A mu vala ou A mu vuala ou A mvala ou A mvuala=
parido, pariram-lhe (isto nasceu)
Ana=filhos Mona=filho(contrao de muana)
Ana a mungua=afilhados mona a mungua=afilhado
Seria filho do sal
(Ku) dia mungua=comer sal ou ser batizado06/06/13 CULTURABANTU
www.maemartadeoba.com.br/culturabantu/bantu2.html 55/287
Anangola= angolenses monangola=angolense
Ou filhos de Angola
Anauisu=criancinhas (novas, recem nascidas)
Monauisu=criancinha, recem nascido
O termo a unio da palavra mona=filho e uisu=verde, fresco
Anda= come, papa do verbo kuanda=comer, papar
Andala=gosta, deseja, precisa (imperativo de kuandala)
Andala o kiambote
Deseja o bem
Andla=gostam, desejam, querem, precisam
Do verbo kuandala=querer, desejar, gostar
Ene andala ku ku bana ujitu
Eles desejam dar-te um presente
Andle=goste, deseje, gostem, precise, precisem, que goste, que precise, para que
gostem
do verbo kuandala=gostar, desejar, precisar
Anda-nzji=sonha
Ande=coma, pape, para que comam, para que coma, que coma, que comam.
Do verbo kuanda=comer, papar
Andekla=indica, mostra, inicia
Do verbo kuandekla=iniciar, mostrar, indicar
Andekle=indique, mostre, inicie, indiquem, mostrem, iniciem, que inicie, para que
inicie, que iniciem
do verbo kuandekla=iniciar, mostrar, indicar
Andela=tritura, mastiga
Do verbo kuandela=mastigar, triturar no imperativo
Andele=triture, mastigue, triturem, mastiguem, que triture, que mastigue, para que
triturem, para que triture
Anka=extende a roupa (para secar) exponha (a vista)
Do verbo kuanka=extender a roupa (para secar)
Expor a vista, patentear
Anetu=nossos filhos (ana+etu)
nga= ainda que, e, ou, apesar de Ex = O menia anga malulu,
ngi ma nua kiomuene= A agua apesar de amarga bebe-la-ei assim mesmo. Note
que o verbo ---nua=beber, no presente seria nginua=bebo, que separado pela palavra
ma= ngi ma nua, sendo ma, neste caso referente ao la de bebe-la-ei
nga hanji ou nganji =antes
Angla=desbota do verbo kuangla=desbotar
Angle= desbote, desbotem, para que desbote, que desbote
para que desbotem
do verbo kungala=desbotar
A ngi amba=eles me censuram, eles me falam, eles me declaram
sou declarado, sou censurado
A ngi ambata=eles me carregam, eles me levam, eles me acarretam, sou levado ou
carregado(seguido de ku, kua ou ni)
Ene a ngi ambata mu njila ia kondama.
Eles me levam para o caminho seguro
Ene a ngi ambata mu kiriri kia kondama
Eles me levam para o lugar seguro06/06/13 CULTURABANTU
www.maemartadeoba.com.br/culturabantu/bantu2.html 56/287
A ngi ambata ni kuzola
Sou levado com amor
ngi ambate=para que me carreguem,carreguem-me, para que me levem, levem-me
O tatetu iakuata o dixisa, nda ngi ambate
O nosso pai pegou a esteira para que eles me levem kukuata=pegar,
apanhar, ter, segurar
A ngi ambela= recomendam-me, aconselham-me, sou aconselhado(seguido de ku, kua
ou ni)
O kota *riami a ngi ambela
Os meus mais velhos me aconselham
A ngi ambela kua rikota
Sou aconselhado pelos mais velhos
*embora seja permitido suprimirmos o prefixo ri de rikota e escrevermos somente
kota , o prefixo de concordncia permanece junto ao pronome possessivo ami(meu),
A ngi amburila=toleram-me, consentem-me, sou tolerado (seguido de ku, kua ou ni)
A ngi amburila, mukonda a ngi mesena.
Eles me toleram, porque precisam de mim
Se amesena, a ngi kondke !
Se precisam, que me respeitem !
A ngi andla=eles me querem (bem), sou querido
A ngi andekla=mostram-me, iniciam-me, sou inuciado(seguido de ku, kua ou ni)
A ngi andela=trituram-me, sou triturado (seguido de ku, kua ou ni)
A ngi aza= a ngi aza=coam-me kuaza=kuaja=coar
A ngi baka=guardam-me, sou guardado (seguido de ku, kua ou ni)
A ngi bandeka=unem-me, sou unido
A ngi balumna =sou acordado, sou despertado, sou levantado, levantam-me, acordamme
A ngi bandula=sou acudido, sou remediado, sou socorrido, socorrem-me, sou salvo,
salvam-me
A ngi beza= sou venerado, sou idolatrado, sou adorado, veneram-me
A ngi bilula= viram-me do avesso, viram-me, sou virado
A ngi bonda=sou enforcado, enforcam-me
A ngi bonde=fui enforcado, enforcaram-me
A ngi bulakana=sou atendido, sou espiado, atendem-me, escutam-me
A ngi busa= sou assoprado, assopram-me
A ngi buxile=fui assoprado, assopraram-me
A ngi fukama=sou ajoelhado, ajoelham-me
A ngi iluisa=fazem-me sarar, sou curado (seguido de ku, kua ou ni)
A ngi iluisa kua Nzambi
Sou curado por Deus
A ngi iluise=que eles me curem
A ngi ixana ou A ngixana= sou chamado, chamam-me
A ngixana kua Nzambi mu kaiela o muondona uami
Sou chamado por Deus para seguir a sorte minha
Nzambi ubana o muondona, o atu asola o jinjila
Deus quem d a sorte, as pessoas escolhem os caminhos
O njila ia kibuko, njila a i bana kua Nzambi
O caminho da felicidade, o caminho dado por Deus
Nzambi! ngi amuenese o njila ia kiri06/06/13 CULTURABANTU
www.maemartadeoba.com.br/culturabantu/bantu2.html 57/287
Deus! Me faa ver o caminho da verdade
A ngi fangana=sou parecido, assemelham-lhe
A ngi nzenzama=sou inclinado, sou suspenso, inclinam-me,suspendem-me
A ngi ombeka =sou molhado, molham-me
A ngi nzenza= sou animado, animam-me
A ngi nzenzeka=sou suspenso, sou pendurado, suspendem-me
A ngi nzonza= sou lisonjeado, sou adulado, adulam-me
A ngi ondama=sou embebido em liquido, embebem-me em liquido
A ngi ongola=sou reparado, sou observado, sou revistado, reparam-me, sou visitado,
visitam-me
Eme a ngi ongola kua tata=Sou observado pelo pai
A ngi zola=eles me amam, amam-me, sou amado
A ngi zole=que me amem, para que me amem
A ngi zolo=fui amado, amaram-me
---Anhongonuene=preterito II de kunhogonona=retorcer, desarticular
---Anhonguene=preterito II de kunhongona=torcer
Liga-se aos prefixos de concordancia
Muene uanhonguene o xingu
Ele torceu o pescoo
nji=ainda
nji-kila=ainda no
---Anjonguene=preterito II de kunjongona=tirar um bocado do todo
Liga-se aos prefixos de concordancia
Enu nuanjonguene o xitu
Vs tirastes um bocado de carne
---Anokuene=preterito II de kunokona=pisar, moer, trilhar
Liga-se aos prefixos de concordancia
O tata ianokuene=o pai moeu, pisou, trilhou
Muene uanokuene=ele moeu
---Anomuene=preterito II de kunomona=tirar( sinonimo=katula)
Anu=anue=bebedores munue=munui=bebedor deriva do
Verbo ---nua=beber
Anu=beberam Pret I do verbo kunua=beber
Ene anu kiavulvulu=Eles beberam muitssimo
Anua=bebem do verbo kunua=beber
Ene anua kiavulu= Eles bebem muito
A nu amba=censuram-vos, declaram-vos, sois declarado, sois censurado
A nu ambela= aconselham-vos, sois aconselhado (nesse caso seguido de ku, kua ou ni)
Ene a nu ambela ima iambote, maji o kusola kuenu
Eles vos aconselham coisas boas, mas a escolha vossa
Kusola=escolher, optar O kusola=o escolher =a escolha
A nu ambela ni kuzola
Sois aconselhado com amor
A nu amburila=toleram-vos, consentem-vos, sois tolerado(nesse caso seguido de Ku,
kua ou ni)
A nua amburila kualetu
Sois tolerado por ns
A nu andla= eles vos querem (bem), sois querido (nesse caso seguido de Ku, kua ou
ni)06/06/13 CULTURABANTU
www.maemartadeoba.com.br/culturabantu/bantu2.html 58/287
A nu andala kua tata
Sois querido do pai
A nu andekla=mostram-vos, iniciam-vos, sois iniciado (nesse caso seguido de ku, kua,
ou ni)
A nu andekla kua Nzambi
Sois iniciado por Deus
A nu andekle=que eles vos iniciem, que eles vos mostrem
A nu andele=que eles vos triturem
A nu aza= A nu aja= coam-vos
A nu aze=A nu aje=que eles vos cocem
A nu baka=eles vos guardam
A nu iluisa=vos fazem sarar, eles vos curam
Sois curado (verbo na voz passiva), nesse caso sempre
Seguido da preposio Ku, Kua ou Ni
A nu iluisa kua Nzambi
Sois curado por Deus
A nu iluise=que eles vos curem
Anzangala=jovens, rapazes Munzangala=jovem
Anzenza=ignorantes, boais munzenza=ignorante( o que no tem conhecimento)
---Aoluele=preterito II de kuolola=recolher roupa enxuta
---Aonguele=preterito II de kuongola=observar, reparar, revistar, visitar
---Apomuene ou---Aponuene= preterito de de kupomona ou kuponona
=pelar, liga-se aos prefixos de concordancia
---Apopoluele=preterito II de kupopolola=reabrir
---Apopuele=preterito II de kupopola=bater,castigar
Ari ou Adi=comeram pret I do verbo kuria ou kudia
Ene ari kiambote= Eles comeram bem
Aria ou adia=comem do verbo kuria ou kudia
Ene aria kiambote=Eles comem bem
Ariakimi= adultos muriakimi=adulto
A ri amba=censuram-se
A ri ambela=aconselham-se
A ri andla=eles se gostam
A ri andekla=iniciam-se
A ri andekle=que se iniciem, que se mostrem,que indiquem-se
A ri andela=trituram-se
Ariange=vo adiante, precedam, principiem ,principie, v adiante
Adiantem, adiante imperativo de kurianga
Ariatu=antropologos Muriatu=antropologo
Provavelmente se originou de muria+atu
Muria=entre eles atu=pessoas
---Ariauile= preterito II de kuriaula=almoar, comer. Liga-se aos prefixos de
concordancia
Etu tuariauile kiambote=Ns almoamos bem
Ene ariauile kiambote= Eles almoaram bem
Eme ngariauile kiambote=Eu almocei bem
A ri aza= A ri aza=coam-se
A ri aze=A ri aje= que eles se cocem, cocem-se
A ri baka=guardam-se, recolhem-se06/06/13 CULTURABANTU
www.maemartadeoba.com.br/culturabantu/bantu2.html 59/287
Aribake=guardem-se, guarde-se, conservem-se, recatem-se,recate-se
Imperativo de kuribaka
Aribakese=faam guardar, previnam-se, previna-se, faa guardar
Imperativo de kuribakesa
A ri balumuna= levantam-se, eles se levantam
Kubalumuna=levantar, acordar, despertar
A ri bana=eles se do
A ri bana o maku=Eles se do as mos
Aribandame=unam-se, una-se imperativo de kuribandama
A ri bandeka=unem-se, eles se unem, ajuntam-se
A ri bandesa= elevam-se
A ri bandula= socorrem-se, salvam-se, apaziguam-se, livram-se
A ri bandule=socorram-se, salvem-se, livrem-se, que livrem-se, para que se livrem, que
se salvem, valem-se
A ri fukame=ajoelhem-se, ajoelhe-se
A ri fukame anangola
Ajoelhem-se filhos de Angola
Asambe ni mukuluma
Rezem em silencio absoluto
Eve o mixima i
Percebam (escutem, entendam) os coraes seus
Asote o kuzola ni akaiese o njinda
Busquem o amor e expulsem o dio
Aribandeke ni Nzambi
Unam-se a Deus
O kuzola kuiluisa o mabute ma mixima i
O amor cura as feridas dos coraes seus
A ri iluisa=curam-se
A ri iluise= que se curem, curem-se
A ri iluka=melhoram-se
kuiluka=convalescer, melhorar, ser feliz
A ri iluke=que melhorem
A ri ilula=curam-se kuilula=sarar,curar
A ri ilule=para que(eles) se curem, que curem
Z uaie ni menha ma sabuluka o mutue ua an,
a ri ilule. Mama mametu, o mutue ua an
Venha ungir com agua salobre a cabea dos seus
filhos para que se curem. Molha minha me, a
cabea dos seus filhos.
Kuuaia=untar, ungir, possuir magicarias
A ri luka= acautelam-se
A ri luke= acautelem-se, para que acautelem-se
Arimi=cultivadores murimi=cultivador
Deriva do verbo (ku) rima=cultivar, capinar
Arimuike=alumiem-se, mirem-se, mire-se, alumie-se
Imperativo de kurimuika
Arimuke=sejam espertos, sejam astutos, seja esperto
Imperativo de kurimuka
Arimune=avisadores murimune=avisador06/06/13 CULTURABANTU
www.maemartadeoba.com.br/culturabantu/bantu2.html 60/287
Arionde=roguem, rogue, supliquem, suplique imperativo de kurionda
Ariri=termo pouco usado=choradores Muriri=chorador
Deriva do verbo (ku)rila ou (ku)dila=chorar,gritar
Aritate=desculpem-se, desculpe-se imperativo de kuritata
Aritekele=encham-se, reguem-se, encha-se imperativo de kuritekela
Aritobese=faam-se de tolos, faa-se de tolo imperativo de kuritobesa
Ariunge=isolem-se, isole-se imperativo de kuriunga
Arivale=multipliquem-se, reproduzam-se, multiplique-se
Imperativo de kurivala
Arivingine=cubram-se, cubra-se imperativo de kurivingina
Arixalese=despeam-se, despea-se imperativo de kurixalesa
*Arizambela=cobriram-se de roupa ou de palha abundantemente
Do verbo kurizambela
*---Arizambela=preterito I de kurizambela=cobrir-se de roupa ou de
palha abundantemente. Liga-se aos prefixos de concordancia
O tata iarizambela , ou, O tata uarizambela
O pai cobriu-se de palha abundantemente
Eme ngarizambela= eu me cobri (de pano ou de palha)
---Arizambelele=preterito II de kurizambela.=cobrir-se de pano
ou de palha abundantemente
Liga-se aos prefixos de concordancia
Muene uarizambelele= ele cobriu-se( de palha ou de pano)
O soba iarizambelele= o rei cobriu-se( de palha ou de pano)
Asa=perfura, fisga, espeta
Do verbo kuasa=espetar, perfurar, fisgar
---Asakela=preterito I de kusakela=adivinhar
Liga-se aos prefixos de concordancia
Muene uasakela =ele adivinhou
Eme ngasakela=eu adivinhei
Asakele=adivinhem, adivinhe- imperativo de kusakela
---Asakelele=preterito II de kusakela.
Liga-se aos prefixos de concordancia
Ene asakelele=eles adivinharam
Etu tuasakelele=Ns adivinhamos
Asakiri=adivinhadores musakiri=adivinhador
Deriva do verbo (ku) sakela=adivinhar
Musakili seria inadmissivel, pois li se pronuncia ri
Asamba=rezam, celebram, oram -do verbo kusamba
Asambe=reze, rezem, orem, ore, celebre, celebrem-do verbo kusamba
*Asange=achem, ache, encontrem, encontre imperativo de kusange
---Asange=preterito I de kusanga=achar, encontrar
liga-se aos prefixos de concordancia
Muene uasange o pange iami
Ele encontrou o meu irmo
---Asangele=preterito II de kusanga=encontrar, achar
Liga-se aos prefixos de concordancia
Etu tuasangele o jindandu jetu
Ns encontramos os nossos parentes
Asangela=encontram por, para, em, acham por, para06/06/13 CULTURABANTU
www.maemartadeoba.com.br/culturabantu/bantu2.html 61/287
Do verbo kusangela
Asangesa= mandam ou fazem encontra ou achar
Do verbo kusangesa
Ase=espete, espetem,fisgue,fisguem, perfure, que perfurem,
para que espete, para que fisgue,que fisguem
do verbo kuasa=espetar, fisgar, perfurar
Asoke=seja igual, sejam iguais imperativo de kusoka
Asokese ou Asokelese=comparem, igualem, compare
Imperativo de kusokesa ou kusokelesa
---Asokuele= preterito II de kusokola=descarregar, dasmanchar
liga-se aos prefixos de concordancia
Asole=escolham, escolha,roce, cegue, Imperativo de Kusola
Asolese=mandem escolher, mande escolher, mandem cegar,mandem
roar imperativo de kusolesa
Asolokote=pesquise, pesquisem imperativo de kusolokota
Asoneke=escrevam, escreva imperativo de kusonoka
Asonekene=escrevam para, escreva para, por a
imperativo de kusonekena
Asoneki=escreventes, escriturarios musoneki=escrevente
Deriva do verbo (ku)soneka=escrever
Asonge=agucem, aguce, aplainem, aplaine imperativo de kusonga
Asonhe=pinguem, pingue, gotejem, goteje, chuvisquem, chuvisque
Imperativo de kusonha
Asonoke=caiam, comecem a chover, caia, comee a chover
imperativo de kusonoka
Asonone=deixem cair, deixe cair, perca, percam imperativo de kusonona
---Asonuene=preterito II de kusonona=deixar cair
Asse=corte, cortem imperativo de kusosa=cortar, podar
Asote=busquem,busque, procurem,procure,indaguem,pesquisem, indaguem,indague
investiguem, desafiem - imperativo de kusota
Asuame=escondam-se, ocultem-se, esconda-se, refugie-se, refugiem-se
Imperativo de kusuama
Asue=cortem, corte, fisguem peixe na lagoa imperativo de kusua
Asueke=escondam, esconda, ocultem, oculte imperativo de kusueka
---Asukuile=preterito II de kusukula=lavar
Asukule=lavem, lave -imperativo de kusukula
Asumbe=escravos comprados musumbe=escravo comprado
Deriva do verbo (ku) sumba=comprar
Asumbi=compradores musumbi=comprador
Asumbisi=termo pouco usado=vendedor sing=musumbisi
Deriva do verbo (ku) sumbisa=vender
Asuri=ferreiros,forjadores musuri=ferreiro
Deriva do verbo (ku) sura=forjar
Tambm ngangula=ferreiro
---Asurile=preterito II de kusula=forjar
Asusi= asuxi=mijes mususi ou musuxi=mijo
Deriva do verbo (ku) susa=urinar, mijar
Nos verbos terminados em sa o nome derivado pode, mas no deve terminar em xi
Atabi=carreteiros dgua mutabi=carreteiro dgua06/06/13 CULTURABANTU
www.maemartadeoba.com.br/culturabantu/bantu2.html 62/287
Deriva do verbo (ku) taba==buscar agua no rio
(ku) teka= sinonimo de (ku) taba
Atakane=busquem, encontrem, busque, encontre, topem com
Imperativo de kutakana
Atakanese=vo buscar, v buscar imperativo de kutakanesa
---Atakuile=preterito II de kutakula=lanar
---Atambuile=preterito II de kutambula=apanhar uma coisa em movimento
Atandula=rasgam -do verbo kutandula
---Atange=preterito I do verbo kutanga=contar, ler liga-se aos prefixos de concordancia
Eme ngatange= eu contei (aqui a ao ainda permanece no presente- vide
gramatica)
---Atangele=preterito II do verbo kutanga=contar
Liga-se aos prefixos de concordancia
Eme ngatangele=Eu contei
Etu tuatangele=Ns contamos
O tata iatangele= O pai contou
Atangi=contadores, caluniadores mutangi=contador
Deriva do verbo (ku) tanga=contar, ler, revelar, denunciar
---Atanguluile=preterito II de kutangulula=contar outra vez
---Atangulula=preterito I do verbo kutangulula=contar outra vez
liga-se aos prefixos de concordancia
Eie uatangulula o kitari ki ngatangele ki?
Tu contastes outra vez o dinheiro que contei j?
Atambi=pescadores de anzol mutambi=pescador de anzol
Deriva do verbo (ku) tamba=tarrafar, pescar c/ anzol
Atena= podem, esto certos - do verbo kutena
O aloji atena ku tu jiba?
Os feiticeiros podem matar-nos?
Ati= os que colocam, ou que pe, lanam (do verbo kuta)
Ati a ifikila akua-kiri anga akua-makutu?
Os que lanam os exemplos so verdadeiros ou mentirosos?
Atombi=caadores mutombi=caador
Deriva do verbo (ku) tomba=caar
So sinonimos de caador=mukongo e rinhnga
Rinhanga deriva do verbo (ku) nhanga que tambm significa caar. O plural
de rinhanga manhanga que no devemos confundir com mnhanga=poos
Atona=pescadores de rede mutona=pescador de rede
Atongi=lutadores, brigadores mutongi=lutador
Deriva do verbo (ku) tonga=brigar, pelejar cujo sinonimo
(ku)bnga
---Atotuele=preterito II de kutotola=tirar os pintos da casca
Liga-se aos prefixos de concordancia
O jisanji jatotuele= As galinhas tiraram os pintos da casca
---Atokuene=preterito II de kutokona=esgravatar, palitar
---Atoluele=preterito II de kutolola=partir, rachar, vencer, menstruar
Liga-se aos prefixos de concordancia
Atu=pessoas mutu=pessoa
A tu amba=censuram-nos, declaram-nos, dizem-nos,eles nos falam , eles nos
censuram, somos censurados ou declarados06/06/13 CULTURABANTU
www.maemartadeoba.com.br/culturabantu/bantu2.html 63/287
A tu ambela=aconselham-nos, somos aconselhados
A tu amburila=toleram-nos, consentem-nos, somos tolerados
A tu andla=eles nos querem (bem),nos querem bem, somos queridos
A tu andekla=mostram-nos, iniciam-nos, somos iniciados
A tu andekle=que eles nos iniciem, que eles nos mostrem
A tu andela=trituram-nos, somos triturados
A tu andele=que eles nos triturem
A tu aza= A tu aja= coam-nos
A tu aze=A tu aje= que eles nos cocem
A tu baka=eles nos guardam, somos guardados
A tu iluisa=fazem-nos sarar
A tu iluise= que eles nos curem, curem-nos
---Atumine= preterito II do verbo kutuma=mandar
Liga-se aos prefixos de concordancia
O soba iatumine kulongolola o imbamba, i nualongele mu
O rei mandou desembarcar as cargas que embarcastes na
ulungu un
canoa aquela
Atungi=fabricantes, construtores mutungi=fabricante
deriva do verbo (ku)tunga=construir,fabricar,edificar
costurar
Aturi=viuvas Muturi=viuva
deriva do verbo (ku)tula=enviuvar e que tambem tem o significado de
amansar,descansar a carga,por abaixo.
Atuli seria inadmissivel, pois LI em kimbundo tem a
pronuncia em RI
---Aturile ou ---Atudile=preterito II de kutula=descansar, por abaixo
Au!= interjeio de desdm, enfado
Ala=chamusca, queima de leve
Do verbo kuala=chamuscar
Ale=para que chamusque
Avele=leite(AM)
(---)Avuile= preterito II do verbo (ku)avula=engatinhar. Os tracinhos sero preenchidos
pelos prefixos de concordancia.
O ndenge iavuile= O pequeno (criana) engatinhou
Ngavuile=engatinhei
Uavuile=engatinhastes, engatinhou
Avuile=engatinharam
Avla=anda de gatinhos, engatinha (imperativo)
Do verbo kuavla= andar de gatinhos
Avle=engatinhe, engatinhem, que engatinhe, para que Engatinhe
Do verbo kuavla=engatinhar
Avlu=muitos, abundantes. O singular kiavulu
deriva do verbo (ku)vula= abundar
---Avurile=preterito II de kuvula= crescer (em quantidade)
Axalele=ficaram, deram adeus (preterito II de kuxala=ficar)
Ene axalele ku bata ri
Eles ficaram na casa deles
Bata a forma contrata de ribata ou dibata06/06/13 CULTURABANTU
www.maemartadeoba.com.br/culturabantu/bantu2.html 64/287
Axxi= contrao de kaxxi= no centro, no meio
Axiki=tocadores, instrumentistas muxiki=tocador
deriva do verbo (ku)xika=tocar instrumento musico
Axike o ngonga muxiki= Toque o ngonga tocador
Axilu=surdos muxilu=surdo
uxilu=surdez
Aza=Aja=coa imperativo do verbo kuaja=kuaza=coar
*Azabula=disparamos, fazemos saltar a armadilha
kuzabula=disparar, fazer saltar a armadilha
---Azabula=preterito I de kuzabula=disparar, fazer saltar a armadilha
Liga-se aos prefixos de concordancia
Muene uazabula o uta u= ele disparou a arma dele
Etu tuazabula=ns disparamos
Azabuila=disparam por, para, em, fazem saltar a armadilha por, para
Do verbo kuzabuila
O akongo azabuila kujiba o uta u
Os caadores dispararam para matar a arma deles
---Azabuile=preterito II de kuzabula=disparar, fazer saltar a armadilha
Liga-se aos prefixos de concordancia
Ene azabuile=eles dispararam
Ene nuazabuile=vs disparastes
O mukongo uazabuile=O caador disparou
Azaka=arregaam (as vestes) kuzaka=arregaar
---Azake=preterito I de kuzaka=arregaar
liga-se aos prefixos de concordancia
Muene uazake o kizuatu= Ele arregaou a roupa
Azakajula=levantamos as vestes repetidas vezes
*Azakama=tremem kuzakama=tremer
*---Azakama=preterito I de kuzakama=tremer
Liga-se aos prefixos de concordancia
O ndenge iazakama ni uoma
A criana tremeu de medo
Ene azakama ni nzala= Eles tremeram de fome
Azaka-zaka=arregaam repetidas vezes (as vestes)
Azakela= arregaam por, para, em , vestem poucos panos ou coloca-os de modo que
todos se vejam por baixo - do verbo kuzakela
---Azakele=preterito II de kuzaka=arregaar
Liga-se aos prefixos de concordancia
Etu tuazakele o izuatu
Ns arregaamos as roupas
Azakesa=mandam ou fazem arregaar
Azakula=levantam (as vestes), descompoem-se
Azala=estendem do verbo kuzala=estender
---Azale=preterito I de kuzala=estender.
Liga-se aos prefixos de concordancia
Muene uazale o rixisa boxi
Ele estendeu a esteira no cho
Azalela=estendem para, por do verbo kuzalela
Ene a tu zalela o mulele06/06/13 CULTURABANTU
www.maemartadeoba.com.br/culturabantu/bantu2.html 65/287
Eles estendem o pano para ns
*Azalele=estenda por, para, estendam por, para
imperativo e subjumtivo de kuzalela
*---Azalele=preterito II de kuzala=estender
Liga-se aos prefixos de concordancia
Eme ngazalele o rixisa riami
Eu estendi a minha esteira
Azalesa=mandam ou fazem estender do verbo kuzalesa
Azalese=mande ou faa estender, mandem ou faam estender
Imperativo e subjuntivo de kuzalesa
Azaluila=dobram por, para do verbo kuzaluila
*---Azaluile=preterito de kuzalula=dobrar
*Azaluile=dobre por, para, dobrem por, para
imperativo e subjuntivo de kuzaluila
Azamba=exaltam-se
---Azambe= preterito I de kuzamba=exaltar-se
Liga-se aos prefixos de concordancia
Muene uazambe=Ele exaltou-se
Eme ngazambe= Eu exaltei-me
*Azambeka=entregam, do
*---Azambeka=preterito I de kuzambeka=entregar, dar
Liga-se aos prefixos de concordancia
Muene uazambeka o poko i
Ele entregou a faca dele
Muene ua ngi zambeka o poko i
Ele entregou-me a faca dele
Azambeke=entregue, entreguem, d, que entregue, que entreguem, que dem
(imperativo e subjuntivo de kuzambeka)
---Azambekele=preterito II de kuzambeka=entregar, dar
Liga-se aos prefixos de concordancia
Ene azambekele o kitadi =Ele entregaram o dinheiro
Etu tuazambekele o mixima ietu
Ns entregamos o nosso corao
Azambekela=entregam ou do por, para do verbo kuzambekela
Ene a tu zambekela = Eles entregam para ns
Ene azambekela Nzambi o muxima
Eles entregam para Deus o corao
Azambekele=entregue ou d por, para, entreguem ou dem por ou para que entregue
para
(imperativo e subjuntivo de kuzambekela)
Azambekesa=mandam ou fazem entregar ou dar
Presente do verbo kuzambekesa
Azambekese=que mandem ou faam entregar, que mande ou faa entregar, faa
entregar, manda entregar, faam entregar
(imperativo e subjuntivo de kuzambekesa)
---Azambakexile=preterito II de kuzambakesa=mandar ou fazer entregar ou dar. Liga-se
aos prefixos de concoredancia
O ei azambakexile o kitadi kioso
Os ladres mandaram entregar o dinheiro todo06/06/13 CULTURABANTU
www.maemartadeoba.com.br/culturabantu/bantu2.html 66/287
Eme ngazambakexile o ima iami
Eu mandei entregar as minhas coisas
Azambela=cobrem de roupa ou de palha abundantemente
Do verbo kuzambela=cobrir de roupa ou de palha abundantemente
---Azambela=preterito I de kuzambela=cobrir de roupa ou de palha abundantemente.
Liga-se aos prefixos de concordancia
Muene uazambela=ele cobriu de roupa ou de palha...
Azambele=que cubram de palha ou de roupa, que cubra de palha ou de roupa, cubra de
palha ou de roupa, cubram de ou de roupa (imperativo e subjuntivo de kuzambela)
Azambesa=fazem cobrir de palha ou de roupa - do verbo kuzambesa
Azambese=faam cubrir de roupa ou de palha, que faa cubrir de roupa ou de palha,
que faam cubrir de roupa ou de palha, faam cubrir de roupa ou de palha
(imperativo e subjunttivo de kuzambesa)
Azambula=adivinham do verbo kuzambula
Azambule= adivinhe, adivinhem do verbo kuzambula
Azambulula=readivinham
Azanda=florescem, cercam, elevam-se
Azande= florescem, elevem-se, eleve-se, sejam frondosos, seja frondoso
Do verbo kuzanda
Azanga=esbanjam, estragam
Azangalala=so atrevidos, exaltam-se, elevam-se
Azangalesa=estimulam
Azangamana=colocam-se em grau eminente, esto em precipicio
Azangata=brincam
Azangatela= esto a brincar em
Azangatesa=fazem desenquietar
---Azanguile=preterito II de kuzangula=levantar, erguer
liga-se aos prefixos de concordancia
Muene uazanguile =ele levantou
Ene azanguile=eles levantaram
Azanguisa=mandam levantar - do verbo kuzanguisa
Azanguise=mande ou faa levantar, mande ou faa erguer, que mande ou faa
levantar, que faam erguer
(imperativo e subjuntivo de kuzanguisa)
Azanguka=levantam-se -do verbo kuzanguka
Azanguke=levante-se, erga-se, levantem-se, ergam-se, que levante-se, que ergam-se
(imperativo e subjuntivo de kuzanguka)
Azangula=levantam, alam, erguem -do verbo kuzangula
Azangule=levante, erga, levantem, ergam
(imperativo e subjuntivo de kuzangula)
Azangumuka=levantam-se depressa do verbo kuzangumuka
Azangumuna=levantam-se, elevam-se
Azanzala=Anzanzala=arrepiam, sentem ccegas ou arrepio
Za u a katuise o kukata. Ni kukata, ene azanzala o mukutu
Venha fazer lhes tirar o padecer. Com o adoecer eles sentem arrepiar o corpo
A saka, o ufunu ua kusaka kima kia Nzambi
Cura-lhes, a arte de curar coisa de Deus
Azanzalesa ou Amiokota=fazem cocegas, fazem arrepiar, titilam
Azavula ou Azabula=disparam06/06/13 CULTURABANTU
www.maemartadeoba.com.br/culturabantu/bantu2.html 67/287
Aze=Aje=coce, cocem, para que coce, para que cocem, que coce do verbo
kuaja=kuaza=coar
Azeka=dormem, repousam, adormecem
Azeke=durma, durmam
Azeka-makandanda=deitam de papo para o ar
Azekita=sofrem de m digesto
Azela=so brancos,limpos ou claros -do verbo kuzela
Azelesa=(eles,elas)clareiam,limpam,aclaram
Azelese=clareiem, aclarem, limpem, clarei, limpe
Azeluka=empalidecem, ficam descorados
Azelula=coram, branqueiam
Azelumuka=decaem
Azemana=recostam - do verbo kuzemana
Azemane=recoste, recostem
Azemanana=recostam-se
Azemanane=recostem-se, recoste-se
Azemba=desprezam, odeiam,abominam
Azemba=enojam,ficam nauseados
Azembesa=fazem desprezar
Azembesa=fazem enojar
Azemeka=fazem encostar
Azemena=ficam encostados
Azemenena=escostam-se
Azendala=ficam deitados ou reclinados
Azendalala=deitam-se, inclinam-se,recostam-se
Azendale=fiquem deitados, fique deitado
Azenduka=caem escorregando
Azenga=erguem,alam(para bater)
Ene azenga o poko ni kulua
Eles erguem a faca para lutar
Azengamana=Azangamana=colocam-se em grau eminente,
esto em precipicio
Azenge=erga, ergam, alcem(para bater)
Azenza=(eles,elas)tratam com apreo, carinho ou mimo,
acariciam,animam
Jimama azenza o an
As mes tratam com carinho os seus filhos (dela)
Azenze=trate com carinho, tratem com carinho
Azriua=(eles,elas)so felizes - do verbo kuzriua=ser feliz
Azeriue ou Azediue= seja feliz. Sejam felizes
Azetama=(eles,elas)pasmam, ficam de boca aberta
Azetamana=(eles,elas)ficam embasbacados
Azetamena=(eles,elas)embasbacam-se
Azeza=(eles,elas)babam
Azezela=(eles)andam babando-se
Azezuka=(eles)ficam encantados ou pasmados
O akongo azezuka ni muxitu
Os caadores ficam encantados com a mata
Azoka=(eles)discutem, tumultuam
O jindandu j jizoka kiavulu ?06/06/13 CULTURABANTU
www.maemartadeoba.com.br/culturabantu/bantu2.html 68/287
Os seus parentes discutem muito?
Azoka kiavuluvulu
Discutem muitssimo
Azokela=(eles)defendem, advogam, apadrinham
Ene azokela o an
Eles defendem os seus filhos
O kota ri a mu zokela
Os seus mais velhos defendem-lhe
Azokele=defenda, defendam
Azokelela=denfendem a, para, por
Ene a tu zokelela o nzo ietu
Eles defendem por ns a nossa casa
Azokesa=(eles,elas)provocam, insultam
Azola=( eles,elas) amam
Ene a ngi zola
Eles me amam
Ene azola Angola
Eles amam Angola
Azole=amem, ame
Azolele=*amaram (preterito II de kuzola)
*ame ou amem por, para (imperativo e subjuntivo de kuzolela
Azolela=amam por, para - do verbo kuzolela
Azolesa=fazem amar, mandam amar
Ene a tu zolesa o kota
Eles nos fazem amar os mais velhos
Azondoka=ficam pasmados, encantados
Ene azondoka ni jitetembua
Eles ficam encantados com as estrelas
Azondola=atraem, encantam
Ki etaia, ene azondola o anangola
Quando respondem a um chamado, eles encantam os
filhos de Angola
kuitaia=ouvir, acorrer a uma chamado, responder
Ene akina ni azondola o mametu
Eles danam e encantam a nossa me
Kukina=kubelela=danar, bailar
Azondole=encantem, encante, atraiam, atraia
( imperativo e subjuntivo de kuzondola)
---Azuata=preterito I do verbo kuzuata=vestir; liga-se aos
prefixos de concordancia
Eme ngazuata= eu vesti Etu tuazuata=ns vestimos
Azuata=vestiram Ene azuata=eles vestiram
Azuate=vista, vistam, que vista, que vistam
(imperativo e subjuntivo de kuzuata)
----Azuatele=preterito II do verbo kuzuata=vestir
liga-se aos prefixos de concordancia
Ene azuatele nii? Mama iazuatelenii?
Eles vestiram o que? A me vestiu o que?
Azuela=falam -do verbo kuzuela
Ene azuela kiambote=Eles falam bem06/06/13 CULTURABANTU
www.maemartadeoba.com.br/culturabantu/bantu2.html 69/287
---Azuela= preterito I do verbo kuzuela=falar
Liga-se aos prefixos de concordancia
Etu tuazuela o kiri=Ns falamos a verdade
Eme ngazuela o kiri= Eu falei a verdade
Azuele=fale, falem, que falem, que fale
(imperativo e subjuntivo de kuzuela)
Azuele o kiri ng
Fale a verdade somente
---Azuelele= preterito II do verbo kuzuela=falar; liga-se aos
prefixos de concordancia
O muebu enu uazuelele ki?
O sobrinho vosso falou j?
O tata iazuelele = O pai falou, falara
Azueri=faladores muzueri=falador
deriva do verbo (ku)zuela=falar Azueli seria
inadmissivel, pois LI em kimbundo pronuncia-se RI
Azuni=descarnadores muzuni=descarnador
deriva do verbo (ku)zuna=descarnar,arrancar com
os dentes ou as unhas
Etu tuajibi o ngombe kia,exane o muzuni
Ns j matamos o boi, chame o descarnador
Azuzi=azuji= os que assam muzuzi=o que assa
deriva do verbo (ku)zuza=assar,tostar
muzuzi a mbiji=o que assa o peixe =assador de peixe
*nos nome compostos, a particula do genitivo, ---a= de,
no entra nas regras de concordancia. Portanto no se diz
muzuzi ua mbiji
B
Ba=d ( imperativo do verbo Kuba= contrao de Kubana)
Kuba ki kutex=Dar no perder
Kutexi=perder Ki kutexi ou Ki kutex=no perder
Baba=bate levemente, toca, acalenta( imperartivo do verbo
(Kubaba)
Baba o mutue boxi=bate a cabea no cho
Babata=apalpa, toca (tempo imperativo do verbo kubabata)
Babatenu=apalpai, tocai
Babeka=tapa (tempo imperativo do verbo Kubabeka)
Babekenu=tapai
Babenu=batei levemente, acalentai, tocai ( imper. de kubaba)
Babuila=torra ou esturra para, por, em
(imperativo de kubabuila)
Babuilenu=torrai ou esturrai por ou para (imperativo de kubabuila)
Babuisa=faz torrar ou esturrar, manda torrar
(imperativo de kubabuisa)
Babuisenu=fazei ou mandai torrar ou esturrar (imperativo de kubabuisa)
Babula=torra, esturra (tempo imperativo do verbo Kubabula)
Babulenu=torrai, esturrai (imperativo de kubabula)
Bka=arregaa (imperatibo do verbo Kubka)06/06/13 CULTURABANTU
www.maemartadeoba.com.br/culturabantu/bantu2.html 70/287
Baka=guarda, pe, coloca(imperativo do verbo Kubaka)
Ba kandandu= abraa-(tempo imperativo )
Kuba=dar kandandu=abrao ( literalmente =d abrao
Ba kandandu o kamba ri= Abraa o teu amigo
Bakela=guarda por, para, pe para, por, arregaa por, para
(imperativo de kubakela)
Bakelenu=guardai por ou para, ponde por ou para, arregaai por ou para
(imperativo de kubakela)
Bakenu=guardai, ponde, colocai, arregaai
Bakesa=faz ou manda guardar, faz ou manda por ou colocar, faz arregaar
Bakesenu=fazei ou mandai guardar, fazei ou mandai por
Fazei ou mandai guardar, fazei ou mandai arregaar
(imperativo de kubakesa)
Ba-kibetu=castiga, espanca (imperativo do verbo Kuba -Kibetu)
Bakuila=paga para ou por, arregaa para ou por
(imperativo de kubakuila)
Bakuilenu=pagai para ou por, arregaai por ou para
(imperativo de kubakuila)
Bakuisa=faz ou manda pagar, faz ou manda arregaar
(imperativo de kubakuisa)
Bakuisenu=fazei ou mandai pagar, fazei ou mandai arregaar
(imperativo de kubakuisa)
*Bakula=paga (imperativo do verbo Kubakula)
Bakula o ituxi i
Paga os seus pecados
*Bakula=arregaa
Bala= deita (por terra), caia ,cavar com a mo Imperativo do verbo Kubala Bala
boxi=cava no cho, cai no cho boxi= no cho, para o cho
Balakala=deporta, degreda termo aportuguesado, imperativo Do verbo kubalakala
Balata=agatanha (imperativo do verbo Kubalata)
Balela=cai para, por, em, deita por terra por, para, cava no cho por, para
(imperativo de kubalela)
Balelenu=deitai por terra por, para, caia-vos por, para,
cavai no cho por, para ( imperativo de kubalela)
Balenu=deitai por terra, cavai com a mo, ca-vs
(imperativo de kubala)
Balesa=faz deitar por terra, faz cair no cho, faz cavar com a mo
(imperativo de kubalesa)
Balesenu=fazei deitar por terra, fazei cair no cho,fazei cavar com a mo
(imperativo de kubalesa)
Baluka=vagueia (anda errante) imperativo do verbo Kubaluka
Balukenu=vagueai, andai errante (imperativo de kubaluka)
Balula=acena, esgravata (imperativo do verbo Kubalula)
Balulenu=acenai, esgravatai
Balumuka=ergue-te, levanta-te (imperativo do verbo Kubalumuka)
Balumuka, mona ua Nzambi ki iriuirisa
Ergue-te, filho de Deus no se cansa
Balumukenu=erguei-vos, levantai-vos (imperativo de kubalumuka)
Balumuna=acorda, levanta, desperta ( imper.do verbo Kubalumuna)06/06/13
CULTURABANTU
www.maemartadeoba.com.br/culturabantu/bantu2.html 71/287
Balumuna mona, kuakie ki! =Levanta filho, j amanheceu!
Levanta filho amanheceu j
Balumunenu=acordai, levantai, despertai ( imperativo de kubalumuna)
Bambuila= inflama para ou por ou em favor de imper de kubambula
Bambuisa=manda inflamar, faz inflamar
Bambuisa o tubia= faa inflamar o fogo
---Bambuka= radical do verbo Kubambuka=ficar inflamado,
levantar labareda( diz-se na ocasio em que se apaga o fogo)
Liga-se aos prefixos de concordancia
O tubia ibambuka= o fogo levanta labareda
*---Bambuka=radical do verbo Kubambuka=encruzar,atravessar
encurtar caminho por atalho, arredar-se do
caminho. Liga-se aos prefixos de concordancia
Muene ubambuka= ele pegou um atalho
Etu tubambuka= Ns pegamos um atalho
O kimbanda kibambuka= O curandeiro pegou um atalho
*Bambukenu=encruzai, atravessai, arredai do caminho , pegai um atalho
*Bambukenu=ficai inflamado, levantai labareda
Bambuila=inflama por, para (imperativo de kubambuila)
Bambuilenu=inflamai por, para (imperativo de kubambuila)
Bambuisa=faz inflamar, manda inflamar (imperativo de kubambuisa)
Bambuisenu=fazei ou mandai inflamar (imperativo de kubambuisa)
----Bambula=radical do verbo Kubambula=inflamar
O tubia ibambula
Bambula=inflama imperativo de kubambula=inflamar
Bambulenu=inflamai
Ba mulongi=d conselho(imperativo),aconselha
mulongi=conselho Kuba=dar
Ba mulongi o ana, tata!
Aconselha os filhos, pai!
