Manoel Paiva 1
Manoel Paiva 1
(-.pnulo 0 - \oc.\ hjsic.dedgic l.Intoduo,l.2,Prcposio.l.3.scnlcnaabda.2.4.Concctv.,2.5.jmpi.a.1gic,4. 6,Equivln.r Ligica,.1. T,QuanliJicadores. 5. S,Neso deum ptuposio quan concndo . Captulo t Conjuntos, subconjuntos e sa! rprstas ...... ..... ...... 1, IntnrdD.. I 2. Conceitos pnndros, 9. 3, RepEsenrao deum.juo rclo dcpci (U ), 12.6.slbconjunto,12. nnca, 10.4.Tipos decojunro,l1 5.Conjunto unjveso , Cptulo 2 - Conjuntos cujos elmentossocoriunt l. lntoduo, 20. 2.cojDnto dmpas deu.onjl, 20. . Captulo 3 Unio c intesecode conjdros . 1.Inrdi,25 2.Urio(oueunino) deconirnros,25 3.[tersecc. decon]u!os.26. . Ca p i t l : l - C n j n l o d ih re n l a .. . . . l. ConceilLao, 31. 2.coniDrto conip.ncilrr 15. t prtlo 5 - Prnhlem\ \hr qunriddr\dr rlemrnro dr (uojtrnr\finitu\ t apnrlo 6 . Cla*il@o d6 nmero\. :16 2.ConjunbnosnrcrcsmruraisrL.I),46.3.ConjunrJsdosnLncrosntcibs . noduto. ;19 (Z)..17 4. o conjurlod.s rderosrcn,lis ((..1), ( aptlo 7 -O\ numPros rci' ( Rl.59 l. Conjunto dos nnercs ncionais nmcnrr lO ),57.2.conjL o dos rais ( aprulo 8 O eiro rcal t. cnciturno, 65. 2.ntervdos ais, 6. . c p i t u l o 0 - Op l n o (! c \i ! n o . . ( - at i r l o l 0 -l r o d t r r o o e \i n l.Conceiluao,82. ('apnulo ll Re l .c o .. .. .. . ...
l. !ioduo. 75 2.Sisrenia.asianoogonll(ecoodm'75.3.Prrrdrado.?7.
l.Cnceilu4o,88.
9l
Cptrlo I;l - Imlgcn de m elemento trars de uma fno..... ... . . . ..................... t0- 1, nag. de n ment) ltrvs do diagda ie lecha!.103. 2, Inagcnde d eeinb ntrs dlc') - /U). 103 3.IDged deulJneo avs do erficode umatino. 104. ' (-!pilulo l5 E\ nr dodo' gr lc os . l l otuio, I 13. 2. Aniiseglific! ec.ecinenod ntr funo.l3. c pn uh
-
t 3
l6- un!or l
123
k rlric rc lr dl
.. ..
123
l. Con.cliao.
r
............... ........................... 128 ou decrescente. Cptulo 17 - Funocostntq crescente cE\centee funo l. Raiz !e un tuno.28. 2. Funcontute.128 3. Funao l S tunli o f im u d o l ' sra u 4+ Cpir l o !srau,l18 l15. 2.Crncodeunr!run.do l.Conceituaa. Captulo 19 - V.io de sin.l da tuno do l! gru . do ! eu(r)= ar + t. !45. dvdiao dfu|a l4-,r2.rsido l.Irloduo. sernco quocien.. ............ ..... . . .. . ...... ........ Clpulo 20 - Ineqao Droduloe incquao produio, 154.3.lncqaoq..ienle, l5l. 54. 2.lcquo l.lntoduto. 1.65 ; Cap tulo2l- r'n oquil ti ca o u to 2 .sa u ....................................... . . . ...... gili.o lnno, 66 3. Grlco d. u!a lulo prbola, paho .oo de una 1.A 165.2.A noleis dapdbolx, 168. do2! grxu, 67. 4,PoDtos " capttut" ,:.U U.\imo( minimo m tun{ 'lc2,Vd rinimo deur! ln-o,183 deuatuno, 82. t. V.loniimo 182 115
g.u... .................... if Capitulo 23- Variode sinalde ufr funodo ? do 91. 3,Inequxio 2' enu l93 1,C.nceitn4o,190. 2.Gcnlizxqo, Cphlo 2:l - Aplicao ds tncsdo 2Pgrlu rcsoho dc uba incquo prodtoou de unincquaoquocienc
r91
...... 25 FUDodefi ni d p o rmi sd e u n se n ten a ...................... . .......207 . Cp t ulo 1 Concirlrto.207. ( ap'r ul o2- o conceilod md r d u lo . ... ....