Bana=d (imperativo de kubana)
*Banda=trepa, sobe, galga (imperativo de kubanda)
*Bnda=corta, fura, colhe remdios da rvore ( imper de Kubnda)
Bandama=adere imperativo de kubandama=aderir
Bandamenu=aderi imperativo de kubandama
Bandeka=une, ajunta imperativo de kubandeka=unir, ajuntar
Bandekja ou Bandekza=acrescenta, aumenta -imperativo de
Kubandekeja
Bandekejenu ou Bandekezenu=acrescentai, aumentai
Imperativo de kubandekeja
Bandekenu=uni, ajuntai imperativo de kubandeka=unir, ajuntar
*Bandenu=galgai, subi, trepai (imperativo de kubnda)
*Bandenu=furai, cortai, colhei(remedios da rvore) imperat. de kubanda
Bandesa=faz subir, manda subir- imperativo de kubandesa=fazer subir
Bandesenu=fazei subir
Banduka=fica ou est remediado, ou livre imper de kubanduka
Bandukenu=ficai livre, estejai remediado, sejai livre
Bandula=apazigua, acode, socorre,salva,intercede, remedia, livra
Bandulenu=livrai, valei, socorrei, apaziguai, remediai, salvai06/06/13 CULTURABANTU
www.maemartadeoba.com.br/culturabantu/bantu2.html 72/287
Banenu=da imperativo de kubana=dar
Banesa=faa dar, manda dar imperativo de kubanesa
Banesenu=fazei dar, mandai dar
*Banga= faa, arranja imperativo de kubanga
*Banga=luta, briga, batalha
Bangela=lute por ou para, faa por ou para, defende, socorre
Imperativo de kubangela, lutar por, fazer por, defender...
Bangelenu=lutai por ou para, fazei por ou para, defendei, socorrei
Bangenu=fazei, lutai, arranjai
Bangesa= faz lutar, manda fazer, mande lutar, resiste, causa, origina
Imperativo de kubangesa, mandar lutar, mandar fazer.....
Banguluila=refaz por ou para, renova por ou para
Imperativo de kubanguluila
Banguluilenu=refazei ou renovai por ou para
Imperativo de kubanguluila
Banguluisa=manda refazer ou renovar, faz renovar
Banguluisenu=mandai ou fazei renovar, mandai refazer
Imperativo de banguluisa
Bangulula= refaz, renova, inova imperativo de kubangulula
Bangululenu=refazei, renovai imperativo de kubangulula
Banza= pensa, medita, raciocina imperativo de kubanza
Banzela=pensa por, para, medita por ou para,em favor de
Banzelenu=pensai por ou para ,a favor de , meditai por ou para
Banzelesa=manda ou faz raciocinar,meditar ou pensar
Imperativo de kubanzelesa
Banzelesenu=manda ou faz cogitar, meditar ou raciocinar ou pensar
Banzenu= pensai, meditai, raciocinai imperativo de kubanza
Barika ou Badika= envolve imperativo de kubarika
Barikenu ou Badikenu= envolvei
Barikila ou Badikila=envolve por ou para imperativo de kubarikila
Barikilenu ou Badikilenu=envolvei por ou para imper de kubarikila
Barikisa ou Badikisa= manda envolver, faz envolver
Imperativo de kubadikisa
Barikisenu ou Badikisenu= mandai ou fazei envolver
imper de kubadikisa
*Bata= forma abreviada de ribata ou dibata=casa, choupana
*Bata=calca imperativo de kubata=calcar
Batela=calca para ou por imperativo de kubatela
Batelenu=calcai por ou para imperativo de kubatela
Batenu=calcai imperativo de kubata
Batesa=faz ou manda calcar imperativo de kubatesa
Batesenu=mandai ou fazei calcar imperativo de kubatesa
Batuila= corta para ou por imperativo de kubatuila
Batuilenu=cortai por ou para imperativo de kubatuila
Batuisa=faz ou manda cortar imperativo de kubatuisa
Batuisenu=fazei ou mandai cortar imperativo de kubatuisa
Batula=corta imperativo de kubatula
Batulenu=cortai imperativo de kubatula
Beka=leva, segue, acompanha, traz imperativo de kubeka06/06/13 CULTURABANTU
www.maemartadeoba.com.br/culturabantu/bantu2.html 73/287
Bekela=leva,traz,segue ou acompanha por ou para
Bekelenu=levai, trazei,segui ou acompanhai por ou para
Bekenu=levai, trazei, segui, acompanhai imperativo de kubeka
Bekesa= faz ou manda seguir, levar, acompanhar ou trazer
Bekesenu=fazei ou mandai seguir, trazer, levar ou acompanhar
Bekumuina=venta para ou por imperativo de kubekumuina
Bekumuinenu=ventai para ou por imperativo de kubekumuina
Bekumuisa=faz ou manda ventar imperativo de kubekumuisa
Bekumuisenu=fazei ou mandai ventar imperativo de kubekumuisa
Bekumuna=venta imperativo de kubekumuna
Bekumunenu=ventai imperativo de kubekumuna
Benu=dai imperativo de kuba
---Bta= radical do verbo exceder,ser superior ou melhor ou mais que, espancar, bater,
castigar,punir.
usado tambem como comparativo de superioridade
EX= Uabeta o kota = superior
Kubeta o kota= ser superior
Kubeta o kuaba=ser mais lindo ou linda
Kubeta o kurimuka=ser mais esperto
Kubeta o kutoba= ser o mais tolo
Kuribeta= castigar-se
O kima eki kiabeta o kuuaba rikue kin= Essa coisa mais bela do que
aquela
Uabeta o ku ngibana= deu-me mais Note que
kubana=dar
O kota rienu riolobeta o kambua ketu= O mais velho est batendo no nosso
cozinho .
Note que riolobeta formado de ri+ olo + beta, sendo ri prefixo de concordancia de
rikota( que na frase escreve-se de forma abreviada= kota), olo partcula formativa do
tempo verbal no presente continuo(= esta batendo)
Betamena=curva-te para (imperativo do verbo Kubetamena= curvar-se para)
Betamena Nzambi! Curva-te para Deus!
Betamenenu=curvai-vos para
Beteka= inclina (imperativo do verbo Kubeteka)
Beteka o mutue = Inclina a cabea
Betekenu=inclinai (imperativo de kubeteka)
Betuila=encosta, recosta (imperativo do verbo Kubetuila)
Betuila bu petu
Recosta na (sobre) almofada (ou travesseiro)
Betuilenu=encostai, recostai
Betula=ergue, levanta, suspende (imperativo do verbo kubetula)
Betula o mutue= Ergue a cabea
Betula o mesu= levanta os olhos
Betulenu=erguei, levantai, suspendei
Binga=pede, roga, suplica (imperativo do verbo Kubinga)
Binga muloloki
Pede perdo
Binga kitari06/06/13 CULTURABANTU
www.maemartadeoba.com.br/culturabantu/bantu2.html 74/287
Pede dinheiro
Binga ni nganji
Pede com ousadia
Binga ni uembu
Pede com modero
Bingenu=rogai, pedi, suplicai
Birika=encruza, cruza
(imperativo do verbo Kubirika=encruzar, cruzar, falar lingua
estrangeira, tornar-se incompreensvel)
Birika o maku= cruza os braos
Birika o inama=cruza as pernas
Birika o milembu=cruza os dedos
Boba ou Baba=aqui (sobre)
Tala boba, o kitadi kiala mumu
Olha aqui (sobre) o dinheiro est aqui (dentro)
Observao= as tres preposies locativas (que do a ideia de direo so MU, BU, KU,
sendo Mu relacionado ao centro, meio, interiror, Bu relacionado a parte superior, em
cima, e Ku ao lado, junto
Mumu=aqui (dentro) Kuku=aqui (ao lado, junto)
Bobesa=faz submergir, alagar, inundar
Bobesenu=fazei submergir, alagar, inundar
Bobexila=faz submergir, alagar, inundar por ou para
Bobexilenu=fazei submergir, alagar, inundar por ou para
Bobo= l (perto) (sobre)
Obsevao= as tres preposies locativas Mu, BU, KU, que significam para, a, no
mas com a ideia de direo, sendo que Mu refere-se a parte interior, centro, meio, Ku,
refere-se ao lado, junto de e Bu , sobre, em cima
Bobo= l (perto) (entendendo-se em cima, sobre)
Koko=l (perto) ( entendo-se ao lado, junto)
Momo=l (perto) (entendendo-se dentro, no meio)
Bokola ou Bokona=entra
Bokolenu ou Bokonenu=entrai
Bokuela ou Bokuena=entra para ou por
imperativo de kubokuela ou Kubokuena
Bokuelenu ou Bokuenenu=entrai por ou para
Bokuesa=manda ou faz entrar; admitir, meter, introduzir, encaixar
imperativo de kubokuesa
Bokuesela=faz meter, introduzir ou encaixar, manda ou faz entrar para
Imperativo de kubokuesela
Bokueselenu=fazei ou mandai entrar para, fazei ou mandai meter,
Introduzir ou encaixar imperativo de kubokuesela
Bokuesenu=mandai ou fazei entrar; admite, introduz, encaixe
Bla=aperta, apodrece imperativo de kubla
Bla=mendiga imperativo de kubla
Bolama=abaixa-te, curva-te imperativo de kubolama
Bolamena= abaixa-se ou curva-se para ou por
imperativo de kubolamena
Bolamenenu=abaixai-vos ou curvai-vos por ou para
Bolamenu=abaixai-vos, curvai-vos imperativo de kubolama06/06/13 CULTURABANTU
www.maemartadeoba.com.br/culturabantu/bantu2.html 75/287
Bolamesa=manda ou faz se curvar ou se abaixar
imperativo de kubolamesa
Bolamesenu=mandai ou fazei curvar-se ou abaixar-se
Boleka=inclina imperativo de kuboleka
Bolekela=inclina para ou por imperativo de kubolekela
Bolekenu=inclinai imperativo de kuboleka
Bolekesa=faz ou manda inclinar imperativo de kubolekesa
Bolekesela=faz ou manda inclinar por ou para imper de kubolokesela
Bolekeselenu=fazei ou mandai inclinar por ou para
Imperativo de kubolekesela
Bolekesenu=fazei ou mandai inclinar imper de kubolekesa
Bolela=apodrece para ou por, aperta para ou por, mendiga para ou por
Bolelenu=apodrecei por ou para, apertai por ou para, mendigai por ou
Para imperativo de kubolela
Bolesa=faz ou manda apertar, mendigar, apodrecer
Bolesenu=fazei ou mandai apertar, apodrecer ou mendigar
Bonza=abenoa, ensalma, borrifa imperativo de kubonza
Bonzela= abenoa por ou para, borrifa por ou par
Imperativo de kubonzela
Bonzelenu=abenoai por ou para, borrifai por ou para
Bonzenu=abenoai, borrifai imperativo de kubonza
Bonzesa=manda ou faz abenoar, ensalmar ou borrifar
Imperativo de kubonzesa
Bonzesenu=mandai ou fazei abenoar ou aspergir, borrifar
Imperativo de kubonzesa
Bosa=pisa, tece imperativo de kubosa
Bosenu=pisai, tecei
Boxila=pisa para, por, tece para, por (imperativo de kuboxila)
Boxilenu=pisai por, para, tecei por, para
(imperativo de kuboxila)
Boxisa=manda pisar , faz pisar, manda tecer, faz tecer
(imperativo de kuboxisa)
Boxisenu=mandai pisar, fazei pisar, mandai tecer, fazei tecer
Boxi=no cho, para o cho (sobre) forma contrata de bu ixi
Boxi a (ria)= debaixo, por baixo de
Boxila=pisa para, pisa por, em com, tece para, com ,em, tece por
imperativo de kuboxila Verbo relativo de kubosa
Buamoxi =juntamente, no mesmo lugar (sobre)
* kumoxi=juntamente, no mesmo lugar(ao lado)
Ene axikama buamoxi? Kana, axikana buamuku
Eles sentaram-se no mesmo lugar? No, sentaram-se noutro lugar
Bu axaxi ka= no meio de, entre
Bu axaxi ketu=entre ns
Bu axaxi ketu sai-bu mutu, ueja kuzuela kimbundu?
Entre ns existe algem saiba falar
Bu axaxi kenu=entre vs
Buene ou Bene= sobre este mesmo, l mesmo(sobre)
As preposie locativas (mu, bu, ku), unem-se a ene(=mesmo), e formam tres
pronomes locativos:06/06/13 CULTURABANTU
www.maemartadeoba.com.br/culturabantu/bantu2.html 76/287
Muene ou Mene=no mesmo lugar (dentro), l mesmo (dentro)
Buene ou Bene=no mesmo lugar (sobre), l mesmo (sobre)
Kuene =no mesmo lugar (ao lado, junto), l mesmo (junto)
Exemplos:
O ima iami iala muebi? Mu kinda ki? Muene
As coisas minhas esto aonde? Na (dentro) cesta tua? L (dentro) mesmo
Eie uoloia ku? Ku bata rienu? Kuene
Tu ests indo aonde? Para casa vossa? L mesmo
Eie uaxikamene bu kiriri eki? Buene
Tu sentaste sobre lugar este? L (sobre) mesmo, (ou sobre este mesmo)
Buikisa= faz ou manda extinguir ou apagar imperativo de kubuikisa
Buikisenu=fazei extinguir ou apagar imper de kubuikisa
Buila= cansa-se, fatiga-se imperativo de kubuila
Buima=respira imperativo de kubuima
Buima ni ngunzo= respira com fora
Buja=depena imperativo de kubuja
Bujenu= depenai imper de kubuja
Bujila=arranca para, arranca por imperativo de kubujila
Bujilenu=arrancai para ou por imperativo de kubujila
Bujisa=manda arrancar, faz arrancar imperativo de kubujisa
Bujisenu=mandai arranca, fazei arrancar imperativo de kubujisa
Buka= abana imperativo de kubuka=abanar
Bu kanga ria= fora de
Bulu=em cima
Bulu= no cu, para o cu ( forma contrata de bu rilu)
Bumoxi=junto
Bri=termo aportuguesado=ble
Buta ou Butu= curto
Buta= raspa, tosa, barbeia imperativo de kubuta
Buta mukila=rabo curto
Butala= fica agachado imperativo de kubutala
Butalala=abaixa-se, agacha-se
Butama= abaixa, pousa, agacha imperativo de kubutama
Butamenu=abaixai, pousai, agachai imper de kubutama
Butila=raspa para, por,em, tosa para , por, barbeia para
Imperativo de kubutila
Butilenu=raspai por, barbeai para, por... imper de kubutila
Butisa=manda raspar, manda tosar, faz raspar imper de kubutisa
Butisenu=mandai raspar, mandai tosar, fazei raspar, fazei barbear...
Imperativo de kubutisa
Butu ou Buta= curto
Btu-btu=abundantemente deriva de ributu=quantidade, abundancia
Buxila= assopra para, por imperativo de kubuxila
Buxilenu=assoprai para, por imperativo de kubuxila
Buxisa=manda assoprar, faz assoprar imperativo de kubuxisa
Buxisenu=mandai ou fazei assoprar imperativo de kubuxisa
Buza=arranca ( imperativo do verbo Kubuza=arrancar, tirar da raiz)
Buzenu=arrancai
E06/06/13 CULTURABANTU
www.maemartadeoba.com.br/culturabantu/bantu2.html 77/287
---= pronome possessivo= teu, tua,teus,tuas. Liga-se aos prefixos de concordancia
Ex: O poko i=tua faca
Kima ki=coisa tua
O jipoko j=tuas facas
Kanzo ku= tua casinha
Kufua ku=tua morte
O mubika u= Ou mubika =O teu escravo
*os nomes de entes racionais iniciados por mu, no exigem o prefixo de
concordancia
O abika = Teus escravos
O mona u ou O mona = O teu filho
(mona originou-se da contrao de muana)
----=pronome possessivo seu, sua, seus suas, e liga-se ao
prefixo de concordancia.
Ex: O ritari ri= A sua pedra
O matari m= As suas pedras
---Ebi= unido ao prefixo ki = kiebi cujo sinonimo ki, usado nas frases
interrogativa com o significado de como? De que modo?
Ex: Monenu uimba kiebi? Uimba kiambote
Vosso filho canta de que modo? Canta bem
(ku) imba=cantar O u prefixo de concordancia
Quando ---ebi ligado aos prefixos MU, BU, KU= aonde
Literalmente seria para aonde? As tres preposies significam em, para, de no
sentido de direo ou locativo, porem com a diferena que mu relaciona-se a
em(dentro de); bu(sobre) e Ku ( junto ao lado de)
Teriamos ento Muebi=Mu, Kuebi=Ku; Buebi ou Bu
Ex: O ima ienu iala muebi? Iala momo
As coisas vossas esto aonde? Esto l
Iala o verbo (ku) kala=estar, sendo ligado ao prefixo de concordancia de ima=i -- O ima iala
---Endele=preterito II do verbo kuenda= partir, seguir, caminhar, ir
liga-se aos prefixos de concordancia
Muene uendele ni mukuanii?
Ele foi com quem
Etu tuendele= ns fomos eme ngendele= eu fui
---Ebirile=pret II de kuibila=desagradar a, afligir a...
---Ebuile=preterito II de kuibula=perguntar,inquirir,interrogar
Ebule=pergunte( imperativo do vebo kuibula)
Eha=deixa, abandona,larga (imperativo de kueha)
Eha o kiandu=deixa o trono (abandona o trono, larga o trono)
Eha o kiandu xak=deixa o trono de uma vez
Eha o kibaka=deixa o assento, deixa o banco
Eha o kibiongo=deixa a priso deixa a cadeia
Eha o kibiongo xak=deixa a priso de uma vez
Eha o kijidila=deixa o costume, deixa o habito (abandona o...)
Eha o kingnge=deixa a priso
Eha o kingnge xak=deixa a priso de uma vez
Eha o kinjima=deixa a picardia, deixa a maldade06/06/13 CULTURABANTU
www.maemartadeoba.com.br/culturabantu/bantu2.html 78/287
Eha o kinjima xak=deixa a maldade de uma vez
Eha o *kiriie=deixa o descuido, deixa a negligencia
Kiriie=tambem tem o significado de grande palmeira
Eha o kiriri=deixa o lugar(larga,sai do)
Eha o kurimuka=deixa a esperteza
Eha o kurimuka xak=deixa a esperteza de uma vez
Eha o kutoba=deixa a tolice
Eha o kutoba xak=deixa a tolice de uma vez
Eha o kuzangalala=deixa o atrevimento, deixa a altivez
Eha o lumbi ou Eha o luma=deixa a iveja
Eha o luma xak=deixa a inveja de uma vez
Eha o mufufu=deixa a confuso
Eha o mukulumu=deixa o silencio
Eha o mukulumu xak=deixa o silencio de uma vez
Eha o nganji=deixa o atrevimento
Eha o nganji xak=deixa o atrevimento de uma vez
Eha o nznza=deixa o colo, deixa o regao
Eha o nznza xak=deixa o colo de uma vez
Eha o nzji=deixa o sonho (abandona o sonho)
Eha o nzji xak=deixa o sonho de uma vez
Eha o ribi=deixa a modorra
Eha o ribabua=deixa o medo, deixa a tremedeira
Eha o rilebu=deixa o desacato, deixa a injuria
Eha o rilebu xak=deixa a injria de uma vez
Eha o rizembu =deixa o desprezo
Eha o tmbi=deixa o luto
Eha o tmbi xak=deixa o luto de uma vez
Eha o tunga=deixa o receio, deixa o escrupulo
Eha o tta, ou Eha o tatu=deixa a dvida kuritata
Eha o ualende ,ou, Eha o uindu=deixa a aguardente
Eha o ualende xak=deixa a aguardente de uma vez
Eha o uama=deixa a mandinga, deixa a valentia, deixa o sortilegio
Eha o uana=deixa o estado de filho
Eha o uana ndenge=deixa a criancice
Eha o uanga=deixa o feitio, deixa o veneno
Eha o uanga xak=deixa o feitio de uma vez
Eha o uariama=deixa a pobreza
Eha o uariama xak=deixa a pobreza de uma vez
Eha o ubeka=deixa a solido
Eha o ubeka xak=deixa a solido de uma vez
Eha o ubuminu=deixa a audacia
Eha o ubuminu xak=deixa a audacia de uma vez
Eha o uelu=deixa a sovinaria
Eha o ufolo=deixa a liberdade
Eha o ufumbe=deixa a usurpao
Eha o uhatu=deixa a feminilidade
Eha o uholua=deixa a bebedeira
Eha o uholua xak=deixa a bebedeira de uma vez
Eha o uii=deixa a ladroeira06/06/13 CULTURABANTU
www.maemartadeoba.com.br/culturabantu/bantu2.html 79/287
Eha o ukamba=deixa a amizade
Eha o ukota=deixa a superioridade, a maioridade
Eha o ukavalu=deixa a amizade, deixa a camaradagem
Eha o ukembu=deixa o luxo, deixa a decencia, deixa o adorno, deixa o enfeite
Eha o ukuenze=deixa a valentia,deixa a fortido
Eha o ukukutu=deixa a simplicidade, deixa a singeleza
Eha o ukukutu xak=deixa a simplicidade de uma vez
Eha o ukumbu=deixa a soberbia
Eha o ukumbu xak=deixa a soberbia de uma vez
Eha o ulumba=deixa a juvenilidade, a janotice a mocidade
Eha o ulumbi=deixa a cobia
Eha o umvunji=deixa a ingenuidade
Eha o umvunji xak=deixa a ingenuidade de uma vez
Eha o undenge=deixa a criancice
Eha o undenge xak=deixa a criancice de uma vez
Eha o undundu=deixa a herana
Eha o ungul=deixa a sordidez, deixa a ingratido
Eha o ungul xak=deixa a ingratido de uma vez
Eha o uina=deixa a toca
Eha o uina xak=deixa a toca de uma vez
Eha o ulaji=deixa a loucura
Eha o ulaji xak=deixa a loucura de uma vez
Eha o uoma=deixa o medo, o temor
Eha o uoma xak=deixa o medo de uma vez
Eha o uoua=deixa a tolice, deixa a idiotice
Eha o upalama=deixa a rivalidade, deixa o antagonismo
Eha o upulu=deixa a malvadez
Eha o upulu xak=deixa a malvadez de uma vez
Eha o upange=deixa a fraternidade
Eha o upoxi=deixa a lgica, deixa a bacharelice, deixa o conselho
Eha o usafu=deixa a porcaria, deixa a sordidez
Eha o usebu, ou Eha o usebue, ou Eha o useue=deixa a idecencia, deixa a sordidez,
deixa a desenvoltura
Eha o usuri=deixa o descuido, deixa a preguia, deixa a negligencia
Eha o uxiri=deixa a infelicidade, deixa a pobreza
Eha o uximba=deixa a estupidez, deixa a ignorancia
Eha o xilu=deixa o quarto, deixa a camarinha
Ehla=consente, permite, tolera (imperativo de kuehla)
Ehelela=alarga, permite por, consente para (imperativo de kuehelela)
Ehelelenu=alargai, permiti por, para, tolerai por, para
Ehelenu=permiti, consenti,tolerai(imperativo de kuehla)
Ehelesa=faz permitir, faz tolerar, faz consentir (imperativo de kuehelesa)
Ehelesenu=fazei permitir por, fazei tolerar por(imperativo de kuehelesa)
Eie=tu
Eie (ki) ku ---- = tu no s----* a forma da negativa, sendo os tracinhos preenchidos
pela palavra em questo
(ki)=est entre parenteses, significando que podemos, ou no coloc-lo na frase
independentemente
Exemplos:-06/06/13 CULTURABANTU
www.maemartadeoba.com.br/culturabantu/bantu2.html 80/287
Eie ki ku rial= Tu no s homem
Eie ki ku mutu = tu no s gente
Eie ku mumbundu = tu no s negro
Eii=ladres plural de muiii
Ejie=conhea, saiba, conheam, saibam, que conhea, que saibam
(imperativo e subjuntivo do verbo kuijia)
---Ejirile=pret II de kuijila= estar acostumado,estar habituado,ficar manso, ficar
domesticado, vir por ou a propsito
---Ejiririle=pret II de kujirila=habituar-se, ter propenso a
*Ela=fazemos, dizemos (do verbo kuila)
*Ela=s condenado, est em erro, torna-se ru
(imperativo de kuela)
El!=s condenado! (imperativo enftico de kuela)
Ele=faa, diga, faam,digam (imperativo e subjuntivo de kuila)
Elela=alegra, ri, sorri (imperativo de kuelela)
Elel!=ri!, sorri!, alegra!(imperativo enftico de kuelela)
Elelenu=alegrai, ride, (imperativo de kuelela)
Elelesa=faz rir,faz alegrar, faz sorrir (imperativo de kuelelesa)
Eleles=faz rir!, faz sorrir!, faz alegrar!
(imperativo enfatico de kulelesa)
Elelesenu=fazei rir, fazei alegrar,fazei sorrir (imperativo de kuelelesa)
Elenu=sede condenado, estai em erro,tornai-vos ru
Imperativo de kuela
Eleri=alegra, ri ,sorri (form asufixada do imperativo de kuelela)
Elesa=faz condenar, manda condenar (imperativo de kuelesa)
Eles!= faz condenar!, manda condenar!
(imperativo enftico de kuelesa)
Elesenu=fazei condenar, mandai condenar (imperativo de kuelesa)
Eluise=faa sarar, faa curar, faam sarar, faam curar
( imperativo e subjuntivo de kuiluisa)
Eluise o kukata= Faa sarar o padecer( a doena)
Eluka ou Iluka=melhora, convalesce, s feliz
( imperativo de kuiluka ou kueluka)
Eluk!=s feliz!, melhora!, restabelece-te!
(imperativo enfatico de kueluka)
Eluke=melhore, seja feliz, restabelece-se, melhorem, sejam felizes, restabeleam-se
( imperativo e subjuntivo do verbo kuiluka)
Elukenu=melhorai, restabelecei-vos, sede feliz(imperativo de kueluka)
---Eluila=pret II de kuilula=sarar, curar Liga-se aos preixos de concordancia
O kimbanda kieluile o mona iami
O curandeiro curou o meu filho
Etu tueluile= ns curamos
Elule=sare, cure, sarem, curem
( imperativo e subjuntivo do verbo Kuilula)
Emane=levante-se, pare (imperativo do verbo kuimana)
Embe=cante, cantem (imperativo e subjuntivo do verbo kuimba)
---Embirile=pret II de kuimbila=estar a cantar, cantar para ou por
Eme=eu
Eme (ki) ngi----ami=eu no sou ----* a forma da negativa, sendo os tracinhos06/06/13
CULTURABANTU
www.maemartadeoba.com.br/culturabantu/bantu2.html 81/287
preenchidos pelo nome em questo
(ki) est entre parenteses, significando que podemos ou no, coloc-lo na frase,
indiferentemente
Exemplos:Eme ki ngi mukua uoma ami= Eu no sou medrosa
Eme ki ngi mubika ami= Eu no sou escrava
Eme ki ngi Nzambi ami=Eu no sou Deus
Eme ki ngi mukua kitari ami=Eu no sou rica
Eme ki ngi mukua makutu ami= Eu no sou mentirosa
Enda=anda, segue, parte, viaja,marcha (imperativo de kuenda)
Enda bu kanga ria=segue para fora de, do, da
Enda bu axaxi ka, ou Enda axaxi ka, ounda um axaxi ka=
anda ou segue entre, segue no meio de
Enda ku mbandu a(ia)=segue ao lado de
Enda ku mbandu a Nzambi=Segue ao lado de Deus
Enda ku polo=segue adiante ,segue a frente
Enda ku polo ia= segue a frente de, segue diante de
Enda ku rima=segue atras
Enda ku rima ria=segue atras de
Enda xak=parte de uma vez, segue de uma vez,anda eternamente
End!=siga!, parta!, anda!, marcha!, viaja!
(imperativo enftico do verbo kuenda)
Endenu=andai, viajai, segui, parti, marchai (imperativo de kuenda)
Endsa=encaminha, guia (imperativo de kuendsa)
Ends!=encaminha!, guia! (imperativo enftico de kuendsa)
Endsenu=encaminhai, guiai (imperativo de kuendesa)
Endi=anda, segue, parte, marcha, viaja
(forma sufixada do imperativo do verbo kuenda)
Ene=eles
Ene muene ,ou *Ene ene, ou Ene=Eles mesmos
*Ene ene=esto(costumam estar), so(costumam ser)
Do verbo kuene=ser, estar, indicando existencia habitual.
Este verbo s tem o tempo presente
Ene ene mukua uoma=Eles so(costumam ser) medrosos
Enge=pastoreie, vigie, vigiem(imperativo e subjuntivo de kuinga)
Enu=vs
Enu muene , ou Enu ene, ou *Nuene=vs mesmos
Enu (ki) nu ----enu= vs no sois ---- * a forma negativa, sendo os tracinhos
preenchidos pela palavra a qual estejamos negando
(ki)= est entre parenteses, significando que indiferente o seu uso, podendo
ser dispensado na frase
Exemplos:
Enu ki nu malenu ou Enu nu malenu=vs no sois homens
Enu ki nu jitetembua enu=vs no sois estrelas
Enu ki nu jinonxi enu=vs no sois estrelas
Enu ki nu mabengu enu=vs no sois ratos
---Eokoluila=preterito II de kuiokola=cansar, vencer
Liga-se aos prefixos de concordancia
Eri=fizeram, disseram (preterito I de kuila)06/06/13 CULTURABANTU
www.maemartadeoba.com.br/culturabantu/bantu2.html 82/287
Erike=mostre, indique(imperativo de kuirika)
Erile=faziam ,fizeram,disseram(preterito II de kuila)
Erila=fazem por, para, a favor de( do verbo kuirila)
Erila=faziam por( aqui o mesmo verbo no preterito I)
Etaie=responda,respondam, ouam, oua,
(imperativo e subjuntivo de kuitaia)
Etu=ns
Etu muene, ou Etu ene, ou Tuene=ns mesmos
Etu ki tu ----- etu=ns no somos ---- * a forma de negao, podendo os tracinhos
serem preenchidos com a palavra em questo
Exemplos:
Etu ki tu ituxi etu=ns no somos pecadores
Etu ki tu Nzambi etu= ns no somos Deus
Etu ki tu abika etu=ns no somos escravos
Etu ki tu jindandu etu=ns no somos parentes
Etu ki tu atu azediua etu=ns no somos pessoas felizes
Etu ki tu iari etu=ns no somos dois
Etu ki tu kuinii etu=ns no somos dez
Etu ki tu moxi etu=ns no somos um
Etu ki tu nak etu=no somos oito
Etu ki tu makuiniari etu =ns no somos vinte
Etu ki tu samanu etu=ns no somos seis
Etu ki tu sambuari etu=ns no somos sete
Etu ki tu tanu etu=ns no somos cinco
Etu ki tu tatu etu=ns no somos tres
Eue ou Euh ou xi= sim Mametu ueza kindala? Eue, ueza. Xi, ueza
Nossa me chegou agora mesmo? Sim, chegou
uah =certamente
Eve=oua, perceba, entenda,ouam, entendam (imperativo de kuiva)
Evile=escute, escutem(imperativo de kuivila)
---Evirile=pret II de kuivila=escutar
---Eviririle=pret II de kuivirila=andar a escutar
Evise=faa ouvir, preste ateno,faam ouvir, prestem ateno
(imperativo +subjuntivo de kuivisa)
Exane= chame,chamem ( imperativo+subjuntivo verbo kuixana)
Exane o mukua ita= Chame a(o) guerreira(o)
Exane o mukongo= Chame o caador
*Exi=dizem ( do verbo kuixi)
*Exi=nunca, como, que
Exi muene=nunca mesmo, jamais
Eze=vem (imperativo de kuiza) Z=vem a forma mais usada
---Eza=preterito I do verbo kuiza ; liga-se aos prefixos de concordancia
O ndandu ienu ieza mu kuila nii?
O parente vosso veio para fazer o que?
Ngeza mu kuila o kiambote
Vim para fazer o bem
F06/06/13 CULTURABANTU
www.maemartadeoba.com.br/culturabantu/bantu2.html 83/287
---Fa ou ---Fua= radical do verbo kufa ou kufua=morrer
os prefixos ligam-se ao radical verbal
Eme ngifa ou Eme ngifua= Eu morro
Etu tufa ou Etu tufua= Eles morrem
O kimbanda kifa ou kifua. O curandeiro morre
Fa= Fua =morre (imperativo)
O nganga ixi:-Fua muloji! O uanga u uasakuka ku eie
muene
O sacerdote disse:Morre feiticeiro! O teu feitio virou-se
para voc mesmo
Fua muloji! O nganga iolokuiza kutala o muloji
urinhongona ni ndmbu u muene
Morre feiticeiro! O sacerdote est vindo ver o feiticeiro
retorcer-se com o remdio dele mesmo( o proprio
remdio)
Faba=termo aportuguesado=fava
---Ffa=radical do verbo kufafa=espumar
Os prefixos ligam-se ao radical verbal
O mbia ifafa se o menha masekuka
A panela espuma se a gua ferve
---Fafela=radical do verbo kufafela=espumar para
O mbia ki imateka o kufafela boxi, menha masekuka
A panela quando comea a espumar para baixo a gua
Ferve
---Fafesa= radical do verbo kufafesa=fazer espumar
Os prefixos se ligam ao radical
O tubia tufafesa o menha ma mbia
O fogo faz espumar a gua da panela
---Fafuka=radical do verbo kufafuka=ficar inflamado
os prefixos se ligam ao radical
---Fakuka=radical do verbo kufakula=inflamar ( a polvora)
Os prefixos ligam-se ao radical
O tubia tufakuka o fundanga
O fogo inflamou a plvora
Falfa= mistura de farinha com vinagre, azeite ou gua
---Fama=radical do verbo kufama=estar adaptado ou apropriado
Os prefixos ligam-se ao radical verbal
O izuato ia mametu ifama
Os trajes de nossa me esto apropriados
---Famena=radical do verbo kufamena=estar apropriado para
Os prefixos ligam-se ao radical verbal
O kizuato kia mametu kifamena o kizua lelu
O traje de nossa me esta apropriado para o dia de
hoje
---Famesa= radical do verbo kufamesa=fazer ficar apropriado,mandar
adornar, aformosear,enfeitar
Os prefixosa ligam-se ao radical
Eme ngafamesa o monami. O kizomba lelu.
Eu mandei enfeitar o meu filho. A festa hoje.06/06/13 CULTURABANTU
www.maemartadeoba.com.br/culturabantu/bantu2.html 84/287
---Fangana= radical do verbo kufangana=assemelhar, ter
parecencia. Os prefixos ligam-se ao radical
Eme ngifangana ni mametu
Eu pareo com nossa me
O ana afangana ni jitata
Os filhos parecem com os pais
Fangana=assemelha, parece (imperativo)
Ku fangana ni mukuolua, nda kubolame
Assemelha-te com o guerreiro, para no curvar-tes
Kubolama=curvar-se
---Fanganesa=radical do verbo kufanganesa=fazer assemelhar
---Fefenha= radical do verbo kufefenha=chupar
Liga-se aos radicais verbais
O kimbanda kifefenha o kifuba
O curandeiro chupou o osso
Ene afefenha o maniinga
Eles chupam o sangue
Fefenha=chupa(imperativo)
Fefenha o maniinga kimbanda!
Chupa o sangue curandeiro !
---Fefenhela= radical do verbo kufefenhela=chupar para, por
---Fefenhesa= radical do verbo kufefenhesa=fazer chupar
Muene u tu fefenhesa o maniinga
Ele nos fez chupar o sangue
---Fefeta=radical do verbo kufefeta=abaixar( a luz ou a voz)
liga-se aos prefixos de concordancia
Etu tufefeta Muene ufefeta Eme ngifefeta
---Fefetela= radical do verbo kufefetela=fazer diminuir( a luz
ou a voz)
Fle=pouco
Fle-fle=pouco a pouco, devagar
Ftu= ttulo honorifero correspondente a Dom
ftu lumingu=D. Domingos
ftu Nza=D. Joo
Fim= som onomatopeico de assoar
Fimba=mergulho Kuta fimba=mergulhar
Fiokot= muito sujo, sujamente
Fitu=modo, maneira, espcie
Fba= fcula de mandioca
Fufu=poeira, azfama, confuso (ku)bita fufu=passar em perigo
Fufuta=fufutila= p, cisco, borralho
Fufuta ia pemba=p de pemba
Fukumba=rola
Fndnga=polvora
Fula, ou Fulambomba, ou Fulu=tartaruga, cgado
Fula=nome proprio que significa Francisco
Fula ria kibetu=mrtir ou vitima de castigo
Fuma=fama
Fumu=senhor, amo06/06/13 CULTURABANTU
www.maemartadeoba.com.br/culturabantu/bantu2.html 85/287
Fundanga=plvora
Fndu=acampamento, feira, mercado, pousada
Fundungulu=bolor, bafio
Funji=massa de fcula de mandioca, que se faz tendo junto aos ps uma
panela inclinada, mexendo a substancia com um pau comprido,
chamado nguku, deitando a intervalos pequenos punhados de
fcula, que favorecem a ao e o desligamento da massa
Futa=mimo, ddiva, presente
*Fuxi=o terceiro filho de um mesmo parto
*Fuxi=poo (na regio de Kisama)
H
Hba=mentira, fbula plural=jihaba (ku)ta jihaba=mentir
Hbia=axila jihabia=axilas
Hbu=libertino,garoto,vagabundo plural=jihbu
Hki=sumo, cido
Hku=primeiro alimento que se d a criana
Hla=caranguejo plural=jihala
Hama= termo aportuguesado=cama
Hama=cem, centena
Hama ria atu=cem pessoas
Hama jiiari j atu=duzentas pessoas. Ao p da letra
Seria centenas duas de pessoas
Hama jitatu=trezentos
Hama jinana=quatrocentos
Hama jitanu=quinhentos
Hama jisamanu=seiscentos
Hama sambuari=setecentos
Hama nake=oitocentos
Hamavua=novecentos
Kuinii ria hama=mil
Hmua=mosquito pl=jihmua
Hna=sarna pl=jihna
Hndu=beira, beirada, beiral pl=jihndu
Hndu= trepador
Hanga=anga= ainda que, ou
Hnga= galinha do mato, vulgo galinha de guin pl=jihanga
Hngala=insoso, sem sal destemperada
Kudia kua hangala=comida insosa
Hngta=anda com as pernas abertas
Hngte=ande com as pernas abertas, para que ande com as
pernas abertas,andem com as pernas abertas
Hanji=ainda =anji Ene hanji kez= Eles ainda no vieram
*O verbo ---iza esta conjugado na negativa verbal
Hanji ki=ainda no
Hnji=desejo,cobia06/06/13 CULTURABANTU
www.maemartadeoba.com.br/culturabantu/bantu2.html 86/287
Hnu= ento, seno
Hri= esterco, pena, tormento
Hria=loc. Adv.= Um dia (vir em que)
Hsa=exorcismo (ku)ta hsa=exocismar sinonimo=muxibu
Hsa= caboclo pl=jihsa
Hta=regao, chinguio
Hta=inspido
Haxi=o doente, enfermo,padecente
Hebi= ebi (vide ebi)
Hete=inteligente deriva do verbo kuheteka=fazer bem alguma coisa
Hima=macaco
Hoji=leo
Holua=bebedo
Hombo=cabra
Honga=vale
Humbu=cachimbo ruim
Mumbi a jipexi unuina humbu
O modelador dos cachimbos fuma o caximbo ruim
Hmbula=decepa, mutila
I
*todo o substantivo pertencente a classe III, isto , que tem o prefixo(ou particula
inicial) KI, faz o plural em I, como veremos a seguir. Para sabermos o singular, basta
substituirmos ento, o I por KI. Os substantivos que tem seu prefixo de
concordancia em I obrigam a unio desse prefixo ao radical verbal e a alguns adjetivos.
Teremos alguns exemplos a seguir*
Ia=vai do verbo kuia=ir
Iala=unhas kiala=unha
*Iala= verbo (ku)kala, ligado ao prefixo de concordancia da
classe IX do singular dos substantivos, e classe III e II do
plural
EX:O imbungo iala ni nzala= Os lobos esto com fome
O soba iala kiambote= O rei(chefe) est bem
O ngana iala ni riniota=O senhor (superior) est com sede
O milundu iala mu muxima uami= As montanhas esto no
meu corao
O imbungo iala mu muxitu= Os lobos esto na mata.
Ialu=cadeiras kialu=cadeira
Iama= feras, animais, bichos kiama=fera
Iandu=comidas kiandu=comidas
*Iandu=tronos, assentos, estados kiandu= assento,estado,trono
Iangu=capins, palhas kiangu=capim, palha
Iari=dois *A escrita do numero dois, quando em uma frase varia, e podemos coloca-lo
na frente ou apos o nome, assim podemos dizer dualidade de casas ou casas duas.
Sempre quando colocado na frente do nome escrevemos kiiari kia
Ex; Kiiari kia atu= duas pessoas ou ao p da letra dualidade de pessoas
Kiiari kia akongo= dois caadores06/06/13 CULTURABANTU
www.maemartadeoba.com.br/culturabantu/bantu2.html 87/287
Kiiari kia matadi= duas pedras
Kiiari kia jinzo= duas casas
Kiiari kia jipoko= duas facas
Quando colocado aps o nome, liga-se ao prefixo de concordancia do nome, sendo que ,
nos nomes da classe I , dos entes racionais que se iniciam pelo prefixo Mu e fazem o
plural substituindo MU por A, usamos sempre kiiari, e assim tambem , podemos fazer,
a todos os nomes que se referem a entes racionais mesmo que no pertenam a esta
clsse.
EXEMPLOS=
Atu kiiari= duas pessoas
Akongo kiiari= dois caadores
Mindele iiari ou Mindele kiiari= dois homens brancos
Mikolo iiari=duas cordas
Ima iiari=duas coisas
Inama iiari=duas pernas
Jingulu jiiari=dois porcos
Jingombe jiiari= dois bois
Matadi maiari=duas pedras (Matadi =matari)
Mauta maiari=duas armas
Matubia maiari=dois fogos
Jipoko jiiari=duas facas
Jingangula jiiari ou jingangula kiiari=dois ferreiros
Jisanji jiiari=duas galinhas
Mitue iiari= duas cabeas
* Estas regras de colocao so identicas para os numeros de 2 ao 5
Iba=peles, couros kiba=pele, couro
Ibaba= cascas de mandioca kibaba= casca de mandioca
*Ibaku=assentos, tamboretes, escabelos.
*Ibaku=criaes kibaku=criao
Ibala=mandiocas abafadas ou bolorentas singular=kibala
Ibalu=tombos kibalu=tombo
Ibandu=peneiras kibandu=peneira
Ibanga=manadas, rebanhos kibanga= rebanho,curral
Ibanga ia jipakasa=manada de bfalos,bois selvagens
Ibanga ia jingombe=manada de bois
Ibanji=marcas, remendos kibanji=marca
Ibasu=fatias, fragmentos, pedaos
Ibatu=Ibatubatu=cascas, cavacos Kibatu= casca
Ibbe= barbatanas kibebe= barbatana
Ibela= terrenos, ruinas kibela= terreno, ruina
Ibeletete =escamas, pestanas *em Kisama=cartas
Kibelete=escama
Ibse=ajudantes de pescadores Kibese=ajudante de pescador
Ibtu=laos, armadilhas kibetu=lao,armadilha
Ibtu ia akongo=armadilhas de caadores
Ibetu=lambadas, castigos, pancadarias
Ibi=espreguiamentos kibi=espreguiamento
Ibinji=apertos, necessidades, prises,embaraos sing=kibinji
Ibiri= penrias, necessidades kibiri= necessidade06/06/13 CULTURABANTU
www.maemartadeoba.com.br/culturabantu/bantu2.html 88/287
Ibolongnho=caveiras kibolongonho=caveira
Ibua=quedas, cambalhotas,trambolho kibua=cambalhota,
queda
Ibubu=ibubilu=pragas kibubu=kibubilu=praga
Ibuka=caravanas, multides kibuka=multido * no rio Kuanza
kibube, kibubilo
kibube tambm um termo antiquado que significa
tormento
Ibukanu=tropees, topadas
Ibukirilu=abanos
Ibukumuna=tentaes
*Ibula=bateles (barca para transporte de coisa pesadas)
Ibulukutu=desordens
Ibulungunzu=caixas velhas
Ibuna=bancos, assentos
*Ibundu=saques
*Ibundu=pancadas, coas, surras
Ibunga=coifas, barretes, bons, gorros
Ibungu=privadas, latrinas, cloacas
Ibunji=privados
Ibutu=sacos
Ibuzu=canoas velhas
Idiandu=membros do corpo humano
Iele=mamas, tetas
Ienga=tachos
Iezu=vassouras
Ifa=defeitos, sovinarias
Ifikila ou Ifika=comparaes, ditos populares alegricos ou figurados
Ifirimiku=coberturas kufirimika=cobrir, tapar
Ifofo=cegos
Ifofori=indolentes, moles, fofos
Ifu=abortos (termo antiquado)
Ifua=semelhanas, especies, feitios, parecenas
Ifuba=ossos
Ifufunha=gengivas
Ifufutila=paocas (?)