l. Distncii enlre dois Fnos do cixo id. 2ll. piedtule! dos 'dl$. 2 5. 2, Mdulo de u nmcro ral, 2l'1 3. P'o
23
'
. (-aptfufo 34 Pofn.id{ocmR ,re\o) ... l.Ponciadc jr base rcalc cxpocnrc nreno.2?3. 2,Pmpieddcs da\Dorn.irs deexD@ntcs . Cptulo 35 Radicio etr R(revisol........... . 1,Rad.i!o enR.276. 2. PoFi.bdes dos .dicah.2763. Simpliicao dendicais,2T?. rl. olcra.rs comndicds. 278. s, PoGn.!de expoene rciona, 2t8. 6. proDriedadcs dxr roln.ias deexp.enbs .cionais, 279.7,Polnci deexpoente rnDa| 21t0. t. topiedadcs
das potncras dc crpn1es nacionais,2lll.
capilulo . Funio c\ponrn(ill ... ... .. 231 l. Concciua. 283 2.Iopriedad csdthn ro erponeDcial, 285.3.t4 uo xponencial, 18 6 ( rprlo l7 - Inequrqno r\poneo.il 1.Conceilualo, 290.2-Resuo deunn incquao cx!onei.i1, 290. Captulo 38 Tcori doslogaritmos o porqudoslogritmos....... .... ...... ............ 1,Pnnpios bsicos. 294.2.Logxnho.294. 3,Frcpricdadcs dor logarln^.296. Captulo 39 - Outrs proprieddes dos logaritmos. .... l. Apesentao. l(X) . Cpilulo lru Funolganlmi.a l. ,rduao,305. 2.Prcpicddes ddtuno log.irnica, 307. . p'iulo 4l - Lqurolermi( . .. ... ... r,conccui. 310.2.Resoluodcnquao loarirnica, 310. . (-apil ulo ,12 nt mi.a - Tqua!ologa 1.Cn.eu!o, 115.2.Rcsoui deuma irerluao logdirnica. 315. . Cpilul0 4.r- Logrilm\de.imi.
l. ^ Nibuade oAahnos, 32. 2. Uso da rbL! de ogadhos, 321.
3 10
3t 5
lzt
Cpnlo 44 - Clclo de logaritos no-tabeldos.. . 326 l Propricdade lni d!nen l danatiss, 126.2.nterpola io logarini ca,32t. 3.Tb uadeloga nrnos decxmr,ll0. Cptulo 45 Concito de ngulo....... .......--1, scniph, 316. nsulo lcomr.ico,336. 3. reLoreplenenar .le un nenlo ^2, rso,338.5. r\ngu 4. Angulo duravolra e glo Eeonrtri.o.3l7 nuto,lj8 6. O gru, un eledencdid darc.e lrgulo,338. 7,Opcrxges coedddcn g!us, njnos c sgur Cpirulo 4 Ccncrlidde\ \obrr nClos l. ero,346 2. nguo ,gudo,3.16 3. neoobluso. 1116 4. ,iellos conpicmenhrs,34t. 5.nsulos supleneme!.34?. 6.Dsdos dj!rrcs. rlr. 7. .iulos ^rguo peo opoos rricc,34t 8.Bisserizdeumngu.318,9.ReLlspcrpndictrlurs,348
{"uonto
351
Cptulo 48 - Doisteoremis npo r t nt es.. . . . .. . . .. . .. . .. . . ,. . .. . .. . . .. ... . jj e .. L Relo cnoo sn.. co o lenoe a anectc der ngui rsudo,159. 2. nsulos.onDre Cptuo 49 - A trigonobetri o toEmade Pitgore . Aplicccs. 164 .................. 364r
Captul o50-Clc ulos deal gu nss en os,co- se oi se t nge n1e s.. . .. . .. . .. . .. ... ... ... ... ... ... . -l. r sr.".oo.L, r"
. Cpulo 51 - Unidades de medidade rcos glo -75 r .onncron(pi),375 2. or r di r no. n d ade ne di d adca rcoe nsu l o, 17 6. 3 .A m e di {t a da cirunlenci. en mdiaDos. 371. 4. Medis equiulentes. 173 5, lnstornas de cptrlo 52 -O \ikma trisonomdhi.o 1, lnlrodo. 382. 2. citulnrerncir trisonontica, 382. l. Ar.osigonmlricos, 183. ,Cptulo 53 Seno e co-scno de rcotigoDomtrico........ . ....