Ifuku=rocas
Ifulu=espumas kifulu=espuma
Ifumbe=salteadores, bandidos
Ifunate=entorses, torceduras, tores
Ifusa=ingratos, malvados, porcos, indecentes
Ifuxi=multides
Ihi?=que(coisa)? qual? tambem pode-se dizer inii
Ihololo=rocas
Ihuende=feiticeiro (na regio de Kuanza)
Ihuhu=aves de rapina
Ijiba=assassinos
Ijibanganga=homicidas, assassinos
*Ijidila= habitos, tendencias06/06/13 CULTURABANTU
www.maemartadeoba.com.br/culturabantu/bantu2.html 89/287
*Ijidila=leis, preceitos de resguardo, mandamentos, regras, abstinencias
Ijimbu=tumores, cistos, abcessos
Ijinga=bons, gorros
Ijingetela=circulos
Ikalakalu=trabalhos
Ikalanga=poleiros, capoeiras
Ikalu=rasges, rasgaduras
Ikamba=suias(barba que se deixa crescer no lado da face)
Ikami, ou Ikambi=bagaos dos frutos da palmeira(ndende)
Ikanda=ilhas de capim
Ikangalakata=campos, planuras, praas
Ikangelu=torresmos
Ikele ou Ikusu=peixes de rio ou lagoa
Ikele=receios, duvidas, sujeies
Ikelekele=caules de palmeiras
Ikelengu=guelas, gargantas
Ikemete=plural de kikemete=puxo
Ikese=conchas
Ikete=ferros
Ikoakoa=cristas, penachos de ave
Ikoka=estradas
Ikokela=cercados que fazem a beira de rio, pera resguadar do jacar
Ikolo=casas de circunciso
*Ikonda=rodas,cercos
*Ikonda=peles
Ikusu=peixes de rio ou lagoas
Iluisa=faz sarar ou curar do verbo kuiluisa=fazer sarar ou curar
Iluisenu=fazei sarar ou curar (imperativo de kuiluisa)
Ilula=sara, cura (imperativo de kuilula)
Ilulenu=curai, sarai (imperativo de kuilula)
Ilumba=mocinhas
*Ima=coisas,objetos, instrumentos
O ima ienu iala muebi? Iala momo
As coisas vossas esto aonde? Esto l (perto)
Ima ia=coisas de, do, da, objetos de , do, da, instrumentos de, do, da
Ima ia umbanda ou Ima iombanda=objetos ou instrumentos de magia,
da arte da cura
Ima ia nganga=instrumentos do sacerdote, sbio
Imalnga ou Ingenha=hienas
Imana=levanta-te, para (imperativo de kuimana)
Imana nzanza=fica erguido ou levantado (tempo imperativo)
Imba=canta (imperatvo de kuiba)
Imbamba=cargas
Imbia=panela
Imbila=canta para, por, em, est a cantar (imperativo de kuimbila)
Imbisa=faz cantar (imperativo de kuimbisa)
Imbonde ou Imbondo=vagens
Imbua ou Imboa=co- muitas vezes se escreve mbua.
Imbuambua=farrapos, andrajos06/06/13 CULTURABANTU
www.maemartadeoba.com.br/culturabantu/bantu2.html 90/287
Imbui=bola de funji
Imbungo=lobos
Imenga=cacos, frigideiras
Imiokoto=ilhargas, flancos
Imoma, ou Imomo=cicatrizes
Imomesa=intumescencias
Imuna=animais ,irracionais, criaes
*Ina=covas, sepulturas,buracos, furnas
*na=piolho
Inama=pernas, ps
Inda=cestos
Indanda=valentes, brutos
Indandalakata=robustos, vigorosos
Indle=milhos
Indembendende=penachos, cocares
Ind=luto
Indulutu=brutos, estupidos
Indumba=penteados, toucados
Inema=aleijados, mancos
Inta=plural de kinta= pubis
Inga=ainda que
Ingange=tubares
Inganja=celeiros
Ingelengele=brincos, pingentes para orelhas
Ingo=ona - Sasa o ingo, i ku tolole o xingu
Cria a ona que ela te partir o pescoo
Ingololo=rs
Ingombo=quiabos
Ingonga=andas
Ingongo=bexigas, variolas
Inguanji=boais
Inguenha ou Imalanga=hienas
Ingulungumba ou Ingumba=salteadores, ladres
Ingungunu=especies de zango
Inguri=raizes de mandioca
Inhami=atraes ?(plural de kinhami)
Inhemba=remdio (AA)
Inho=vulva
Inii?= que(coisa)?, qual? Tambem pode-se dizer ihi
Inj=penis
Injandanda=aranhas
Injenje=avaros, economicos, somiticos
Inji=mosca
Injima=picardias,maldades
Injongo=gafanhotos
Injonjo ou Injoto ou Injotona=belisces
Injontone=unhada
Inu=plural de kinu=almofariz,gral(pilo)
Kinu kia muloke=almofariz de juramento06/06/13 CULTURABANTU
www.maemartadeoba.com.br/culturabantu/bantu2.html 91/287
Invo=podo(instrumento para podar arvores, ou cortar madeira)
Inzendu=precipicios, barrancos, despenhadeiros
Inzenji=? Pensamentos, ideias
Inzenza=margens de rio, espraiados
Inzenzu=baldes
Inzo=casa muitas vezes escreve-se nzo
Inzo ia Angola=casa de Angola
Inzo ia xilu=quarto de dormir
Inzo ia xitu=casa de carne, aougue
Inzo iobe=casa nova
Inzo iofele=casa pequena
Inzo iokulu=casa velha
Inzo ionene=casa grande
Inzonji=especies de ervilhas
Inzumzmbia=sombras, vultos
Iobe= Vide ---obe
Iofele= Vide ---ofele
Ioka=fica vencido, fica cansado (imperativo de kuioka)
Ioke=fique vencido, fique cansado, para que fique vencido
fiquem cansados, fiquem cansados, que fiquem cansados
Iokola=cansa
Iokulu= Vide ---okulu
Ionene= Vide ---onene
Iriandu=bocados
Irika=mostra, indica
Iriri=lugares
Isenga=defeitos, costumes
Isala=penas kisala=pena
Isku-sku=chuviscos
Isnji=monstruosidade
Isuto=bodes kisuto=bode
Ita=guerra
Itia=responde
Itumbi ia kutka= boato, rumor vago
Ituxi=crimes, pecados plural de kituxi
Iukisa=endireita, pe direito, ponha regras (imperativo de kuiukisa)
Iukisenu=endireitai, ponde direito, ponde regras(imperativo de kuiukisa)
Iva=oua, perceba, entenda, compreenda (imperativo de kuiva)
Ivenu=ouvi, percebei, entendei, compreendei (imperativo de kuiva)
Ivila=escuta (imperativo de kuivula)
Ivilenu=escutai (imperativo de kuivila)
Ivirila=anda a escutar (imperativo de kuivirila)
Ivisa=faa ouvir, faa prestar ateno (imperativo de kuivisa)
Ivua=sinonimo de iva=oua, perceba, entenda, compreenda
Ivuenu=ouvi, percebei, entendei, compreendei (imperativo de kuivua)
Ixana=chama ( verbo ---ixana, no imperativo)
Ixana o mukongo nda akajibe o hoji in
Chama o caador para que mate o leo aquele
Ixi =xi=terra, naturalidade06/06/13 CULTURABANTU
www.maemartadeoba.com.br/culturabantu/bantu2.html 92/287
Ixi eii, ou Ixi iiii=esta terra
Ixi i=terra deles
Ixi ia=terra de, do, da
Ixi iaboba=terra alagada, terra inundada
Ixi iobbse=terra submersa
Ixi iobondke=terra molhada
Ixi ia kana mutu=terra de ningum
Ixi ia kibuku=terra de sorte, terra de felicidade
Ixi ia kibulukutu=terra de desordem
Ixi ia kunka Ixi ionoka=terra de chover(de chuva)
Ixi ia kurima , ou Ixi iorima=terra de cultivar
Ixi iamme=terra molhada
Ixi iamamena=terra molhada constantemente
Ixi ia nvula=terra de chuva
Ixi iasutuka=terra submersa
Ixi iokune=terra semeada, terra plantada
Ixi iami=minha terra
Ixi iatalala=terra mida, fria
Ixi iatekela=terra regada irrigada
Ixi ia uxiri, ou Ixi ioxiri=terra de infelicidade, de pobreza
Ixi ia xiri=terra de esperana
Ixi iazulu=terra molhada
Ixi i=sua terra
Ixi i=tua terra
Ixi ienu=vossa terra
Ixi ietu=nossa terra
Ixi in=aquela terra
Ixinhi=bocadinhos,pedaos plural de kixinhi
Ixi oio, ou Ixi ioio=essa terra
Iza= vem(imperativo do verbo kuiza)
---Iza=radical do verbo kuiza=vir, chegar. Liga-se aos prefixos de
concordancia Eme ngiza =eu venho
muene uiza=ele vem
Izala=fica cheio (imperativo de izala)
Izalesa=encha, preencha (imperativo de izalesa)
Izenu=vinde ( imperativo de kuiza)
Izenu kuku=Vinde aqui
Iza=dias kizua=dia
J
Jifundu=acampamentos
Jihoji=lees
Jiiari= o numero dois, quando colocado apos os nomes que iniciem-se pelo prefixo Ji(
plural), sendo que os entes racionais podemos tambem escrever kiiari.
EX= Jinzo jiiari=duas casas
Jingangula jiiari ou jingangula kiiari= dois ferreiros
Jitangu jiiari=dois ramos
Jinioka jiiari=duas cobras
Jimama jiiari ou kiiari=duas mes06/06/13 CULTURABANTU
www.maemartadeoba.com.br/culturabantu/bantu2.html 93/287
Jipange jiiari ou jipange kiiari=dois irmos
Jinjila jiiari=dois caminhos
quando colocamos o numero na frente do nome escrevemos assim:
Kiari kia jinzo =duas casas (ao p da letra ; dualidade de casas)
Kiari kia mama=duas mes
Kiiari kia jinioka=duas cobras
Kiiari kia jingangula=dois ferreiros
Kiiari kia jipange= dois irmos
Jiba=mata (imperativo de kujiba)
Jibenu=matai - Jibenu o kimbungo=Matai o lobo
Jiji=costa, poro de continente banhado pelo mar
Jika=fecha ( imperativo de kujika)
Jikenu=fechai
Jikita=ata ( imperativo de kujikita=atar)
Jikitenu=atai
Jikuku=avs
Jilekua=lguas
Jima=apaga (imperativo de kujima)
Jimama=mes
Jimba=esquece, ignora( imperativo de jimba)
Jimbanda=palmadas
Jimbndu=raizes tuberculosas(comestiveis)
Jimbndu=lados, partes, bandas
Jimble ou jipoko=facas
Jimbenu=esquecei,ignorai ( imperativo de kujimba)
Jimbta ou jindemba=cabelos
Jimbiji=peixes
Jimbila=sepulturas
Jimbinga=chifres, cornos
Jimbondo=baobs
Jimbnga=rapazes
Jimbngo=moedas, dinheiros, bens
Jimbonja=caudas de crocodilos ou jacars
Jimbonzo=batatas doces
Jimborio=pardais
Jimbua=ces
Jimbuanga=peixes
Jimbuelekse=seixos ( fragmentos de rochas, pedras)
Jimbende=peixinhos
Jimbuila=declara por, para, esclarece por, para
(imperativo de kujimbuila)
Jimbuilenu=declarai por, para, esclarecei por, para
(imperativo de kujimbuila)
Jimbuisa=faz esclarecer, faz declarar,manda declarar
(imperativo de kujimbuisa)
Jimbuisenu=fazei decalarar, fazei esclarecer, mandai declarar
(imperativo de kujimbuisa)
Jimbula=declara, esclarece ( imperativo de kujimbula)
Jimbulenu=declarai, esclarecei (imperativo de kujimbula)06/06/13 CULTURABANTU
www.maemartadeoba.com.br/culturabantu/bantu2.html 94/287
Jimbulu =bolhas
*jimbulu=ces silvestres
Jimbumba=tatuagens, marcas no corpo
Jimbmbi= bolas, poas Jimbumbi ja manhinga=poas de sangue
Jimbmbi=hernias, quebraduras
Jimbumbu=vulvas
Jimbndu=gros, bagos
Jimbndu=alaridos, lamentaes
Jimbngu=tubos, canudos
Jimburi=carneiros
Jimbtu=sementes,plantas
Jimbuxila=escravos crioulos
Jimenu=apagai (imperativo de kujima)
Jimununa= invalida ou risca repetidas vezes( imperativo de kujimununa)
Jinda=teima (imperativo de kujinda)
Jindaka=injurias, obscenidades,descomposturas
Jindanji=raizes
Jindila=teima em, por, para (imperativo de kujidila)
Jindilenu=teimai em, por, para (imperativo de kujidila)
Jina= forma contrata de rijina ou dijina=nome
Jina ri nanhi?
Nome teu qual? (Isto ,qual teu nome)
Jina ria mongua=nome de batismo
Jina ria umba=nome indigena
Jinga= passeia, rodeia, remoinha ( imperativo de kujinga)
Jinga ou jinge=sempre
Jingenu= rodeai, passeai
Jingila=rodeia por, para, em, passeia por, para, em, remoinha em, para
(imperativo de kujingila)
Jingilenu=remoinhai em, por, para, rodeai em, por, para,passeai por,
em, para (imperativo de kujingila)
Jingisa=faz remoinhar, faz rodear, faz passear (imperativo de kujingisa)
Jingisenu=fazei remoinhar, fazei rodear, fazei passear
(imperativo de kujingisa)
Jinzo=casas
Jindalu=vestimentas tecidas de fibra de baoba
Jindambu=cemiterio de sobas
Jindandu=parentes
Jindele=garas, almas
Jindemba=cabelos, cabeleira
Jindmbu=principes soberanos, pessoas influentes ou poderosas
Jindmbu=remedios
Jindenge=menores, crianas
Jindobi=ladrilhos
Jindombo-ndombo=ramos
Jingana=senhores, amos
Jingandu=jacars
Jinganga=missionrios, sacerdotes, sabios
*Jinganga=baias, lagoas de gua salgada06/06/13 CULTURABANTU
www.maemartadeoba.com.br/culturabantu/bantu2.html 95/287
Jingangula=ferreiros
Jingariama=pobres, indigentes
Jingimba=artista, cantores, eximios
Jingimbi ou jingimbiri=cantores, cantadores
Jingindu=tranas, madeixas
Jinginga=escorpies
Jingo=onas
Jinge=nadadores
Jingoji=cordas, laos
Jingolongolo=centopeias
Jingolokela ou jingolokele=avisos, recomendaes
Jingololo=gritarias, choradeiras, alaridos
Jingoma=tambores, batuques
Jingombe=bois
Jingombo=fugidios, fugitivos
Jingondo=globulos de metal, vidro, etc, que enfiados servem de adorno
para as mulheres
Jingongo=sofrimentos
Jinguba=amendoins
Jingubu=escudos (termo antiquado)
Jinguingi=bagres
Jingulu=porcos
Jingulngu=veados
Jinguma=inimigos, adversarios, rivais
Jingumba ou jingumbe=oleiros
Jingumbatete=vespas
Jingundu=inimigos capitais
Jinguzo=foras
Jiniiki ou jinhoki=abelhas
Jinioka ou jinhoka=cobras
Jinji=moscas
Jinjila=caminhos
Jinjimba=moelas, instrumentos musicos
Jinongo ou jinongonongo=enigmas, adivinhaes, proposies
Jinu=forma contrata de rijinu ou dijinu=orgulho, soberbia, capricho
Jinzamba=elefantes
Jinzaji=raios
Jinjinda=inimizades, averses
Jinzenzela= enfiadas de missangas ou contas
Jinzeu=formigas grandes de cor preta
Jinzevu=barbas
Jinzoji=sonhos
Jinzundu=figados, coraes
Jipakasa=bufalos, bois selvagens
Jipalama=rivais, competidores
Jipambu=atalhos, encruzilhadas
Jipnda=vasilhas de barro para gua ou azeite
Jipnda=adultrios
Jipande=danarinos06/06/13 CULTURABANTU
www.maemartadeoba.com.br/culturabantu/bantu2.html 96/287
*Jipande=espetos
Jipandanda=cartilagens das falanges
Jipange=irmos
Jipange eji=estes irmos
Jipange ja ixi ou ja xi= irmos da terra
Jipange ja ixi iengi ou Jipange ja xiengi=irmos de outra terra,
ou estrangeiros
Jipange ja kuxikana ou Jipange joxikana=irmos de crena
Jipange ja mama muene = Jipange ja mama iene =Jipange ja mamene=
irmos da mesma me
*observao= mama por ser ente racional, pode assumir o prefixo
de concordancia dos substantivos da classe I ( dos entes racionais)
Jipange ja mambu=irmos da doutrina
Jipange ja manhinga=irmos de sangue
Jipange jamuku= outros irmos (outros mais)
Jipange ja mungua=irmos de batismo
Jipange ja rixsa ou dixsa= irmos de esteira
Jipange j ukamba ou Jipange jokamba= irmosde amizade
Jipange ja ulungu ou Jipange jolungu= irmos de barco
Jipange jiengi=outros irmos (diferentes)
Jipange jin=aqueles irmos
Jipange jingngo=irmos gemeos
Jipange ojo=esses irmos
Jipangu=doutrinas, preceitos
Jipapa=estacas
Jipaxi=angustias, sofrimentos, penas
Jipetu=almofadas, travesseiros
Jipolo=faces, frontes, dianteiras
Jiponda=cintos,
Jiponde=bagres
Jipoko=facas
Jisanji=galinhas
Jisanzala=povoados, vilas
Jiselengenha=ditos populares ora satricos, ora alusivos
Jitambi=tempos de luto, bitos
Jitanga=panos, capas
Jitangu=ramos
Jitata=pais
Jitaua=queixas, recriminaes
Jitendu=caroos de dend
Jitetembua=astros, estrelas
Jitokoxi=habilidosos, curiosos
Jituila=solta por, para, desamarra por, para(imperativo de kujituila)
Jituilenu=soltai por, para, desamarrai por, para (imperativo de kujituila)
Jituisa=manda ou faz desamarrar ou soltar
(imperativo de kujituisa)
Jituisenu=mandai ou fazei desamarrar ou soltar por, em, para
Jitula=solta, desamarra ( imperativo de kujitula)
Jitulenu=desamarrai, soltai06/06/13 CULTURABANTU
www.maemartadeoba.com.br/culturabantu/bantu2.html 97/287
Jixingu=pescoos
Jixitu=carnes
Jixixikinha=formigas
Jobe= Vide ---obe
Jofele= Vide ---ofele
Jokulu= Vide ---okulu
Jonene= Vide ---onene
K
*As palavras iniciadas por KI pertencem a classe
substantivo III, tendo seu prefixo de concordancia=KI
O aumentativo se faz acrescentando-se o prefixo ki, o diminutivo se faz acrescentando
o prefixo Ka. A negativa verbal
muitas vezes inicia-se por k. Iniciam-se por KU todo o verbo no infinitivo
kabaku=diminutivo de kibaku=pequeno tamborete, escabelo
assento
O kibaku kua tatetu kiala mu tla
O assento do nosso pai est no tpo( no alto)
Kabalu=termo aportuguesado =cavalo
Mukete=cavalo
Kabangeri=no fez, no lutou preterito II negativo de kubanga
Kabasa=gemeo que nasce em segundo lugar
Kabasa=idioma,lingua sinonimo=rimi
Kuzuela o kabasa ketu=Falar o nosso idioma
Azuele o kabasa k=Fale o seu idioma
Angola, zuela kabasa k!=Angola, fala tua lingua!
Angola, azuele o rimi ri!= Angola, fale a sua lingua!
Angola, zuela o rimi ri!=Angola, fala a tua lingua!
Kabong=no apanha
Kabu=no acabou
Kabukumuka=atrevidinho
Kabula=come farinha com a mo, ou bebe gua com a mo
Imperativo de kukabula
Kabula menha=bebe gua(com a mo)
Kadia ou Karia=um bocado de comida
Kafango=negro, preto(AN)
Kafua= diminutivo de kifua=costume, defeito, vicio
Kafunga=pastor, guardador de gado
Kafukambololo ou Mukabanga=cambalhota
Kahala=furo
Kahatu=moa
Kahima=macaquinho
Kahiriri=pano enrolado a cinta
Kahoji=leozinho
Kaholokoko=diminutivo de holokoko=aguia
Kahombo=cabritinho hombo=cabrito
Kaia=enxota, afugenta do verbo kukaia
Kaiela =segue imperativo de kukaiela
Kakexiri=no estava negativa do verbo kukala=estar no passado06/06/13 CULTURABANTU
www.maemartadeoba.com.br/culturabantu/bantu2.html 98/287
Kakexiri mu ----- = no estava a ----, sendo os tracinhos preenchidos
pelo radical verbal ou pela sua forma no infinitivo quando o
radical verbal comea por vogal, formamos os diversos
tempos do presente continuo negativo
EXEMPLOS:
Kakexiri mu kuiza=no estava vindo ou no estava a vir
Kakexiri mu ria=no estava comendo
Kakexiri mu zola=no estava amando
Kakexiri mu zuela=no estava falando
Kakexiri mu banga=no estava lutando, no estava fazendo
Kakexiri mu fukama=no estava ajoelhando
Kakexiri mu banza=no estava pensando
Kakexiri mu kondeka=no estava respeitando
Muene kakexiri mu kondeka o nzo iami
Ele no estava respeitando a casa minha
Muene kakexiri mu kondeka mametu
Ele no estava respeitando a minha me
Kakiala= unhazinha diminutivo de kiala=unha
Kakiangu=palhazinha, capinzinho diminutivo de kiangu
Kakiba=courozinho, pelezinha diminutivo de kiba=pele, couro
Kakiezu=vassourinha diminutivo de kiezu=vassoura
Kakulu-ka-humbi=guia
Kakunda=corcova, giba
Kakuria=bocado de comer, bocade de comida
Kakuxi?=O qual?( na ordem)
Kala=esteja (imperativo de kukala=estar)
Eie kala boba
Tu estejas aqui
Kala=como, conforme, segundo
Kala ambele Nzambi, kiene ngondokuila
Conforme aconselhou Deus, assim farei.
(ku)ambela=dizer,aconselhar (ku) ila=fazer,dizer
ngondokuila=farei (tempo futuro)-ondo particula
formativa deste tempo verbal. Ngi prefixo de
concordancia do pronome pessoal eme(eu)
(Eme) ngi+ondo+kuila=ngondokuila=farei
Uolozuela kala mundele=Esta falando como um
homem branco -Olo particula formativa do
presente continuo. U prefixo de concordancia de
Muene(ele) (Muene) u+olo+zuela=uolozuela
=est falando
Kalji=madrugada
Kalemba=marulhada (movimento constante das guas do mar, quase
imperceptivel)
Kalka=namorada ( na regio do Kuanza)
Kalumba=rapariguinha o diminutivo de kilumba=rapariga, mocinha
Kalumba-tbia=pirilampo
Kamukamble=criadinho
O kamkuamble k kabukumuka06/06/13 CULTURABANTU
www.maemartadeoba.com.br/culturabantu/bantu2.html 99/287
O criadinho deles atrevidinho
Kamulundu=morro, colina
Kamuxi=arbusto
Kana=no Eme ngazuela kiambote? Kana, eie uazuela kiaiiba
Eu falei bem No tu falastes mal
Kana mutu=ninguem ( kana=no mutu=pessoa,gente)
Kanduka=sobe, cavalga imperativo de kukanduka
Kanduka bu mukte=sobe no cavalo
Kanduka bu kiandu=sobe no trono
Kangiji=riacho -Kangiji, ku utenda, kene ku ufua= O riacho que
desprezas, () o mesmo que morrers
Kanzo=casinha (o diminutivo no kimbundo, se faz
acrescentando ka ao inicio da palavra, No caso o diminutivo
de inzo=casa seria kainzo, mas no encontro da vogal a com a
vogal i, esse i se perde e fica kanzo)
Etu tuala ni kanzo= Ns temos uma casinha* note tambm
que o artigo indefinido, um- uma, no existe em kimbundo
Kanzo- kofele=casinha pequena
Kanzo- konene=casinha grande
Kakambi= no lhe falta
Kakulu=reino dos mortos ou antepassados; designa por si s
antepassado.
Kakuria=bocado de comida.- Bana o karibengu kakuria=D ao
Ratinho um bocado de comida.
* Nota-se que o artigo indefinido um no aparece pois
no exite em kimbundo.
Kakurixixi=passarinho
Kal=no esto forma negativa de kukala=estar
O akongo kal ringi ni fundanga
Os caadores no esto mais com polvora
Kal ni=no esto com, no tm
Ene kal ni riniota
Eles no esto com sede
Kal=no est forma negativa de kukala=estar
O mukua-makutu kal ringi ni makamba
O mentiroso no esta mais com amigos
Kal ni= no tem, no esta com
O kamburi ketu kal ni nzala
O carneirinho nosso no esta com fome
Kalolo=termo aportuguesado=calor
Kalubungu=encantamento, encantao
Kaluxisa=correnteza( no Kuanza)
Kamuanhu=de vagar
Kamufufu=diminutivo de mufufu=confuso
Kambinda=cabacinha ( o diminutivo no kimbundo se faz
acrescentando-se o prefixo ka)
Kamburi=carneirinho
Kana=no
Kangana=menina, senhorita
Kankele ou Kisenko ou Kiluza=espingarda (AM)
Kanu=no bebeu( o verbo---nua=beber, na Segunda pessoa06/06/13 CULTURABANTU
www.maemartadeoba.com.br/culturabantu/bantu2.html 100/287
do singular Muene=ele, conjugado no preterito I , com
negativa verbal) Ex-Muene kanu menia=Ele no bebeu
gua
Karibengu=ratinho
Kari ou kadi=no come
Karitari=pedrinha
Kasanji=galinhazinha
Kasonon=no deixa cair
Katubia=foguinho
Kaeue=relva
Kaulungu=canoazinha
Kauta=arma pequena
Kavuala ou Kavual= no lhe nasce
Kebi? ou uala kiebi?=como estas?
O Tata kebi? = O pai como est?
Kez=no voltou
Kez ringi=no voltou mais
---Kemba=radical do verbo kukemba= enfeitar
Ki= prefixo usado para fazermos o aumentativo
EX: Mbiji=peixe Kimbiji= peixe grande
Mburi=carneiro Kimburi= carneiro
Kamburi, Kimburi, talenu ku rilu, talenu boxi
Carneirinho, carneiro, olhai para o cu, olhai para o cho
Ki=quando ( pronome relativo de kizua)
Ki= o que ( pronome relativo de kima)
Ki= particula usada para a negativa
EX: Kima=coisa
Ki kima ou Ki kim= no nada( literalmente no coisa
Moxi=um Ki moxi =no um
Kituxi= crime, pecado Ki kituxi =no pecado
O kuniana ki kituxi ? O roubo no crime?
Kia=o que de (forma contrata de kima kia=coisa de) , colocamos no
inicio de uma orao
Ex= Kia kitanda, kia kitanda, kia uenji, kia uenji
O que de(=a coisa de) kitanda, de quitanda, o que de negcio
de negocio
Ki=j
Ngandala ki, u ngi bana o kitadi kiami
Desejo j, que me d o meu dinheiro
Tata ueza ki= O pai chegou j
Kiaiiba=mal, feio
Kiala=unha
Kialu=cadeira, assento
Nanii uamuangununa o kialu kiami?
Quem destruiu a cadeira minha
Kialula=amargo
Kiambote=bem, ( provavelmente contrao de ki a mbote , sendo um adverbio de
qualidade. Este ki, formador de varios adverbios de qualidade provavelmente o prefixo
concordante de kifua=costume, modo, maneira. Traduzindo literalmente seria= Ki a06/06/13
CULTURABANTU
www.maemartadeoba.com.br/culturabantu/bantu2.html 101/287
mbote= modo de bem, maneira de bem, costume de bem. Assim tambem derivam as
palavras Kiauba, Kiaiba
Kufundisa kiambote=Julgar bem
(ku)fundisa=fazer justia,julgar
Existe tambm o verbo (ku)fundisa=enterrar
(ku)fundisa kiaiba=Julgar mau
Kiambotebote=muito bem
Kiamuku= a palavra ---amuku,que significa outro, no sentido de
mais um(individuo ou objeto) ligada ao prefixo de concordancia KI
Kima kiamuku=outra coisa (mais uma coisa)
Kimbanda kiamuku=outro curandeiro( mais um curandeiro)
Mutu uamuku= outra pessoa( mais uma pessoa)
Kizua kiamuku=outro dia (mais um dia)
---engi=tambm significa outro, porm relativo a qualidade ou
espcie diferente
Izua iengi=outros dias (diferentes)
Izua iengi iakeza( i+aka+iza)
Outros dias viro ou havero de vir
Kizua kiengi= outro dia (diferente)
Mungu, kizua kiengi=Amanh, outro dia (diferente)
Mungu,kizua kiamuku= Amanh, outo dia(mais um dia)
Mutu uengi=outra pessoa (diferente)
Mukuaxiengi= forma contrata de mukua ua ixi iengi=natural de outra terra,
isto , estrangeiro
Beka o kimbanda kiengi= Traga outro curandeiro (diferente)
Beka o kimbanda kiamuku= Traga outro curandeiro (mais um)
Kiatouala=doce
Kiauba=bem
Kiavulu=muito
O mukua-uoma ualenge kiavulu anga kiofele?
O medroso correu muito ou pouco?
Kiavuluvulu=mutissimo
Kiba=pele,couro
Kibaka ou Kibaku=assento
Kibane=oferta, ddiva, entrega deriva do verbo kubana
Kibane-mutue=oferta da cabea (=bori em iorub)
Kibanha=pompa, ostentao
Kibasu=fragmento
Kibari=bolsa para tabaco
Kibiaxi=debulho, residuo de cereais, caspa, bagao
Kibolokoto=erva comestivel
Kibombe ou Kibombi=lisonja (deriva de kubomba)
Kibuanga=chapu
Kibukirilu=abano deriva do verbo (ku)bukirila=abanar
Kibngu=latrina, privada, cloaca
Kiene=sim, assim
Kiene muene=assim mesmo
Ki ------ =esta a forma da negativa do nome em kimbundo,na regio
de Luanda bastando colocarmos o nome em questo preenchendo06/06/13 CULTURABANTU
www.maemartadeoba.com.br/culturabantu/bantu2.html 102/287
os tracinhos. No serto a forma da negativa mais simples,
bastando colocarmos Ki a frente do nome. O , que vem depois
dos tracinhos um pronome sufixo da terceira pessoa (ele)
Nos nomes da classe II e I( isto , os que comeam por MU), o
plural pode pode ser sucedico do pronome sufixo (eles)
Exemplos=
Ngangula ki mukongo = Ferreiro no caador (singular)
Jingangula ki akongo ou Jingangula ki akongo (plural) Mutendellu ki
mutelendende = Recomendao no trovo
Mitendellu ki mitelendende ou Mitendlelu ki mitelendende
Mutue =cabea ki mutue =no cabea
Mitue=cabeas Ki mitue ou Ki mitue =no so cabeas
Mutu=pessoa, gente Ki mutu =no pessoa
Atu=pessoas Ki atu ou Ki atu
Kinama=perna, p Ki kinama = no perna
Inama=pernas Ki inama =no so pernas
Mutongi=lutador Ki mutongi =no lutador
Atongi=lutadores Ki atongi ou Ki atongi = no so lutadores
Mukongo=caador Ki mukongo =no caador
Akongo=caadores Ki akongo ou Ki akongo = No so caadores
Kifikila=comparao
Kifua=costume, modo, maneira, feitio, semelhana, especie
Kifua kiend ng
A semelhana no caminha s ( a semelhana vulgar)
Mutu kua mu iji, ku mu t kifua
A pessoa que no a conheces, no lhe ponhas parecer
Kifua kia lelu= costume atual( literamente de hoje
Kifua kia xahulu=costume antigo
Kifuba=osso plural=ifuba
Kifuba kia mutu= osso de gente
Kifufunha=gengiva plural=ifufunha
Kifufutila= amendoim pilado com farinha de pau e aucar (paoca?)
Kifula=sabor, gosto
Kihabu-habu=sofreguido (deriva de kuhabula)
Kihatu=mulherona
Kihuhu=lepra ( na regio do Kisama)
Muene uala ni kihuhu= Ele tem lepra
Kiiala=homem alto
Kiiamba=escravatura
Kiiari= Vide iari
Ki iari =no so dois
Kijila=preceito de jejum, de abstinencia
Kijimba ou kijimbe= esquecimento (deriva de kujimba)
Kijimbanganga=assassino sinonimo=Mujibi
Kijimbu=abcesso, tumor
Kikalakalu=trabalho
Kikta ou rikta=aborto, aleijado, monstro, deforme06/06/13 CULTURABANTU
www.maemartadeoba.com.br/culturabantu/bantu2.html 103/287
Kikele=receio
Kikelengu=goela, garganta
Kikelengu kiajimbi=garganta inflamada
Kikelengu kiakusuka=garganta vermelha
Ki kiene =no assim
Ki kunii =no so dez
Ki kujimbiril= no perder-se, no desncaminhar-se
Ki kutexi =no desperdiar, no perder, no extraviar
Kuba ki kutexi , kuenda ki kujimril
Dar no desperdiar, andar no perder-se
Kikuxi=interrogativa de quantidade= quanto? Usado em
concordancia com nomes da classe I (ver ---kuxi)
Kikuxi?=quanto?( quanto custa em dinheiro)
O uta i kikuxi?
Esta arma quanto ?
Kilalu=vadio, embusteiro
Kilamba=exorcista
*Kilanda=venda ( termo usado no Libolo) ( do verbo kulanda=vender)
*Kilanda=coroa ( do verbo kulanda=coroar ?)
sinonimo=kitundu=coroa
Kileba=pessoa alta
Kilende=cacho
Kilende kia ndende= Cacho de dende
Kilende kia Mahonjo=Cacho de bananas
Kilombelombe=corvo
Kilombe ou Kilombelombe=corvo
*Kilombo=unio, junta,acampamento fortificado.Os kilombos do
tempo da escravido referiam-se aos refugios organizados da unio de
escravos fugitivos, sendo kilombola o termo para designar esses
escravos. O mais conhecido foi o Kilombo dos Palmares
*Kilombo=cego de nascena
Kilu=sono
Kilua=ainda?
Kila= ainda no
Kilezu=perigo plural=ilezu
Kilukuluku=calor
Kilukuluku kia tubia=calor do fogo
Kilumba=rapariga, mocinha
Kiluminu=trovo
Kilunji=juizo, sentido,entendimento, inteligencia
Kuata kilunji! = Sentido!
Kukuata kilunji=Ter juizo
Mukua kilunji=pessoa ajuizada
Kiluza ou Kisenko ou Kankele=espingarda (AM)
*o verbo kuloza significa disparar espingarda, acredito pois que o
mais correto seria dizermos Kiloza e no kiluza
Kima=coisa, objeto, instrumento
Kima eki ou Kima kiki=esta coisa
Kimang=coisa insignificante,sem importancia06/06/13 CULTURABANTU
www.maemartadeoba.com.br/culturabantu/bantu2.html 104/287
Kima kia=coisa de, objeto de, do, da
Kima ki=coisa deles
Kima kiabolo=coisa podre
Kima kiaiba=coisa feia
Kima kia lelu=coisa atual (literalmente coisa de hoje)
Kima kia unu=coisa atual (unu=hoje em kikongo)
Kima kiambote=coisa excelente
Kima kiami=coisa minha
Kima kiamuku=outra coisa ( mais outra)
Kima kia ngene=coisa alheia
Kima kia ng ou kimang=coisa sem importancia,
insignificante
Kima kia nhi?=Que ?
Kima kia sukinina=ultima coisa
Kima kiauaba=coisa boa
Kima kia umbanda (kima kiombanda)=instrumento ou objeto da arte da
cura, da magia
Kima kia Xahulu=coisa remota, antiga
Kima ki=coisa sua
Kima ki=coisa tua
Kima kiengi=outra coisa ( diferente)
Kima kienu=coisa vossa
Kima kietu=coisa nosssa
Kima kin=aquela coisa
Kima okio ou Kima kiokio=essa coisa
Kimbamba=carga
Kimbanda=curandeiro plural=imbanda
Kimbembe=coisa que pinga, pingador
Kimbiji=peixe grande
Kimbundu=lingua de Angola
Putu i a longa, kimbundo ki a longolola
(O) Portugues lhes ensina, (o) kimbundo explica-lhes
*Kimbungu=chifre grande chifre=mbungu
*Kimbungu=lobo- O kimbungo kiambuile o kamburi=O lobo
deixou (em paz) o carneirinho.* kiambuile o verbo--ambula conjugado no preterito II, que passa para ---ambuile.
O ki que se ligou ao verbo esta em concordancia com o ki
de kimbungo
Kimonia=preguioso
Ki moxi =no um
Kimuezu=barba
Ki nak=no so oito
Kinama=perna
Kinama kialebe=perna ou p comprido
Kinama kiami=minha perna ou meu p
Kinama kiabengalala=perna ou p torto
Kinama kianhungu= perna ou p torto
Kinama kianemana= perna ou p aleijado
Kinama kianete=perna gorda06/06/13 CULTURABANTU
www.maemartadeoba.com.br/culturabantu/bantu2.html 105/287
Kinama a kiasu=perna ou p esquerdo
Kinama ki=sua perna ou seu p
Kinama ki=tua perna
Kinama a madilu=perna ou p direito
Kinda=cesto
Kinda kianeme=cesto pesado
Kinda kiobe=cesto novo
Kinda kiofele=cesto pequeno
Kinda kiokulu=cesto velho
Kinda kionene=cesto grande
Kindala=agora No serto se diz kindaula
Kinema=o cxo
Kingungunu=especie de zango
Kinionga=cintura
Kinu=almofariz(pilo, recipiente semelhante ao pilo em que se trituram
substancias slidas)
Kinu kia mulke=almofariz de juramento
Kiobe= Vide ---obe
Kiofele= pouco ( adverbio de quantidade vem de
ofele=pequeno) Ex: O mukua-uoma ualengele Kiavulu anga
kiofele? O covarde correu muito ou pouco?VER Tambem
---- Ofele
Kiofelefele=pouquissimo
Kiokulu= Vide ---okulu
Kionene=muito( adverbio de quantidade, vem de
Onene=grande) Ver tambem ---onene
Kionenenene=muito grande
Kiriandu=membro do cor humano
Kinama kiriandu=perna membro do corpo
Kiriri=lugar
Kirima ou Kidima=planta, planta cultivada deriva de kurima=cultivar
Kisanda=esteira ruim
Kisala=pena
Kisala kia sanji=pena de galinha
Kisala kia kolombolo=pena de galo
Kisala kia riembe=pena de pombo
Ki samanu =no so seis
Ki sambuari =no so sete
Kisenko ou kiluza ou kankele=espingarda (AM)
Kisutu=bode
Kitabu=cantaro, jarra
Ki tanu =no so cinco
Kitari ou kitadi=dinheiro Uala ni kitadi? Kiavuluvulu!
Tens dinheiro?- Muitissimo
Ki tatu =no so tres
Kituminu=obrigao
deriva de kutumina=mandar, obrigar,ordenar ,dominar
Kituminu kia muvu umoxi=obrigao de uma ano
Kituminu kia mivu itatu=obrigao de tres anos06/06/13 CULTURABANTU
www.maemartadeoba.com.br/culturabantu/bantu2.html 106/287
Kituminu kia mivu sambuari(ou sambuadi)= obrigao de sete anos
Tambm seria correto dizermos: Kituminu kia sambuari ria mivu
Kituminu kia kuinii ni uana ria mivu=obrigao de 14 anos
Tambm seria correto dizermos
Kituminu kia kuinii ria mivu ni mivu uana
Kituminu kia kuinii ria mivu ni uana
Kituminu kia rikumi ni uana ria mivu *no serto o nmero dez se
diz rikumi e no kuinii
Kituminu kia makuiniari ni moxi ma mivu=obrigao de 21 anos
Tambm seria correto dizermos
Kituminu kia makuiniari ni moxi a mivu
Kituminu kia makumi a iari ni moxi a mivu * no serto se diz
makumi a iari para o numero 20
Kituxi=crime, pecado
Kituxi mufi=pecado mortal
Ki uan=no so quatro
Ki vu=no so nove
Kixamenu= encosto, amparo
Kixinji ou kixinii=toco, fragmento ou parte
Kizalelu=ninho
Kiza=dia
Kizua kia kambamba=dia inteiro
Kizua kioso=todo o dia
Kizuatu=vestimenta
Kobe= Vide ---obe
Kofele= Vide ---ofele
Kokulu= Vide ---okulu
Kolobang ou Kal mu banga=no est fazendo, no est lutando
Presente continuo na negativa de kubanga=fazer, lutar
Kuolobang ou kual mu banga=no estas fazendo, no estas lutando
Presente continuo na negativa de kubanga
Konene= Vide ---onene
Koxi a (ria)= debaixo, por baixo (de)- O karibengu kasuamene
koxi a rixisa =O ratinho escondeu-se debaixo da esteira
*Kabu=bastante, suficiente
*Kabu=basta!
Kuaj=no coas negativa verbal de kuaj
Ku aje=coa-te
Kuaje=no coces, que no coces
Kuaje ni nguzu=no coces com fora
Kuaje ringi=no coces mais
Kuajila=coa para, por, em ( verbo derivado de kuaza)
Kuajil=no coas para, por
Ku ajile=te coa para, por
Kuajisa=faz coar, manda coar
Kuajis=na fazes coar, no mandas coar
Ku ajise=te faz coar
Kuajise=no faze coar, que no faas coar
Kuaki=amanheceu06/06/13 CULTURABANTU
www.maemartadeoba.com.br/culturabantu/bantu2.html 107/287
Kuaki ki=j amanheceu
Kual=no ests forma negativa do verbo kukala=estar
Kual ni uoma? No ests com medo?
Kual ni= no tens, no ests com
Eie kual ni kitadi
Tu no tens dinheiro
Kualeme= por, de, a mim, para mim- Risoneke kualeme
Escrito por mim
Kualene=por, de, a eles, para eles
Kualenu=por, de, a vos,para vs- Ngondokuiza kualenu= Virei a vs
Kualetu=por, de, a ns
Kualuka=acautelar, tomar cuidado, cuidar, tomar sentido
Kualuk=no tomas cuidado, no tomas sentido(negativa de kualuka)
Ku aluke=acautela-te, cuida-te
Kualuke=no toma cuidado, no cuida(imperativo negativo de kualuka)
Kuamba=dizer, censurar, declarar, falar mal
Kuamb=no dizes, no declaras, no censuras
(negativa de kuamba)
Ku ambe=te diz, declara-te, censura-te
Kuambe=no diz, no declara, no censura, que no digas
que no declares, que no censures
(imperativo e subjuntivo negativo de kuamba)
Kuambata=levar, carregar, acarretar
Kuambat=no levas, no carregas, no acarretas,no levavas,
no carregavas, no acarretavas
(negativa de kuambata)
Ku ambate=te leva, te carrega, te acarreta
Kuambate=no leva, no carrega, no acarreta , que no leves,
que no carregues, que no acarretes
(imperativo e subjuntivonegativo de kuambata)
Kuambatela ou Kuambatelaku=levar continuamente, andar sem parar
Kuambatel =no levas continuamente, no andas sem parar
(negativa de kuambatela)
Ku ambatele=leva-te com frequencia
Kuambatele=no leva com frequencia, no anda sem parar, que no
leves com frequencia, que no andes sem parar
(imperativo e subjuntivo negativo de kuambatela)
Kuambatesa=ajudar a levar
Kuambates=no ajudas a levar -negativa de kuambatesa
Ku ambatese=ajuda-te a levar
Kuambatese=no ajuda a levar, que no ajudes a levar
( imperativo e subjuntivo negativo de kuambatesa)
Kambe= Hein! , O qu me diz! , Que tal?
Kuambela=dizer, recomendar, expor, aconselhar
Kuambel=no digas, no aconselhas, no recomendas, no exponhas
(negatva de kuambela)
Ku ambele=te diz, te aconselha, recomenda-te, te expe
Kuambele=no diga, que no digas, no aconselha, que no aconselhes,
no recomenda, que no recomendes, no exponha,06/06/13 CULTURABANTU
www.maemartadeoba.com.br/culturabantu/bantu2.html 108/287
que no exponhas
(imperativo e subjuntivo negativo de kuambela)
Kuambsa=fazer dizer, fazer aconselhar, fazer expor
Kuambes=no faas dizer, no mandas dizer, no faas expor
(negativa de kuambesa)
Ku ambese=te faz dizer, te faz expor, faz te aconselhar
Kuambese=no faa dizer, que no faas dizer,no exponha,
que no faas expor, no manda aconselhar,
que no mandes aconselhar( imperativo e subjuntivo negativo
de kuambesa)
Kuambua=desmair, desfalecer
Kuambu=no desmaias, no desfaleces (negativa de kuamba)
Ku ambue=desfalece-te
Kuambue=no desmaia, que no desmaies, no desfalece,
que no desfaleas
(imperativo e subjuntivo negativo de kuambua)
Kuambuila=no desmaia por, para, em, no desfalece por, para em
Kuambuisa=fazer desmaiar, fazer desfalecer
Kuambuis=no fazes desmaiar, no fazes desfalecer
(negativa de kuambuisa)
Ku ambuise=te faz desfalecer, te faz desmaiar
Kuambuise=no faz desmaiar, que no faas desmaiar,
no faz desfalecer, que no faas desfalecer
(imperativo e subjuntivo negativo de kuambuisa)
Kuambuka=desmaiar, desfalecer, largar-se,soltar-se, deixar-se
Kuambuk=no desmaias, no desfaleces, no larga-te
(negativa de kuambuka)
Ku ambuke=desfalece-te
Kuambuke=no desmaia, que no desmaies, no desfalece,
que no desfaleas
(imperativo e subjuntivo negativo de kuambuka)
Kuambula=largar, soltar, ceder, deixar
Kuambul=no largas, no soltas, no deixas, no cedes
(negativa de kuambula)
Ku ambule=larga-te, solta-te, deixa-te, cede-te
Kuambule=no larga, que no largues, no cedas, que no cedas,
no deixa, que no deixes, no solta, que no soltes
(imperativo e subjuntivo negativo de kuambula)
Kuamburila= tolerar, consentir
Kuamburil=no toleras, no consentes (negativa de kuamburila)
Ku amburile=tolera-te, te consente
Kuamburile=no tolera, que no toleres, no consente, que no consintas
(imperativo e subjuntivo negativo de kuamburila)
Kuamesen=no precisastes ( negativa verbal de kumesena)
Eie kuamesen ku ri longa kutanga ni kusoneka?
Tu no precisastes aprender ler e escrever?
Kuamesen ringi=no precisastes mais
Kuamua=mamar
Kuamu=no mamas (negativa de kuama)06/06/13 CULTURABANTU
www.maemartadeoba.com.br/culturabantu/bantu2.html 109/287
Kuamue=no mama, que no mames
(imperativo e subjuntivo negativo de kuama)
Kua muene=por, de, a voc
Kuamuisa=amamentar
Kuamuis=no amamentas (negativa de kuamuisa)
Ku amuise= amamenta-te
Kuamuise=no amamenta, que no amamentes
(imperativo e subjuntivo negativo de kuamuisa)
Kuamuku= em outro lugar
Kuanda=comer, papar, comida plural=iandu
Kuandala=gostar, desejar, querer, precisar, amar
Kuandal=no gostas, no desejas, no queres, no precisas, no amas
(negativa de kuandala)
Eie kuandel kudia ? Tu no queres comer?
Eie kuandel kuijia kimbundo?Tu no queres saber kimbundo?
Eie kuandel kurifuta ? Tu no queres cobrir-se?
Eie kuandel kuijia kutanga ni kusoneka?
Tu no queres saber ler e escrever?
Eie kuandel kutana? Tu no queres ser feliz?
Ku andale=ama-te, deseja-te
Kuandale=no gosta, que no gostes, no quer, que no queiras,
no precisa, que no precises, no ama, que no ames
(imperativo e subjuntivo negativo de kuandala)
Kuanda-nzji=sonhar
Kuand=no comes, no papas (negativa de kuanda)
Kuande=no come, que no comas
(imperativo e subjuntivo negativo de kuanda)
Kuandela=mastigar, triturar, comer para
Kuandel=no mastigas, no trituras (negativa de kuandala)
Ku andele=mastiga-te, tritura-te
Kuandele=no mastiga, que no mastigues, no tritura, que no tritures
(imperativo e subjuntivo negativo de kuandela)
Kuandesa=fazer comer, fazer mastigar, fazer triturar
Kuandes=no fazes comer, no fazes triturar, no mandas mastigar
Kuandese=no faa comer, no faa triturar, no faa mastigar
Ku andese=te faz comer, te faz mastigar, te faz triturar
Kuanka=patentear, expor a vista, estender a roupa para secar
Kuanek=no patenteias, no expes a vista, no pe a roupa para secar
(negativo de kuaneka)
Ku aneke=exponha-te a vista, deixa-te patente
Kuaneke=no patenteia, no exponha a vista, no ponha a roupa a secar,
que no exponhas a vista, que no deixes patente
(imperativo e subjuntivo negativo de kuaneka)
Kuangala= desbotar
Kuangal=no desbotas (negativa de kuangala)
Ku angale=desbota-te
Kuangale=no desbota, que no desbotes
(imperativo e subjuntivo negativo de kuangala)
Kuangela=censurar, repreender06/06/13 CULTURABANTU
www.maemartadeoba.com.br/culturabantu/bantu2.html 110/287
Kuangel=no censuras, no repreendas (negativa de kuangela)
Ku angele=censura-te, repreende-te
Kuangele=no censura, no repreenda, que no censures,
que no repreendas
(imperativo e subjuntivo negativo de kuangela)
Kuangelela=censurar por, para, repreender por, para
Kuangelel=no censuras para, por, no repreendes por, para
(negativa de kuangelela)
Ku angelele=te censura para, por, te repreende para, por
Kuangelele=no censura para, por, que no censures para, por
no repreende por, para, que no repreendas por, para
imperativo e subjuntivo negativo de kuangelela
Kuangelesa=fazer censurar, mandar censurar
Kuangeles=no fazes censurar, no mandas censurar
(negativa de kuangelesa)
Ku angelese=no te faz censurar, no te manda repreender
Kuangelese=no faz censurar, que no mandes censurar
Kuanhi=que, qual
Kuasa=espetar, fisgar, perfurar
Kuas=no fisgas, no espetas, no perfuras (negativa de kuasa)
Ku ase=perfura-te, fisga-te, espeta-te
Kuase=no fisga, que no fisgues, no perfura, que no perfures,
no espeta, que no espetes
(imperativo e subjuntivo negativo de kuasa)
Kuata kilunji!= sentido!
Kuala=chamuscar, queimar de leve
Kual=no chamuscas
Ku aule=chamusca-te, queima-te de leve
Kuaule=no chamusca, que no chamusques
(imperativo e subjuntivo negativo de kuaula)
Kuaurila=chamuscar por, para
Kuauril=no chamuscas (negativa de kuaurila)
Ku aurile=no te chamusca
Kuaurile=no chamusca, que no chamusques
(imperativo e subjuntivo negativo de kuaurila)
Kuaurisa=fazer ou mandar chamuscar
Kuauris=no fazes ou no mandas chamuscar
Ku aurise=te faz chamuscar
Kuaurise=no faz chamuscar, que no faas chamuscar
(imperativo e subjuntivo negativo de kuaurisa)
Kuavula=engatinhar, andar de gatinhas
Kuavul=no anda de gatinhas, no engatinha(negativa de kuavula)
Kuavul ni o njila ia kuijia!=No engatinha no caminho do saber!
Kuavule=no engatinha, que no engatinhes
(imperativo e subjuntivo negativo de kuavula)
Kuavundu=escuro adjetivo
derivado do verbo kuvunda=anoitecer, escurecer
*no caso em concordancia com os nomes que comecem por ku
ex=kuma kuavundu=tempo escuro06/06/13 CULTURABANTU
www.maemartadeoba.com.br/culturabantu/bantu2.html 111/287
Kuaxila=fisga por, para, espeta por, para, perfura por, para
(verbo derivado de kuasa)
Kuaxil=no fisgas para, por, no espetas por, para,
no perfuras por, para (negativa de kuaxila)
Ku axile=te espeta por, para, te perfura por, para, te fisga por, para
Kuaxile=no fisga por, para, que no fisgues por, para,
no perfura por, para (imperativo negativo de kuaxila)
Kuaxisa=faz fisgar, manda fisgar, faz espetar, faz perfurar
Kuaxis=no fazes fisgar, no mandas fisgar, no fazes perfurar,
no fazes espetar
Ku axise=te faz fisgar, te faz perfurar, te faz espetar
Kuaxise=no faa fisgar, que no faas fisgar, que no faas perfurar, no perfura, no espeta,
que no espetes (imperativo e subjuntivo negativo de kuaxisa)
Kuaz=coar
Kuaz=no coas (negativa de kuaza)
Ku aze=coa-te
Kuaze=no coa, que no te coces
(imperativo e subjuntivo negativo de kuaj)
Kuba=dar, entregar, ofertar (forma contrata de kubana)
bater, espancar
Kuba kandandu ou kubana kandandu=dar abrao, abraar
Kuba kibetu=dar pancada, bater
Kuba ki kutexi ou Kuba ki kutex=dar no perder
Kuba mulongi ou Kubana mulongi=dar conselho
Kuba muloloke ou Kubana muloloke=dar perdo, perdoar
Kubana=dar, ofertar,entregar *kibane=oferta,dadiva,entrega
Kubanena=ofertar por, para, dar por, para, entregar por, para
Kubanena o kikoka=ofertar para a estrada
Kubanena o mutue=ofertar para a cabea
Kubanena o Nzambi=ofertar para Deus
Kubanena o nzo=ofertar para a casa
Kubanena o pambuanjila=ofertar para a encruzilhada
Kubanesa=fazer ofertar, fazer dar, mandar oferecer
Kubanga=fazer, lutar
Kubanga kunoka=fazer chover
Kubanga o kudia=fazer a comida
Kubanga muanji=fazer barulho
Kubanga mufufu=fazer confuso
Kubanga mu ita=lutar na guerra
Kubanga mukulumu=fazer silencio
Kubanga o mvondari=fazer a vontade
Kubanga nzangu=fazer barulho
Ku bata= ku ribata= em, para casa
Kubatula=cortar
Kubatula ni kiala=cortar com a unha
Kubatula ni kibutilu=cortar com tesoura
Kubatula ni maju=cortar com os dentes
Kubatula ni ngunzo=cortar com fora06/06/13 CULTURABANTU
www.maemartadeoba.com.br/culturabantu/bantu2.html 112/287
Kubatula ni nzngu=cortar com tesoura
*nzngu tambm significa canto em voz alta
Kubatula ni poko=cortar com faca
Kubatula ni poko iobutila= cortar com a navalha
Kubatula tukum=cortar rente
Kubixila=chegar
Muene uandala kubixila mungu
Ele deseja chegar amanh
Kubungila=no faltar
Kubungila kitadi=no faltar dinheiro
Kubungila kudia=no faltar comida
Kudia ou Kuria= comer, comida
kiandu= tambm pode significar comida (alem de ter significado de trono, assento , Estado
Kudia kuabolo=comida podre
Kudia kuafulu= comida gostosa, saborosa.
Kudia kua hangala=comida destemperada, insosa, ou sem azeite
Kudia kualulu=comida amarga
Kudia kua mungua=comida de sal
Kudia kuangangama=comida azeda, acre.
Kudia kuatouala=comida doce
Kudia kuolamb=comida cozida
Kudia kuosarikile=comida salgada kusakirila=salgar
Kudia mungua=comer sal, ser batizado
Kudia kuosusu ou Kudia kua ususu=comida insosa
Kueji=no conhecetes, no soubes soubestes(no aprendestes)
Eie kueji kimbundu? Tu no soubestes Kimbundu?
Eie kueji o marimi ma ambundu?
Tu no conhecestes as linguas dos negros?
Nga me jiami, maji ngeja rimi ria mindele (ma+ijiami=mejiami)
No as conheci, mas conheci a lingua dos brancos
Kuenda=partir, andar, viajar,caminhar, marchar, arrepiar
Kuenda makirikiri=andar depressa
Kuenda o mukutu=arrepiar o corpo
Kuez=no voltastes
Kuez ringi=no voltastes mais
Mukonda kuez ringi, eme ngala mu dila (ou rila)
Porque no voltastes mais, eu estou a chorar
Kufundisa kiambote= julgar bem
Kufundisa kiaiba=julgar mal
Kuganza=embriagar-se, inebriar-se desse verbo deriva a palavra
Maganza, que designa os iniciados, referido-se em sentido
figurativo, aos estado inebriado em que ficam ?
Kuia boxi=ir para baixo, para o cho, ir abaixo, ir em baixo
Kuia boxi a (ria)=ir para debaixo de, ir por baixo de
Kuia bu kiandu=ir para o trono (sobre)
Kuia bu tandu=ir par o cume, ir acima
Kuia bu tandu a (ria)=ir para cima de (sobre)
Kuia koxi=ir debaixo, ir abaixo,ir para o cho06/06/13 CULTURABANTU
www.maemartadeoba.com.br/culturabantu/bantu2.html 113/287
Kuia koxi a (ria)=ir debaixo , ir por baixo de
Kuia ku kianzu=ir para o ninho
Kuia ku kibungu=ir a privada(latrina)
Kuia ku kizalelu=ir para o ninho, ir para o abrigo
Kuia ku kizalu=ir para a cama, ir para o abrigo
Kuia ku mku=menstruar
Mku=alm do significado de mos, tambm significa
Menstruao kuia=ir
Kuia ku mbandu a (ia)=ir ao lado de
Kuia kumbandu-kun=menstruar (*kumbandu kun=ali)
Kuia ku tandu a (ria)=ir em cima de, por cima de
Kuia ku xilu=ir para o quarto, ir para a camarinha
Kuia moxi=ir dentro, ir em
Kuia moxi a (ria)=ir dentro de, ir para dentro de
Kuia mu smbua=ir para outra banda, ir para a banda do alm,
ir para o alm
Kuima= no dar Eie uima=tu no das ?
Kuima=vegetar, produzir
Kuimana=levantar-se, parar
Kuimana nzanza=ficar erguido, ou levantado nzanza=elevao
Imana nzanza=fica erguido( tempo do imperativo)
Tuemana nzanza= ficamos erguidos (preterito I )
Kuimba=cantar
Kuimbila=estar a cantar
Kuimita=engravidar, conceber
Kuimitisa=fazer engravidar, fecundar
Kuinga=pastorear, vigiar
Kujindamana=zangar-se
Kukala ni kimba=ter susto
Kukala ni mahta=estar com as pernas cruzadas
Kukala ni marmba=ter raiva
Kukala ni marixi=ficar embriagado
Kukala ni mbmbi=Ter frio
Kukala ni mueniu=viver ( literalmente estar com vida)
Uala ni mueniu=Ests vivo
Tuala ni mueniu=estamos vivos
O kuzola kuala ni mueniu= O amor esta vivo
Kukla ni nzala=ter fome
Kukala ni riniota ou kukala ni riuila ou Rinhota=ter sede
Kukala ni uoma=ter medo
Kukala ni snhi=ter vergonga, Ter cerimonia
Kukala ni tunga=ter receio ou escrpulo
Kukia=amanhecer, ser esperto
Kukiela=madrugar, levantar ao amanhecer ( nascer?, despertar?)
Kukiesa=tardar
Kukijirila=acostumar-se, habituar-se
Kukina ou kubelela=danar, bailar mukini=bailarino,danarino
Kukina mbunda=saracotear
Kukindujuka=andar a balanar06/06/13 CULTURABANTU
www.maemartadeoba.com.br/culturabantu/bantu2.html 114/287
Kukindujula=balancear, andar a balanar
Kukinga=esperar
Kukingika=atravessar
Kukingila=esperar por
Kukingisa=fazer esperar
Kukinina=andar a danar
Kukinisa=fazer danar, atrapalhar
Kukirika=repreender, admoestar
Kukita=transformar, fermentar
kuku=av
Kukuata kimbua=assustar-se
Ku ku bana= dar-te ( do verbo kubana=dar)
Manii etu uandala ku ku bana ima iauaba
Me nossa deseja dar-te coisas boas
Kukulama=estar em silencio
Kukuluta=coar com fora
Ku ku zola=amar-te
---kula=crescer (verbo)
Kulangeka=previnir, predispor
Kulenda=poder, aguentar
Kulongola=espreitar, vigiar
Kuluta maiaki=chocar os ovos
Kulumbika=arrumar
Kulungila=reservar, dirigir-se a
Kuma kuaki=rompeu o dia, amanheceu
Ku mbandu=no lado, ao lado
Ku mbandu a (ia)= ao lado de
Ku mbandu iami= ao meu lado
Mukonda nioka, iakexile ku mbandu iami, ia ngi tukumuna
Porque a cobra chegou ao lado meu , assustou-me
Ku mbandu i=ao teu lado
Ku mbandu i= ao seu lado
Ku mbandu ietu= ao nosso lado
Ku mbandu ienu= ao vosso lado
Ku mbandu i= ao lado deles
Ku mbandu-kun=ali
Ku mbandu-hoko=aquem, nesta parte
Ku mbandu-ia-muku=alem, outra parte
Kumbi= forma contrata da palvra rikumbi=Sol, tempo *observe que
embora escrito de forma contrata, o seu prefixo de concordancia
permanece kumbi ria=dia de, Sol de, tempo de,do, da
Kumbi ria kambamba=dia inteiro
Kumbi ria kikulu=tempo do passado
Kumbi ria kilukuluku=tempo de calor, ou dia de calor
Kumbi ria kilulu=tempo de tempestade
Kumbi ria kixibu=tempo de inverno, Sol de inverno
Kumbi ria kufua=tempo de morrer
Kumbi ria kukala ni mueniu= tempo de viver
Kumbi ria kutanu=tempo de primavera, Sol de primavera06/06/13 CULTURABANTU
www.maemartadeoba.com.br/culturabantu/bantu2.html 115/287
Kumbi ria kuzola=tempo de amar
Kumbi ria mbmbi=tempo de frio ou Sol frio
Kumbi ria mbuke=tempo de neblina
Kumbi ria mbndu=tempo de sereno, orvalho,saraiva
Kumbi ria muombe=tempo de nvoa, de nevoeiro
Kumbi ria ngoma ou Kumbi dia ngoma=dia de toque
Kumbi ria rioso=sempre, todo o tempo
Kumbi riatalala=tempo frio, mido ou Sol frio ---atalala=frio, mido
Kumbi riatma=tempo quente ou Sol quente ---tma=quente
Kumbi riaaba=tempo bonito, formoso ou Sol bonito...
Ku mbulu=no fim, a ultima hora
Kumeketa ou Kumemeta=luzir, humectar
Kumeketa o kurila ou Kumemeta o kurila=lacrimejar
Kumona=posses(bens), olhar, apanhar, ter, avistar, ver, achar
O kumona, kubana-ku kutunda kua Nzambi
Os bens, o dar (o ) vem de Deus
Kumoxi=junto
Kumoxi-kumoxi=juntamente
Kunoka=chover
Kalubm ao Kalubenhi(relampago),Nzaji(raio),Mvla(chuva)
Kilulu(tempestade, viso), Kiluminu(trovo)Mulenge(vento)
Kulekujuka ou Kuleluka(chamejar)Kuluma(ecoar,ribombar,ressoar)
Kulumina,(ribombar, trovejar),Kumuanga(chamejar)
Kundonda(gotejar, pingar),Kuombeka(molhar)
Kupepumuka(ser levado pelo vento, esvoaar)
Kurizuuila(andar a pingar), Kusonha(pingar, chuviscar,gotejar)
Kusonoka(comear a chover,cair), Kusukumuna(chuviscar)
Kutelujula(andar a relampejar)Kutelujuka(relampejar,trovejar)
Kutelujiuka(relampejar,trovejar), Kuzua(molhar)
Kuxolola ou Kuxorora(cair aos pingos, gotejar, pingar)
Mutelendende(ribombo), mitelendende(ribombos),
Ritoxi(pingo, gota), Matoxi(pingos)Soso(fagulha, faisca)
Kuzumina(bramir, rugir)
Uaia(exprime o som da areia ou do cair da chuva)
Isku-sku(chuviscos)
Kunua=beber
Kitoto(espcie de cerveja),ualende(aguardente), uindu(aguardente)
Ualua(garapa, epcie de cerveja)menha(gua),Uholua(bebedeira)
Kunuikina(embebedar), Kurinuikina(embebedar-se)
Kunuisa(fazer beber), Kurinuisa(embebedar-se)
Kurizuila(embebedar-se), Kuzuzuma(ficar embriagado)
Kukoriua(embebedar-se)Munue ou Munui(bebedor)
Anu ou Anue (bebedores)Hlua(bebedo,embriagado)
Mukua ua holua=mukua-holua(que bebedo)
Hela(cerveja fermentada de milho miudo)
Kuobe= Vide ---obe
Kuofele= Vide ---ofele06/06/13 CULTURABANTU
www.maemartadeoba.com.br/culturabantu/bantu2.html 116/287
Kuokulu= Vide ---okulu
Kuonene= Vide ---onene
Kuoso ku= aonde que
Kuoso ku enda, Nzambi u ku mna.
Aonde que vs , Deus te v.
(ku)mna=olhar,ver, achar, avistar, apanhar, ter
Ku polo ia=em frente, diante de
Ndenu ku polo ia tata=Ide diante do pai
Kupupia=falar (AM)
*Kuria=comer, comida
*Kuria=tingir
Kuria mongua=batizar (literalmente comer sal)
Ku ri aluka=acautelar-se, cuidar-se(tomer cuidado)
Kuribomba=desculpar-se
Kuribonda=enforcar-se, suicidar-se
Kuribukana=esbarrar, dar topada
Kuribukajana=andar a tropear
Kuriela=ter esperana
Kuria makotola ou kuria kaboanga=enganar,fazer cair em esparrela ou
lbia
Kuria maluta=enganar
Etu tutena kuria maluta o atu, maji ki tutenetu kuria maluta Nzambi
Ns podemos enganar as pessoas, mas no podemos enganar a Deus
Kuria mngnha=enganar, ludibriar
Ku ri amba=declarar-se, censurar-se
Ku ri ambata=carregar-se, levar-se
Ku ri ambatesa=munir-se
Ku ri ambela= dizer consigo mesmo, dizer para si mesmo
Ku ri ambula=largar-se, soltar-se, deixar-se
Ku ri andala= gostar-se, amar-se
Ku rima ria= atras, depois de
Ku ri bana=dar-se
Ku ri longa=aprender
Ku ri samba= benzer-se
Ku ri sasa=criar-se, educar-se, borrifar-se
Kurimukisa=prevenir, acautelar, fazer espertar-se
Kurionda=rogar, suplicar
Ku ri tala=mirar-se, ver-se
Ku ri jiba=matar-se
Ku ri zola=amar-se
Kuta jimbongo=adquirir bens
Ku tu jiba=matar-nos kujiba=matar
Kuta kiemba=trabalhar de tarde
Kuta maka=conversar (literalmente por conversa) O verbo
kuta=por
Kuta mu kiboongo=encarcerar (por na priso)
Kuta mu kingenge=encarcerar
Ku tandu a (ria)= em(por) cima de06/06/13 CULTURABANTU
www.maemartadeoba.com.br/culturabantu/bantu2.html 117/287
Kut=jaqueta
Kutarika=mercadejar, vender na quitanda
Kutatameka=obrigar, apoquentar
Kutatamesa=obrigar, apoquentar
Kuta usuku=trabalhar de noite
Kutebula=tirar a panela do fogo, desbastar
Kutekela=escutar (na regio de Ambaka)
Kutkta=tremer, tiritar, estremecer, palpitar
Kutkta ni mbmbi=tremer de frio
Eme ngala mu teketa ni mbmbi=Eu estou tremendo de frio
Etu tuala mu teketa ni mbmbi=Ns estamos tremendo de frio
Muene uala mu teketa ni mbmbi=Ele est tremendo de frio
Ktkta ni uoma=tremer de medo
Muene uala mu teketa ni uoma=Ele esta tremendo de medo
Kutekula=agitar
Kutekula o maku=agitar as mos
Kutendula=menosprezar
Kutetujuka=ficar escamado, ou ficar soerguido
Kutetujula=andar a escamar ou soerguer
Kutetula=escamar, soerguer
Kutexi=desperdiar, jogar fora, perder, extraviar
Kutita=espancar
Kutokola=quebrar, partir
Kutokoloka=ficar quebrado ou partido
Kutokolola=tornar a quebrar ou partir
Kutona=iniciar, retornar
Kutonena=iniciar por, para, em, retornar por, para, em
Kutonesa=fazer ou mandar iniciar, fazer ou mandar retornar
Kutongonesa=inquirir esmiuadamente
Kutongonoka=ser compreensvel
Kutota=remelar
Kutota o mesu=remelar os olhos
Kutuameka=mandar adiante
Kutufuka=ficar arrebentado, arrebentar-se
Kutufula=arrebentar
Kutufula o lubambu=arrebentar a corrente
Kutufula o mukolo=arrebentar a corda
Kutumaka=respeitar, venerar
Kutumaka Nzambi=respeitar a Deus, venerar a Deus
Kutumaka o nzo=respeitar a casa
Kutumaka o kota=respeitar os mais velhos, os superiores
Kutumaka tata ni mama=respeitar pai e me
Kutungunuka=ficar descoberto
Kuxa=deixar
Kuxalesa=despedir
Kuxi?=qual? ( coisa ou pessoa)
O rijina ri kuxi?
O seu nome qual?
Kuxi mon ?06/06/13 CULTURABANTU
www.maemartadeoba.com.br/culturabantu/bantu2.html 118/287
Qual seu filho?
---Kuxi= o interrogativo de quantidade , quando regido
com o seu nome, concorda com ele=quanto, a, os, as?
Os tracinhos sero preenchidos pelos prefixos de
concordancia
Ex:- Atu kikuxi? Quantas pessoas?
Mixi ikuxi? Quantos paus?
Iba ikuxi? Quantos couros(peles)?
Maju makuxi? Quantos dentes?
Mauta makuxi? Quantas armas?
Malumbu makuxi? Quantos quintais?
Matubia makuxi? Quantos fogos?
Makuria makuxi? Quantas comidas?
Jinzo jikuxi? Quantas casas?
Tumburi tukuxi? Quantos carneirinhos?
Kuxikama= sentar-se, abancar, assentar
Kuxikama bu kiandu=sentar-se no trono
Kuxikama bu kialu=sentar-se no assento,cadeira
Kuxikama bu kibaku= sentar-se no tamborete, assento, escabelo
Kuxikana bu kibuna=sentar-se no banco, assento
Kuxikama bu kibngu=sentar-se na privada
Kuxikama bu kinu=sentar-se no almofariz (pilo, gral)
Kinu kia mulko=almofariz de juramento
Kuxikama bu kiriri kiami=sentar-se no meu lugar
Kuxikama bu kitelmbe= sentar-se no telheiro, toldo, alpendre
Kuxikama bu nzmba=sentar-se no colo
Kuxikama bu rixisa ou dixisa=sentar-se na esteira
Kuxikama ku mbandu...= sentar-se ao lado...
Kuxila=ficar sujo, enegrecer
*Kuxila=respeitar
Kuximana=elogiar, louvar, exaltar, celebrar
Kuxinda=riscar, destinar, traar, marcar
Kuxindika=indicar, mostrar
Kuxingila=evocar os mortos
Kuxitulula=desentupir
Kuxitulula o kibungu=desentupir a privada
Kuzamba=exaltar-se
Kuzambula=adivinhar, prognosticar
Kuzanda=florescer, cercar, ser frondoso, elevar-se
Kuzanga=esbanjar, estragar, desperdiar
Kuzangalala=ser atrevido, elevar-se, exaltar-se
Kuzangalesa=estimular
Kuzangata=bulir, brincar
Kuzanguisa=mandar levantar
Kuzanguka=levantar-se
Kuzangula=alar, levantar, erguer
Kuzela=ser branco, limpo ou claro
Kuzelesa=clarear, limpar
Kuzelula=corar, branquear06/06/13 CULTURABANTU
www.maemartadeoba.com.br/culturabantu/bantu2.html 119/287
Kuzelumuka=descair
Kuzola=amar, estimar
Kuzolesa=fazer amar ou estimar
Kuzeka=dormir, adormecer, repousar
Kuzeka makndnda=deitar-se de costas
Kuzeka tunha=deitar-se horizontalmente
Kuzemana=recostar
Kuzemena=ficar encostado
Kuzendala=ficar deitado ou reclinado
Kuzendalala=deitar-se, inclinar-se, estender-se obliquamente, recostar-se
Kuzendeleka=inclinar
Kuzeriua ou Kuzediua=ser feliz
Kuzka=barulhar, altercar
Kuzokela=advogar, apadrinhar, defender
Kuzondola=atrair, encantar
Kuzondoka=ficar pasmado
Kuzonga=pesar, medir
*Kuzonga=desengoar
Kuzua=molhar
Kuzuata=calar, vestir, trajar
Kuzuba=acabar, findar, terminar, extinguir, concluir
Kuzubila=arremessar
Kuzubirisa=ultimar, concluir
Kuzubisa=fazer acabar
Kuzuela=falar
Kuzuelela=falar por, com, no, paraKuzuelela mu kizunu=falar pelo nariz, anasalar a voz
Kuzuelela mu kixanga=falar por metforas
Kuzuelesa=fazer falar
Kuzumina=bramir, rugir
Kuzunujuka=esfarrapar-se
Kuzunuka=ficar esfarrapado
L
---Laba=radical verbal de (ku)laba=subir trepar
sinonimo=(ku)banda
Laba=sobe (imperativo de kulaba)
---Labeka=radical verbal de(ku)labeka=pespegar,chapar
Kulabeka huxi= Chapar uma bofetada
---Labuka=radical verbal de (ku)labuka=adquirir calor
Menha ma labuka=gua morna
---Laka=radical verbal de kulaka=ser ousado
---Laleka=radical verbal do verbo (ku)laleka=vadiar
Lamba riami!= coitado de mim!
Lelu=hoje
Loji=corda ( usado no serto) Em Loanda se diz ngoji, isso
porque no lugar do ng de Loanda encontramos muitas
vezes no serto o l
Loka=jura (imperativo do verbo kuloka)
Lokola=confessa (imperativo de kulokola)06/06/13 CULTURABANTU
www.maemartadeoba.com.br/culturabantu/bantu2.html 120/287
Lokola o ituxi i
Confessa os pecados seus
Lokolola=desembucha, desafoga,desabafa ( imperativo de kulokolola)
Lokolola o ituxi i
Desafoga os pecados seus
Lomba=escurea ( imperativo de kulomba)
Lza=dispara (a espingarda ),vibra( imperativo de kuloza)
Lua kaiari=a segunda vez
Lua kakuxi?=qual vez?
Lua kamoxi=a primeira vez
Lua kamoxi eme ngiloloka, maji kubange ringi
A primeira vz eu perdo, mas no faa outra vez
(ku)loloka=perdoar, desculpar, abolir
(ku)banga=fazer
Lubambu=corrente
O lubambu lua mubika! Ngongo !
A corrente do escravo ! que sofrimento !
Lubambu lua kikte= corrente de ferro
Lukuaku=mo
Lukuaku lua kiasu=mo esquerda
Lukuaku lua madilu=mo direita
Lukuka=sai (imperativo) kulukuka=sair
Lukuxi?=quantas vezes?
Lukuxi mametu imesena kuixana o an etaie?
Quantas vezes nossa me precisa chamar os seus filhos para que respondam?
Lumoxi ng.
Uma vez
s
(ku)mesena=querer, precisar (ku)ixana=chamar
(ku)itaia=acorrer a um chamado, responder,ouvir
Luma= inveja sinonimo=lumbi
O luma lujika o mabitu ma ukmba
A inveja fecha as portas da amizade
(ku)jika=fechar ribitu=porta
Lumbi=inveja kukuata lumbi= Ter inveja
Mukuanii ukuata lumbi, uritala ni rizembu
Quem tem inveja, olha-se com desprezo
Lumbu=muro ( de quintal),quintal
Lumoxi=uma vez
Lumuenu=espelho
Luobe= Vide ---obe
Luofele= Vide ---ofele
Luokulu= Vide ---okulu
Luonene= Vide ---onene
Lusolo=depressa
Lutu=colher( no serto) Em Loanda ngutu. Isso porque no
serto o ng de Loanda muitas vezes substituido pelo l06/06/13 CULTURABANTU
www.maemartadeoba.com.br/culturabantu/bantu2.html 121/287
M
M= interjeio Toma!
Ma= de, do, das, dos o particula do genitivo ---a, que se liga a letra
M, quando esta em concordancia com o nome que a precede
Exemplos:
Malubambu ma abika= correntes dos escravos
Makufua ma atu= mortes das pessoas
Matubia ma muloji= fogos de feiticeiro
Matari ma nzaji= pedras do raio
M= deles, delas o pronome possessivo ---, que se liga a letra M,
quando esta em concordancia com o nome que o precede.
Exemplos:
Malonga m=pratos deles
Matari m=pedras deles
Makutu m=mentiras deles
Mauta m=armas deles
Maku m= mos deles
*Mabala= espcie de ervilhas
*Mabala=plural de ribala=calvicies
Mabandanda=galhos plural de ribandanda
Mabanga=conchas, ostras ribanga ou dibanga=concha
Mabemba= flores plural de ribemba
Mabengu=ratos ribengu ou dibengu=rato
Mabitu=portas ribitu ou dibitu=porta
Mabuba=cachoeiras ribuba ou dibuba=cachoeira
Mu Kuanza muala ni mabuba=No Kuanza tem cachoeiras
Mametu iala mu mabuba= Nossa me est nas cachoeiras
Mabbu= plural de ribbu=mudo
Mabbu=plural de ribbu=mo cheia
Mabukubuku=ira, zanga
Muene uala ni mabukubuku=Ele est com ira
Mabblu=plural de ribubulu=mosca venenosa
Ene kala mabblu=Eles so como moscas venenosas
Madidi=camara
Madilu= direito(a) (oposto a esquerdo)
Mbandu ia madilu=lado esquerdo ( lado da esquerda)
Kuaku lua madilu=mo direita maku madilu=mo direita
Madima=corrida
Marima= plural de rima=costas, morcego
Ndondo=morcego?
Mazu=parabns, concluso Os ambakistas costumam concluir as suas
palestras ,assim : Mazomo e os que esto presentes
respondem Ma Nzambi
Mafiaka=excrementos rifiaka ou difiaka=excremento sinonimo=tuji
Maflu=holandeses rifulu ou difulu=holandes
Mahta=pernas cruzadas
Mafiaka=excrementos
Maflu=Holandeses
Mafungunzenze= bolhas o plural de rifungunzenze06/06/13 CULTURABANTU
www.maemartadeoba.com.br/culturabantu/bantu2.html 122/287
O mukutu u uala ni mafungunzenze kiavulu
O corpo dele est com muitas bolhas
Mai= embora Nd mai = vai embora
Ala mu kuenda mai ou Olokuenda mai = Esto indo embora(esto
Esto a ir embora
partindo) Uala mu kuenda mai ou Uolokuenda mai= Est indo embora
Maiombola ou Matumbla=ressuscitados por arte de feitiaria
Maji=mas, porem conjuno aportuguesada
Mji=azeite, leo
Mji a kusamba ou maja kusamba=leo de benzer, de rezar
Mji a masa=leo de milho
Mji a mono=leo de rcino
Mji a ndende ou mja ndende=azeite de dend
Mji a nguba=leo de amendoim
Mji a putu=azeite portugues (azeite doce)
Majiji=bolhas rijiji ou dijiji=bolha
Majina=nomes -Tanga o majina m
Leia os nomes deles
Majinu=plural de rijinu ou dijinu=orgulho, soberbia, capricho
Majita=plural de rijita=n, articulao
Maju=dentes, dentadura
O knu riala ni makuinia-tatu ni iari ma maju
A boca tem trinta e dois de dentes
O knu riala ni makuinia-tatu ma maju ni maiari
A boca tem trinta de dentes e dois
Mka=conversa, fala, palavra, , dito
Makabakaba=galopes plural de rikabakaba=galope
Makaia=folhas (termo do vocabulrio kikongo)
Makla=plural de rikala ou dikala=brasa, carvo
Makalnga=lagartixas singular=rikalnga
Makamba=amigos - plural de rikamba ou dikamba
O makamba metu mariauile kiambote
Os amigos meus almoaram bem
Kuriaula=almoar ---ariauile=pret. II de kuriauila,liga-se aos pref. de
concordancia
Mka ma blo=conversa ou dito obsceno
Mka ma iba=conversa feia
Mka ma jindka=conversa injurosa ou palavra ofensiva
Mka ma embu=chalaa, dito zombeteiro
Mka-m=culpa tua
Makanda me nama ou makanda ma inama=planta dos ps
Makandanda=supinao (posio deitada sobre o dorso)
Kuzka makandanda=deitar de costas
Maknga=plural de rikanga ou dikanga =campo, lonjura, distancia
Makangalakata ou kangalakata=campos espaosos
Makania ou Makanha=tabaco
Maku=plural de riku ou diku, termo antiquado para designar clice
Maku ma kunua kua nguzo=clices de bebidas de fora(vigor)06/06/13 CULTURABANTU
www.maemartadeoba.com.br/culturabantu/bantu2.html 123/287
( maka monuaoangunzo)
Maku ma manhnga=clices de sangue
Maku ma maluvu=clices de vinho de palmeira
Mku ma menha=clices de gua
Maku ma mueniu=clices de vida
Maku ma murellu=clices de esperana
Maku ma uiki=calices de mel
Maku ma indu ou maku ma ualende=clices de aguardente
Maku mobe=clices novos
Maku mofele=clices pequenos
Maku mokulu=clices velhos, antigos
Maku monene=clices grandes
Makinu=brincadeiras, danas o plural de rikinu ou dikinu
Makirikiri=pressa, ligeireza, rapidez plural=mikirikiri
Maka=cores plural de rika
O makoa ma Hongolo mala masoneka ku maulu
As cores do arco iris esto escritas no cu
Makota= velhos, maiores, conselheiros ou ministros de sobas
plural de rikota
Mku=menstruao
Maku ou makuaku ou malukuaku=mos, braos
Maku a kiasu=mo esquerda
Maku a madilu=mo direita ou brao direito
Makuinhi=dezenas
Makutunga=costuras, construes o plural de kutunga
Mala=homens
Malalanza=laranja termo aportuguesado
Malesu=lenos
Malombo=sagu, conjunto de frutos da matabeira
Malonga=pratos
Malubambu=correntes
Malufu = maluvu=vinho)=em kikongo=malavu =vinho
Marafa=cachaa (muito usado no Brasil, derivado deste nome)
Malukuaku=mos* pouco usado, melhor dizer maku
Malungo=camarada, companheiro, da mesma condio,
irmo de criao
Malusolo=depressa
Maluta=engano kuria makluta=enganar
Maluvu=vinho de palmeira, uraca em kikongo=malavo
Mama= termo aportuguesado=me
Mmbu=doutrina
Mama-mngua=madrinha
Mama-ndenge=tia ou madrasta, me pequena
Mama-ngana=senhora velha
Mam!= interjeio que significa Oh, me; ai, me
Mam=tua me
Mam=sua me
Mamenu=vossa me
Mametu=significa tanto minha me como nossa me.06/06/13 CULTURABANTU
www.maemartadeoba.com.br/culturabantu/bantu2.html 124/287
Mametu-!=interjeio que significa oh! Nossa ou minha me; ou ai
minha ou nossa me
Mamuisi=ama, nutriz
Mangonha=farsa, mentira
Mangusu=furo
Manhanga=plural de rinhanga - caadores
Manhnga= plural de rinhanga=poos
Manhenge=teimosia
Manongo, manongonongo=conselhos, explicaes, inspiraes,
indues
Mariembe ou Mmbe=plural de riembe ou diembe=rola
Marianu= plural de ruanu=admirao
Marixi= plural de rixi=fumos, fumaas.
Kukala ni marixi=ficar embriagado
Masa=milho
Masa ioknge=milho torrado
Masa iokanze=milho colhido
Masa iolmbe=milho cozido
Masa ioriate=milho pisado, esmagado
Masambala= milho miudo
Masambisambi=alucinao, doidice = ulji
Masa mtte=milho descascado
Masana=leite (em Kisama)
Masanganu=juno de dois rios numa s corrente, confluencia
Masangu=cereal miudo, milho
Masolo=forma contrata de malusolo= pressa
Masxi=lgrimas plural de risoxi
Masxi ma kuzola( masoxi mozola)=lgrimas de amor
Masxi ma kibuku=lgrimas de felicidade
Masu=urina
Masubu=restos, sobejos
Masunga=preveno, cautela
Mata=armas, espingardas- tambem pode-se dizer mauta ou mota
Mataku=ndegas, assento plural de ritaku=traseiro, assento
Matari ou matadi=pedras, rochas singular=ritari ou ditadi=pedra
*em kikongo etadi=pedra plural=matadi
Mate=cuspe, saliva Kuta mate=cuspir
Matirimbimbi=embirrao mukua matirimbimbi=pessoa embirrenta
Matombe=plural de ritombe=bamb
Matubia=fogos
Matui=orelhas
Matuji=excrementos -plural de tuji
Matujola=tesouras - termo aportuguesado
Matunga=termo do vocabulrio kikongo que significa ignorancia,
conhecimento limitado, loucura, monstro, nome de ser
disforme (KEL)
Mauanda=redes
Mauhaxi=doenas
Maukembu=enfeites, luxos, adornos plural de ukembu=enfeite06/06/13 CULTURABANTU
www.maemartadeoba.com.br/culturabantu/bantu2.html 125/287
O maukembu mauabesa o atu
Os enfeites embelezam as pessoas
kuuabesa=embelezar ---uabesa est ligado ao prefixo de
concordancia ma
Maukembu ma muhatu=enfeites de mulher
Maukembu ma mulele ou mulela=enfeites de pano
Maukembu ma uhatu=enfeites de feminilidade(enfeites femininos)
Maulungu=canoas- tambem pode-se dizer molungu
Mauta=espingardas, armas Tambem pode-se dizer mota, mata
Kuloza mauta=disparar (espingardas,armas)
Mauta ma mukongo=Mata ma mukongo=Mota ma mukongo=
Armas de caador
Mavu=barro, terra
Mavu ma kinaka=barro mole
Mavunzu=lodo, movimento
Maxaka=excremento = tuji
Maxikulu ou maxikululu=mau olhado
Maxita=fogueiras, monturos, entulhos- plural de rixita
Mazamba=galhos, troncos rizamba=galho, tronco
Mazarin=anteontem
Mazelele=parabns
Mesene=mestre
Mbakanha=bacalhau (termo aportuguesado)
Mbaku=impotente, esteril, infecundo plural=jimbaku
Mbla=povoado(em kisama)=sanzala
Mbla=milho miudo, nigunde
Mbla=parede
Mbal=raiz medicinal ( de ndand)
Mbala=aldeia sinnimo=sanzala, mbanza
Mbalakaji=nora plural=jimbalakaji
Mbalakaxongo=especie de passarinho
Mblle=cemitrio, necrpole
*Mblu=bravo, malvado, danado
*Mblu=pau fino ou ripa que atravessa pregado ou amarrado na obra
Mblu ia nzo= parede da casa
Mbmba=bengala, junco plural=jimbamba
Mbamba=crosta de ferida plural=jimbamba
Mbmba=mestre, eximio nume tutelar
Mbmba ia ukongo ou Mbmba iokongo(mbmbeokongo)=mestre da
arte da caa
Mbmba=bzio plural=jimbmba
Mbmbla= termo antiquado que significa discpulo, aprendiz, criado
Mbmbe= marco, diviso, extremo plural=imbambe
Mbamb= at (preposio)
Mbambelu ou Mbmbu=borda de canoa plural=jimbambelu
Mbmbi=gazela plural=jimbmbi
Mbmbi=frio
*Mbmbu= veneno de juramento
*Mbmbu ou Mbambelu=borda de canoa06/06/13 CULTURABANTU
www.maemartadeoba.com.br/culturabantu/bantu2.html 126/287
Mbmvu=pssaro que acompanha o gado bovino e que se alimenta das
carraas, percorrendo o corpo do boi a procura delas
Mbanda=queda de braos ou barriga para baixo, palmada ( nesse sentido
no usada na cidade, mas indicando palmada no alto da
cabea)
Mbndu=raiz tuberculosa (comestivel)
Mbandu=lado , parte,banda ku mbandu=do lado, ao lado
Mbanduanjila( mbandu ia njila)=orla de estrada, beira da estrada, cobra
Mbandu eii=este lado, esta parte
Mbandu iaiiba=lado mal
Mbandu ia kiasu=lado esquerdo
Mbandu ia kiambote ou Mbanduia kiauaba= lado do bem
Mbandu ia kiaiiba=lado do mal
Mbandu ia kuxi?= Qual lado?