l.Extcnsesdosconceitosdesenoeco-scno.39l.2.Vtujaiodesiuatdsenoedocoseno,39l. 3. Reduoao l! quadntc.392.
..
4 t2
Cptuo 58 - Rsoluod eqaes trigonomtrics arvs dc eqcs polinomia is .. . . .. . . .. . . ..... . . . . .. . .. . .. ... ... ... 4t ... 5 .. .1 t. F4u!o polinonia, |5 CaDtolo59 - Inequs.igodomtricas em senoo ...................... 418 1.Inequ4@s inediatas en scno on.o sc.o.411. 2.Sisrn! dencques tiigommticas em Captulo 60 - Resoluode inequaes trigoonhica.s trar's de inequaes poinomiais.. .123 ..... ........ ................ l. lnequ.o polinomi..123. produto inequaes qocientc Caprlo 61- Iequs m senoou co-sno .. ....... . (lesolo, l. T.nicas 417. Cptlo 62 Tangened um co trigonom.nco. ... ,131 r. Eenso doconceio del{recnc,41L 2.Rcdo x. t!qu4an.,414 3,Arcos dencdidas
opoas (d e d).:136
Cptulo 64 Inequestrigonomrics cm tangent l. equa ae ! i mediahs en ranacnt., 4.13 . Captulo 6s - As razes recprocs do*no,do co-seodr tgcnle... .....................
l. Co-langen.. sccaG e.o rec!0tede un aro tigomntrico, .146.
cspilulo 67 ldeolidddc\ o\eis L Atico dc idcntidad.s a Esoluiodenruhlenas,.16l. Cptlo 68- Gimndo s inliDitas \oltas d cir.unfrnci trigonomtrica................. l lntuduo, 46.1. 2. P.gress xritn.a. ,tA 3. ExpElso Ecra das nedidxs de u ponlos Ddos eds (R) krhre.onjuntodc dcncund.o,465. 4. Arlic.docorjuDtodos fen.itgo.omi.. .161.S.Resoluo deuna equriotigonotricrer R,.169. conccito de eryreso seal ds medidas dc arcos......... . Captulo 9-Anpliodo 2.Ponlosqnodividem!crunternc! l.PortossimlricoscnEhnoiorigerdosisre...173. i1l5 trigononddca en a.cosde ne.na 'ncdd. , Ca p tu l o70- I nc qua s t ig onom r i c a sc om uni r c eI R .. .. . .. .. . .. . .. .. . .. .. . .. . .. .. . . .. . . . 1. ResLLar dc nncquaqo tigononnicaem R.479
Captulo 7l-frduls d diodc arcospara osno 1.sr.e.o scnodos xtr'os dcnedidr\ d I ed , 43,1. ... Cptulo 72-Fmlllsde diode !cos pr a tngente.
1 Taneere do! aosde ndids r +, cd ,.49.
................ ..