Mbandu ia madilu=lado direito
Mbandu iauaba ou Mbandu iambote=lado bom
Mutu uoso uala ni o mbandu iauaba i
Pessoa toda tem o lado bom seu(toda pessoa tem o seu
lado bom)
Mbandu ia nzo=lado da casa
Mbandu iengi=outra parte
Mbandu in= aquele lado, aquela parte
Mbandu ni Mbandu=lado a lado
Tuenda mbandu ni mbandu
Caminhamos lado a lado
Mbandu oio=esse lado
Mbanga=testculo plural=jimbanga
Mbangi=testemunha plural=jimbangi
Nzambi mbangi iami, eme ngazuela o kiri
Deus testemunha minha , eu falei a verdade
Ki ngabangiami kima
No fiz coisa (=no fiz nada)
Mbangla=pica-pau
Mbnji=ilharga, costela
Mbanji=perto
Mbanjirilu=fisga, chuo plural=jimbanjirilu
Mbanza=capital, residencia de soba, dembo ou jaga
Mbanza Kongo= capital do Kongo( nome da antiga capital do reino)
Mbanze=amuleto, filtro amoroso
Mbanze=estio
Mbas=termo aportuguesado= basto
Mbata= locuo conjuntiva=porque
Deriva de kuambata=acarretar, levar
Mbaulu=termo aportuguesado= ba
Mbaxi=cgado plural=jimbaxi
Mbaxi= Sebastio (nome prprio)
Mb ou Mbbu =ento - termo usado em Ambaka
Mbele=faca
Mbemba=ave plural=jimbemba06/06/13 CULTURABANTU
www.maemartadeoba.com.br/culturabantu/bantu2.html 127/287
Mbembe=beldroega
Mbendu=flauta, canudo de cana brava
Mbengela=saco que contem carvo para vender
Mbenge-mbenge=especialmente, principalmente
Mbengu=p para remar
Mbengi=noutra parte, noutro lugar
Mbenza=tamborete de bamb plural=jimbenza
Mbta ou Ndemba=cabelo * em kikongo=nsuki
Mbinji ou Ribeku=co do mato
Mbiji=peixe
Mbila=sepultura
Mbolo=po
Mbongo=dinheiro, moeda
Mborio=pardal
Mbua= co - forma contrata de imbua
Uabeta o mbua ia kamba, kamba ua mu beta
(quem)Bateu no co do amigoa,(no)amigo lhe bateu
Mbuenga ou Mbuenge=saco de pano ou couro (mochila)
Mblu=pressa, repente, fim ku mbulu=no fim
Mblungu=juramento, bebida feita de vegetais emticos e venenosos,
que o acusado bebe, s morrendo aquele em que recair a culpa
Kuia ku umbulungu=ir ao juramento
Mbulusuba=membrana amniotica( bolsa dgua)
Mbumba=tatuagem
Mbumbi=bola
Mbumbi ia manhinga=poa de sangue
*Mbumbi=hernia, quebradura
Mbumbu=vulva
Mbumbulukutu=redondo
Mbunda=trazeiro, nadega, saracoteio
Mbundu=bago, gro, pvide. No rio Kuanza = tainha
Mbndu=alarido, lamentao
*Mbundu=sereno, orvalho,saraiva
Mbungu=tubo, canudo
Mbungula=raspadura de testa ou ao redor da cara para enfeite,
Barbeamento
Mbungula-hita ou Mbungula-ita=demonio,diabo
Mbunze=anil
Mburi=carneiro
Mbutaxi=filho cuja me crioula
Mbutu=semente, planta
Mbuxila=escravo crioulo
M=abreviatura de Me
Mele=mamas riele=mama
Mmbe ou Mariembe= plural de riembe ou diembe=rola
Mme=cabra ou Hombo ia mme
Menha=gua
Menha ma labuka=agua tpida
Menha ma mungua=menha ma llu=gua salgada06/06/13 CULTURABANTU
www.maemartadeoba.com.br/culturabantu/bantu2.html 128/287
Menha mukurru=gua pura
Menha ma sbulka=gua salobre (ku)sabuluka=tornar-se
potvel, brotar, renascer(a planta)
Menha ma talla=gua fria (ku)talala=esfriar
Menha ma tma=gua quente (ku)tma=escaldar,quentura
Tambm existe o verbo (ku)tema=ser bravo, irascivel
Menha ma tme=gua potvel Tome=doce,potvel
Menha ma touala=gua doce
Menha ma vunzuka=agua turva kuvunzuka=ficar turvo
Meniomo=so esses mesmos(quando referindo-se ao plural das classes
IV,V, VI, VII e VIII dos substantivos ( todos que comeam
por MA)
Exemplos=Makamba menu meniomo (IV)
Amigos vossos so esses mesmos ( vossos amigos so
Malonga mami meniomo (IV)
Mauta m meniomo (V)
Maku m meniomo (VI)
Matubia m meniomo (VII)
Makuria m meniomo (VII)
*Mnu=Manuel ( nome proprio)
Mesene=termo aportuguesado=mestre, doutor
Mesene ia ufunu=mestre de ofcio
Mesu=olhos
Mesu majiki=olhos fechados kujika=fechar
Mesu majikula=olhos abertos kujikula=abrir
Mesu mkia=olhos vivos kukia=amanhecer, ser esperto
Mesu malenduka=olhos doceis (meigos)
Mesu manhungu=olhos vesgos (tortos)
Mesu mavuzunku=olhos turvos
Mesutu=contrao de mesu mtu=soberba, soberbia
Mesu mtu=soberba, soberbia
Mfumo-a-Vata=chefe da Vata ou aldeia, entre os bakongo, que possui o
poder sobre a terra
Mienge=canas muenge=cana
Mikanda=cartas mukanda=carta
Mikanda ia kuzola ou Mikanda iozola=cartas de amor
Mikila=rabos mukila=rabo
Mikoko=coqueiros mukoko=coqueiro
Mikolo=cordas mukolo=corda
Milembu=dedos mulembu=dedo
Milundu=montanhas mulundu=montanha
Mindele= brancos( homens) mundele=branco
Minia ou minha=espinhos munia ou munhia ou munha=espinho
Mipiopio=assobios mupiopio=assobio
Mitolo=milho que comea a abolorecer
Mitue=cabeas mutue=cabea
Mixi=paus, arvores,troncos madeiras- o plural de muxi06/06/13 CULTURABANTU
www.maemartadeoba.com.br/culturabantu/bantu2.html 129/287
Mixima=coraes
Mixima ia atu= coraes das pessoas
Mixima i=coraes deles
Mixima ietu = nossos coraes
Mixitu=matas muxitu=mata
Mobe= Vide ---obe ---obe=novo Est ligado ao prefixo de
concordancia das classes dos substantivos IV, V,VI, VII e
VIII no plural
Mabitu mobe=Portas novas -Ribitu Riobe=Porta nova
Malumuenu mobe= Espelhos novos
Lumuenu luobe=espelho novo
Mauta mobe=espingarda velha Uta uobe= Espingarda nova
Mofele= Vide ---ofele =pequeno
Moko=faca(DO,AA) Mokoangue=minha faca??
Mokulu= Vide ---okulu =velho
Molungu=canoas- tambem pode-se dizer maulungu
Mona=filho(a) ( a aglutino de mu+ana)
Monangola=angolenses ou filhos de Angola
Mon=filho deles
* Ki mona uau ou Ki mona au =no filho deles
Monami=meu filho
* ki mona uami ou Ki mona ami =no meu filho
Monetu=nosso filho
*ki mona uetu ou ki mona etu =no nosso filho
Mon=seu filho
* Ki mona uai ou Ki mona ai =no seu filho
Mon=teu filho
*Ki mona uai ou Ki mona ai =no teu filho
Monenu=vosso filho
* Ki mona uenu ou Ki mona enu =no vosso filho
Mona i ou Mona i=este filho
I o mona ua kimbanda= Esse(ou este) o filho do curandeiro
Mona i mona ua kimbanda= Este filho o filho do curandeiro
Mona hombo=cabrito
Mona- Kamvile=filho espurio (ilegtimo)
Mona ua kisase=? filho de criao ? de educao?? Kusasa=criar,educar
Mona ua kizangu=filho do feitio
Mona ua kizola=filho de estima, de afeto
Mona kota=filho mais velho
Mona kuxi? = Qual filho? Qual desses( filho)
Mona-mufunu ou Mona-ufunu=aprendiz de profisso ou oficio
Mona-muhtu=filha (literalmente filha mulher)
Mona mukiururu=filho puro, simples
Mona-mukunu=enteado, filho do outro
Mona-mngua=afilhado (literalmente filho do sal, referindo-se ao ato
de batismo)
Mona ndenge=filho mais novo,adolescente, infante, criana, menino
Mona-ngamba=carregador, moo de recados06/06/13 CULTURABANTU
www.maemartadeoba.com.br/culturabantu/bantu2.html 130/287
Mona-ngene=filho alheio, filho de outro
Mona-ngombe=bezerro (literalmente o filho do boi)
Mona-ngulu=porquinho (literalmente filho de porco)
Mona-njla=passarinho
Mona =esse filho
Mona-riala ou Mona-diala=filho (literalmente filho homem)
Mona-rsu=pupila
Mona-sanji=pintinho( literalmente filho da galinha)
Mona -sonhi=rim, filho da vergonha
Mona uabelesela=filho obediente
Mona uabenga=filho gluto, comilo
Mona uabindama=filho necessitado,miseravel,infeliz
Mona uabukumuka=filho atrevido, insolente
Mona uabuta=filho baixo(pequeno)
Mona uaba=filho feio, deforme, ruim
Mona uajindama=filho colrico, teimoso
Mona uajiza=filho teimoso
Mona ua kaiari=segundo filho
Mona ua kakuinii=dcimo filho
Mona ua kanake=oitavo filho
Mona ua kasamanu=sexto filho
Mona ua kasambuari=stimo filho
Mona ua katanu=quinto filho
Mona ua katatu=terceiro filho
Mona ua kauana=quarto filho
Mona ua kavua=nono filho
Mona ualakama=filho abelhudo, com expediente, apressado
Mona ualokata=filho doente
Mona ualeba=filho alto
Mona uante= filho gordo
Mona ua nanii? Ou Mona ua mukuanii? filho de quem?
Muene mona nanii? Ele filho de quem?
Mona uanii? ou Mona uanhi?=Que( especie )de filho?
Mona uarianga=primeiro filho
Mona uarimuka ou Mona uadimuka=filho esperto
Mona uasambe=filho abenoado
Mona ua sanzala , mona ua sanza, mona sanzala, mona sanza=
Filho do povoado, da povoao
Mona uasuina=filho forte, corajoso, poderoso
Mona uatme=filho atrevido, bravo
Mona uazande= o filho que floresceu, elevou-se, que est frondoso
Mona uisu (mona ua uisu, monoisu)= recem nascido ( literalmente
filho verde)
Mona un ou iun=aquele filho
Mona uofolo (=mona ua ufolo ,mona a ufolo,monofolo)=filho da
liberdade,alforria
Mona uokukutu(mona ua ukukutu, monokukutu
=filho insignificante, simples singelo
Mona uozanda=filho para elevar-se, para florescer,06/06/13 CULTURABANTU
www.maemartadeoba.com.br/culturabantu/bantu2.html 131/287
Mona uozola( mona ua kuzola)= filho do amor
Mona-xikola=estudante, escolar, aprendiz
Mona-xi=nativo, filho da terra
*---Mona=radical do verbo kumona
= ver,possuir(verbo)olhar,achar,avistar
Monene= Vide ---onene = grande
---Moxi= um(a) Entra nas regras de concordancia
Ex:- Mutu umoxi=Uma pessoa
Kima kimoxi=Uma coisa
Ki moxi =no um
Moxi a (ria)=em, dentro (de) -O mueniu uala moxi a mutu=
A alma esta dentro da gente
Mpaku=dinheiro (AM)
*existe o verbo kubakula=tributar, prestar ou dar contas de
rendimento sendo lubaku=tributo, foro, rendimento .
Mpaku deve derivar do mesmo verbo, talvez sendo mais
correto falarmos Mbaku, Mpaku talvez seja variante de pronuncia
com significado tanto de dinheiro como de tributo
Mualunga( = mu kalunga)=no mar
O maulungu mala mualunga
As canoas esto no mar
(ku)kala=estar --ala=esto, est ligado ao prefixo de
concordancia de maulungu
Muamuisi=a que amamenta ( ama de leite) deriva de
kuamuisa=amamentar
Muana=filho, filha * mais usada a forma contrata Mona
Muandu=tubaro
Muanga=espalha (imperativo do verbo kumuanga)
Muangununa=destrua (imperativo do verbo kumuangununa)
Muania ou Muanha=calor do Sol, Sol Sinonimo=luanha,
Luania,rikumbi
Soba muania, muza ua mieniu ietu
Rei Sol, calor das nossas vidas
Muanu=no
Muanu tata= no senhor
Muanu ou Muanhu=descanso, vagar, cuidado
*mukua muanu=cuidadoso, diligente
*Kuenda ni muanu=seguir ou andar com vagar, com cuidado
*Kuenda ku muanu=seguir para o descanso (morrer?)
*Kuia ni muanu=ir com vagar, com cuidado
*Kuia ku muanu=ir para o descanso (morrer?)
Muanu-Muanu=vagarosamente
Muari ou Muadi ou mudi= senhor, amo, patro, dono da casa ou pessoa
de mais respeito pela idade, pelo saber ou por qualquer outro titulo
Muari ua kimi ou Muariakimi=senhor, grande ou superior, poderoso
adulto, ancio, velho, maior
Muata=alto dignatrio, senhor
Muaxaxi ka=no meio de, entre
Mubika ou mbika=escravo plural= abika06/06/13 CULTURABANTU
www.maemartadeoba.com.br/culturabantu/bantu2.html 132/287
Kufua kua ngana kujimbirila kua mubika
(A)morte do senhor, (o) desencaminhar-se do escravo
(ku) jimbirila=perder-se, desencaminhar-se
---a=de, da, do, das, dos, na frase ligado ao prefixo de
concordancia ku.
Mubombe=lisongeiro, conciliador,adulador, acalentador
Deriva do verbo kubomba=acalentar,lisonjear,lograr,rogar
Suplicar, adular, pingar, filtrar
Mubombe a kilu=conciliador do sono
Mudiiu=semente de batata doce
Mudilu=gamela, comedouro
Mu ou muebi=aonde
Muebu ou muebuakimi=sobrinho Muebu uejile mazarin
O sobrinho teu chegou antes de ontem
Muende ou Muendi=andador
(deriva do verbo kuenda=caminhar, viajar, partir,andar, )
Muene=no mesmo lugar (dentro)
Muene=le
Muene=muito Uembi kiambote muene
Cantou muito bem (bem mesmo)
Muene=mesmo Kiri muene=Verdade mesmo
Etu muene=ns mesmos
Mene ou Mani=senhor, dono, proprietario, possuidor
So sinonimos = mata, ngana
Mene-Kongo ou Mani-Kongo=rei do Kongo
Mene-Mene=mesmssimo ( ou literalmente mesmo-mesmo)
Muene ngungu=superior, de elevada posio
Mene-Ptu=rei de Portugal Ptu=Portugal
Menxi=Soba, rei, senhor da terra ( forma contrata de muene ua ixi)
Menga=aprendiz de caador plural=mienga
Muenge=cana sacarina plural=mienge
Mueniu ou Muenhu=vida, alma, espirito, respirao,ar respirado
mieniu= vidas, almas
Abinge Nzambi nda abake o mieniu ienu
Peam a Deus para que guarde as vossas vidas
(ku)binga=pedir rogar, suplicar- est conjugado na terceira
pessoa do plural(eles=ene), no imperativo
(ku)baka=guardar, por-est conjugado no subjuntivo
abake=que guarde, que guardem
Mueni= esse mesmo, essa mesmo - usado , quando refere-se aos
nomes dos entes racionais que comeam pelo prefixo Mu(classe I
dos substantivos)
a forma contrata de Mu ene
Exemplos : Mukaji mueni? Tua mulher essa mesmo?
Mulher tua essa mesmo?
Mueniomo= no mesmo lugar (l perto), esse lugar mesmo(l perto)
essa mesma (l)
a forma contrata de Mu ene omo
Mueni= este mesmo(referindo-se a pessoa), esta mesma. Usado
quando refere-se aos nomes dos entes racionais que comeam06/06/13 CULTURABANTU
www.maemartadeoba.com.br/culturabantu/bantu2.html 133/287
pelo prefixo Mu (classe I dos substantivos)
a forma contrata de Mu ene i
Exemplos: Mukaji mueni? Tua mulher esta mesmo?
Mueniumu= no mesmo lugar (aqui), esse lugar mesmo aqui
esse mesmo (aqui), esse mesmo lugar
Mu sanzala, mu ngabitile mueniumu
A aldeia, na qual passei essa mesma
Muene mun= no mesmo lugar( l-longe), esse mesmo(l),
aquela mesma( referindo-se a lugar)
Mu xi , mu alengele o mukua-kituxi, muene-mun
A terra , para qual fugiram os criminosos, aquela mesma
Mezu=barba, bigode plural=miezu
Mufi=sujeito a morte, mortal, morredouro deriva do verbo kufa=morrer
Mufina=amofinao
Mufufu=confuso
Mufuka=tira de pano que se pe no antebrao
Mufula=arco ( de arremessar flechas)
Mufuma=rvore que serve para a contruo de canoas =Kacy Bombax
Mufumane=famoso ? deriva de kufumana=ser afamado
Mufumbu=curva
Mufunde=contencioso, queixoso deriva do verbo
*Kufunda=demandar,litigar, pleitear
Mufundi=enterrador,coveiro deriva do verbo*kufunda=enterrar, sepultar
Mufundisi, Mufundixi=julgador, que faz justia, juiz -do verbo
kufundisa=julgar, fazer justia
*Mufundisi,Mufundixi?=o que faz enterrar ?
deriva de kufundisa=enterrar
Mufunu=oficio, profisso. Deriva do verbo kufuna=negociar, ganhar.
Plural=mifunu
Mufuti=pagador
Deriva do verbo kufuta=pagar, embolsar
*tambem existe o verbo kufuta= cobrir, tapar
Mufutu=dobra. Deriva do verbo kufuta=enrolar, abafar cobrir
Tambm exisrte o verbo kufuta com o significado de
Pagar. Neste sentido deriva a palavra mufuti=pagador
Mha= sopro, assopro
Muhamba=carreto, carga, certo arranjo de paus ou de folhas das
palmeiras, engradadas, que servem de cestos , usadas
para transporte nas viagens
Muhatu ou Muhtu=mulher, femea
Muhenda ou kirimba=largo, praa ou povoao *Esse termo no usado
em Luanda -Plural=mienda, irimbu
Muhenge=cauda, crina plural=mihenge
Muhonjo=bananeira
Rifu ria muhonjo=folha de bananeira
Mafu ma muhonjo=folhas de bananeira
Muimbu=cantiga deriva do verbo kuimba=cantar
Muimi=avarento Deriva do verbo kuima=no dar
Muisu=pilo plural=misu06/06/13 CULTURABANTU
www.maemartadeoba.com.br/culturabantu/bantu2.html 134/287
Mujibi=assassino,matador, carniceiro plural=ajibi deriva do verbo
kujiba=matar
Sinonimo=kijibanganga
Mujitu=hspede, visita plural=ajitu
Mukabanga=kafukambololo=cambalhota
Mukaie=afugentador deriva de kukaia=enxotar, afugentar
Mukabanga ou kafukambololo=cambalhota
Mukalakata= fileira , renque
Mukalange=o que previne, o que antecipa ?
Deriva de kukalanga=prevenir, antecipar
Mukalesi=pesquisador, indagador, averiguador ?
Deriva de kukalesa=averiguar, pesquisar,indagar
Mukambame= o que esta sobreposto?
Deriva de kukambame=estar sobreposto
Mukambesi=o que faz falta ? deriva de kukamba=fazer falta
Mu kamenemene= pela manh, de manh
Mukanda=carta mikanda=cartas
Mu kanga (ria)= no meio (de, da,do)
Mukangu=torta Imbia ia mukangu=panela tostada ao calor do lume
Mukasa=pacote kukasa=atar
Mukaji=mulher (esposa)
Mukambu=cumeeira, caibros
Mukangu=fogo, fogueira, lume
Mukenge=raposa
Mukengeji=reflexo
Mukengeji bu menha=reflexo na gua (sobre)
Mukte=cavalo
O mukte uende makabakaba
O cavalo foi a galope
Mukila=rabo, cauda plural=mikila
Hima katari ku mukila u
O macaco no olha para seu rabo
Katari= verbo (ku)tala na negativa ( ka+tala+), na
terceira pessoa do singular(ele=muene)
Mukini=danarino
Mukinu=termo antiquado beijo
Mukinu ua kuzola=beijo de amor
Mukinu ua ukambu =beijo de amizade
Mukinu ua ukavalu =beijo de amizade
Mukurru=simples, puro
Tusanga o umvunji mu muxima mukiurru ng.
Encontramos a ingenuidade no corao puro s.(somente)
Mukita, Mukita suku=ser espiritual
Mukoko=coqueiro
Muklo=corda
Mukomo=gemido kukoma=gemer
Enu ki nuevuenu mukoma ua kamona?
Vs no ouvistea o gemido do filhinho
Mukonda=porque06/06/13 CULTURABANTU
www.maemartadeoba.com.br/culturabantu/bantu2.html 135/287
Mukondame=o que fica seguro ou assegurado ? deriva de
kukondama=ficar seguro ou assegurado
Mukondamesi=que faz assegurar, que da asilo ? deriva de
Kukondamesa=assegurar, asilar
Mu konda rianii ? =porque?
Mukondeki=o que honra, respeitador, acatador, que guarda com
cuidado? deriva de kukondeka=honrar, respeitar
Mu konda ria nii? ou Palanii?= porque?, por causa de que?
Mu konda ria nii tatetu kez?
Porque nosso pai no chegou?
Mukonda=porque, devido, por causa
Mukondi=consolador
Mukondo=tristeza
Mukondo ua ana, masoxi ma jimama
Tristeza dos filhos ,lgrimas das mes
Mukondori ou mukondodi, Mukondole= ?consolador, o que limpa,
consola ? deriva de kukondola=limpar, consolar *tambem significa
deitar mau olhar
Mukongo=caador plural=akongo
Mukoto=pata, mo de vaca (AA)
Muku=outro plural=aku ni muku=com outro
Muku= companheiro deles
Mukua ifa ou Mukua ifua=pessoa sovina, defeituosa
Mukua ita=guerreiro, guerreira
Mukua isunji=pessoa monstruosa,monstruoso
Mukua kabilubilu=pessoa verstil
Mukua- kfua=defeituoso, vicioso, viciado
Mukua-kfua ufua, kfua ni kbue
o defeituoso morre o defeito com acabou ( ou seja ,com ele
acabou)
Mukua-kibanha=o que faz alarde, ostentao ou pompa
Mukua-kijimba=esquecido, esquecedor
Mukua kikamba=cabeludo
Mukua kilendu=pessoa branda,calma, tranquila
Mukua- kilunji=pessoa ajuizada
Mukua kinhami=pessoa simpatica, atraente, agradavel
Mukua-kiri=verdadeiro
Mukua-kitadi=rico ( isto , aquele que possui dinheiro)
Mukua kitongo=pessoa observadora
Mukua-kizunu=fanhoso
Mukua-makutu=mentiroso
Mukua mangonha=farsante
Mukua manhnge=teimosa, teimoso
Mukua-mesuatu=soberbo, vanglorioso, jactancioso
Mukua-ribilu=pessoa verstil
Mukua- riblo=incircunciso
Mukuanii=nanii= quem
Muene mona kuanii?
Eme ngi mona ua mametu...06/06/13 CULTURABANTU
www.maemartadeoba.com.br/culturabantu/bantu2.html 136/287
Voc filho de quem?
Eu sou filho de mametu...
Mukuatekesi=ajudante deriva de kukuatekesa=ajudar, coadjuvar
Mukua-tunga=escrupuloso
Mukua-uoma=covarde
Mukuenu=vosso companheiro, outro plural=akuenu
Ambla mukuenu= Deixa o outro
Nd ni mukenu=V com outro
Mukuetu=nosso companheiro plural=akuetu
Mukuku=cuco
Mukukume=tartamudo deriva de kukuma
Mukulumu=silencio
Mukuni= o que semeia, planta , semeador -deriva de kukuna= semear,
plantar
Mukuolua=guerreiro
Mukuozanga=estragador
Mukurisi ou mukudisi, mukudixi= o que faz crescer ?
deriva de kukurisa=fazer crescer
Mukusu=termo kikongo=triste, aflito, amargurado (KEL)
Mukutu=corpo
O mukutu ken mutue, ki kim.
O corpo sem a cabea, no nada.
Mukutu= Mutue(cabea), Kinama(perna ou p),
Kipumuna(joelho), Kipuna(cotovelo) , Xingu(pescoo)
Maku(mos, braos), tulu(peito), muinu(dedo, garganta)
Mulembu(dedo), Rivumu(ventre, barriga) Mala( barriga)
Ritui(orelha), Rituingi(barriga da perna), Ritama(face, bochecha)
Risu(olho), Mesu(olhos), Rizunu(nariz) Rikunda(dorso, costas)
Rinennu(anus) ,Ribumbu(articulao,n) Kiba(pele)
Ribmo(testa,crneo),Rikoxi(nuca) Rikutu(estomago)
Rikanu(boca), Kiala(unha) Iala(unhas)Ndemba(cabelo)
Riju(dente), Maju(dentes),Muxima(corao)muzu(bigode, barba)
Mona sonhi(rim)Mbunda(trazeira)Mbumbu(vulva)
Lukuaku(mo)Kinta(pubis)Kiele(mama)
Kiambi(bao)Inja(penis) Invi(cabelo branco)kifuba(osso)
Kifufunha(gengivas)Kiholongonho(caveira, esqueleto)
Nzundu(figado, corao)Rixikamenu(nadegas, assento)
Uanza(esperma, semen)Mauanza(espermas)kinjongoto(umbigo)
Ngandelu(mandibula, queixada), Ngmbo(umbigo,adivinho)
Puna(cotovelo), Pumuna(joelho), Polo(face, cara)nho(vulva)
Rijita(articulao, n)Majita(articulaes),Rivunzu(fezes,borra)
Tuji(fezes)Sundu(vulva)Ritama ou Tama(bochecha)
Matama(bochechas)Tumbu(umbigo)mafiaka(fezes)
Subiris(sobrancelha) ,Taku(tarzeiro, nadega)
Kipepetela(pestana)Kiriele(mama grande)Kitatulu(torax)
Kisuxi(ombro)Kisusinu ou Kisuxinu(bexiga)Kizvu(bofe, pulmo)
Rikebe(umbigo)Nzvu(barba)Masana(leite)Kizunu(narigo)
Kinjongoto(umbigo)Kiknda(pele, epiderme)Mri(tripa, entranha)
Muxibu(artria, veia, nervo)Mixiba(artrias,veias,nervos)
Mria(tripas, entranhas), Uongongo(miolo, tutano)
Kaluingi(nervo), Kisende(calcanhar),Botelo ria misanga(tornozelo)06/06/13
CULTURABANTU
www.maemartadeoba.com.br/culturabantu/bantu2.html 137/287
Rikebe(umbigo), Makebe(umbigos)Ha(cordo umbilical)
Mbulusuba(membrana amnitica=bolsa dgua)
Muongo(espinhao, coluna vertebral)
Ixixi(fezes, bagao, sedimento)Kinhongoto(umbigo, quadril)
Mulambi=cozinheiro(a)
Mulambi a xitu=quem coze a carne
Mulaula=neto
Mulele ou Mulela=pano
Mulele ua=pano de, do, da
Mulele ua ngala= pano leve(que no de luto)
Mulele ua pengula=pano no fechado na frente, ou que vestido fica
aberto na frente
Mulele uari ou Mulele uadi=pano tinto kuria=tingir, comer
Mulele uauaba=pano bonito, formoso
Mulele uazela=pano de cor branca
Mulele uazele=pano branco
Mulele uobe=pano novo
Mulele uobunjike=pano dobrado
Mulele uofele=pano pequeno
Mulele uokalule ou mulele ua kukalule=pano rasgado
kukalula=rasgar
Mulele uokase=pano atado, amarrado
Mulele uokondone=pano limpo
Mulele uokuike=pano atado, amarrado
Mulele uokukise=pano roto
Mulele uokukule=pano limpo
Mulele uokukumune=pano sacudido, escovado
Mulele uokulu=pano velho
Mulele uokungune=pano limpo
Mulele uokute=pano amarrado
Mulele uonene=pano grande
Mulele uosukule=pano lavado
Mulele pelendende=pano muito branco
Mulemba=figueira africana
Mulembiki=retardatario. Pessoa que viaja de tarde ou de noite
Mulembu=dedo
Mulemu=fogo deriva de kulema=crepitar, ativar o fogo
Mulenduki=docil, flexivel, brando ? deriva de kulenduka
Mulengesi=afugentador ? Deriva de kulengesa=afugentar
Mulko=juramento, jura plural=miloko
Kuia ku mulko= ir ao juramento kulka=jurar
Kuia kuloka=ir jurar
Mulko i ou Mulko i=este juramento
Mulko ou Mulko i=esse juramento
Mulke u=jura deles
Mulko ua kuzola (muloko uozola)=jura de amor
Mulko ua manhinga=juramento de sangue
Mulko uami=meu juramento
Mulko ua mona=juramento de filho06/06/13 CULTURABANTU
www.maemartadeoba.com.br/culturabantu/bantu2.html 138/287
Mulko ua tubia=juramento de fogo
Mulko u=seu juramento
Muloko u= teu juramento
Mulko uenu=vosso juramento
Muloko uetu=nosso juramento
Mulko un ou Mulko iun=aquele juramento
Mullke ou Mulolki=perdo, absolvio
*kubana muloloke=perdoar(literalmente dar perdo)
Muluriki=feitor, fazedor deriva de kulurika=compor,fazer
Mululu=bisneto
Mulume=marido
Mulunduri ou Mulundudi=herdeiro plural=alunduri
Deriva do verbo kulundula=herdar, despejar
Muloji=feiticeiro
Muloloki=perdo
Mulonga=questo, palavra
Mulundu=montanha
Mulundame=cavaleiro ? deriva de kulundama=cavalgar, montar
Mumanga=termo aportuguesado=mangueira
Mumbi=oleiro, ceramista, que trabalha com ceramica ou barro
Deriva do verbo kumba=cobrir de barro, moldar.
Mumbi a jimbia urila bu kimenga, mumbi a jipexi unuina
humbu=O que fabrica panela de barro, come por sobre o
caco( frigideira), o que fabrica cachimbo fuma o cachimbo
ruim
Mumuange=o que chameja, dispersa espalha ?
Deriva de kumuanga=chamejar, espalhar, dispersar
Mumuene= o que ve, observador ? derivava de kumena=ver a
Mumuene ua rikanga ou dikanga= o que ve a distancia, longe ?
Mumuenesi= o que faz ver ou manda ver - deriva de kumuenesa ?
Munange= o que permanece,demora, perdura, passa o dia a fazer visitas?
Deriva de kunanga= perdura, durar, passar o dia a visitar
Munangene=o que dura muito tempo, demora, retarda?
Deriva de kunangena=retardar, durar muito tempo
Munangesi, Munangexi?=o que faz durar muito tempo?
Deriva de kunangesa= fazer durar muito tempo
Mundele=o branco
O mundele uejia miimbu iauaba muene
O branco conhece cantigas boas tambm
Mundu=povo, multido
Mundundu=grande
Munemu=peso Deriva do verbo kunema=pesar
Mungonde=espinheiro ( em Kisama)
Mu ngongo=mundo
Mungu=amanh -Pange iami uondokuiza mungu=Meu irmo
vir amanh
Munha ou Muinha ou Munia=espinho plural= minia, minha
Munjinjingu=cabo de faca, enxada
Mungonge=queixoso, murmurador ? deriva de kungonga=murmurar,06/06/13
CULTURABANTU
www.maemartadeoba.com.br/culturabantu/bantu2.html 139/287
rosnar resmungar
Munhange=caador ? deriva de kunhanga=caar
Munhungane=peregrino?deriva de kunhungana=peregrinar
Munia=espinho
O atu a mu bane kilanda kia munia.
As pessoas ( os homens) lhe deram uma coroa de espinhos
(ku)bana=dar abana=deram a mu bane=deram-lhe
Munue=quem bebe, bebedor deriva de kunua=beber
Muondo=tartaruga plural=miondo
Muoui=nadador so sinonimos= Ngoui,nzoui
Mupaperi oi Mupapedi=crucificador?
Deriva de kupapela=crucificar, pregar
Mupiopio=assobio plural=mipiopio
Ngaivua mupiopio, anga ngamonuami mutu uosouoso
Ouvi um assobio, mas no avistei qualquer pessoa
(ku)ivua=ouvir (ku)mona=avistar,ver,achar,possuir,Ter
*Muri= entre els, entre si
*Mria=tripa, entranha
Muria ua=tripa de
Muria ua ngombe=tripa de boi
Muria ua ngulu=tripa de porco
*Mria =comedor
Mria-xitu=comedor de carne, carnvoro
Mria-masa=comedor de milho
Murialuki ou Mudialuki=o que acautela-se, cuida-se ?
Deriva de kurialuka=acautelarse, cuidar-se
Mria- masa=comedor de milho
Muriange ou Mudiange= principiador, o que adianta,precede,principia ?
o que vai adiante / deriva de kurianga
Mria-xitu=comedor de carne
Murijibi ou Mudijibi=suicida ? deriva de kurijiba=matar-se
Murikambeki ou Mudikambeki= o que se pe em cima ?
Deriva de kurikambeka= se por em cima
Murilundise ou Mudilundise= ? o que previne-se
Murim=limoeiro
Murimi=cultivador arimi=cultivadores deriva de kurima=lavrar,
cultivar
Muriri=choro, chorador
Murimuene ou Mudimuene= o que verifica com os proprios olhos ?
verificador,averiguador
Deriva de kurimuena=verificar, ver com os proprios olhos
Murimune ou Mudimune= o que avisa, acautela, denuncia, previne
Murise ou Mudise=? O que faz comer, o que da de comer
Muritumine ou Muditumine= ?o que gonverna a si proprio
Murivale ou Mudivale= ? o que reproduz-se, multiplica-se
Murizangule ou Mudizangule= ?o que se ergue
Murizokele ou Mudizokele=?o que se defende
Musake= o que cura, curandeiro, o que chocalha
Deriva de kusaka=curar, chocalhar, agitar06/06/13 CULTURABANTU
www.maemartadeoba.com.br/culturabantu/bantu2.html 140/287
Musalu=peneira deriva de kusala=peneirar
Musambu=orao, reza deriva de kusamba=rezar
O musambu kne kuzola, Nzambi ki ivua
A orao sem amor, Deus no escuta
(ku)ivua=ouvir, perceber, entender
Eie hanji kueji o musambu ua Ngana?
Tu ainda no conheces a orao do senhor
Musambu ua=orao de, do, da
Musaxi= o que cria, educador
Deriva de kusasa=criar, borrifar, educar
Musau=passo plural=misasu
Musefu=verde (que no esta maduro)
Musese=escultor
Musoma=espeto plural=misoma deriva de kusoma=espetar
Tu bekerienu misoma iiari=Trazei-nos dois espetos
Nos trazei espetos dois
Musomoni= o que inicia ? deriva de kusomona=iniciar
Musoneki=escrevente, escritor deriva de kusoneka=escrever
Muene musoneki a mikanda
Ele () escritor de cartas
Musoti=o que busca, procura, pesquisa, desafia
Deriva de kusota=pesquisar, procura, indagar
Musuame=o que se oculta, se esconde?
Deriva de kusuama=esconder, ocultar
Musueki= o que esconde, o que oculta?
Deriva de kusueka=esconder, ocultar
Musuine=corajoso,forte ou valente?
Deriva de kusuina= ser corajoso, forte ou valente, ousar,aguentar
Musumbixi ou musumbisi=vendedor
Musumbixi a xitu udia kifuba, mujibi a ngombe udia maniinga
Vendedor de carne come osso matador de boi come sangue
Kudia ou Kuria=comer
Musunhi=pedao, naco, talha,bocado plural=misunhi
Musunhi ua mbiji=pedao ou naco de peixe
Musunhi ua xitu= pedao ou naco de carne
Musunhi ua makanha=bocado de tabaco
Musuri=ferreiro, forjador plural=asuri
deriva do verbo kusula=malhar em ferro, forjar
Mususi ou Musuxi=mijo, mijona deriva do verbo kususa=mijar
Mutafumu ou Mutafunu=nome que um escravo da a outro, quando
So do mesmo dono
Mutala= estatura,no topo
Mutale=olhador, vigia (deriva do verbo kutala)
Mutalesi, Mutalexi=o que mostra, faz ver , da a prova deriva de kutalesa
Mutale a mungongo=vigia do mundo
Mutale a nzo=vigia da casa
Mutale a ribitu=vigia da porta
Mutale a xi=vigia da terra
Mutambe= pescador de rede deriva de kutmba=pescar com rede06/06/13 CULTURABANTU
www.maemartadeoba.com.br/culturabantu/bantu2.html 141/287
Mutanesi,Mutanexi=o que d as boas vindas, o que sauda?
Deriva de kutanesa=saudar, dar as boas vindas
Mutangi= contador, ledor deriva de kutanga=contar, ler
Mutombe=cumeeira, ponto elevado que se avista ao longe
Plural=mitombe
*Nas casas de Angola o termo Mukambu que usado para
designar cumeeira
Mutombi=caador. Deriva do verbo kutomba=caar
sinonimos=mukongo, rinhanga
Mutona=pescador de anzol plural=atona
*Mutambi=pescador de rede plural=atambi
Mutondo=anzol pequeno plural=mitondo
Mutongi=lutador, brigo Deriva de kutonga= lutar, brigar
Mutoto=argila, barro branco com que se barravamas paredes das casas
em certas regies da frica
Mutu=pessoa, gente
Mutualu ou Mutuele=cabeceira
Mutuame= o que adianta, prossegue ?
Deriva de kutuama=adiantar, prosseguir
Mutuamene= o que precede, que avana ?
Deriva de kutuamena=preceder, avanar
Mutue=cabea
Se uandala kala ni kitadi, ebule o mutue u
Se desejas ter dinheiro, pergunte a sua cabea
(ku)ibula=perguntar- ebule est no imperativo
(ku)andala=gostar, desejar, querer, precisar.
Nzambi ki ibandul o mon, se o mutue ki uamburil
Deus no socorre o seu filho, se a cabea no consente
(ku)bandula=socorrer, acudir, livrar, interceder
remediar, apaziguar
(ku)amburila=cosentir, tolerar
Mutue, ngi ambate ku kiriri kiauaba
Cabea, leve-me para o bom lugar
(ku)ambata=levar,carregar
Mutue, a u zola kualetu, utumina o ima ioso
Cabea, a que amada por ns, ordena todas as coisas
(ku)zola=amar ---ozole=participio passado passivo
mu=nesta frase pronome relativo de mutue
(ku)tumina=dominar, ordenar, mandar
Mutumini =governate, o que domina, que manda
Deriva de kutumina=mandar, ordenar, dominar
Mu tunda= no serto
Mutungi ou Mutunge=fabricante,construtor
(deriva do verbo kutunga=construir)
Mutungi a maxisa uzeka bu kisanda
O fabricante de esteiras dorme sobre a esteira ruim
Mutungi a maxisa=fabricante de esteiras
Mutungi a jipoko=fabricante de facas
Mutungi a jinzo=construtor de casas06/06/13 CULTURABANTU
www.maemartadeoba.com.br/culturabantu/bantu2.html 142/287
Muturi=viuva
O ana a muturi olorila kiavulu
Os filhos da viuva esto chorando muito
* verbo (ku)rila ou (ku)dila=chorar, gritar
Mu ukulu=antigamente, h muito tempo
Muvu=ano plural=mivu
Muvu ua=ano de, do, da
Muvu ualenduka=ano brando (de paz,calmo)
Muvu uamuku=outro ano (mais um)
Muvu ua uariama ou Muvu uoriama=ano de pobreza
Muvu ua ubunji, ou Muvu uobunji=ano de privao
Muvu ua uembu , ou Muvu uoembu=ano de brandura, ano de paz
Muvu ua umvama, ou Muvu uomvama=ano de riqueza
Muvu ua uxiri, ou Muvu uoxiri=ano de infelicidade, de pobreza
Muvu uaviza=ano difcil
Muvu uazeriua=ano feliz
Muvu uengi=outro ano (diferente)
Muvu uobe=ano novo
Muvu uokulu=ano velho
Muxarisi=pessoa que se despede plural=axarisi
deriva do verbo (ku)xalesa= despedir, dar adeus
Muxaxinhu=boneca plural=mixaxinhu
Muxaxinhu ua=boneca de
Muxaxinhu ua isuta=boneca de trapos
Muxaxinhu ua mulla ou Muxaxinhu ua Mulle= boneca de pano
Muxi=pau, galho, arvore, lenha, madeira, tronco
O muxi uakukumuka= A rvore ficou desfolhada
Muxi ua mukau= rvore da selva, do campo
Muxi ua muxitu= rvore da selva, do mato, da floresta
Muxibu=exorcismo sinonimo=hsa
Muxikane= crente, aquele que acredita, que segue uma doutrina
Deriva do verbo kuxikana=aceitar, crer, afirmar, acreditar
Muxikanesi=o que convence, persuade ?
Deriva de muxikanesa=convencer, persuadir
Muxiki=tocador, instrumentista
deriva do verbo (ku)xika=tocar instrumento msico.
Muxiki a ngoma=muxikiangoma=tocador de bombo.
Muxiki a ngunga=muxikiangunga=sineiro, tocador de sino.
Muxikongo=natural do Kongo. Plural=axikongo
Muxiluanda=primitivo habitante da ilha de Luanda
Muxima=corao plural=mixima
Muxima ua mama uene uonene
Corao de me ( de costume) grande
(ku)ene=ser e estar( de forma habitual)
u= prefixo de concordancia de muxima
Muxima in=aquele corao
Muxima iu ou Muxima i=este corao
Muxima kuxi?= Qual corao ?
Muxima kuxi uala ni kuzola kuavulu, o muxima ua muhatu, anga06/06/13 CULTURABANTU
www.maemartadeoba.com.br/culturabantu/bantu2.html 143/287
o muxima ua diiala?
Muxima mukiururu=corao puro, simples
Muxima ua unguma ou Muxima uonguma=corao de inimizade, hostil
Muxima ou Muxima i=esse corao
Muxima ua=corao de, do, da
Muxima u =corao deles
Muxima ualenduka=corao docil, brando,bondoso
Muxima ualokata=corao doente
Muxima uami =meu corao
Muxima uambote=corao bom
Muxima uanengana=corao mole, brando, flexivel
Muxima uanii? =que (espcie de) corao?
Muxima uanii muene uala ni?
Que especie de corao voc tem?
Muxima ua umvunji ou Muxima uomvunji=corao ingenuo
Muxima ua upange ou Muxima uopange=corao fraterno
Muxima ua pange=corao de irmo
Muxima ua ritadi=corao de pedra
Muxima uazriua ou uazdiua=corao feliz
Muxima uazele=corao limpo, (branco)
Muxima u = teu corao
Muxima u = seu corao
Muxima uetu =nosso corao
Muxima uenu = vosso corao
O muximenu ua ritadi
Vosso corao de pedra
Muxima ukola=corao endurecido, terrivel, mau
Muxima un ou Muxima iun= aquele corao
Muxima uoembu=Muxima ua uembu=corao de brandura(de paz)
Muxima uonene= corao grande ( de grandeza)
Muxinda=risco -deriva de (ku)xinda=traar
O muxinda ua Hongolo ku maulu, umvama ua Nzambi
Hongolo, a tu xinde njila ku kibuku.
O risco do arco- iris nos cus ,riqueza de Deus.
Arco-iris, trace-nos o caminho para a felicidade.
Axinde=trace a tu xinde=trace-nos tu=nos
Kibuko=sorte,felicidade,nume tutelar
Muxinga=cabo, aoite, amarra, disciplina, surra, aoite
Muxingiri ou Muxingile= aquele que evoca os mortos, adivinhador
Deriva do verbo kuxingila=evocar mortos
Muxingirisi,Muxingirixi=aquele que manda evocar os mortos
Muxitu=mata
Muzamburi ou Muzambudi ou Muzambule=o que adivinha, que tem
intuio, prognostica deriva de kuzambula=adivinhar, prognosticar
Muzande= ?o que frondoso, o que eleva, o que floresce, o que cerca
Deriva do verbo kuzanda=florescer, elevar, ser frondoso, cercar
Muzeke=dormente, adormecido, repousado
Muzokeri ou Muzokedi ou Muzokele=?o que defende,advoga, apadrinha
Deriva do verbo muzokela=defender, apadrinhar, advogar06/06/13 CULTURABANTU
www.maemartadeoba.com.br/culturabantu/bantu2.html 144/287
Muzole=? O que ama
Muzongori ou Muzongole =o que espreita, vigia?