:r9l
.................. 494
.Clp t ulo74-F.nuldcrc o d u p l op a ru !t n g e n t ............................... . . . . . . . 4 e8 l. Tangctc doar.odupLo. 498 Captulo 75 Fmulasdo rcof.iplo... ........
c co seno do arcoiplo,50l l. Seno Clptulo 7 - Fmuls do arco mellde .......... 1, scno..o scnoc raneetre do rrcometrd5)3. r Cptulo 77 - Equaestrigonontrics co .cos d brma a 1, Tcnica desohrio, 507. Cplo 7E- lnequ.es.igonontrics .om arcos d formaG de r.soluo. 5 2. l. Tcnc Capiulo 79 - Ftorao de elpBses lrigonomtricts d. proslafres .............. .... + r.. 501
.....................s07
+ . - ----......
512
produlo.515. en l. rnuls de*nsfoma) na foma fatorada. ..... ........... .. ........... ... .... 51 8 trigonontrica.s CptDlo80 - Eques ennrodulo, s lhls das inulas dettansfonra., 5I 8. 1,Rsoluo deeq ure em hngente.................... ...- 52 1 trigonontrics Captulo 8l - ratoraode epr.sscs
1. Fms dc ti xnoflmio en prcdut). 52 | .
...
............. . . . . 5 . 23 .
.. ....... ... i o
........535 ..... ...... .. ..... . ........................ ........ Captulo 84 Outrasfunes trigonomtricas .1, Fno co{ecnt. 540.:1. F.o seco-tlnaenle, 518 3.Funo tlnaenr, 535.2.Fnno
7lt
aptulo 90 Lei dos co-seno j73 l r\plic4al doco-scno .r rjouo derineuos. sl-Leidossen fl d- apnulo l. Anlicao doseno en resolo dcringulos, 578 .... .. . . i.8
Captulo0
de lgica Noes bsicas
1. Introduo
svezesxmbssefundem num s estrutu. A lgica estde tal modo incxsadana matemlicaque postuados e teotmas. da gicparasuasdefinies, A mrrenicanecessita nos ts vomesdesde gcaque sernouliizados gunsconceitos Apresntremos neltec.pLuo
2. Proposio
q, f, r, l, porletras minscuas:p, lncaremos asproposies Exemplos (v) )p:O So1 umaeslrel. servivo nmfero (!) b).1:Todo de valoeslgicos. V ou F sochamdos Ossnboos
It. Pincpio do terceio excudo: . \ alo lrico. Toda oro.o{fo ou e eraatei'a ou ilsa: naoex;re um rercio ' . :
./.
V,;
7, Nos bsicasde lgic
A proposio? serfals sep for veddena: ou 'e , \ e rd d dc ir J \ e p Io ' f| .r. P ode mo.rc f- e sentr os vaocs de p e ? travsda tabcla no ado,chamadde tbela verdde.
Ercmplos
.r) p:8 + 5 (v )
b )p i 5 <3 (F)
3. Sentena aberta
Considerc asseg{nles nfinnaes: a) p: '-r + 5 = 8" e b) q: "Fulano ,gadorda serco basier de fuebol... V ou F. de cada Qua o valorgico, umadessas dfrmes? Nenhun delas podeserclassificda V ou F, poisnosfaltninformes coro rcspeodo,vedo "Fulano". Afinnaes desse tipo sochamadas desntens aberrs.
Todsenten berta possui pelo nenos um reno varivel.ou sej,uln termoquepodessunrr Exemplos )Nasecna'lr+5=8'.av.river,poispodemoslibuirini|osvk,esa.Apenasrn . desses inlnitosvaorcs rransfon a senten bertnumproposio verdadejra. b) Na scDtena "Flano jogndor da seeo brasileia dc futebol.,. vdve .,Fulno.., pols pu porm. demos substiuopor umnomequlquer. paraqueproposio obtida seja ved.rej|a. a vai veldevescrsubstitudapelo nonedeumjogdorcla seeo b.asileira de furebo.