Deriva de kuzongola=espreitar, vigiar
Muzueri=o falador deriva do verbo kuzuela=falar
Muzumbu=interprete; tambem pode significar boca no sentido
figurativo
Uenda ni muzumbu kajimbiril
(Quem) anda com o interprete, no se perde
(ku)jimbibirila= perder-se, desencaminhar-se
kajimbiril=no perde-se
Ngana, muzumbu ua mungongo, ngmbo ia mungu,
ka tu kambe
Senhor, interprete do mundo, adivinho do amanh, no
nos falte
(ku)kamba=faltar, escassear, falecer.
Ngmbo=umbigo,adivinho ngmbo=fugitivo
Muzune= ?descarnador, o que arranca com os dentes ou as unhas
Deriva do verbo kuzuna
Muzuue=o que umedece? Deriva de kuzua=umedecer
N
Na=forma abreviada de ngana=senhor. Esta forma usada em
Ambaca; em Luanda usa-se Nga, Nzu
Nanii= mukuanii=quem ( usado nas interrogativas)
Muene uamba, uixi: Kitari...kitari..., kima kiang
Eme ngatambujila, ngixi: Nanii u ngi bana ng?
Ele falou dizendo: dinheiro...dinheiro, coisa sem
importancia
Eu respondi,dizendo: Quem me d de graa?
Nda=para que ( usado no imperativo)
Ndalu=fogo(AM)
Ndandu=parente
Ndanji=raiz
Nd ou Ndie=vai
Nd bu kialu= vai para o assento, vai para a cadeira
Nd bu kiandu= vai para o trono
kukanduka bu kiandu=subir ao trono
Nd bu kinu kia mulke=vai para o almofariz(pilo) de juramento
Nd boxi= vai para o cho, vai para baixo( bu ixi= sobre o cho)
Nd boxi a (ria) =vai debaixo de, do, da, por baixo de
Nd bu axaxi ka= vai entre, vai no meio de, da, do
Nd bu kanga ria= vai para fora de, do, da
Nd kabnge=vai fazer a partcula ka indica que uma ao se
realiza ao mesmo tempo que a outra. Temos aqui dois
verbos:- ---banga=fazer e ia=ir( esse um verbo irregular,
com sua conjugao que no segue as regras gerais)
Nd kabnge=vai lutar
Nd kanionge=vai torcer06/06/13 CULTURABANTU
www.maemartadeoba.com.br/culturabantu/bantu2.html 145/287
Nd kanionge o xingu ia sanji
Vai torcer o pescoo da galinha
Nd kasomble=vai desafiar, vai apoquentar, vai insultar, vai provocar,
vai desenquietar kusombola=desafiar......
Nd kasuame=vai esconder-se , refugiar-se, ocultar-se
kusuame=esconder-se, refugiar-se, ocultar-se
Nd kasuamene=vai esconder-se em, para, por
kukasuamena=esconder em, por, para
Nd kasuamese=faz ou manda esconder-se
kukasuamesa=mandar ou fazer esconder-se
Nd kasueka=vai esconder, vai ocultar kusueka=esconder, ocultar
Nd kasuete=vai aproximar, vai achegar kusueta=achegar, aproximar
Nd kasuine= vai ser corajoso ou forte, vai poder, vai oousar,
vai aguentar kusuina= ser corajoso ou.....
Nd kebile=vai afligir a, vai desagradar a kuibila=desagradar .....
Nd kebise=vai deformar, vai depravar, vai afeiar
Kuibisa=deformar, afeiar, depravar
Aluka! O mukuaxi-iengi nd kebise o nzo i
Cuidado! O estrangeiro(pessoa de outra terra) vai afeiar(depravar) sua
casa
Nd kebule=vai perguntar - kuibula=perguntar
Nd keburise=vai fazer perguntas kuiburisa=fazer perguntas
Nd kejie=vai conhecer, vai saber, vai alcanar conhecimento
Kuijia=conhecer, saber
Nd kejile=vai ficar acostumado, habituado, vai ficar manso,
domesticado, vai vir por kuijila=ficar habituado...
Nd kejile maka=vai conversar, vai a propsito
Nd kejirile=vai habituar-se, vai ter propenso a
Nd kejirise=vai acostumar, vai habituar
Nd kekute=vai ficar saciado, regalado, farto, satisfeito
Nd kele ou Nd kakele=vai fazer, vai dizer, vai supor
Nd keluise=vai fazer sarar ou curar, vai fazer a felicidade
Kuiluisa= fazer ou mandar sarar ou curar ou ser feliz
Nd keluke=vai ser feliz, vai melhorar, vai convalescer
Kuiluka=ser feliz, melhorar, convalescer
Nd keluile=vai sarar em, no, para, por
Nd kelule=vai sarar, vai curar kuilula=sarar, curar
Nd keluse=vai vomitar o, kuilusa=vomitar o
Nd keme=vai produzir, vai vegetar kuima=vegetar, produzir
Nd kemane=vai levantar-se, vai parar kuimana=levantar, parar
Nd kembe=vai cantar kimba=cantar
Nd kembile=vai cantar para, em, por, vai estar a cantar
Nd kembise=vai fazer cantar kuimbisa=fazer ou mandar cantar
Nd kemike=vai plantar, vai endireitar kuimika=plantar, endireitar
Nd kemikine=vai plantar ou vai endireitar para, em, por
Kuimikina= plantar ou endireitar para....
Nd kemikise=vai fazer ou mandar plantar ou endireitar
Kuimikisa=fazer ou mandar plantar ou endireitar
*Nd kemine=vai produzir em , para por kuimina=produzir para06/06/13 CULTURABANTU
www.maemartadeoba.com.br/culturabantu/bantu2.html 146/287
*Nd kemine=vai recusar, vai negar, vai ser sovina
Kuimina=recusar, negar, ser sovina
Nd kemite=vai conceber, vai engravidar kuimita=conceber, engravidar
Nd kemise=vai fazer produzir, vai fazer vegetar kuimisa
Nd kende=vai tecer, vai entranar, vai encaracolar, vai anelar
Kuinda=tecer, entranar, encaracolar, anelar
Nd kenge=vai vigiar, vai pastorear kuinga=pastorear, vigiar
Nd kengile= vai vigiar ou pastorear para, por , em
Kuingila=pastorearpara, em, vigiar em, por, para
Nd kengine ou Nd kauingine=vai extinguir, vai esgotar
Nd kenginine=vai ficar esgotado kuinginina=ficar esgotado
Nd kenginise=vai fazer esgotar kuinginisa=fazer esgotar
Nd kengise=vai fazer ou mandar vigiar ou pastorear
Kuingisa=fazer ou mandar vigiar ou pastorear
Nd keoke=vai ficar cansado, vai ficar vencido kuioka=ficar vencido
Nd keokole=vai vencer, vai cansar kuiokola=vencer, cansar
Nd keokole o kulua=vai vencer a guerra
Nd keokole o nguma=vai vencer o inimigo
Nd kerike ou Nd kedika=vai mostrar, vai indicar
kuirika=mostrar, indicar
Nd kerike o mukua kituxi=vai mostrar o criminoso ou pecador
Nd kerike o kiri=vai mostrar a verdade
Nd kerike o mukua makutu=vai mostrar o mentiroso
Nd kerike o njila=vai indicar ou mostrar o caminho
Nd kerikile=vai indicar ou mostrar por, em,para...
Kuirikila=indicar por, em, mostrar por, para, em
Nd kerikise=vai fazer ou mandar mostrar ou indicar
Kuirikisa=mandar mostrar, fazer mostrar ou indicar
Nd kerile ou Nd kedile=vai fazer ou dizer para, em ,por
kuirila=fazer ou dizer por, para, em...
Nd kerile kuzola=vai fazer por amor, vai dizer por amor.
Nd kerile Nzambi=vai fazer por Deus, vai dizer por Deus
Nd kerise ou Nd kedise=vai mandar fazer ou mandar dizer
Kuirisa=mandar fazer ou dizer
Nd ketaie=vai responder, vai ouvir, vai acorrer a um chamado
Kuitia=responder, ouvir...
Nd ketaiese=vai fazer ouvir,vai fazer responder, vai fazer acorrer
a um chamado kuitaiesa=fazer ouvir,......
Nd keuke=vai ficar direito kuikaficar direito
Nd keukise=vai por regras, vai endireitar, vai por direito
Nd keukise munzo= vai por regras na casa
Nd keukise mu bata= vai por regras na casa
Nd keukise kualetu= vai por regras para ns
Nd keukise mu nzo mun=vai por regrs naquela casa
Nd keukise mu xi mun=vai por regras naquela terra
Nd keukise mu xi omo= vai por regras nessa terra
Nd keukise mu xi umu=vai por regras nesta terra
Nd kexane=vai chamar
O marimbu mami majimbi kiavulu, nd kexane o kimbanda06/06/13 CULTURABANTU
www.maemartadeoba.com.br/culturabantu/bantu2.html 147/287
Os tumores meus incharam muito, vai chamar o kimbanda
Nd Koxi =vai para baixo, vai em baixo de (ku ixi= em direo ao cho)
Nd koxi a (ria)=vai por baixo de, vai para baixo de,vai sob
Nd ku bata ou Nd ku ribata ou nd ku dibata= vai para casa
Nd ku kizalelu=vai para o ninho, para o abrigo
Nd ku maulu=vai para os ceus
Nd ku mbandu...=vai ao lado
Nd ku mbandu a ou Nd ku mbandu ia= vai ao lado de, da, do
Nd ku moxi=vai acompanhado
Nd ku moxi ku moxi= vai par a par
Nd ku polo ia= vai a frente de, da
Nd ku rilu ou Nd ku dilu=vai para o cu
Nd ku rima ria= vai atras de
Nd ku tala ou Nd ku ritala= vai para o alto, vai para o tpo
Nd mai=vai embora
Nd moxi a(ria)= vai dentro de, do, da, vai em, entre, dentre
Ndmbu=principe soberano, pessoa influente ou poderosa, potentado
Ndmbu=remdio caseiro
Nd n=vai com ele
Nd nie ou Nd niie=vai convosco, vai contigo
Ndenge=o mais novo, menor, criana
Mama, aznze o ndenge
Me, trate com mimo o mais novo
(ku)znza=tratar com apreo, carinho, mimo,
acariciar, acariciar, animar.
Nd nieme=vai comigo
Nd niene=bai com eles
Nd nietu=vai conosco
Nd ni Nzambi=Vai com Deus
Ndenu=ide , tambm pode-se dizer ndaienu
Ndenu ni Nzambi= Ide com Deus
Ndenu kabangienu=ide fazer, ide lutar
Ndenu kajikienu=ide fechar Ndenu kajikienu o ribitu= Ide fechar a porta
---jika=fechar
Nd za= vai silenciosamente, vai tranquilamente, friamente
Nd z=vai, pois
Ndoko=vamos tambm pode-se dizer ndokuetu
Ndoko ! = Vamos !
Ndoko tuakabange=vamos lutar, vamos fazer
Ndoko tuakadie=vamos comer
Ndoko tuakakombe=vamos varrer
Ndoko tuakakondamesa=vamos assegurar, vamos asilar
Ndoko tuakalonge=vamos ensinar, vamos carregar, vamos embarcar
vamos educar, vamos lecionar
Ndoko tuakalue=vamos guerrear, vamos lutar, vamos pelejar
Ndoko tuakalue ita=vamos fazer a guerra
Ndoko tuakalue jipata= vamos duvidar, vamos apostar
Ndoko tuakalulame=vamos brilhar, vamos luzir, vamos estar direitos
Ndoko tuakalumate=vamos morder06/06/13 CULTURABANTU
www.maemartadeoba.com.br/culturabantu/bantu2.html 148/287
*Ndoko tuakalunge=vamos triunfar, vamos ter razo
*Ndoko tuakalunge=vamos temperar, vamos adubar, vamos reservar,
vamos aguardar
Ndoko tuakalungise=vamos julgar, vamos decidir, vamos deliberar,
vamos resolver, vamos dar razo
Ndoko tuakamame=vamos molhar
Ndoko tuakasumbe=vamos comprar
Ndoko tuakamateke=vamos comear, vamos iniciar, vamos principiar
Ndoko tuakamatekene=vamos dar comeo
Ndoko tuakamatekese=vamos fazer comear
Ndoko tuakameneke=vamos madrugar
Ndoko tuakamenekene=vamos saudar, vamos cumprimentar,
vamos salvar, vamos visitar
Ndoko tuakazole=vamos amar
Nduku ou Nduka=nome originrio
Ndululu=fel plural=jindululu
Ndungo=picante, pimenta
N=nem Tuasangietu n o kimbanda n o mukongo
No encontramos nem o curandeiro nem o caador
----sanga=encontrar,achar- esta conjugado no negativo
da primeira pessoa do plural( ns=etu),no preteritoI
N tuofele ng= nem um pouquinho s
N kiofele ng=nem um pouco s
Tunde ki ngatundu kat ki ngabixila, ki nganuami menia, n tuofele ng
Desde quando sai at quando cheguei, no bebi gua nem um pouquinho s
Nga= forma abreviada de ngana=senhor
Ngabange=fiz, lutei
Ngabanze=pensei, meditei, raciocinei,cogitei
Ngabingi=pedi
Ngabingi muloloki=Pedi perdo
Ngabixila=cheguei
Eme ngabixila ni nzala
Eu cheguei com fome
Ngabongo=apanhei
Eme ngabongo o ima ietu
Eu apanhei as coisas nossas
Ngajimi=apaguei ( preterito I do verbo kujima)
Eme ngajimi o tubia
Eu apaguei o fogo
Ngajimiami=no apaguei negativa do preterito I do verbo
kujima=apagar
Ngakexi= estava (e ainda estou) preterito I de kukala=estar
Ngakexile= estava preterito II de kukala
Ngakexile mu kuila=estava fazendo, estava dizendo (na primeira
pessoa=EU)
Ngakexiriami=no estava negativa do preterito II de Kukala=estar
Ngakexiriami mu----- = no estava a------, sendo os tracinhos
preenchidos pelo radical verbal ou pela forma no infinitivo06/06/13 CULTURABANTU
www.maemartadeoba.com.br/culturabantu/bantu2.html 149/287
quando o radical verbal comece por vogal, formamos o tempo
do preterito continuo negativo de todos os verbos com o
pronome pessoal EME=eu
EXEMPLOS:Eme ngakexiriami mu ria= Eu no estava a comer(ou estava comendo)
Eme ngakexiriami mu zola= eu no estava amando
Eme ngakexiriami mu batula= Eu no estava cortando
Eme ngakexiriami mu zuela= Eu no estava falando
Eme ngakexiriami mu kuandela= eu no estava mastigando
Eme ngakexiriami mu kuambata= eu no estava levando ou carregando
Eme ngakexiriami mu kunua=eu no estava bebendo
Eme ngakexiriami mu tambujila=eu no estava respondendo
Eme ngakexiriami mu tansa=eu no estava dando boas vindas
Eme ngakexiriami mu sueka=eu no estava escondendo
Eme ngakexiriami mu suina= eu no estava aguentando, eu no estava
sendo corajoso
Eme ngakexiriami mu tanga= eu no estava contando
Ngakutu=amarrei ( preterito I de kukuta)
Eme ngakutu o kita kietu kia mixi
Eu amarrei o feixe nosso de lenha
Ngalami=no estou forma negativa do verbo kukala=estar
Eme ngalami ni uoma uenu
Eu no estou com medo vosso
Eme ngala ni riniota
Eu no estou com sede
Eme ngala ni nzala
Eu no estou com fome
Ngalenge=fugi, corri
Eme ngalenge o kahoji
Eu fugi do leozinho
Ngalufu= garfo termo aportuguesado
Ngambi=chocalheiro, murmurador, mexeriqueiro
Nga mu bingi= lhe pedi
Eme nga mu bingi muloloki ngabingi=pedi
Eu lhe pedi perdo
Nga muhatu=abreviatura de ngana ia muhatu=senhora(casada)
Ngana=senhor, amo sinonimos= muene, muata,
Ngana ia nguzu=senhor da fora, do vigor
Ngana ngungu=senhor de elevada posio
Ngana Nzambi=Senhor Deus
Ngandala=quero , desejo do verbo kuandala
Ngandala=guardanapo
Ngandelu=queixo deriva de kuandela=mastigar
Ngandu=jacar, crocodilo, esteira grande
Nganeta=sou gordo- do verbo ---neta=ficar ou estar gordo
Nganete=estou gordo- do verbo ---neta
Nganga ou ganga=sbio, sacerdote, que tem dominio sobre um
assunto,mestre
Nganga ia kunoka ou Nganga ionoka(Ngangeonoka)=sacerdote ou06/06/13 CULTURABANTU
www.maemartadeoba.com.br/culturabantu/bantu2.html 150/287
mestre da chuva
Nganga ia muhongo=sbio ou mestre consumado
Nganga-sese=feiticeiro aleivoso( calunioso)
Nganga ia ukongo ou Nganga iokongo(Ngangeokongo)=sacerdote ou
mestre da arte da caa
Nganga ia umbanda ou Nganga iombanda(Ngangeobanda)=sacerdote,
ou sbio da arte da cura
Nganu=bebi (preterito I do verbo kunua)
Nganuami=no bebi
Ngari =comi ( preterito I do verbo kuria)
Eme ngari o kudia ku
Eu comi a comida sua
Ngari=me??? Ngari ia ana=me de filhos
Ngariami=no comi forma negativa do preterito I de kuria ou
kudia=comer
Ngariana=me de filhos (ngari ia ana )
Ngarianga=fui adiante, principiei, precedi, adiantei, antecipei
(preterito I de kurianga)
Ngasamuna=penteei( preterito I de Kusamuna)
Ngasu o iangu= Cortei o capim
Ngasu=fisguei (peixe na lagoa) ( do verbo kusa)
Ngasomo=carreguei( arma) (preterito I do verbo kusoma)
Ngasomo o uta =Carreguei a arma
Ngasoto=procurei
Eme ngasoto
Eu procurei
Ngasu=cortei (preterito I de kusua)
Ngatange=li, contei (preterito I de Kutanga)
Eme ngatange o mukanda ua ndandu ietu
Eu li a carta do parente nosso
Ngatundu=sa
Ngatundu niene
Sa com eles
Ngatungu=construi (preterito i do verbo Kutunga)
Eme ngatungu malumbu matatu= Eu construi tres muros
Eu construi muros tres
Ngaxaxa=espirro
Ngaxiri=estou sujo do verbo kuxila=ficar sujo
Ngaxiri ni manhinga
Estou sujo de sangue
Ngazela=sou branco -do verbo ---zela=estar ou ficar branco
Ngazele=estou branco- do verbo ---zela
Ngazela ni uoma
Estou branco de medo
Ngazolo=amei
Ng=duro, rijo, duramente
Ngejiami=no conheci, no soube, no tomei conhecimento(no tomei
ciencia, saber)
Eme ki ngejiami umbanda= Eu no sei a arte da cura06/06/13 CULTURABANTU
www.maemartadeoba.com.br/culturabantu/bantu2.html 151/287
Ngela=fiz,falei(preterito III de kuila)
Ngela=chifre
Ngelu=rato silvestre
Ngelelu=condimento, tempero
Ngende=parti, caminhei, fui (preterito I de kuenda)
Ngendi= entrancei, encaracolei (preterito I de Kuinda)
Eme ngendi o jindemba
Eu encaracolei os cabelos
Ngene=estranho, alheio
Mona ngene=filho alheio
Kima kia ngene=coisa alheia
Inzo ia ngene=casa alheia
Kitadi mona a ngene=Dinheiro filho do alheio
Ngene=tenho estado, costumo estar ou costumo ser. o verbo
(ku)ene, que s tem sua conjugao no tempo presente,
ligado ao prefixo ngi da primeira pessoa(eu)(ngi+ene=ngene)
Eme ngene uazriua= Costumo estar feliz.
Ngeniami=Negativa verbo (ku)ene =no costumo estar ou no
costumo ser, ou no tenho estado, no tenho (de
forma habitual)
Ngeniami nguzo=No tenho estado com fora
ou No tenho fora( de costume)
( ngi+ene+iami)
Ngene ni= tenho tido, costumo ter ou tenho( de costume)
Verbo (ku)ene ligado a ni=e, com
Ngene ni uembu= Costumo ter calma
Eme ngi+ene= eme ngene
Ngenga=separado, a parte , separadamente
Um ngenga=em separado
Ngeniami ni= a negativa do verbo (ku)ene, conjugado na
primeira pessoa (eu=eme) que ligado a ni= e, com
significa no tenho tido, no costumo ter,
no tenho( de forma habitual)
Eme ngeniami ni lusolo= Eu no costumo ter pressa.
Ngi o prefixo de concordancia de Eme
Ami o sufixo de negao de Eme
Ngi+ene+ami=ngeniami
Ngeniokuenda=costumo ir, costumo andar ( verbo ---enda=ir,
andar, conjugado no tempo habitual, na primeira
pessoa do singular EU. No serto se diz Ngene
mu kuenda. EX-Ngeniokuenda lusolo=Costumo
ir (ou andar) depressa
Ngeniokuiza=costumo vir ( verbo ---iza conjugado no tempo
habitual, na primeira pessoa do singular EU
No serto se diz -Ngene mu kuiza
Ngenji=viajante, forasteiro, estrangeiro
Ngeri=fiz, disse(preterito II de kuila)
Ngiji=rio, riacho, conhecido06/06/13 CULTURABANTU
www.maemartadeoba.com.br/culturabantu/bantu2.html 152/287
Mutu ua ngiji=pessoa conhecida
Ngila=fao, digo( do verbo kuila)
Ngi loloke=perdoa-me
Ngimba=artista, eximio, cantor
Ngimbi=cantor
Ngimbu=foice, podo
Ngindu=trana
Ngineta=fico gordo- do verbo ---neta
Nginza=guizo
Ngizela=fico branco- do verbo ---zela
Ngizola=amo Eme ngizola Nzambi =Eu amo Deus
Ngiz=j l venho ou j l venho- conjugao do verbo kuiza com o
Demonstrativo
Ngo= forma abreviada de Ingo=ona
Ng ou ngoho= s, somente, sem razo, ao acaso, grtis, de graa, nulo
nico
Nge=nadador
Nge=lamento, choro
Ngoji=corda, lao - no serto se diz loji
Ngoletu ( contrao de ngola ietu)= Majestade , ttulo dos sobas de
Angola que correspode a majestade
Ngolo=fora kubana ngolo=dar fora, fortalecer
Ngolokela ou Ngolokele=aviso, recomendao, encomenda
Ngololo=gritaria, choradeira, assuada
Ngoloxi=tarde
Ngolokuendami ou Ngalami mu kuenda= no estou andando, no estou
partindo, no estou viajando presente continuo negativo de kuenda
Ngolokuila ou ngala mu kuila=estou fazendo, estou dizendo( do verbo
Kuila=fazer, dizer) no presente continuo
Ngolokuilami ou Ngalami mu kuila= no estou fazendo, no estou
dizendo
Ngolokuizami ou Ngalami mu kuiza=no estou vindo, no estou
chegando Presente continuo de kuiza na negativa=vir, chegar
Ngoma=tambor, batuque
Ngombe=boi
Ngombo=fugitivo, embigo, adivinho
Ngongo=sofrimento
Ngngo=gemeo
Ngongoenha=farinha molhada em gua, papas
Ngonguena ou Ngonguenha=alm, banda do alm
Ngori=gemeo ( no rio Kuanza)
Ngu ou Nguau=no querem do verbo nguami
Nguala=aguardente (termo do vocabulrio kikongo) (AM)
Nguami ou Nguamiami= no quero do verbo Nguami
Nguari=perdiz
Ngu ou Nguai=no queres -do verbo Nguami
Ngu ou Nguai=no quer do verbo nguami
Nguenu ou nguenuenu=no quereis- do verbo nguami
Nguetu ou nguetuetu=no queremos do verbo nguami06/06/13 CULTURABANTU
www.maemartadeoba.com.br/culturabantu/bantu2.html 153/287
Nguba=amendoim
Ngubu= termo antiquado=escudo
Nguingi=bagre
*Ngul=porco, comilo, ingrato
Ngul= vermelho
Ngulu=porco, indecente
Ngulungu=veado
Ngundu=inimigo capital plural=jingundu
A rainha Ginga-Bande ou Ginga-Amna (do reino de
Matamba), chamada pelos portugueses de dona Ana de Sousa,
ao hospedar os portugueses para com eles ter amizade e comercio, viu-se
perseguida de tal forma que exclamou:
Jingundu jza mu tambla o xi iami, s kituxi, s milonga
Os inimigos vieram para tomar a minha terra, sem crime, sem causa
Eis aqui a origem da palavra ngundu, aplicada aos portugueses, significando inimigo
consumado, traidor
Ngunga=corrente, correnteza, sino
Ngungu=passarinho , tambm tem o significado=de elevada posio
Muene ngungu=superior
Ngutu=colher no serto se diz lutu
Nguvu=hipopotamo
Nhanga=caador forma contrata de rinhanga
Nahanha ou Nhanhu=bocejo, oscitao
Nhama=caador (AA)
Nhoka ou Nioka=cobra
Nhoki=abelha
Ni= e, com. - para que (nesse caso, quando o verbo esta no
presente futural)
Nieie=contigo
Nieme= comigo NI=com eme=eu
Niene=com eles
Nienu=convosco
Nietu=conosco
Ni hna=com sarna
Ni hengele=com stira, com zombaria
Ni hka=com rede de pescar
Ni hka=com repetio
Ni hle=com receio
Ni henda=com amor, com compaixo, com saudade,com piedade
Ni ina=com piolho
Ni invi=com cabelo branco
Ni invo=com foice kubatula ni invo=cortar com foice
Ni itulu=com flores (termo antiquado)
Ni kabasu=com virgindade
Ni kabilubilu=com versatilidade
Ni kaboanga= com engano
Ni kabunga=com gorro
Ni kahiriri=com pano enrolado a cinta
Ni kakhokho=com tosse06/06/13 CULTURABANTU
www.maemartadeoba.com.br/culturabantu/bantu2.html 154/287
Ni kakunda=com corcunda, com giba
Ni kalmba=com marulhada(agitao das guas do mar)
Ki o kalunga kala ni kalmba, kala ni kifulu muene
Quando o mar est com agitao, est com espuma tambm
Ni kalka=com namorada ( na regio de Kuanza)
Ni kalubungu=com encantamento, com encantao
Ni kaluxisa=com correnteza (na regio de Kuanza)
Ni kasangambu=com furunculo, com abcesso
Ni kasekelu ou Ni kasekelelu=com gracejo, com zombaria,
com brincadeira, com caoada
Ni kasokelela=com pressa, com agilidade, com presteza
Ni kasoso=com faisca, com centelha
Ni katendu=com menosprezo
Ni katolotolo=com entorpecimento
Ni kavalu=com amigo, camarada
Ni kavanza=com desordem com transtorno, com confuso
Ni kiaxi=com temor, com medo
Ni kiba=com pele, com couro
Ni kibandu=com peneira
Ni kibanha=com pompa, com ostentao
Ni kibanji=com remendo, com marca
Ni kibasu=com metade, com fragmento, com fatia, com pedao
Ni kibeletete=com escama
Ni kibiaxi=com caspa, com bagao
Ni kibombe=com lisonja, com adulao
Ni kibta=com fedor
Ni kibube=com tormento
Ni kibubilu ou Ni kibubu=com praga
Ni kibukirilu=com abano
Ni kibuku=com felicidade, com sorte
Ni kibulukutu=com desordem
Ni kifuba=com osso
Ni kifula=com sabor, com gosto
Ni kifulu=com espuma
Ni kifunate=com entorse
Ni kifusefuse=com sarampo
Ni kifutu=com suador
Ni kihabu-habu=com sofreguido
Ni kihuhu=com lepra (na regio de Kisama)
Ni kijidila=com hbito, com inclinao
Ni kijila=com lei, com preceito, com resguardo, com regra,
com mandamento
Ni kijimba ou Ni kijimbe=com esquecimento
Ni kijimbu=com tumor, com quisto
Ni kika ou Ni kixila=com pecado original
Ni kikala=com crise, com escassez
Ni kikalakalu=com trabalho
Ni kikangelu=com torresmo
Ni kikaukau=com sede, com ansia de beber06/06/13 CULTURABANTU
www.maemartadeoba.com.br/culturabantu/bantu2.html 155/287
Ni kikoakoa=com crista, com penacho
*Ni kikoto=com pena, com aflio, com sentimento
*Ni kikoto=com pata, p de porco
Ni kikunda=com dio, com culpa, com delito
Nu kikunzu=com lepra
Ni kikutekute=com cimbra
Ni kilanda=com coroa
Ni kilandu=com demora
Ni kilelemu=com brilho, com luzimento
Ni kilembeteka=com sombra
Ni kilmbu ou Ni kilembula=com modero, com brandura
kuzuela ni kilembu=falar com branduea, com moderao
Ni kiloa=com lodo, com lama
Ni kilu=com sono
Ni kilezu=com perigo
Ni kilukuluku=com calor
Ni kilulu=com tempestade, com viso
Ni kilumu=com eco
Ni kilnji=com entendimento, com juizo, com sentido, com inteligencia
Ni kimaji=com ictericia
NI kimbamba=com carga
Ni kimba=com susto, com pasmo
Ni kimenekenu=com cumprimento, com saudao
*Ni kimoma ou Ni kimomo=com cicatriz
*Ni kimoma=com jiboia grande
Ni kimuanhu ou Ni kimuanu=com vagar
Ni kipa ou Ni kipata=com prestidigitao
Ni kindembendembe=com cocar, com penacho
Ni kindondouela=com prazer, com gosto
Ni kingelengele=com brinco
Ni kingurila=com azia
Ni kinhami=com atrao, com simpatia
Ni kinhinga ou Ni manhinga=com sangue
Ni kinhonga=com cintura
Ni kinjima=com maldade, com picardia
Ni kioho=com sabor
Ni kiri=com verdade
Ni kirie=com descuido, com negligencia
Ni kisambu=com perdo, com graa
Ni kisekele=com areia
Ni kisembu=com atrativo, com encanto
Ni kisoko=com familiaridade, com gracejo
Ni kisuelele=com espinho
Ni kitari=com dinheiro
Ni kitembu=com ar, com vento
Ni kito=com nota, com reparo
Ni kitoa=com lama, com lodo
Ni kitokamena=com lamaal
Ni kitonhi=com talento, com perspicacia06/06/13 CULTURABANTU
www.maemartadeoba.com.br/culturabantu/bantu2.html 156/287
Ni kitukumuke=com surpresa, com espanto, com admirao
Ni kitulu=com flor (termo antiquado)
Ni kitundu=com coroa
Ni kitutu=com indigesto
Ni kituuamu=com surpresa
Ni kituxi=com pecado, com crime
Ni kiua=com viva, com felicitao
Ni kixamenu ou Ni kixamenenu=com encosto, com amparo
Ni kixinhi=com metade, com pedao, com posta, com bocado
Ni kixinji=com tco
Ni kixila=com pecado
Ni kixinganku=com pensamento, com reflexo
Ni kizngu=com feitio, com sortilegio
Ni kizala=com presuno
Ni kizomba=com brincadeira, com brinquedo, com dana,
com divertimento, com festa
Ni kizuatu=com vestimenta, com traje, com vestuario, com roupa
Ni kizembu=com desprezo, com averso
Ni kizola=com afeto, com estima, com simpatia, com amor
Ni kuzola=com amor
Ni lmba=com desventura, com desgraa
Ni lubaku=com tributo, com rendimento
Ni lubambu=com corrente
Ni luhalakala=com avidez
Ni luma ou Ni lumbi=com inveja
Ni lusolo=com pressa
Ni lusuamu=com invisibilidade
Ni luvalu=com parentesco, com amizade
Ni luvualu=com prole, com progenie
Ni mabandanda=com galhos
Ni mabemba=com flores
Ni mabukubuku=com zanga, com ira
Ni mahata=com as pernas cruzadas
Ni mji=com azeite, com oleo
Ni majiji=com bolhas
Ni majiku=com fogos
Ni majimbuluilu=com explicaes
Ni mafungunzenze=com bolhas
Ni makenze=com traas
Ni makinu=com danas, com brincadeiras
Ni makoa=com cores
Ni makokolo=com desgraas, com infelicidades
Ni makolondo=com residuos de ferro
Ni makongo=com dividas
Ni makoza=com trapos
Ni malu=com arrependimento, com pesar
Ni maluta=com engano
Ni marimba=com raiva
Ni maritatu=com desculpas, com frivolidades(leviandades)06/06/13 CULTURABANTU
www.maemartadeoba.com.br/culturabantu/bantu2.html 157/287
Ni malunga=com pulseiras, com braceletes
Ni mariuanu=com admirao
Ni mamune=com nvoas, orvalhos
Ni mangonha=com farsa, com mentira
Ni manhnge=com sentimento, com pesar
Ni manhnge=com teimosia
Ni manhinga=com sangue
Ni mapala ou Ni mapala-mapala ou Ni mapapi ou Ni mapalanganga
= com listras
Ni masambisambi=com alucinao, com doidice, com alienao
Ni masubu=com restos malonga ni masubu=pratos com restos
Ni masunga=com receios
Ni maxiklu ou Ni maxikullu=com mau olhado
Ni maxukuxuku=com gemidos
Ni mbmbi=com frio
Ni mbinga=com chifre, com corno
Ni mbulu=com bolha
Ni umbulu=com pressa, com repente
Ni menha=com gua
Ni milonga=com misterios, com causas, com ofensas, com palavras,
com palavras ofensivas, com ironias
Ni milogi=com conselhos, com exemplos, com pareceres
Ni mixinji=com novidades
Nu muha=com sopro
Ni muinha=com espinho, com espinha
Ni mukulumu=com silencio
Ni mulembu=com dedo
Ni mulokoso=com movimento, com oscilao
Ni mulonga=com palavra, com ofensa, com mistrio, com causa
com palavra ou dito ironicom com sarcasmo
Ni mulongi=com parecer, com conselho, com exemplo
Ni munemu=com peso
Ni munglu=com calor de fogo
Ni mnga=com bamb, com vara
Ni mungua=com sal
Ni munhngu=com farrapo, com tira
Ni munhngu=com tontura, com vertigem
Ni mombe=com nevoeiro
Ni muondna= com felicidade, com sorte
Ni mupiopio=com assobio
Ni murielelu=com esperana
Ni muxindu=com rasto, com pista, com pegada
Ni muxinji=com novidade
Ni muxinga=com disciplina, com aoite
Ni muzonge=com molho, com caldo
Ni mvondri=com vontade
*Ni mvla=com chuva
*Ni mvla=com mar
Ni mvla iabu=com mar baixa06/06/13 CULTURABANTU
www.maemartadeoba.com.br/culturabantu/bantu2.html 158/287
Ni mvla iezala=com mar cheia
Ni mvunda=com desordem, com barulho, com briga
Ni ndnji=com raiz
Ni ndba=com parasita
Ni ndmba=com cabelo
Ni ndonda=com origem, com pricipio, com causa
Ni nduezu=com esfalfamento
Ni ndunda=com queixa, recriminao, com fama
Ni ndunge=com jeito, com habilidade, com idia, com astcia
Ni ndungu=com pimenta malagueta
Ni nla=com anel
Ni nganji=com soberbia, com atrevimento
Ni ngaxaxa=com espirro
Ni ngla=com chifre
Ni ngimbu=com foice, podo kubatula ni ngimbu=cortar com foice
Ni ngindu=com trana, com madeixa
Ni ngo=com lamento kurila ni ngo=chorar com lstima
Ni ngolo=com fora Kukuta ni ngolo=amarrar com fora
Ni ngololo=com gritaria, com choradeira
Ni ngoji=com lao, com corda Kukasa ni ngoji=amarrar com corda
Ni ngutu=com colher kudia ni ngutu=comer com colher
Ni nguzu=com fora, com vigor
Ni nijita=com n kukuta ni nijita=amarrar com n kubana nijita=dar n
Ni njilu ou Ni Njulu=com prova
Ni njimbu=com explicao, com definio
Ni njinda=com ira, averso, raiva, inimizade
Ni njinji=com indigesto
Ni njongo-njongo=com nadinha
Ni nzala=com fome
Ni Nzambi=com Deus
Ni nzangu=com barulho
Ni nzunza=com ardil, com logro
Nioka ou Nhoca=cobra O nioka ia-ri-nhingi=A cobra enrolou-se
*Nioka ou Nhoca!=descansa!
Kunhoka=repousar, descansar
Ni rianga=com fome (na regio de kisama) marianga=fomes
Ni ribaba=com asa
Ni ribandanda=com galho
Ni ribasa=com namorico
Ni ribemba=com flor
Ni ribindamu=com preciso
Ni ribilu=com mudana, com volta
Ni ribindamu=com preciso kubatula ni ribindamu=cortar com preciso
Ni ribuka=com lombriga
Ni rifuba=com ciume
Ni rifula=com sabor
Ni rijiji=com bolha
Ni rijiku=com fogo, com lume
Ni rijina=com nome06/06/13 CULTURABANTU
www.maemartadeoba.com.br/culturabantu/bantu2.html 159/287
Ni rijinu=com orgulho, com soberbia
Ni rijimbuluilu=com explicao
Ni rikaselu=com amarra
Ni rikasu=com atadura
Ni rikaselu=com amarra
Ni rikimba=com ondulao
Ni rikinu=com brincadeira, com dana
Ni rikoa=com cor
Ni rikoka=com demora
Ni rikokolo=com desgraa, com infelicidade
Ni rikolondo=com residuo de ferro
Ni rikongo=com dvida
Ni rilunga=com pulseira, com bracelete
Ni rimba=com perigo
Ni rimba ria ngonga=com perigo iminente
Ni rimune=com neblina, com nvoa, orvalho
Ni risubu=com resto rilonga ni risubu=prato com resto
Ni risunga=com cautela, com receio
Ni rigongena=com resmungao
Ni rinhota ou Ni dinhota=com sde
Ni riula ou Ni ribuila ou Ni diula ou Ni dibila=com sde,ansia
Ni risanga=com nojo
Risanga tambm significa pote ou vasilha pra gua
Ni risakirilu ou Ni disakidilu ou Ni kisakidilu=com agradecimento
Ni risolo ou Ni disolo=com pressa, com rapidez
Ni risu=com olho
Ni risubu=com resto, com sobra
Ni risunga=com cautela, com receio
Ni ritatu= com desculpa
Ni ritu=com colher ( na regio do Kuanza)
Ni ritundilu=com saida
Ni riuindu=com pulga, com verme
Ni rivalu=com prole, com progenitura
Ni rix=com ateno
Ni rixi=com fumaa, com fumo
Ni rixima ou Ni riximana=com louvor
Ni rixinga=com recusa
Ni rixongo=com censura aspera
Ni rizemenu=com apoio, com encosto
Ni sabla=com cebola kudia ni sabla=comida com cebola
Ni snhi=com vergonha
Ni tta ou Ni ttu=com dvida
Ni tua=com queixa, com fama, com culpa
Ni toloke=com esfalfamento
Ni topa=com troa, com caoada
Ni tuta ou Ni rituta=com nuvem Riulu ni tuta=cu com nuvem(nublado)
Ni tuku=com pluma, penas ou cauda jituku=plumas
Ni uana-mala =com vigor, com valentia,com energia
Ni ubuminu=com audacia06/06/13 CULTURABANTU
www.maemartadeoba.com.br/culturabantu/bantu2.html 160/287
Ni uenji=com comercio
Ni ufofo=com cegueira, com obcecao
Ni ufolo=com liberdade, com alforria
Ni ufuse=com porcaria, com sordidez
Ni uhtu=com feminilidade
Ni uhatu=com falta
Ni uhxi=com doena
Ni uhete=com habilidade, com curiosidade
Ni uholua=com bebedeira
Ni uibilu=com feiura
Ni uiiala=com valentia, com masculinidade
Ni uilu=com sofreguido, com avidez
Ni ujitu=com reverencia, com respeito, com honra, com mimo,
com dadiva
Ni ukamba=com amizade
Ni ukavalu=com amizade, camaradagem
Ni ukembu=com luxo, com enfeite, com decencia
Ni ukuenze=com valentia, com fortido
Ni ukukutu=com simplicidade
Ni ukulakaji=com velhice
Ni ukulu=com antiguidade
Ni ukulundundu=com ancianidade
Ni ukumbu=com soberbia, com presuno, com vaidade
Ni ulji=com loucura
Ni ulaluvi=com gulodice
*Ni ulongelu=com ensinamento, com modo de ensinar
*Ni ulongelu=com carregamento
Ni ulumba=com mocidade, com juvenialidade, com janotice
Ni ulumbi=com cobia
Ni umbku=com esterilidade, com impotencia
Ni umbanda=com magia, com a arte de curar
Ni umanhu=com vagar, com cuidado
Ni umvama=com riqueza
Ni umvunji=com ingenuidade
Ni undanda=com valentia, com brutalidade
Ni undandalakata=com robustez
Ni undenge=com meninice,com inocencia
*Ni undundu=com bolor
*Ni undundu=com herana
Ni unene=com grandeza
Ni ungambi=com mexerico, com bisbilhotice
Ni ungul=com ingratido, com sordidez
Ni unguma=com inimizade, averso, rivalidade
Ni unzangala=com jovialidade, mocidade
Ni uoma=com medo
Ni uoua=com tolice, com idiotice
Ni upalama=com rivalidade, com antagonismo
Ni upange=com fraternidade
Ni upoxi=com lgica, com conselho, com bachrelice06/06/13 CULTURABANTU
www.maemartadeoba.com.br/culturabantu/bantu2.html 161/287
Ni upulu=com malvadez
Ni upulungu=com probeza ( na regio de Kuanza)
Ni urimi=com bisbilhotice, com chocalice
Ni usafu=com sordidez, com porcaria
Ni usoba=com autoridade de rei
Ni usuri=com preguia, com descuido, com negligencia
Ni utemenu=com bravura, com braveza
Ni utokoxi=com habilidade
Ni utulua=com pus
Ni utulukutu=com turbulencia
Ni utumbu=com farelo
Ni uvalu=com prole, com progenitura
Ni uxakulu= com antiguidade
Ni uxilu=com surdez
Ni uximba=com estupidez, com ignorancia
Ni uxiri=com infelicidade, com probeza
Ni uxiximinu=com ardor
Ni uzangala=com juventude, mocidade
Ni uzelelu=com brancura, com alvura
Ni uzuelelu=com modo de falar
Ni xiia=com chifre ( na regio de kisama)
Nja= contrao da palavra inja=penis
Njangu=catana
Njikita=atadura
Njila=caminho, via, pssaro, ave
Njilu=prova
Njimba=moela; instrumento msico
Njimbu=animal quadrpede, concha, explicao, definio
Kubana Njimbu=dar explicao, explicar
Njimu=esperto, inteligente, instruido
Njinda=raiva, ira, averso, inimizade
Henda se iavula ,ibeka njinda
Amor se demasiado , traz raiva
Njindu ou Njondo=dedo curto, amputado ou decepado
Njinjangu ou Njinji=raposa, marta
Njinji=indigesto, raposa, marta
Njita=n
Njita ia=n de, do, da
Njongo-Njongo=nadinha
Njunga ou Nzunga=rua
Njungu=branco
Nkuni=lenha plural=zinkuni (termo do vocabulrio kikongo)
Nona ou mukunz=milho cozido
Nongo ou Nongonongo=enigma, adivinhao, proposio
Nonoxi=estrela
Nototo=muito frio
Ntoto=solo (remo do vocabulrio kikongo)
Nvunda=raiva
Nuajienu=coai (forma sufixada do imperativo de kuaj06/06/13 CULTURABANTU
www.maemartadeoba.com.br/culturabantu/bantu2.html 162/287
Nualukienu=tomai cuidado, acautelai-vos, tomai sentido
Forma sufixada do imperativo de kualuka
Nuambatesienu=ajudai a levar
Forma sufixada do imperativo de kuambatesa
Nuambatienu=levai, carregai, acarretai
Forma sufixada do imperativo de kuambata
Nuambienu=dizei, declarai, censurai
Forma sufixada do imperativo de kuamba
Nuamuisienu=amamentai (forma sufixada do imperativo de kumamuisa)
Nuasienu=espetai, fisgai, perfurai
(forma sufixada do imperativo de kuasa)
Nubangienu=fazei, lutai (forma sufixada do imperativo de kubanga)
Nubetamienu=abaixai, curvai,debruai-vos, inclinai-vos
(forma sufixada do imperativo de kubetama)
Nubilukienu=voltai, virai, mudai
forma sufixada do imperativo de kubiluka
Nubukienu=abanai (forma sufixada do imperativo de kubuka)
Nuendienu=andai, marchai, segui, parti, viajai
(forma sufixada do imperativo do verbo kuenda)
Nuienu=ide forma sufixada do imperativo de kuia
Nuimikienu=plantai, endireitai
(forma sufixada do imperativo de kuimika)
Nuixanienu=chamai (forma sufixada do imperativo de kuixana)
Nujikienu=fechai, encostai, cerrai, entalai
(forma sufixada do imperativo de kujika)
*Nujimbienu=inchai, intumescei
(forma sufixada do imperativo de kujimba)
*Nujimbienu=esquecei (forma sufixada do imperativo de kujimba)
Nujimienu=apagai (forma sufixada do imperativo de kujima)
Nukienu=amanhecei (forma sufixada do imperativo de kukia)
Nukombienu=varrei (forma sufixada do imperativo de kukomba)
Nulokienu=jurai (forma sufixada do imperativo de kuloka)
Numamienu=molhai (forma sufixada do imperativo de kumama)
Nzji=raio
Nzala=fome
Nzamba=elefante plural=jinzamba
Nzambi=Deus todo poderoso -Eme ngondorionda Nzambi ni
aloloke o ituxi iami. Eu suplicarei a Deus para que
perdoe meus pecados( crimes)
Nzangu=tesoura, canto em voz alta
Nzanza=altura, elevao
Nzeke=saco
Nzemba=colo, regao
Nzendu=beira, orla
Nzri=rodopio, rodeio, crculo
Nzta=tenro, verde, fresco
Nzeuzela ou Nzenzele=enfiada de missangas ou contas
Nzo= forma contrata de inzo=casa
Nzji=sonho06/06/13 CULTURABANTU
www.maemartadeoba.com.br/culturabantu/bantu2.html 163/287
Nzolo=anzol
Nzonga=grito, clamor
Nzoue=ave pernalta
Nzu= forma apocop. de ngana=senhor
Nzumbe=fantasma, espectro
Nzuna=carranca
Nzundu=figado, corao, bigorna
Nzundu=sapo forma contrata de rizundu
Nzngu=ventosa
Nznza=logro, ardil
O
O= o, os , a , as, ao, aos ( artigo definido)
---obe=novo
---ofele= pequeno(a)- Aqui no podemos esquecer as regras de concordancia. Onene ir
concordar com a palavra a que se refere Existem regras de concordancia com a classe
dos substantivos.( vide gramtica) Exemplos: Mutu uofele- pessoa pequena
Mukolo uofele=Corda pequena
Kinama kiofele=Perna pequena
Rilonga riofele=Prato pequeno
Uanda uofele=Rede pequena
Lumuenu luofele=Espelho pequeno
Tubia tuofele=Fogo pequeno
Kukata kuofele=Doena pequena
Malonga mofele=Pratos pequenos
Inzo iofele= Casa pequena
Jinzo jiofele=Casas pequenas
Atu ofele=Pessoas pequenas
Mikolo iofele=cordas pequenas
Kamuxi kofele= Arbusto pequeno
---Okulu=velho
---Onene=grande Aqui no podemos esquecer as regras de concordancia. Onene ir
concordar com a palavra a que se refere. Existem regras de concordancia com a classe
dos substantivos (vide gramatica) Exemplos:
Muhatu uonene=Mulher grande
Ahatu onene=Mulheres grandes
Mutue uonene=Cabea grande
Mitue ionene=Cabeas grandes
Kiala kionene=Unha grande
Iala ionene=Unhas grandes
Riala rionene=Homem grande
Mala monene=Homens grandes
Uta uonene=Espingarda(=arma) grande
Mauta monene=espingardas grandes
Lubambu luonene=Corrente grande
Malubambu monene=Correntes grandes
Tubia tuonene=Fogo grande
Matubia monene=Fogos grandes06/06/13 CULTURABANTU
www.maemartadeoba.com.br/culturabantu/bantu2.html 164/287
Kufua kuonene=Morte grande
Makufua monene=Mortes grandes
Inzo ionene=Casa grande
Jinzo jonene=Casas grande
Kanzo Konene=casinha grande ( o dimunutivo de
inzo=casa ,seria kainzo, mas nesse caso no encontro da voga
a com a vogal i, o i desaparece e fica Kanzo)
Tunzo jonene=Casinhas grandes
P
P=expresso que d o significado do som de bater
Pakasa=boi selvagem
Pala=expresso aportuguesada=para
Palama=rival, competidor, concorrente
Palanii? = Porque?
Pam=abertamente
Pambu=atalho, encruzilhada, fronteira plural=jipambu
Pambuanjila (pambu ia njila)=encruzilhada
Panda=adulterio Kuta panda=cometer adultrio
Pnda=vasilha de barro para gua ou azeite
Pnda=cegonha
Pandanda=cartilagem das falanges
Pandu=bailarino, danarino
Pandu=espeto
Pange=irmo plural=jipange
Pange ia kuxikana=irmo de crena
Pange ia mungua= irmo de batismo(irmo espiritual)
Pangu=doutrina, preceito. Virtude, jeito
Pata=aposta, dvida
Papa=estaca
Papa-pulungunz=expresso que significa entrada precipitada,
entrechocando-se as portas
Paxi=angustia, pena, sofrimento, necessidade
Pe=pois
Pku=limpo
Pku-pku=muito limpo
Pelendende=muito branco
Pemba , ou, Pembji=gesso, materia moldado em gesso, giz
Pemba ia=pemba de, do, da
Pemba iazela=pemba de cor branca
Pemba iazele=pemba branca
Pemba ia undele, ou Pemba iondele=pemba da brancura
Pemba pelendende=pemba muito branca
Pembele=felicitao
Petu=almofada, travesseiro, cabeceira
Petu=peito (termo aportuguesado)
Pexi=caximbo
Pexi ia=cachimbo de, do, da
Pi!= interjeio que significa silencio06/06/13 CULTURABANTU
www.maemartadeoba.com.br/culturabantu/bantu2.html 165/287
Piapia=andorinha
Poko=faca
Poko ia=faca de, do, da
Poko eii=esta faca
Poko oio=essa faca ioio poko= essa faca
Poko iazuika=faca afiada,faca amolada
Batula ni poko iazuika
Corta com a faca amolada
Poko iami=minha faca
Sota o poko iami= Procura a minha faca
Ngi bane o poko iami= Me d a minha faca
Ngi beke o poko iami=Me traz a minha faca (traga-me)
Zuika o poko iami= Amola a minha faca
Bana o poko iami=d a minha faca
Beka o poko iami=traz a minha faca
Kuata o poko iami=apanha(ou segura) a minha faca
Poko ia nanii? =faca de quem?
Poko i=faca deles
Poko i=tua faca
Ngi bane o poko i= Me d a tua faca
Batula ni poko i=Corta com a tua faca
Zuika o poko i=Amola a tua faca
Poko i=sua faca
Ngi beke o poko i
Me traz a sua faca
Poko ietu=nossa faca
Poko ienu=vossa faca
Poko in=aquela faca
Poko inii?ou Poko ihi?= que espcie de faca?
Poko ikuxi?= Quantas facas?
Poko iobutila(Poko ia kubutila)= navalha - literalmente faca de barbear
faca de raspar
Poko ken kutua=faca sem gume
Poko kuxi?= qual faca?
Poko ni kutua=faca com gume(com fio)
Poko oio=essa faca
Polo=cara, face, dianteira, fronte
Ku polo ia= em frente de, diante de
Kuia kupolo=ir a frente, avanar
Ponde=bagre plural=jiponde
Poxi=advogado, conselheiro, palestrista. Logico
Puena=otimo, bom, excelente
Puku=rato de campo
Pulu=maldade, picardia, m f
Pulungu=pobre, miseravel
Pumuna=joelho
Puna=cotovelo
Punga=emissario de soba, mensageiro, conselheiro
Punga=molho, feixe, poro, punhado06/06/13 CULTURABANTU
www.maemartadeoba.com.br/culturabantu/bantu2.html 166/287
Pupa=peito, corao
Putu=portugal, portugues
R
Riaku=mo maku=mos
Riala=homem
Riamba=canhamo( sativa)
---Rianga=primeiro.( no nada menos do que o proprio verbo
preceder=----rianga Entra nas regras de concordancia
nome EX:- O mburi iarianga o iami= O primeiro
carneiro o meu
Eme ngarianga= Eu sou primeiro
Muene rianga ou Muene uarianga=Ele
Primeiro
Eie u mukongo uarianga= Tu s o
primeiro caador
Ribaba=asa
Ribaia=tabua, poleiro- Kala sanji ni baia ri. Cada galinha com
seu poleiro. *Nota-se que na frase est escrito baia e no
ribaia. Muitas vezes o prefixo ri desaparece, como nesse
caso.
Ribata=choupana( os portugueses, vulgarizaram a palavra para designar
a casa dos angolanos)
Ribengu=rato plural=mabengu=ratos
Ribia=campo
Ribitu=porta
Ribitu a kikte=porta de ferro
Ribitu a tungu=porta de madeira
Ribitu ria kiasu=porta da esquerda
Ribitu ria madilu=porta da direita
Ribuba=cachoeira
Ribubu=o mudo-( deriva de ububu=mudez)
Ribuima=ofegante, com falta de ar O haxi iala ni ribuima= O
doente tem falta de ar
Ribulu=coelho
Riele=mama
Riembe=rola
Riembe riazela=pombo branco
Rihaha=gargalhada
Rihonjo=banana
Riiaki=ovo
Riiaki ria sanji=ovo da galinha
Rijina=nome
Rijina ria mngua= nome de batismo
Rijina ria mba=nome indgena
Riju=dente -No serto rizu - Tala mon; muene uala ni riju
rimoxi ng=Olha o seu filho; ele tem um dente s
Riju ria ribulu ou Riju a ribulu=dente de coelho
Riju ria masana=dente de leite06/06/13 CULTURABANTU
www.maemartadeoba.com.br/culturabantu/bantu2.html 167/287
Rikamba=amigo,camarada
Rikanda=pegada,passo plural=makanda
Rikanda ria mutu=pegada de gente
Rikanga=lugar onde se reune gente, em roda da casa, na praa, campo
distancia, longura plural=makanga
Rikanha=tabaco plural=makanha
Rikanji=barbilho (apendice carnoso por baixo do bico de algumas aves)
Rikanu=boca
Rikanza ou ndamba= instrumento feito da haste da palmeira, co e
frizado transversalmente, sobre o qual se esfrega outro pedacinho
de pau( chamado nzlle) e o som que produz o que acompnha
a puita, no batuque.
Rikta ou Kikta=aborto, aleijado, monstro,deforme plural=makata
Rikolombolo=galo
Rikolombolo riakusuka=galo vermelho
Rikolombolo riazela=galo branco
Rikolombolo riaxikelela=galo preto
Rikombo=cambolador, condutor
Rikosa=trapo
Rikota=o mais velho, o maior, maioral, superior,acima em hieraquia
Rikunda=costas
Rikuri=solteiro
Rilaji=doido
Rilele=o que ri
Rilesu=leno
Rilonga=prato
Rilu ou Riulu=cu
Rima=costas, atras, morcego
Rimatekenu=principio
Rimbu=nascida
Rimi=lingua, idioma
Rimvula=cozinha
Riofele= Vide ---ofele
Riobe= Vide ---obe
Riokulu= Vide ---okulu
Rionene= Vide ---onene
Risa=milho
Risu=Riesu=olho plural=msu
Mama, kene msu m, eme ngi mukuanii?( ou nanii)
Ngi uendese!
Me, sem teus olhos, quem sou ?
Guia-me!
*O verbo ser em kimbundo geralmente no se expressa.Na
primeira e Segunda pessoa usamos em seu lugar o pronome
prefixo, e na terceira pessoa suprime-se inclusive este
Eme ngi= Eu sou
Eie u = Tu s
Muene= Ele
Etu tu = Ns somos06/06/13 CULTURABANTU
www.maemartadeoba.com.br/culturabantu/bantu2.html 168/287
Enu nu = vs sois
Ene= Eles so
Risungilu=sitio para conversas noturnas
Ritabu=enseada,porto,para tirar gua
Ritama=face
Ritanga=abobora
Ritari=pedra = ditadi plural matadi ou matari
O maniinga maxororo o ritari ri
O sangue pingou na sua pedra.
Verbo (ku)xorora=(ku)xolola=cair aos pingos,gotejar,
Pingar
Ritari eri ou Ritari riri=esta pedra
Ritari orio ou Ritari riorio=essa pedra
Ritari ria ou Ditadi dia=pedra de
Ritari ri=pedra deles
Ritari riami=minha pedra
Ritari ri=tua pedra
Ritari ri=sua pedra
Ritari rietu=nossa pedra
Ritari rienu=vossa pedra
Ritari rimoxi=uma pedra
Ritari rin=aquela pedra
Ritemu=enxada
Ritonokenu=brinquedo
Ritui=orelha. No serto ritue. O ui final de Loanda corresponde
a ue no serto
Riunda=flecha plural=mariunda
O mukong uala ni mariunda makuiniari ni riunda
rimoxi
Esse caador tem vinte e uma flechas
Ao p da letra seria : Esse caador tem flechas vinte e flecha
uma.
Riuta=especie de cobra
Rixi=fumo
Rixisa=Dixisa=esteira Mukuanii uazalula o rixisa, ri ngazalele?
Quem dobrou a esteira, extendeu-a(esteira)?
Ri azelenge= a estendeu, sendo ri=a, relativo ao
objeto do qual se fala(rixisa)
Rizamba=galho, tronco
Rizanga=lagoa
Rizubilu ou Dizubilu=fim, final
Rizubilu ria izua iami= fim dos meus dias
Rizubilu ria mungongo=fim do mundo
Rizubilu ria kizua=fim do dia
Rizubilu ria kuenda ou Dizubilu Dioenda ou Dizubilu Dioenda=
Fim do caminhar, fim da viagem
Rizungu ou Dizungu=gira, roda deriva do verbo kuzunga
Rizungu ria Ulungu ou Dizungu dia Ulungu=roda ou giro do barco
Refere-se a ordem do barco da feitura06/06/13 CULTURABANTU
www.maemartadeoba.com.br/culturabantu/bantu2.html 169/287
Munzenza uarianga= o primeiro do barco
Munzenza ua kaiari ou Munzenza ua kaiadi=segundo
Munzenza ua katatu=terceira
Munzenza ua kauana=quarta
Munzenza ua katanu=quinto
Munzenza ua kasamanu=sexto
Munzenza ua kasambuari ou kasambuadi=stimo
Munzenza ua kanake=oitavo
Munzenza ua kavua=nono
Munzenza ua kakuinii=dcimo
S
Sabuka=brota, reponta, nasce a planta (imperativo de kusabuka)
---Sabuka=radical verbal de kusabuka=brotar, repontar, nascer a planta
liga-se aos prefixos de concordancia, e particulas formativas do
tempo verbal
O itulu iasabuka=As flores brotaram
Kitulu=flor(termo antiquado)
O itulu isabuka ni kutanu=As flores brotam na primavera
Sabukenu=brotai, repontai, repontai a planta (imperativo de kusabuka)
Sabula=delira, sonha (imperativo de kusabula)
---Sabula=radical verbal de kusabula=delirar, sonhar
liga-se aos prefixos de concordancia e as particulas formativas do
tempo vebal
Muene usabula =Ele delira, ele sonha
Tuene tusabula=ns sonhamos, ns deliramos
Sabulenu=delirai, sonhai(imperativo de kusabula)
Sabuluka=reverdece, torna a brotar ou nascer a planta
(imperativo de kusabuluka)
Sabulukenu=reverdecei ou tornai a brotar a planta
Safujuka=ira-te, fica descomposto (imperativo de kusafuka)
---Safujuka=radical verbal de kusafujuka. Liga-se aos prefixos de
concordancia e particulas formativas do tempo verbal
O tata iasafujuka=o pai irou-se
O tata isafujuka=o pai ira-se
Ene asafujuka=ele iraram-se
Safujukenu=irai-vos, ficai descomposto(imperativo de kusafujuka)
Safuka=fica irado, descomposto(imperativo de kusafuka)
---Safuka=radical verbal de kusafuka=ficar irado, estar descomposto
Liga-se aos prefixos de concordancia e as particulas formativas
do tempo verbal
Muene uasafuka=ele ficou irado
Etu tuolosafuka=ns estamos ficando irados
Safukenu=ficai irado (imperativo de kusafukenu)
Safukisa=faze irar ou descompor(imperativo de kusafukisa)
---Safukisa=radical verbal de kusafukisa=fazer irar ou descompor
Liga-se aos prefixos de concordancia e particulas formativas do
tempo verbal06/06/13 CULTURABANTU
www.maemartadeoba.com.br/culturabantu/bantu2.html 170/287
Muene usafukisa o Tata=ele faz irar o pai (faz o pai ficar iarado)
Safukisenu=fazei irar, fazei descompor(imperativo de kusafukisa)
Sia=capa, circuncinda (imperativo de kusia)
---Sia=radical verbal de kusia=circuncidar, capar
liga-se aos prefixos de concordancia e particulas formativas do
tempo verbal
Sai!=capa! Circuncinda! Imperativo enftico de kusaia
Sienu=capai, circuncidai (imperativo de kusia)
Saiesa=manda ou faze circuncidar ou capar (imperativo de kusaiesa)
---Saiesa=radical verbal de kusaiesa. Liga-se aos prefixos de
concordancia e particulas formativas do tempo verbal
Muene uasaiesa=Ele mandou capar
O tata iasaiesa=O pai mandou capar
Saiesenu=mandai ou fazei circuncidar ou capar(imperativo de kusaiesa)
Saka=cura, chocalha, agita(imperativo de kusaka)
Deste verbo deriva-se a palavra kisaka, cujo sinonimo kisangu
=cabaa que serve de chocalho, sendo talvez usada no ritual de
cura, quando agitada pelo curandeiro
---Saka=radical verbal de kusaka=curar, agitar, chocalhar. Liga-se aos
prefixos de concordancia e particulas formativas do tempo
verbal
O tata iasaka o ndenge=O pai curou a criana
Sak!= cura!, agita!, chocalha! -Imperativo enftico de kusaka
Sakenu=curai, chocalhai, agitai(imperativo de kusaka)
Sakenu !=curai!, agitai! , chocalhai! Imperativo enftico de kusaka
Sakala ou Sakalala=apressa-te (imperativo de kusakala)
Sakal!= apressa-te! Imperativo enftico de kusakala
Sakalenu=apressai-vos
---Sakalela=radical verbal de kusakalela=apressar-se para, por
---Sakalesa=radical verbal de kusakalesa=fazer ou mandar apressar-se
Sakamana=s apressado(imperativo de kusakamana)
Sakaman!=s apressado! (imperativo enftico de kusakamena)
Sakamanena=s apressado por, para, em(imperativo de kusakamena)
Sakamanenu=sde apressado(imperativo de kusakamana)
Sakamanenu !=sde apressado! Imperativo enftico de kusakamana
Sakela=cura para, chocalha para, agita para, por, adivinha
(imperativo de kusakela) *Musakiri=adivinhador
Sakel!=cura para, por ! adivinha! Chocalha por! Agita por, para!
(imperativo enftico de kusakela)
Sakel Nzambi!= cura por Deus!
Sakesa=faz vascolejar, faz agitar,faz chocalhar, faz curar
(imperativo de kusakesa)
Sakes!=faz curar!, faz vascolejar!, faz agitar!, faz chocalhar!
Imperativo enftico de kusakesa
Sakirila ou sakidila=agradea (imperativo de kusakirila ou kusakidila)
*musakidile ,Musakidiri= ?pessoa agradecida
*kisakidilu=agradecimento
Sakirilenu ou Sakidilenu=agradecei (imperativo de kusakidila)
Sakiririla ou sakididila=agradea por,para (imperativo de kusakirila)06/06/13
CULTURABANTU
www.maemartadeoba.com.br/culturabantu/bantu2.html 171/287
Ngi sakididile=agradea por mim
*O imperativo na Segunda pessoa (tu, vs), quando junto a um
pronome objetivo, a vogal A final substituida por E
Sanji=galinha
Kala sanji ni baia ri
Cada galinha no seu poleiro
Baia=contrao de ribaia=tabua, poleiro. Repare que
embora possamos escrever baia sem seu prefixo ri o
seu prefixo de concordancia permanece, combinado ao
pronome possessivo ---=seu, sua, seus, suas
Sanji ia kanjolonjolo=galinha pequena (franga)
Sanzala=povoao, povoado
O jingombe jabokuele mu sanzala
Os bois entraram no povoado
Se=se
S= sem
Soba=chefe local ,potentado.
Tala o soba iiii (ou eii) .Muene muxiki a ngoma
Olha este rei(chefe) Ele tocador de bombo.
Sumbala=ainda que Sumbala mubika, muene mukua-kitari
Ainda que escravo, ele rico
T
Ta=expresso comparativa de pancada
Ta=pe,mete (imperativo de kuta)
Ta-baba ou T boba=pe aqui(sobre)
T-ban=pe l (longe)sobre
Tabu=contrao de ritabu=porto,ancoradouro plural=matabu
T-bobo=pe l (perto)(sobre)
Ta-boxi=pe abaixo, derruba
Ta bu kiandu=ponha no trono (sobre o)
Ta-bu-lubambu=acorrenta ( literalmente ponha na corrente)
Ta-bu-lukolo=amarra (com corda)
Ta bu mutue=ponha na cabea (sobre a cabea)
Ta bu mutue o kilanda ki
Ponha na cabea a coroa sua
* Eh! tata ki ia me
Oh! Pai excelso (= meu rico, poderoso)
Kana mutu ubumina ku ku tendula
Ningum atreve-se menosprezar-te
Kana mutu ubumina ku ku sombla
Ningum atreve-se desafiar-te( ou provocar, insultar)
Mukondo ejia, a ku valela soba ki
Porque sabem, nascestes rei j (j nascestes rei)
Atu oso atumaka o usoba u
Todos respeitam a tua autoridade de rei
Eme ngirikoteka ku polo tata
Eu curvo-me diante do pai
Ngirikandalala o inama 06/06/13 CULTURABANTU
www.maemartadeoba.com.br/culturabantu/bantu2.html 172/287
Inclino-me(deito-me) aos teus ps
Ta bu mutue o kilanda=por na cabea a coroa (sobre)
Ta bu mutue o kindembendembe=por na cabea o penacho, cocar
Ta jimbongo=adquira bens
Takana=busca,encontra(imperativo de kutakana)
Takanenu=buscai, encontrai(imperativo de kutakana)
Takanesa=vai buscar, topa com(imperativo de kutakanesa)
Takanesenu=ide buscar,topai com(imperativo de kutakanesa)
T-koko=pe l (perto) (junto)
Taku=contrao de ritaku=trazeira
T-kuku=pe aqui (junto)
Takuila=atira para ou por, lana para ou por, arremessa para ou por
Imperativo de kutakuila
Takuilenu=atirai ou lanai por ou para, arremessai por ou para
Imperativo de kutakuila
Takuisa=manda ou faz atirar, lanar, ou arremessar impert de kutakuisa
Takula=atira, lana, arremessa(imperativo de kutakula)
Takulenu=atirai,lanai,arremessai(imperativo de kutakula)
T-kun=pe l(longe) (junto)
*Tala=fita,olha,v(imperativo de kutala)
*Tala=esfola(imperativo de kutala)
Talala=esfria, arrefece(imperativo de kutalala)
Talalenu=esfriai(imperativo de kutalala)
Talalesa=faa esfriar(imperativo de kutalalesa)
Talalesenu=fazei esfriar ou arrefecer(imperativo de kutalalesa)
Tala-mutue=alto da cabea
Talela=olha com ateno(imperativo de kutalela), olha para ou por
Talelenu=olhai com ateno(imperativo de kutalela) Talenu=olhai,esfolai
Talesa=d prova,mostra,prova(imperativo de kutalesa), manda olhar
Talesenu= mostrai,provai
Tala-tala=espelho ( seria ao p da letra olha-olha)
Talu-talu=esfarrapadamente
Tama=contrao de ritama=face, bochecha
Ta maka= conversa imper de kuta maka= literalmente por conversa
Ta mate= cospe imperativo de kuta mate ( ao p da letra por cuspe)
Ta-maju=morda (imperativo de kuta-maju=literalmente por dentes)
T makutu=minta imperativo de kuta makutu literalmente por mentira
Ta matari ou Ta matadi=apedreja literalmente meter pedras
Tamba= forma contrata de ritamba=tamarindo
Tamba=tarrafa, pesca (com anzol) imperativo de kutamba
Tamba ria musefu=tamarindo verde
Tambula!=toma!
Tambulenu!=tomai!
Ta-momo=pe l (perto) (dentro)
Tamene! ou Tomuene!= tomara
Ta-mumu=pe aqui (dentro)
T-mun=pe l (longe) (dentro)
Ta-mungua=salga(imperativo de kuta-mungua)
Tana=s feliz(imperativo de kutana)06/06/13 CULTURABANTU
www.maemartadeoba.com.br/culturabantu/bantu2.html 173/287
Tanaku=s bem vindo (imperativo de kutanaku), salve!
Tande=contrao de ritande=campo
Tanenu=sejai feliz(imperativo de kutana)
Tanenu-ku=sede bem vindo
Tangu=ramo Tata ! Uene kala o muxi nguzo, mon uene
kala tangu nguzo iene
Pai! s( costuma ser) como o tronco forte, seu
filho ( costumam ser) como ramo forte tambm
Tangu=ramo jitangu=ramos
Tala o jitangu jojo= Olhe aqueles ramos
Ta ngunzo= ponha fora, ponha vigor
Ta nhanha=bocejar imperativo de kuta nhanha ( literalmente por
bocejo)
Ta poko=esfaqueia imperativo de kuta poko ( literalmente meter a faca)
Ta riiaki=ponha ovo
*Tata=pai,senhor, chefe de familia, homem idoso
*Tata ou Tatu=dvida (deriva do verbo kuritata)
Tata eii=este pai
Tatenu=vosso pai
Tatetu =nosso pai,ou meu pai
Tatetu eh!=oh pai!
Tatetu-ndenge=nosso ou meu pai pequeno
Tatetu-!=grito de socorro equivalente a Aqui meu pai!
Tata ia=pai de *pai por ser um ente racional, pode ter o prefixo de
concordancia da classe I (dos entes racionais), sendo portanto
correto dizermos tata ua
Tata iabeza ou Tata iabeja=pai venerado, idolatrado, adorado
Tata ia ixi ou Tata ia xi(tateaxi)=pai da terra
Tata iakiri=pai verdadeiro
Tata ia kisambu=pai do perdo , da graa
Tata ia kuzola ou Tata iozola(tateozola)=pai de amor
Tata ialenduka(tatealenduka)=pai bondoso
Tata ia luvualu=pai da progenie, da origem, da ascendencia
Tata ia mambu=pai da doutrina, dizeres
Tata ia mbla (tateambala)=pai do povoado
Tata ia muha ua mueniu=pai do sopro da vida
Tata iamujitu=pai respeitavel
Tata ia muxikongo (tateamuxikongo)= pai do povo natural da terra do
Kongo
Tata ia ndonda ia mueniu=pai da origem da vida, do principio
Tata ia Ngongena ou Tata ia Ngongenha=pai do alm
(Tateangoguena)
Tata ia maulu=pai dos ceus
Tata ia nzo(tateanzo)=pai da casa
Tata ia rilu ou Tata ia dilu=pai do cu, firmamento
Tata ia rimatekenu= pai do principio, do primordio
Tata ia sanzala ou ia sanza (tateasanzala)=pai do povoado
Tata ia tu bane o mueniu=pai que nos deu a vida
Tata iatumaka=pai respeitado, venerado06/06/13 CULTURABANTU
www.maemartadeoba.com.br/culturabantu/bantu2.html 174/287
Tata iazolo(tateazolo)=pai amado
Tata in=aquele pai
Tata iokondeke=pai honrado, acatado, respeitado (para honrar)
Tata iokulu=pai velho
Tata kikulakaji=pai ancio, velho
Tata kilolo=pai guerreiro que vai a frente
Tata ki ia me (kiame)=pai excelso, rico , pai para mim
Tata kisumbe=pai velho (na regio do Kuanza)
Tata kiximbi=pai poderoso
Tata muari ia kimi=pai poderoso, grande, superior
Tata-ndenge ou Tata ia ndenge= tio, padrasto, pai pequeno
Tata ngana=pai senhor, patriarca
Tata ngunza=pai onipotente
Tata oio ou tata ioio=esse pai
Tata sekulu=pai ancio do povo
Ta uenji=negocia, comercia literalmente ponha negocio
Tekela=escuta imperativo de kutekela de
*este termo usado na regio Ambaka
Tkta=treme, palpita, estremece,palpita (imperativo de kutkta)
Tekula=agita
Temu=contrao de ritemu=enxada
Tendula=menospreza
Tenu=ponde, metei(imperativo de kuta)
Tenu o ukembu mu kinda
Ponde o enfeite no cesto
Tenu-boxi=ponde abaixo, derrubai(imperativo de kuta-boxi)
Tenu-bu-lubambu=acorrentai
Tenu-maju=mordei(imperativo de kuta-maju)
Tenu-maka=conversai(imperativo de kuta-maka)
Tenu-makutu=menti(imperativo de kuta-makutu)
Tenu-matari=apedrejai(imperativo de kuta-matari)
Tenu-mate=cuspi(imperativo de kuta-mate)
Toka=apenas, somente, unicamente
Tomuene ou Tamene!=tomara!
Tona=inicia, retorna, acorda imperativo de kutona
Tonena=inicia para ou por, acorda para ou por, retorna para ou por
Imperativo de kutonena=iniciar, retornar, acordar
Tonenu=iniciai, retornai, acordai
Tonesa=manda ou faz iniciar ou acordar, ou retornar
Tonesenu=mandai ou fazei acordar ,iniciar ou retornar
Tonga=campo por lavrar ou que se destina a serviais para ser lavrado
Tonoka=brinca, folga imperativo de kutonoka
Tonokenu=brincai, folgai imperativo de kutonoka
Tonokena=brinca para,em, por ou com, sirva de brinquedo para,
Tonokenenu=brincai com, para ou por, servi de brinquedo
Imperativo de kutonokenu
Tonokesa=faz ou manda brincar, distraia
Tonokesenu=fazei ou mandai brincar, distrai imperativo de kutonokesa
Topa=troa, caoada ( na regio de Bengo)06/06/13 CULTURABANTU
www.maemartadeoba.com.br/culturabantu/bantu2.html 175/287
Topokot=sujamente
Ttka tubia=pega fogo
*Tua=fulgura, brilha, fica ferido, tenha fio (imperativo de kutua)
*Tua=escapa,erra(imperativo de kutua)
*Tua=pila, pisa com pilo(imperativo de kutua)
Tuaba=murmura (imperativo de kutuaba)
Tuabenu=murmurai(imperativo de kutuaba)
Tuabika=escravozinhos diminutivo de abika
Tuafu=morremos pret I do verbo kufua ou kufa=morrer
Tuakexirietu mu---- = no estavamos a-----, sendo os tracinhos
preenchidos pelo radical verbal ou por seu infinitivo quando o radical
comea por vogal, formamos o preterito continuonegativo de todos os
verbos , com o pronome Etu=ns
Exemplos:
Tuakexirietu mu ria= no estavamos a comer ( ou comendo)
Tuakexirietu mu zola=no estavamos amando
Tuakexirietu mu kuatesa=no estavamos ajudando
Tuakexirietu mu kina= no estavamos danando
Tuakexirietu mu kandalala=no estavamos ficando deitados
Tuakexirietu mu kuiza= no estavamos chegando,vindo
Tuala=estamos do verbo kukala
Tuala ni=estamos com, temos
Tualetu= no estamos- o verbo (ku)kala conjugado na
primeira pessoa do plural (ns=etu), em sua forma
negativa.
tualetu=tu+ala+etu-tu prefixo de concordancia de etu
etu sufixo de negao de etu
Tualetu ku malu= No estamos no cu
Tualetu ni uoma= no estamos com medo
Tualetu ni nzala=no estamos com fome
Tualetu ni= no estamos com, no temos
Do verbo (ku)kala=estar, que ligado a ni significa
estar com ou ter. Conjugado na primeira pessoa do
plural( ns=etu)em sua forma negativa
Etu tu+ala+etu= tu prefixo de concordancia de etu
etu sufixo de negao de etu(ns)
Tualetu ni kitadi= No temos dinheiro.
Tuama= prossiga, adianta,v avante (imperativo de kutuama)
Tuamba=dizemos do verbo kuamba=dizer
Tuambata=levamos do verbo kuambata=levar
Tuamena=precede, avana, (imperativo de kutuamena)
Tuamenu=prossigai,adiantai,ide avante(imperativo de kutuama)
Tuamenenu=precedei, avanai(imperativo de kutuamena)
Tuamesa=manda adiante(imperativo de kutuamesa)
Tuamesenu=mandai adiante(imperativo de kutuamesa)
Tuana=filhinhos diminutivo de ana=filhos
Tuandala=queremos, desejamos do verbo kuandala=desejar, querer
Tuanu=bebemos pret I do verbo kunua=beber
Tuari ou Tuadi=comemos pret I do verbo kuria ou kudia=comer06/06/13 CULTURABANTU
www.maemartadeoba.com.br/culturabantu/bantu2.html 176/287
Tubala=deitamos por terra do verbo kubala
Tubalumuna=levantamos do verbo kubalumuna
Tubalumuka=erguemos-nos do verbo kubalumuka=erguer
Tubana=damos do verbo kubana=dar
Tubandeka=unimos do verbo kubandeka
Tubandulula=separamos do verbo kubandulula
Tubanga=fazemos, lutamos (kubanga=fazer, lutar)
Tubange=faamos, lutemos (imperativo de kubanga)
Tubangetu=fazemos, lutamos
(conjugao enfatica de kubanga no presente)
Tubangietu=faamos, lutemos
(conjugao sufixada do imperativo de kubanga)
Tubang=j c lutamos, j c fazemos, j l lutamos
(conjugao com o demonstrativo de kubanga no presente)
Tubanza=pensamos do verbo kubanza=pensar
Tubeta=batemos do verbo kubeta=bater
Tubetama=curvamos-nos do verbo kubetama=curvar-se
Tubeteka=inclinamos - do verbo kubeteka
Tubetula=erguemos - do verbo kubetula
Tubia=fogo plural=matubia
Tubiluka=tornamos-nos, viramo-nos do verbo kubiluka=tornar-se
Tubilula=tornamos, viramos do verbo kubilula
Tubinga=pedimos do verbo kubinga=pedir
Tubixila=chegamos
do verbo kubixila=chegar
Tubokona=entramos do verbo kubokona=entrar
Tubu=superior, melhor
*Tubu=principalmente
*Tubu=contrao de ritubu= fenda, greta
Tubuima=respiramos do verbo kubuima=respirar
Tubuka=sai (imperativo de kutubuka)
Tubuka=abanamos do verbo kubuka=abanar
Tubuka bu kanga=sai fora
Tubulakana=atendemos do verbo kubulakana=atender
Tubungo=nobre de Lunda; designativo dos primeiros que
chegaram Lunda vindos do leste
Tubunjika=dobramos do verbo kubunjika=dobrar
Tubusa=assopramos do verbo kubusa=assoprar
Tubuza=arrancamos do verbo kubuza=arrancar
Tudia=comemos (do verbo kudia ou kuria=comer, no presente)
Tudie=comamos (imperativo de kudia ou kuria=comer)
Tudietu=comamos (forma sufixada do imperativo de kudia)
Tudietu=comemos (conjugao enfatica de kudia no presente)
Tudi= j c comemos, j l comemos
(conjugao com o demonstrativo do verbo kudia)
Tuelela=ri-mo-nos do verbo kuelela=rir-se
Tuenda=caminhamos, seguimos, partimos do verbo kuenda
Tuene=costumamos estar, temos estado,somos ou estamos( de
forma habitual ou costumeira) .Do verbo (ku)ene que s06/06/13 CULTURABANTU
www.maemartadeoba.com.br/culturabantu/bantu2.html 177/287
tem sua conjugao no presente. Est conjugado na
primeira pessoa do plural(ns=etu)
Etu tuene = tu esta ligado ao radical verbal ---ene, sendo
o prefixo de concordancia de Etu
Etu tuene nguzo= Somos fortes (costumamos ser)
Tuene ni= costumamos ter, temos tido, temos (no sentido de
posse habitual, costumeira). Do verbo (ku)ene ligado
a ni=e, com
Est conjugado na primeira pessoa do plural(ns=etu)
Tuene ni tata ni mama = Temos pai e me( temos no
sentido de costumamos ter)
Tuenietu=no somos ou no estamos (de forma habitual ou
costumeira). Do verbo (ku)ene conjugado na primeira
pessoa do plural(ns=etu), em sua forma negativa
Etu tuenietu= tu o prefixo de concordancia de etu
e etu o seu sufixo de negao.= tu+ene+etu
Tuenietu uoma = No somos medrosos = No costumamos
estar com medo.
Tuenietu ni=no temos ( de forma habitual ou costumeira)
Do verbo (ku)ene ligado a ni=e, com, conjugado
na primeira pessoa do plural( ns=etu), em sua
forma negativa.
Ki tuenietu ni kitari= No temos dinheiro( de costume)
Ki usado como negativa= no, sendo indiferente a sua
colocao ou no na frase, uma vez que o verbo j se
encontra na forma negativa. Poderiamos dizer tambm
Tuenietu ni kitari
Tuenu=figurai, escapai,errai,pilai (imperativo de kutua)
Tuesa ou Tuisa=manda pilar ,faz pilar imperativo de kutuesa ou kutuisa
Faz ou manda figurar, brilhar
Faz ou manda escapar, errar
Tuesenu ou Tuisenu=mandai ou fazei pilar
mandai ou fazei figurar ou brilhar
mandai ou fazei escapar
Tufina=cospe imperativo de kutufina
Tufinenu=cuspi imperativo de kutufula
Tufua=morremos do verbo kufua
Tufukama=ajoelhamos do verbo kufukama=ajoelhar
Tufula=faz arrebentar uma bolha ou borbulha imper de kutufula
Tuhombo=cabritinhos
Tuibula=perguntamos do verbo kuibula=perguntar
Tuimba=cantamos do verbo kuimba
Tuietu=vamos (imperativo de kuia)
Tuietu tuakadie=vamos comer (kuria ou kudia=comer)
Tuietu tuakakatule=vamos tirar (kukatula=tirar)
Tuietu tuakasote=vamos procurar (kusota=procurar)
Tuietu tuakaxikame=vamos sentar, vamos assentar, vamos abancar
(kuxikama=sentar....)
Tuietu tuakaxikane=vamos crer, vamos acreditar, vamos aceitar
vamos afirmar, vamos querer (kuxikana=crer...)
Tuietu tuakaxikinine=vamos ser firmes (kuxikinina=ser firme)
Tuietu tuakejie=vamos conhecer, vamos saber (kuijia=saber, conhecer)06/06/13
CULTURABANTU
www.maemartadeoba.com.br/culturabantu/bantu2.html 178/287
Tuietu tuakejie o kabasa ketu
Vamos saber o nosso idioma
Tuietu tuakajie o rimi rietu
Vamos conhecer a nossa lingua
Tuietu tuakekute=vamos ficar satisfeitos, saciados, ou regalados
ou fartos (kuikuta=ficar regalado, ficar saciado.....)
Tuietu tuakemane=vamos nos levantar , vamos parar
(kuimana=levantar-se,parar)
Tuietu tuakembe=vamos cantar (kuimba=cantar)
Tuietu tuakeokole=vamos vencer, vamos cansar
(kuiokola=vencer, cansar)
Tuietu tuakerike=vamos mostrar, vamos indicar
(kuirika=mostrar,indicar)
Tuijia=conhecemos, sabemos do verbo kuijia
Tuika= planta, ajuda( a por carga na cabea) imper de kutuika
Tuikenu=plantai, ajudai( a por carga na cabea)
Tuikila=planta para ou por, ajuda a por carga na cabea para ou por
Tuikilenu=plantai por ou para, ajudai a por carga na cabea para
Tuikisa=manda ou faz plantar, manda ou faz ajudar( a por carga na
cabea)
Tuikisenu=fazei ou mandai plantar
Tuila=pila para ou por imperativo de kutuila
Erra ou escapa por ou para
Figura ou abrilhanta por ou para
Tuina=calca, soca, pisa, cata imperativo de kutuina
Tuinina=calca para ou por, soca para ou por, pisa para ou por,
cata para ou por
Tuinisa= manda ou faz pisar, socar, calcar, catar
Tuinenu=calcai, pisai, socai, catai
Tuixi=dizemos do verbo kuixi
Tuiza=chegamos, viemos (do verbo kuiza, no presente)
Tuize=venhamos, cheguemos (imperativo de kuiza)
Tuizetu=chegamos, viemos ( conjugao enftica de kuiza no presente)
Tuizietu=venhamos, cheguemos
(conjugao sufixada do imperativo de kuiza)
Tuiz=j c chegamos, j c viemos
(conjugao com o demonstrativo de kuiza no presente)
Tuji=excremento matuji=excrementos
em kikongo se diz tuvi ou tufi
Tujika=fechamos do verbo kujika=fechar
Tujikula= abrimos do verbo kujikula=abrir
Tujima=apagamos do verbo kujima
Tujitika=atamos do verbo kujitika=atar
Tujituna=desatamos do verbo kujituna
Tujola= termo aportuguesado=tesoura
Tuka=salta, voa, pula(imperativo de kutuka)
Tukemba=enfeitamos-nos do verbo kukemba=enfeitar-se
Tukenu=saltai, pulai, voai(imperativo de kutuka)
Tukila=salta para ou por, pula para ou por, voa para ou por
Tukina=danamos do verbo kukina=danar
Tukisa=faz ou manda saltar ou pular ou voar
Tukuila=arranca para ou por, depila para ou por, desenraiza por
Tukuka=fica arrancado ou depilado06/06/13 CULTURABANTU
www.maemartadeoba.com.br/culturabantu/bantu2.html 179/287
Tukuisa=manda ou faz depilar, arrancar,ou tirar pela raiz
Tukula=Arranca, depila, tira pela raiz (imperativo de kutukula)
Tukulenu=arrancai,depilai(imperativo de kutukula)
Tukuka=fica depilado(imperativo de kutukuka)
Tukukenu=ficai depilado(imperativo de kutukuka)
Tukuluila=revela ou manifesta ou apresenta por ou para
Tukuluisa=manda ou faz revelar, aparecer ou manifestar
Tukuluka=aparea(imperativo de kutuluka)
Tukulukenu=aparecei(imperativo de kutula)
Tukulukila=aparea para ou por (imperativo de kutulukila)
Tukulukisa=manda ou faz aparecer
Tukulula=revela, apresenta, manifesta( imperativo do verbo kutukulula)
Tukululenu=manifestai,revelai,apresentai(imperativo de kutukulula)
Tukuna=plantamos, semeamos do verbo kukuna=plantar, semear
Tukm=rente Kubatula tukum=cortar rente
Tukurisa=fazemos crescer
Tula=ponha abaixo, pousa, amansa,descansa(imperativo de kutula)
Tulama=monta a cavalo,cavalga(imperativo de kutulama)
Tulamenu=cavalgai(imperativo de kutulama)
Tulenu=ponde abaixo,pousai,amansai(imperativo de kutula)
Tuloloka=perdoamos do verbo kuloloka=perdoar
Tulonga=ensinamos, embarcamos
do verbo kulonga=ensinar, embarcar
Tulongolola=desembarcamos
Tulu=peito
O kamba tu ri baka mu tulu
O amigo ns o guardamos no peito
Ri=o, no caso pronome relativo de rikamba=amigo
Tuluka=desce, apea(imperativo de kutuluka)
Tulukenu=descei(imperativo de kutuluka)
Tulukisa=manda descer, faz descer(imperativo de kutulukisa)
Tulukisenu=fazei descer, mandai descer(imperativo de kutulukisa)
Tulula=faz descer(imperativo de kutulula)
Tululuka=acalma-te, alivia-te,aquieta-te(imperativo de kutululuka)
Tululukenu=acalmai-vos,aliviai-vos(imperativo de kutululuka)
Tululukisa=faa serenar, abranda (imperativo de kutululukisa)
Tululukisenu=fazei abrandar,fazei serenar(imperativo de kutululukisa)
Tulumata=mordemos do verbo kulumata=morder
Tumabengu=ratinhos diminutivo de mabengu=ratos
Tumaka=respeita, venera imperativo de kutumaka
Tumakenu=respeitai, venerai
Tumakina=respeita para ou por, venera para ou por
Tumakisa=manda ou faz respeitar imperativo de kutumakisa
Tumatubia=fogozitos diminutivo de matubia=fogos
Tumaulungu=canoazitas diminutivo de maulungu=canoas
Tumata ou Tumta= arminhas dimunutivo de mata=armas
*Tmba= parente, conhecido
*Tumba ni samba= parente e aliado
Ken tumba, kene samba06/06/13 CULTURABANTU
www.maemartadeoba.com.br/culturabantu/bantu2.html 180/287
Sem parente, sem aliado
*Tmba= naco, fatacaz plural=jitumba
Tumbia=panelinhas diminutivo de imbia=panelas
Tumbua=cachorrinhos diminutivo de jimbua=cachorros
Tumburi=carneirinhos diminutivo de jimburi=carneiros
Tumenu=mandai (imperativo de kutuma)
Tumesena=queremos, precisamos do verbo kumesena=querer, precisar
Tumbua=cezinhos
Tunana=puxamos do verbo kunana=puxar
Tunde---kat= desde---at -Tunde mu Luanda kat mu Ndondo
jilekua jikuxi? = Desde Luanda at Ndondo,
quantas lguas so?