4. Conectivo
uma exEtxo que une dus proposies danoo oflgem uma oua ploposro. Estudremos os seguintes conectivos:
I. e (^);
II. ou (v):
lll
se...,ento(-):
L Drd r. d uJ . p fo po .i ,r, p e ./. c tr am a- ( "conjunodep e.1" a proposio.p q.'(l,se ^ ' t, e 4'). A conjunop 4 serverdadeir. quan^ do p e ./ forem anbas verdadeiras; e se fatsa nos
Repr<\cnrando na tahea!erdade,remosi
6 : 5+ 1 6+ 5+ 1
F
(v)
(F)
A uJ e u r. ,,e. lr el a e
(F)
N sb s i c asdlgi ca
_,
p e 4, chama se II- Ddasduaspropolics "/r v 4" (l se 7 "disjuno dep e 4" aproposio sepel ou ./"). A disjunop v q ser verddeira \erdade ou./)b rcno\urnd dd\propo.ine.,'f ra; c scr1s penas no casoe' qesduas(p e Exenplos ) 8 >6 - b)5>3 v 8 =7+ l -( v)
v'
c) A Lua umaestrel. o.r
FV l . Da J a' J u a . p r o p o \i ! e ./, . q , . : r o o p o sio se p, cnto 4", que se indicad por '? - , 1 . ( c h d m a d r d e c o n d i c i o n | . ' proposiocondicionlp- q serflsquandoI l or \ e r dJ J i r !| , 1f' a l. d :e .e m \ e r d d J cd n o ' o u
v .5:3 v
(v)
5 = 8
li
( v)
d ) 5 >8 F
(F)
A tbelaverddedaproposiocondiciona:
8> 9
d)
.-
8>7
(v ) (v )
vv
b ) 5> 3 VF l \ . D ddr sdu a sp " o tn i\ o ( ' f e 4 . a p r oF ^ i ( ' 7 \ e . e . om en r e . e . q . . l u . e r r n d i c d d rp o l f - r". e c h l m o d r , l r b i c o n d i c io n | . \ l - q . e d r e rd r d c :r r tr p o i \ ao br c o n d i . i o n r r ' u J n 'b , ' q u a rJ o r r . / r o r e mJ m b ' \c rd ,l e i r ao falsasie serilsrnos dems casosExempos ) 5= 5 s e . 5 :4 + l s e .e s o m e n l e 5 >6 (F )
2+ 3: 8
FF
3+ 2= 8
Sua tabcverdade:
vv
b) 3>2 VF c) A Lua uma estrela se,e somentesc. t' o So um{ cstela. (l ) s e ,e s o me n t e se, 3>4 ( F)
1v )
_ [ "*u"" onro*o",uno"
5. Implicaolgica
Dizemosque rma proposio p implica umproposio q quandoa proposio condjcion /r _ r/ e Indicamos quep hplica q do seguinte modo: p Exemplos a )3 =2 + 1 =3 , =( 2 + l ) r . podeos usrosmboo +. poisaproposio condicion: 3= Z + l _ 3, = (2 +1 )) - ve rd dci a. ./.
' b) No podemos escrever que3 > 2 j 3 > 4, poi! a poposio condicional 3>2 YF + e = represenremj Enbora os smboos especlivmente. xt operao e uma eloenre poposies. empegacmo! aoongodossvotunespenas =, romanrlo o smbolo sernpre o cuidarlo dexs lo apenis qundo apoposio condicional for vcrdadera. .. 3> 4 ftsa .
. Equivalncialgica
Dizenoscue unproposio a un proposio q quandoaFoposio bicondlconal 1' equivalente Indicanos que r, equivlente a q do scguinemodo:p 1a./. Exemplos )3 > 2 32> 2 ' 1. Podemos saro snboo e, pois proposobicondicionat: 3>2 * 3, >2 1 v e rd ad e ra .
b)3 >4 3 ,> 4 ,. Podcmos usro smboo <a.poisa poposjo biconticiona: :>4 * 3r>4r verddeirn. F c) Nopodenos escrevcr que 3 > -4 ) ( 3): > ( 4)2,poisn proposio bicondicnnal: _3> - , 1 * ( -3 ), > ( 4), F
Not , i Embo os smbolos e e representem, respectivmenre, um! operaoe uma reaoentre prop\ie\. ernpcgdremos rn Longo dos res vohrmesapenas o snboto 1]. tomandosempreo cridado oe u. ro | en q uun d o r f r o p o , i c i , , b i . o n d r i ol rl Io \c rd a de .i .