Tunde ki ngatundu, kat ki ngabixila, ki nganuami menia,
Desde quando sai at quando cheguei no bebi gua
n tuofele ng
nem um pouquinho s
Tunga=receio, escrpulo
Tungunuka=fica descoberto
Tungununa=descobre
Tungununa=desminta (literalmente descubra a mentira)
Tunh! =Deitado horizontalmente ou completamente estirado
Tuniana=roubamos do verbo kuniana=roubar
Tunua=bebemos,fumamos, sorvemos (do verbo kunua=beber)
Tunue=bebamos, fumemos (imperativo e subjuntivo de kunua)
Tunuetu=bebemos, fumamos
(conjugao enfatica de kunua no presente)
Tunuietu=bebamos, fumemos
(forma sufixada do imperativo de kunua)
Tunu=j c fumamos, j l fumamos, j c bebemos
(conjugao com o demonstrativo de kunuano presente)
Tunzo=casinhas diminutivo de jinzo=casas
Tuobe= Vide ---obe
Tuofele= pouquinho Vide tambm---ofele
Tuokulu= Vide ---okulu
Tuoloia ou Tuala mu kuia= estamos indo
Etu tuoloia ku bata rietu
Ns estamos indo para casa nossa
Tuonene= Vide ---onene
Tuongeka=ajuntamos do verbo kuongeka=ajuntar
Turia ou tudia= comemos do verbo kuria ou kudia
Turiaula=almoamos do verbo kuriaula
Turika= encima, imperativo de kuturika
Turikila=pe em cima de imperativo de kuturikila
Turila=descansa para, amansa para ou por,pousa para, pe abaixo para
Turila ou tudila= choramos, gritamos do verbo kurila ou kudila
Turionda=suplicamos do verbo kurionda=suplicar
Turisa=arreia, manda por abaixo, manda ou faz descansar
Tusamuna=penteamos, desnmanchar06/06/13 CULTURABANTU
www.maemartadeoba.com.br/culturabantu/bantu2.html 181/287
do verbo kusamuna=pentear ou desmanchar
Tusukula=lavamos do verbo kusukula=lavar
Tusunga=puxamos do verbo kusunga=puxar
Tuta=contrao de rituta=nuvem
Tuta -ria- mvula ou Tuta riambula=nuvem de chuva, planta
designada como feiticeira ou com poderes mgicos
*Tuta=muda, carrega, leva, incha imperativo de kututa
*Tuta=bata
Tutakula=lanamos do verbo kutakula=lanar
Tutatamana=fica inchado (imper. de kututamana)
Tutamanenu=ficai inchado imper de kututamana
Tutambujila=respondemos do verbo kutambujila=responder
Tutanga=contamos do verbo kutanga=contar
Tutangulula=contamos outra vez do verbo kutangulula
*Tutenu=mudai, carregai, levai, inchai
*Tutenu=batei
Tutisa=manda carregar ou transportar, faz mudar, manda mudar,
faz inchar- imperativo de kututisa
Tutisenu=mandai carregar ou levar, fazei inchar,fazei mudar,
mandai mudar imperativo de kututisenu
Tutuila= pisa ou esmigalha por ou para, sorgue por ou para
Imperativo de kututuila
Tutuilenu=pisai ou esmigalhai por ou par, soerguei por ou para
Tutuisa=manda ou faz pisar, esmigalhar, faz ou manda soerguer
Tutuisenu=mandai ou fazei soerguer, mandai ou fazei pisar, esmigalhar
Tutuama= precedemos , antecipamos do verbo kutuama=preceder
Tutuka=fica soerguido imperativo de kututuka
Tutukenu=ficai soerguido imperativo de kututuka
Tutukila=fica soerguido por ou para imperativo de kututukila
Tutukilenu=ficai soerguido para ou por
Tutukisa=manda ou faz ficar soerguido
Tutukisenu=mandai ou fazei ficar soerguido
Tutukumuna=assustamos do verbo kukumuna=assustar
Tutula=pisa, esmigalha , soergue
Tutulenu=pisai, esmigalhai, soerguei
Tutuluka=muda, fica mudado
Tutulukenu=mudai, ficai mudado
Tutulukila=muda para ou por
Tutulukilenu=mudai por ou para
Tutulukisa=manda ficar mudado, faz mudar
Tutulukisenu=fazei mudar, mandai ficar mudado
Tutuma=faz escuma
Tutumenu=fazei escuma
Tutumina=faz escuma por ou para
Tutuminenu=fazei escuma por ou para
Tutumisa=manda fazer escuma
Tutumisenu=mandai fazer escuma
Tutumuka=soerga, desprenda-se imperativo de kututumuka
Tutumba=atrapalha-se imperativo de kututumbula06/06/13 CULTURABANTU
www.maemartadeoba.com.br/culturabantu/bantu2.html 182/287
Tutumbila=atrapalha-se para ou por
Tutunga=construimos do verbo kutunga=construir
Tuuika=acendemos do verbo kuuika
Tuxakata=arrastamos do verbo kuxakata
Tuxala=ficamos, sobramos, restamos do verbo kuxala
Tuxalesa =despedimos, damos adeus
Tuxiba=chupamos do verbo kuxiba=chupar
Tuxikama=sentamos, assentamos do verbo kuxikama
Tuxikana=aceitamos, cremos do verbo kuxikana
Tuxila=respeitamos do verbo kuxila=respeitar
Tuxila=ficamos sujos do verbo Kuxila=ficar sujo
Tuxinga=insultamos do verbo kuxinga=insultar
Tuzeka=dormimos do verbo kuzeka=dormir
Tuzelesa=fazemos claro, limpo, branco do verbo kuzelesa
Tuzola=amamos do verbo kuzola
Tuzoletu=amamos (conjugao enftica de kuzola no presente)
Tuzole=amemos (imperativo e subjuntivo de kuzola)
Tuzol= j c amamos, j l amamos
( conjugao com o demonstrativo de kuzola)
Tuzuata=vestimos do verbo kuzuata=vestir
Tuzuela=falamos do verbo kuzuela=falar
Tuzuika=amolamos do verbo kuzuika=amolar
U
Uabela=que magro
Uabele= magro
Uabeleketa=mole
Uabelesela=manso, obediente
Adjetivo ---abelesela, derivado do verbo kubelesela=obedecer,
amansar, em concordancia com os nomes que comecem por MU ou U
Mona uabelesela=filho obediente * mona forma contrata de muana
Uabenga=gluto,glutona, comilo,comilona, sfrego
Adjetivo ---abenga, derivado do verbo kubenga=ser comilo ou
gluto, em concordancia e logo aps os nomes que comecem por
Mu ou U
Muhatu uabenga=mulher comilona
Mona uabenga=filho comilo *mona forma contrata de muana
Uabengalala=torto, torta adjetivo ---abengalala, em concordancia e logo
aps os nomes que comecem por Mu ou U. e todos entes
racionais Deriva do verbo kubengalala=ser ou estar torto
Mulembu uabengalala= dedo torto
Muxi uabengalala=pau torto
muxi=pau, vara, rvore, galho, lenha
Uabeta=mais (do que)
Uabeta o kota=superior
Uabindama=necessitado, desgraado, miservel
Ubukumuka=atrevido, insolente
Uabuta= que baixo ou curto
Uabubu=baixo, curto
Uadi ou Uari=comestes, comeu preterito I do verbo kudia ou kuria06/06/13 CULTURABANTU
www.maemartadeoba.com.br/culturabantu/bantu2.html 183/287
Uadi kiambote? Comestes bem?
Uafu=morto, morreu, morrestes
Muene uafu= Ele morreu
Uafumana=famoso, afamado
Uafunzuka=esfarrapado,maltrapilho
Uah!= interjeio=u!
Uh! Uh!= interjeio U! U!
Uaih! Uaih!= som que produz um objeto arremessado em
areia
Uaiba=feio, deforme
Uajimba=que grosso
Uajimbi=grosso, inflamado
Uajindama=colrico, teimoso
Uajiza=teimoso adjetivo ---ajiza, derivado do verbo kujiza=teimar
Est em concordancia e logo aps os nomes que comecem por
Mu ou U
Mutu uajiza=pessoa teimosa
Mona uajiza=filho teimoso *mona forma contrata de muana
Uakamba=falta, em falta , o ou a qual falta,sem
Uakamba o sonhi= sem vergonha, descarado =o qual fata a vergonha
Adjetivo ---akamba, derivado do verbo kukamba=faltar, falecer
Est em concordancia e apos os nomes que comecem por Mu ou U
Mona uakamba o sonhi= filho sem vergonha( ao qual falta vergonha)
Uakamba o kilunji= sem entendimento, sem juizo, sem inteligencia
Uakamba o kifula=sem sabor
Ualende uakamba o kifulu= aguardente sem sabor
Uakamba o kuzola= sem amor
Uakamba o henda= sem compaixo, sem piedade, sem amor, sem
saudade
Uakamba o kibuku= sem sorte, sem felicidade
Uakia=esperto, dotado de vivacidade
Uakuka=velho, roto, esfarrapado
Uakusuka=vermelho, encarnado
Uakutile=amarrou, amarrastes(preterito II de kukuta=amarrar)
Muene uakutile o imbamba ni mikolo
Ele amarrou as cargas com cordas
Uala=est,estas---- o verbo (ka)kala=estar, ligado ao prefixo de
concordancia das classes dos substantivos I , II eV no
singular e dos pronomes pessoais tu(eie) e ele(muene)
Ex: Muene uala ni uoma= Ele esta com medo
O muloji uala ni lumbi= O feiticeiro est com inveja
O uiki uala kiatouala= O mel esta doce
Ualakama=apressado, abelhudo adjetivo ---alakama, derivado do verbo
Kulakama=ser intrometido, abelhudo, ser expedito(ativo)
Est em concordancia e logo aps os nomes que comecem por Mu ou U
Mutu ualakama=pessoa abelhuda ou expedita
Ualla!alla=som que produz um onjeto arremessado no capim
Ualeba=que comprido ou alto
Ualebe=comprido, alto06/06/13 CULTURABANTU
www.maemartadeoba.com.br/culturabantu/bantu2.html 184/287
Ualende= indu= aguardente
Ualenduka=docil, brando
Ualokata=doente, enfermo
Ualua=espcie de cerveja, garapa
Ualungu-=tens razo kulunga=ter razo, triunfar
Uama=valentia,mandiga, sortilegio, sabedoria, arte,cincia
Uanda=rede,tipoia
Muene ua ngambatesa mu uanda u
Ele me fez carregar na tipoia sua
Uanu=bebestes, bebeu preterito I do verbo kunua
Uanu menha ki? Bebestes gua j? ( j bebeu gua?)
Uatumine=mandou. Do verbo ---tuma
---tuma no preterito II passa a ---atumine, sendo o
prefixo u, uma particula de concordancia, com o
sujeito que pratica a ao.
EX:- O mukongo uatumine kusota o njila
O caador mandou procurar o caminho
Ubanga= faz, fazes, luta, lutas do verbo kubanga=fazer, lutar
Ububu=mudez
Uanga=feitio, bruxaria
Udia ou Uria= come, comes do verbo kudia ou kuria=comer
Uejile=chegou, chegastes (preterito II de kuiza=chegar, vir) liga-se aos
prefixos de concordancia
Eie uejile ni usuku
Tu chegastes de noite
Muene uejile kun
Ele chegou l
Uenda=andas,marchas, anda, partes, parte, viajas, viaja
do verbo kuenda
Uend=andas, partes, segues,viajas
Conjugao enftica de kuenda(presente)
Uend=parte, segue, viaja, anda, marcha
Conjugao enftica de kuenda (presente)
Uend=j l segues, j l marchas, j segue l
conjugao de kuenda com o demonstrativo(presente)
Uendsa=encaminha, encaminhas, guia, guias
faz partir, faz seguir -do verbo kuendsa
Uends=encaminhas, guias Conjugao enftica de kuendsa
Uends=encaminha, guia conjugao enftica de kuendsa
Uixana=chamas, chama do verbo kuixana=chamar
Uexana= chamou -preterito I de kuixana=chamar.
Mukuanii uexana ndenge ami?
Quem chamou criana minha
*obs= todos os seres racionais ( no caso ndenge)podem dispensar o prefixo de
concordancia
Podemos dizer ndenge iami ou ndenge ami
Ufua=morre, morres do verbo kufua
Ufunu=oficio
Uhaxi=doena06/06/13 CULTURABANTU
www.maemartadeoba.com.br/culturabantu/bantu2.html 185/287
Uholua=bebedice
Uia=vais, vai presente do verbo kuia
Ui=vais conjugao enftica de kuia(presente)
Ui=vai conjugao enftica de kuia(presente)
Uiki=mel
Ui=j l vais, j l vai
(conjugao de kuia com o demonstrativo no presente)
Uixana=chamas, chama do verbo kuixana
Uixan=chamas (conjugao enftica de kuia no presente)
Uixan=chama (conjugao enftica de kuixana no presente)
Uixan=j chama l, j chamas l
(conjugao de kuixana com o demonstrativo no presente)
Uiza=vem, vens do verbo kuiza
Uiz=j l vens, j c vens conjugao do verbo kuiza com o
demonstrativo
Ukamba=amizade
Ukambu=falta, carencia
Ukambu ua ukamba=falta de amizade, carencia de amizade
Ukambu ua ukembu=falta de enfeite , de adorno, de luxo
Ukembu=enfeite, luxo, adorno, decencia, coquetismo
Ukembu ua kilumba=enfeite de moa
Ukembu ua muhatu=enfeite de mulher
Ukembu uanii?=Que (espcie) de enfeite?
Ukembu uanii ua muhatu? Que enfeites (so) de mulher?
Kingelengele=brincos
Kanla=anelzinho
Rilunga=pulseira, bracelete (plural=malunga)
Ukomba=varre, varres do verbo kukomba
Ukondeka=honras, acatas, honra, acata, respeitas, respeita
Do verbo kukondeka
Ukondola=limpas, consolas, limpa, consola
Do verbo kukondola que tambm significa deitar mau olhado
Ukongo=arte de caar Enu nua ri longo ukongo ?
Vs aprendestes a arte de caar?
Tu a ri longo-u Aprendemos-a
U=funciona como pronome relativo a ukongo
Ukuatesa=ajudas, ajuda do verbo kukuatesa
O Tata u ku kuatesa= o pai te ajuda
Ukula=cresces, engrandeces, cresce, engrandece
Do verbo kukula=crescer, engrandecer
Ukula= resgatas, redimes, resgata neste caso o verbo tem o sentido de
Resgatar, redimir
Ukulu=antiguidade
Ukuta=amarras, agarras, ligas, amarra, ata, liga
Do verbo kukuta
Ulaji=demencia - Uandele mu ualaji, kabu masambisambi=
Quem andou na demencia, no acabou os
vestigios( excentricidades)
kubua=acabar,findar06/06/13 CULTURABANTU
www.maemartadeoba.com.br/culturabantu/bantu2.html 186/287
uabu=acabou ( muene) kabu=(ele) no acabou
Ulalu=vadiao
Uluka=denominas, denomina do verbo kuluka=denominar
Ulukuka=sais, sai do verbo kulukuka
Ulukuka bukanga=sai fora
Ulumata=mordes, morde do verbo kulumata
Umma=molhas, molha do verbo kumama=molhar
Umbanda=arte de curar
Umateka=comeas, comea, pricipia, principias, inicia, inicias
Do verbo kumateka
Umatekesa=fazes comear, faz comear do verbo kumatekesa
Umona=olhas, olha, apanhas, apanha, achas, acha
Do verbo kumona
Umonia=preguia
Umuika=alumias, alumia do verbo kumuika=alumiar, reluzir, luzir
Unana=esticas, estica, puxa, puxas, arrancas, arranca, inchas, incha
aumentas, aumenta, exagera, exageras
do verbo kunana
Unena=evacuas, evacua do verbo kunena=evacuar, purgar
Undandu=parentesco
Ungonga=resmungas, murmuras, resmunga, rosnas
Do verbo kungonga
Unua=bebe, bebes do verbo kunua=beber
Unzenza=animas, anima do verbo kunzenza
Unzonza=andas devagar, anda devagar do verbo kunzonza
Unzunza=vertes, corres devagar, verte do verbo kunzunza
Uobe= Vide ---obe
Uofele=Vide ---ofele
Uokulu= Vide ---okulu
Uolama=adoeces, adoece, sentes dor, sente -dor do verbo kuolama
Uoma=medo
Uombeka=molhas, molha do verbo kuombeka
Uonene= Vide ---onene
Uongeka=ajuntas, acumulas, poupas, poupa - do verbo kuongeka
Uongola=reparas, observas, repara, observa , visitasdo verbo kuongola
Uoua=nadas, nada do verbo kuoua
Usamba=rezas, celebras, oras, reza, ora do verbo kusamba
Usambuka=contagias, contaminas, contagia do verbo kusambuka
Usanga=achas, encontras, acha, encontra do verbo kusanga
Usola=escolhe, escolhes do verbo kusola=escolher
Usuku=noite
Usoneka=escreve, escreves do verbo kusoneka
Utala=olha, olhas do verbo kutala=olhar, observar
Utola=caas, caa, fareja, farejas do verbo kutola=caar
Utomba=caas, caa do verbo kutomba=caar
Utona=acorda, acordas do verbo kutona=acordar, despertar
Utonda=aplaudes, aplaude, louva, louvas do verbo kutonda
Utonena=observas, vigias, olhas com atentamente, observa, vigia
Do verbo kutonena=olhar com ateno, observar,vigiar06/06/13 CULTURABANTU
www.maemartadeoba.com.br/culturabantu/bantu2.html 187/287
Utonesa=fazes acordar, faz acordar do verbo kutonesa
Utonga=brigas, briga, peleja, pelejas do verbo kutona=brigar, pelejar
Utonoka=brinca, brincas, folga, folgas do verbo kutonoka
Utuama=adiantas, prossegues, adianta, prossegue
Do verbo kutuama=adiantar, prosseguir
Utululuka=verbo reflexivo-serenas, acalmas, serena, acalma, alivia,
Alivias do verbo kutululuka=serenar-se, acalmar-se,
aliviar-se
Utuma=mandas, governas, comandas, manda, governa
Do verbo kutuma=mandar, governar, comandar
Utumbu=farelo -Ku ri funga ni utumbu=Misturar-se com farelo
Ua ri funga ni utumbu, udia utumbu
Quem mistura-se com farelo, farelo come
Uzanzala ou Unzanzala=arrepias, arrepia
do verbo kunzanzala ou kuzanzala
Uzeka=dorme, dormes do verbo kuzeka
Uzelesa=clareias, limpas, aclara, limpa do verbo kuzelesa
Uzemeka=encostas, encosta do verbo kuzemeka
Uzemana=recostas, recosta do verbo kuzemana
Uzemena=ficas encostado, fica encostado do verbo kuzemena
Uzenza=animas, anima, acarica, acaricias, tratas co carinho, trata com
Carinho do verbo kuzenza
Uzola=amas, ama (do verbo kuzola
Uzolesa=fazes amar, faz amar do verbo kuzolesa
Uzol=amas (conjugao enftica de kuzola no presente)
Uzol=ama (conjugao enftica de kuzola no presente)
Uzol=j ama l, j amas c
(conjugao de kuzola com o demonstrativo no presente)
Uzondola=atrais, encantas, atrai, encanta do verbo kuzondola
X
X= termo aportuguesado =ch
Xa= deixa imperativo do verbo kuxa=deixar
Xenu=deixai imperativo verbo kuxa=deixar
Xhulu=antiguidade, tempo remoto (termo antiquado)
Kima kia xahulu=coisa antiga, remota
Sabu ia xahulu=ditado ou provrbio antigo
Kifua kia xahulu=costume antigo
Xak=eternamente kuia xak=ir de uma vez
Xal ou Xal=adeus, despedida
Xalenu=passem bem
Xata-bb=eternamente, delonga, retardamento
X!=interjeio=ol,tu voc
Xnu!=ol !
X! Z kuku= Ola! Venha c
X !kamne ou X! kamenemene= ol manh
Xi=terra forma contrata de ixi
Xibata=espada
Xika=toca (instrumento msico)- imperativo do verbo kuxika
Xikama= assenta imperativo de kuxikama06/06/13 CULTURABANTU
www.maemartadeoba.com.br/culturabantu/bantu2.html 188/287
Xikana= aceita, cr, afirma, acredita - imperativo de kuxikana
Xikelela=preto, negro, escuro
Xikixiki-ndoi=muito escuro
Xilu=chifre de magicarias
Xilu=camarinha, quarto Inzo ia Xilu=quarto de dormir
Ximana=elogia, louva, celebra imperativo de kuximana
Ximanenu=elogiai, louvai, celebrai- imperativo de kuximana
Ximbuka=salta imperativo do verbo kuximbuka=saltar
Xina-Hulu=forma contrata de kixina-hulu=tributrio, feudatrio
Xingiri=adivinhador
Xingu=pescoo
Xinuna=abre, arregala- imperativo de kuxinuna=abrir, arregalar
Kuxinuna o mesu=arregalar os olhos
Xiri=esperana Kuta xiri=Ter esperana
Xiri=sujo, porco
Xitu=carne
Xixikinia=formiga =Xixikinia uatumine nzamba=A formiga
manda (no) elefante
Xole=impotente, infecundo
Xona=orfo
Z
Za= a partcula Za (sem acento) tem o significado de deixa(permita)
quando combinado com a primeira pessoa(eu, ns) do subjuntivo
de um verbo
Ex: Za ngitale=deixa-me olhar
Za tutale=deixa-nos olhar
Za ngibange=deixa-me lutar, deixa-me fazer
Za tubange=deixa-nos fazer, deixa-nos lutar
Za ngibatule=deixa-me cortar
Za tubatule=deixa-nos cortar
Za ngizuele=deixa-me falar (kuzuela)
Za tuzuele=deixa-nos falar
Za ngile=deixa-me fazer, deixa-me dizer (kuila)
Za tuile=deixa-nos fazer, deixa-nos dizer
Za ngimbe=deixa-me cantar
Za tuimbe=deixa-nos cantar
Za ngikine=deixa-me danar (kuimba=cantar)
Za tuikine=deixa-nos cantar
A seguir, teremos vrios exemplos
Z (com acento) tem o significado de vem
Z= vem ( do verbo ---iza)
Aqui, cabe uma obsevao, antes de prosseguirmos.
Z, do verbo ---iza, quando ligado a outro verbo, conjugado
na 2
a pessoa(tu=eie) do subjuntivo, este segundo verbo deve ser lido como se estivesse
no infinitivo, e teremos po ex, venha ver, venha fazer, etc... Para colocarmos um verbo
na 2
a pessoa do subjuntivo, basta seguirmos esta regrinha pratica
U+radical verbal com e final no lugar do a06/06/13 CULTURABANTU
www.maemartadeoba.com.br/culturabantu/bantu2.html 189/287
Ex: ----tala=u+tale=utale Z utale
----banga=u+bange=ubange Z ubange
----zola=u+zole=uzole Z uzole
----bandula=u+bandule=ubandule Z ubandule
Na lista encontramos alguns verbos, porm no todos, bastando
seguirmos essas regrinhas para obtermos o que for de nosso interesse
Zabula ou Zavula=dispara
- imperativo de verbo kuzabula ou kuzavula disparar
Zabulenu ou Zavulenu=disparai imperativo do verbo kuzabula=disparar
Zakama=treme - imperativo do verbo kuzakama=tremer
Zakamenu=tremei - imperativo do verbo kuzakama=tremer
Zala=estende - imperativo do verbo kuzala=estender
Zalela=estende para, em, com -imperativo do ver kuzalela=estender para
Zalelenu=estendei para imper. do verbo kuzalela
Zalenu=estendei - imperativo do verbo kuzala=estender
Zamba=exalta-te imper. do verbo kuzamba=exaltar-se
Zambeka=entrega, d -imperativo do verbo kuzambeka=entregar, dar
Zambekenu=entregai, da imperativo do verbo kuzambeka
Zambula=adivinha, prognostica -imper. do verbo kuzambula=adivinhar
Zambulenu=adivinhai
Zanda=floresa, cerca, s frondoso , eleva-te- imperativo de kuzanda
Zangalesa=estimula -imper. do verbo kuzangalesa
Zangalesenu=estimulai -imp. Do verbo kuzangalesa
Zanguisa=manda levantar -imp do verbo kuzangisa
Zanguisenu=mandai levantar imper do verbo kuzangisa
Zanguka=levanta-te imper do verbo kuzanguka=levantar-se
Zangukenu=levantai-vos imp do verbo kuzanguka
Zangula=levanta, ergue imper do verbo kuzangula
Zangulenu=erguei, levantai imper do verbo kuzangula
Zangumuka=levanta-te depressa imper do verbo kuzangumuka=levantar
depressa
Zangumukenu=levantai-vos depressa - imper do verbo Kuzangumuka
Zangumuna=levanta, eleva, alteia - imper do verbo kuzangumuna
Zangumunenu=levantai, elevai- imper do verbo kuzangumuna
Zanzalesa=faz ccegas, titila, causa arrepio
Zanzala ou Nzanzala=arrepia, sente ccegas
imper. do verbo kunzanzala ou kuzanzala
Za tubule=deixa-nos arrombar, deixa-nos desmanchar,
deixa-nos quebrar (kubula)
Za tubune=deixa-nos adormecer (kubuna)
*Za tubungule=deixa-nos separar (kubungula)
*Za tubungule=deixa-nos saracotear (kubungula)
Za tubunjike=deixa-nos ajuntar, deixa-nos dobrar(em quantidade)
(kubunjika)
Za tuelele=deixa-nos rir (kuelela)
Za tufukunuke=deixa-nos ressuscitar (kufukunuka)
Za tuijie=deixa-nos conhecer, deixa-nos saber (kuijia)
Z uandele= venha triturar, venha mastigar
(ku)andela=mastigar, triturar.06/06/13 CULTURABANTU
www.maemartadeoba.com.br/culturabantu/bantu2.html 190/287
Z uabese=venha embelezar (ku)uabesa=embelezar
Tata z uabese o nzo ietu ni o kukina ku
Pai, venha embelezar a nossa casa com sua dana
Z ubakese=venha guardar, venha depositar,venha recolher
(ku)bakesa=guardar, depositar
Z ubakese o lubaku
Venha depositar o tributo
Z ubnge=venha fazer (ku)bnga=fazer
Z ubange kutaringa
Venha fazer brilhar
Z ubnge=venha lutar (ku)bnga=lutar
Kuata o poko i, z ubnge
Pega a sua faca, venha lutar
Z ubatule=venha cortar (ku)batula=cortar
Z udie=venha comer (ku)dia=comer
Eme nga ku tele o kudia ki, z udie
Eu ja te pus ( coloquei para ti) a comida, venha comer
Kuta=por kutela=por para ki=j
Z uende=venha caminhar, venha seguir caminho (ku)enda
Z uendese=venha guiar, encaminhar
(ku)endesa=encaminhar, guiar
Mama z uendese o an
Me, venha guiar os seus filhos
Z uiluise=venha fazer sarar ou curar
(ku)iluisa=fazer sarar ou curar
Tata ia kusaka,z uiluise o kukata kuami
Pai da cura, venha curar a minha doena
Z uitaie=venha responder ou acorrer ao chamado
(ku)itaia=responder, acorrer a um chamado
Z uiukise=venha endireitar, venha por regras
(ku)iukisa=endireitar, regrar
Mametu, z uiukise mu nzo i
Minha me, venha por regras na sua casa
Z uivue=venha ouvir (ku)ivua=ouvir
Z ukiele=venha madrugar, venha levantar-se cedo, ao amanhecer
(nascer?despontar?despertar?)
Z uloke=venha jurar (ku)loka=jurar
Z umme=venha molhar (ku)mma=molhar
Z umateke=venha comear (ku)mateka=comear,iniciar
Z uriate=venha esmagar, venha pisar (ku)riata=esmagar,pisar
Z usakele= venha adivinhar,agitar (ku)sakela=adivinhar
Z usakirile=venha agradecer (ku)sakirila=agradecer
Z kuka ! Z usakirile
Venha aqui! Venha agradecer
Z usange=venha encontrar, venha achar
(ku)sanga=achar, encontrar
Z usoke=venha ser igual
(ku)soka=ser igual
Z usole=venha escolher (ku)sola=escolher, optar06/06/13 CULTURABANTU
www.maemartadeoba.com.br/culturabantu/bantu2.html 191/287
Z utale= venha ver
O Hongolo ukembu ua diulu( ou riulu) . Z utale!
O Arco-iris enfeite do cu.Venha ver!
(ku)tala=ver utale=que vejas
Z utanese= venha saudar, venha dar boas vindas
(ku)tanesa=saudar, dar boas vindas
Z utekese =venha mandar tirar agua do rio
1 (ku)tekesa=mandar tirar gua do rio
Z utekese=venha mandar tingir
2(ku)tekesa=manda tingir
Z utekele=venha regar, venha irrigar
(ku)tekela=irrigar, regar
Z uteke=venha tira gua do rio
1 (ku)teka=tirar gua do rio
Z uteke=venha tingir
2 (ku) teka=tingir
Z utekete= venha estremecer (ku)teketa=estremecer,tremer
palpitar
Z utenese=venha completar, venha acabar
(ku)tenesa=completar, acabar
Z utuine=venha socar, venha pisar, venha calcar
(ku)tuina=calcar, pisar, socar, catar
Z utuise=venha mandar pilar (ku)tuisa=mandar pilar
(ku)tua=pilar
Z utitile=venha fazer barulho, venha palpitar
(ku)titila=palpitar, fazer barulho
Z uzabule= venha disparar (ku)zabula=disparar, fazer saltar a armadilha
Z uzake-zake=venha levantar os vestidos repetidamente
(ku)zaka zaka=levantar os vestidos repetidamente
Z uzakujule=Z uzake zake
Z uzale= venha estender (ku)zala=estender
Z uzalule= venha dobrar (ku)zalula=dobrar, levantar o que esta
estendido na cama ou na mesa
Z uzambe=venha exaltar-se (ku)zamba=exaltar-se
Z uzambeke= venha dar, entregar (ku)zambeka=dar, entregar
Z uzelese=venha clarear (ku)zelesa=clarear, limpar
Z uzelese o muxima=Venha clarear o corao
Z uzenze=venha mimar (ku)zenza=tratar com apreo,
mimo ou carinho,animar,acariciar
Z uzriue= venha ser feliz (ku)zriua=ser feliz
Z uzokele= venha defender (ku)zokela=defender,advogar
apadrinhar
Z uzole= venha amar (ku)zola=amar
Z uzondole=venha encantar (ku)zondola=atrair, encantar
Z uzongole=venha vigiar (ku)zongola=espreitar, vigiar
Z uzuise=venha tornar mido (ku)uzuisa=tornar mido
Z uzuzume=venha ficar embriagado
(ku)zuzuma=ficar embriagado06/06/13 CULTURABANTU
www.maemartadeoba.com.br/culturabantu/bantu2.html 192/287
Z uzuze=venha assar, tostar (ku)zuza=assar, tostar
Zediua ou Zeriua= seja feliz - imper do verbo kuzedius ou kuzeriua
Zediuene ou Zeriuenu=sede feliz- imper do verbo kuzedius ou kuzeriua
Zeka=dorme , repousa, imper do verbo kuzeka=dormir
Zelesa=clareia, limpa imper do verbo kuzelesa=limpar, clarear
Zalesenu=clareai, limpai- imper do verbo kuzalesa
Zelula=cora, branqueia imper do verbo kuzelula=corr, branquear
Zelulenu=branqueai imper do verbo kuzelula=branquear, corar
Zelumuka=dclina, deixa cair imper de kuzelumuka
Zemana=recosta imper do verbo kuzemana=recostar
Zemanana=recosta-te imper do verbo kuzemanana=recostar-se
Zemananenu=recostai-vos imper do kuzemanana
Zemanenu=recostai imper do verbo kuzemana
Zemeka=encosta imper do verbo kuzemeka=encostar
Zendala=fica deitado ou reclinado imper do verbo kuzendala
Zendalenu=ficai deitado ou reclinado- imper do verbo kuzendala
Zenu nutale=vinde ver
Zenza=trata co carinho, com apreo , anima- imper do verbo kuzenza
Zenzenu=tratai com carinho, animai imper do verbo kuzenza
Zokela=defenda, advoga - imper do verbo kuzokela
Zokelenu=defendei imper do verbo kuzokela
Zokesa=provoca, insulta imper do verbo kuzokesa=provocar, insultar
Zola=ama, estima imper do verbo kuzola=amar
Zolenu=amai imper do verbo kuzola
Zolesa=faze estimar ou amar imper do verbo kuzolesa=fazer estimar
Zondola=atrai, encanta imper do verbo kuzondola
Zondolenu=atrai, encantai imper do verbo kuzondola
Zonga=pesa, mede imper do verbo kuzonga=pesar, medir
Zongola= vigia imper do verbo kuzongola
Zongolenu=vigiai imper do verbo kuzongola=espreitar, vigiar
Zua=molha - imper do verbo kuzua=molhar
Zuata=vista, cala imper do verbo kuzuata
Zuatenu=vesti, calai- imper do verbo kuzuata
Zuba=acaba, finda, conclua imper do verbo kuzuba
Zubisa=faa acabar imper do verbo kuzubisa
Zubenu=acabai, terminai imper do verbo kuzuba
Zuela=fala, diz, conversa
imper do verbo kuzuela=falar, dizer, conversar
Zuelenu=falai, dizei, conversai
Zuika=amola imper do verbo kuzuika=amolar
Zuikenu=amolai imper do verbo kuzuika=amolar
Zukama=aproxima, fica perto de -imper do verbo kuzukama
Zukamenu=aproximai, ficai perto imper do verbo kuzukama
Zuma=ruge, ronca imper do verbo kuzuma=bramir, roncar, rugir
Zuna=descarna, arranca com os dentes ou com as unhas
Imperativo do verbo kuzuna
Zutuna=rompe, rasga, dilacera imper do verbo kuzutuna
Zuua=umedea imper do verbo kuzuua
Zuuila=fica umedecido imper do verbo kuzuila06/06/13 CULTURABANTU
www.maemartadeoba.com.br/culturabantu/bantu2.html 193/287
Zuisa=torna mido imper do verbo kzuisa
Zuza=assa- imper do verbo kuzuza
Portugus Kimbundo - Kikongo
Abaixar
Tulula
Kulula
Abalar
Katuka -
Nukuna
Abanador -
Kubuka -
Vuvilu
Abano
Kibukidilu - Ntuvudi
Abdicar -
Katuka
Kadila
Abelha
Nhiki
Nhoxi
Abenoado
Uazediua
Uasamblua
Aberto
Oijukule
Uajuka
Abobora
Dinhanga
Dilenge
Aborrecer -
Zemba
Saula
Abraar
-Bubala
Bimbana
Abrandar -
Beleketa
Lembeka
Abrir -
Jikula
Vembeka
Abundancia
Dibutu
Luuokelu
Acabar -
Zuba
Fokola
Acalmar -
Tuluka
Sakalala
Aceitar -
Tua
Baka
Acender -
Sendela
Kuika
Achar -
Sanga
Tungulula
Acocorar-Se Koloka
Dongama
Acordar -
Tona
Sikama
Acreditar -
Xikana
Kuikila
Atividade
Kubanga
Salu
Aucar
Sukudi
Suka
Acusao
Kukundula
Lukangijinu
Adeus
Xala
Kelki
Adorar
Besa
Fukama
Afastar -
Songola
Katuka
Afirmar -
Zuela
Vova
Agarrar -
Kuata
Bakila
Agilidade
Kusangamana
Ntimbuzioka
Agricultor -
Kombo
Nvati
Aguardente
Ualende
Nguala
Agulha
Ngia
Ntumbu
guia
Ngonga
Vungu
Ajoelhar -
Fukama
Vetama
Albino
Hasa
Nkasa
Alegre
Kiasanguluka
Eiangi
Alimento
Kdia
Di
Aluno
Mudilongi
Ntangi
Amar -
Zola
Zolela
Amarrado
Hutile
Uakangiua
Amigo
Kamba
Nkuetu
Amor
Kizola
Nkenda
Amuleto
Nbanze
Luaxilu
Andar
Kuenda
Diata
Anel
Nela
Ndamba
Animal
Kiama
Vuka
Anjo
Mukunji
Unziu
Apetite
Hanji
Nkanji
Aquecer -
Temeza
Ianduluka
Arco ris
Hongolo
Nkongolo
Arma
Uta
Nkele
Assassino
Mujibi
Nzenji
Autoridade
Ngana
Nfumu
Bacia
Dilonga
Kuluna
Bagre
Nguingi
Ngole
Bala
Kabila
Tuza
Banho
Iunga
Ioela
Batismo
Batijimu
Barriga
Divumu
Vumu
Batalha
Gela
Nvita
Beijo
Nbeju
Fibu
Bom
Kiambote
Ambote
Bosque
Muxitu
Nfinda
Briga
Nvunda
Miangu
Buzio
Njimbu
Lumbungu
Cabaa
Mbinda
Nkalu
Cabea
Mteu
Ntu
Cabelo
Ndemba
Nsuki
Caada
Kutomba
Luduzunuinu
Cachimbo
Bexi
Ntdia
Cachoeira
Kikunji
Dibuba
Cadeira
Kialu
Kiandu
Calas
Kalas
Mbati
Caminho
Njila
Nsuka
Cantador
Njimbi
Ntodi
Casa
Kubata
Nzo
Caveira
Bolongonho
Valanganza
Cemitrio
Nbalale
Jamo
Choro
Kudila
Ludilu
Chuva
Nvula
Lunoko
Cobrir -
Futa
Sueka
Vubilu
Convidar -
Kubitala
Nvinga
Corajoso
Kukaka
Uankabu
Cortar -
Batula
Zenga
Cozinha
Dikujinha
Dilambelu
Cura
Mulongo
Nguka
Demanda
Dimanda
Njingu
Depenar -
Buza
Vuza
Descanso
Kunhoha
Luvundu
Desprezo
Kizembu
Luvezu
Desrespeito
Katendu
Nkabu
Deus
Nzambi
Nzambi
Direita
Ndilu
Lunene
Doce
Kiatuala
Nzenza
Encantar -
Diuanesa
Vuesela
Engano
Makutu
Luvunu
Engatinhar -
Avula
Fuxila
Ensinar -
Longa
Sanza
Enviar -
Tuma
Tuika
Enxada
Ditemu
Etemu
Erva
Kiangu
Tti
Escamas
Ibalabala
Mavaku
Espada
Xipata
Nsosolu
Estrela
Tetmbua
Ntetmbua
Faca
Poko
Mbele
Falar
-Zuela
Vova
Familia
Ndandu
Ekanda
Fantasma
Kiu
Sampu-Sampu
Feijo
Makunde
Lukasa
Feira
Kitanda
Mutamba
Felicidade
Kibuku
Tululuka
Flor
Kitulu
Keni
Folha
Kisaba
Dikia
Fnebre
Kiatambi
Kifua
Fria
Njinda
Ekaxi
Gado
Iama
Buka
Galinha
Sanji
Nsusu
Galo
Kalombolo
Nsusu Ekoko
Garfo
Nglufu
Unvatilu
Gargalhada
Dihaha
Tusevo
Garrafa
Ngalfa
Mbuata
Gato
Ngatu
Mbudi
Genio
Dihamba
Kadilu
Gestao
Kuimita
Luimitu
Guerreador
Kilolo
Unnuni
Hbito
Kifa
Mpila
Harmonia
Kaxongo
Luvuvamu
Histria
Malunga
Savu
Homem
Diala
Eiakala
Horizonte
Ilu
Hotel
Kijima
Eleko
Humildade
Kutululuka
Lulembamu
Idade
Mivu
Kimbuta
Ignorante
Muhuki
Nkububu
Igreja
Ngeleja
Ebundu
Muingu
Iluminar -
Muka
Minika
Imagem
Fikula
Teke
Imposto
Lubaku
Paku
Incendio
Mulemu
Lvia
Incenso
Mubafu
Eiokelu
Infncia
Undenge
Unsele
Inferno
Kitbia
Kilungi
Informar -
Fundila
Songila
Inteligencia
Uanji
Ngangu
Intervalo
Hamba
Mpuasi
Ir
Kuenda
Okuenda
Irm
Muxikani
Mpangi
Irmo
Pange
Nleke
Jibia
Moma
Mboma
Jovem
Munzangala
Etoko
Juiz
Mufundixi
Nfundisi
Jura
Hasa
Muloke
Justia
Kuiuka
Ludi
Labareda
Mulengu
Nlenge
Ladro
Mii
Muifi
Lama
Malua
Nteke
Lana
Mbanjidilu
Songololo
Laranja
Dilalanza
Elalanza
Legumes
Irima
Idia
Leopardo
Ongo
Ng
Leque
Kibukidilu
Vuvilu
Levantar -
Zngula
Zanguna
Levante
Ku Tunda
Lukutumuku
Limpo
Kiazele
Avelela
Lngua
Dimi
Ludimi
Louvar -
Ximana
Fiauka
Lua
Mbeji
Ngonde
Luz
Miniku
Ntemu
Machado
Dixalu
Luazi
Magia
Uanga
Unganga
Majestade
Unene
Untinu
Malagueta
Ndungu
Ndungu
Maravilha
Kipatu
Luzaluku
Mscara
Mukange
Kibalabelu
Medo
Uoma
Piempe
Mel
Uki
Unzanji
Moa
Kilumba
Kandumba
Moo
Munzangala
Muana
Montanha
Mulundu
Luzumu
Movimento
Mulokoso
Luendesu
Nao
Mbutu
Ekanda
Navalha
Mbele
Dibeza
Nome
Dijina
Nkumbu
Novio
Mundumbe
Ntangi
Obrigado
Sakidila
Tonda
Oculto
Kiasuama
Asueki
dio
Kikuma
Ekasi
Orvalho
Mbuke
Mombe
Osso
Fuba
Visi
Ovelha
Mbudi
Nbudi
Padrinho
Tata Mngua Se A Luvungilu
Pano
Mulele
Nlele
Pssaro
Ndele
Nuni
Pau
Muxi
Nxi
Kinama
Kulu
Peixe
Mbiji
Mbizi
Perigo
Kibidi
Vonza
Pintor
Muteki
Mpinti
Pombo
Diembe
Eiembe
Pulceira
Dilunga
Ekonzo
Quarto
Manzu
Kulutu
Rabo
Mukila
Nkila
Raio
Nzaji
Ntezi
Raiz
Dizoma
Muanzi
Rede
Uanda
Ekonde
Regio
Kididi
Fulu
Rei
Soba
Ntinu
Relampejar -
Teluka
Sezama
Remdio
Milongo
Nlongo
Rito
Pangu
Nsambu
Sabo
Nsab
Nzabau
Sabedoria
Umbamba
Zii
Sal
Mngua
Nsalu
Sala
Kijima
Eseka
Seio
Tulu
Ntulu
Simbolo
Kibindu
Sinsu
Sol
Muanha
Muni
Sorte
Kuzedua
Elau
Tecido
Tanga
Nvuatu
Terra
Mavu
Ntoto
Tio
Sekulu
Ndimbu
Tmulo
Mbila
Tumbala
Unir -
Bandeka
Kutama
Variola
Kingongo
Matoneka
Vela
Mini
Vento
Mulenge
Muela
Vidente
Mukulu
Kiamoni
Viva!!!
Kua!!!
Matondo!!!
Xadrez
Kipaka
Kimpoko
Zangado
Uatema
Uaiuluka
Zelador
Um Ia Hanji Nlundi
Minikinu