1ls.
l4
I
!.::isr:r9re\
7. Quantificadores
berta-r + 2 = 5? Queva.ogico voc libuiria senena No podemos cassinc- comoV ou F, pois nos faaminfomaes sobea varivel. Ptrirnsformamos abea em umaproposio, ou seja,umaafimaoquepode ser umasenten qualificadacomo V ou F. devemostibur voess vrveisou utiizr snboloslgicos chmdos de "quantificadores". Estudarcmos o quanlificadonilesl e os xisaenc;ais. I. Quantificadoruniversal:V (l se"qualquerque sej",ou, aind,"paratodo"). II. Quantificadoes I (l se"ex;ste pelomenos rn")e I (l-se existenciaisi "exse um nco"). = Nosquatro considec N 10,I ,2,3,4,5,...1. exenplos seguintes. Exempos qeseja ) (V-, N) 0' + 2 = 5), quesel "qulquer , 1 eenenro de N. tem-se + 2 : 5", umaafmaofalsa. peomenos b) (fr. c N) ( + 2 - 5),quese "exise um.v.,v elemento de N, talque.r+ 2:5", umafirnoverddeirc) (l L.-r N ) ( : r+ 2 = 5 ) . q u es e l " ex is te um n i co ,j | e e me n l o de !,.a l q u e"r+2:s ", umafi.maoverdadeira. d) (:lx, N) (i! + 2 > 5), quese1"existeum nico.,r, r eemeDto de N, tal que + 2 > 5", uma afimaofs.
Exercciosresolvidos
seguinies sop.oposesCl$ilcd cadaproposio comov ou F: i;.ili';ita."i' d"li..a"s c) a+ 5=6 d ),+r=10 a)4+ 2= 6 b ) 2+ 9> 5 Rsolu prcposiotodaamaao que poie srcla$ncadacomV ou F-Asim. lenos quc: . (a) umaproposiovedaden: . (b) umaprcposiotlrai bes. lois no podemser clasif,cadascomoV ou F; sosenLenas ' (c) e (d) nsoproposies, izilli 5saa.r,5 ;3,4,a Resoluo ' ^?: 5 < 3: t-il decaddumailessas sertenas. * l. escrcver d nega . " 4r5 : l.
r',1s bsicasde gl
R.5
As poposies"(t V q) e ,p -{ i r nesmr rlbcla lerdadei por ss diTenos quc so prpur!cs ^ equivlentcs, ou seja.-(/r v q) e -p -q. ^ De lcordo con a concusodoexerccoR.4. escrcvcraleeao d pposjo.,Joo ailo ou go.do.,. Ioo no 11 e no .nordo.
R.6
q) c ? v -4 soequivalcnrcs.
q) e -p v,q tnr r mc!a abel. rerda{le.renos qe: -lp ^ ^.i Daas s propsiespe q. conp a rrbca vcfd.de dep ' 4 con .lc -q * -f.
-p v 11.
,t;
8.8
De a.odo com a .onclusno do exe( io r{.?, escrcl,cra proposiequvalener'.Se Cetso pa Gullhmc, cno Riia espo\! dc Celso SeRiLanoesposade Ce\o. cntio Celso nio pai de cuilheme.
a) (v ,, ea( - = 0)
V ou F:
5 : 7)
c ) (1 : . Z) ( r d ) ( l - !. 7 i ) ( r
5 :7 ) 5=7)
a) V poisadiferena rzercparalodof,. b)Bpois, senzms-: , tere,os a senbna 6 5 = 7. qle fals. : 2 1a : c) V, lois cxse que 5 7. - d) V poiseiistee nicoo lalor 12pda-ral que, 5 = 7. e) F,poisexistcD doisvalorestara:3ou 3tlquet-9_ r ,r . p . r o. J or qu e \ . , \ . a /a i e u x r d e ' r ,c , - j. *" - ., " , " ," .
',
i
Exerccios resolvdos
ii:l{i:i Esc.e"a
'h:
E .."u"r
"
Exerccios btsicos
E. 1 O r x i . da ' \ n . n ( d . . c e u i [ - . . a op r op o i \ o .1 a) 5 3 : 8 c ) r + 6 = 10 b) 8> 3
g::'iii Sen.lop: 8 < l. a: - , r: r nmero paaescrev egaiodecada umadesassenlenas. B:3.rirCla\slquc cada umadasalmaes coo v trFi par a) 5 nnro e 5 nmeronp. f e) 5 > 5 ,l q { r nmClo pou 5 e n e o rmpar. ,/ rr ) r c 1 nu m e f .r p o u a e 4 u l r p l o d e l. : S'. of d 6 n m op r r 6 mu l r l l o , 1 c l. ! B : , ] : i Us a ndo a q u v a l n c a - ( p v q ) ( - " ) ^ ( - 4 ) ,e sc re va n e g a o d a s e n te n a " 5 n ne ro p ou 5 d Biii:'.l Es.e'a a ncgAo da sentena "Cdlos foi liaj ou foi escola".
[_,r-=..==a,r=
e (-p) v (-., esevneso da senLe.alos csoD,s e foj vjal'. ^. iti'irl ese'a a negaao oa sentena Micia Dovorouc ibi @ cjnema . r$.Si:il ctasinque cono v oDF ca.laumadssenLenas: (v) (>0). i a) serdoa um nmero.lem-se c) Searlorum rnero, teh{e (:r) (>0). F ( V ) ( + 2 = 2 + ).V b ) sc ld o u m ne rc . em s e G ) (-r> 0) - . , d ) s e . d oa mn me ro te . m- se illtli Usandoa equivalncla-(p
E x erccio s complementqres
Numa renrenaao ripo p - q. o condicional ' s pode ser substitudolela eaode imllicaao il!1ili::: qumdo a serte!ap ' 4 for verdadela. Substta.quandofor po$vel. o smbolo- pof +. a ) 5 > 3 - 3+ 1 = 4 c ) 3 < 2 -6 > 5 bl6>5-3<2 dl3+2=-5<1 * s po.terse slbstiludo pelo snboo de equnanciac ,iii*,jiii Nu-u ,""t"n" ao t'pot .- 4, o blcondiconal qumdo a sentenap 4 for veidadeira.SubstitDa. quddo for possve. o simbolo* lor e: a)9 + 1= l0-5 >2 c)6+ I = 5.'6 + I =7 b)3<5-3 1= 6 d)<1-3+1=0 g,: Clasifiqe cadaua dssenLenas cnV o F: a) Sendo - un nnerc.tem-se,> 3 3 - > 2. b) Seldo-un nero,Len-ser> 2 = r > 3. + ot ingulo c) BC u lringulo .etangulo ACposluilpenas doisngulosagdos. d) O tringuloAC possuiapenas + ,,1-8C dois ngulosagudos um rringu1o rengulo. = = e ) S e n d or u n n m e r o, t ems e f 9 r 3. f) Sendo r nm nmero, tem se = 3 + rr = 9. g) Scndo r nm nmero, tem se2 > e r > 3! h) Sendo !m nmero, tem se.= 25 ei = 5.. ) Sendo r!m nmero, tem seJ pd se,e somente se.r + 1npd.\ j) Sendo , u m n m er . r em -r , ; p J. e r .r .. " ' me n re . . ) (S u g es t o : pd ac l as s i l cd c om oV o u F u n a se n t cn a d o i p o p cq . e n l e n d a a c o mo p 4t t^ t -p .) 1
nor quesLbls vrdde de-(-p) e dcp soisxais.) il'iii uosne que-1-p1er. (Suseslo: bst a "Nao verdadeque Mcia no voltou . -(-?) p, d um serteraequivalente " "q.ir"ter"ia equivalenre d cadaumadasseNeryas: ip-]r;':Usmdo a equivaltuc(p - 4) e (-q + -r), es.va una sentena a ) > 3 - > 2 b) Se Ruqul mulher do Jos,cntoBero 1lhode Raqucl. c) Se um trin8xlo retngulo.entoo quadndo da medidado maior ado 8nxl somados qudd ados dasmedidasdos onlros doishdos. ici$:l:,: u*"4.
OV r.,,+h iY,i{ilili'tv*t*,i" que spl p."s srddezas a e-! so taisque."ser = 3. eniao secnclur 1 = 7 . Pode = =
/.
d )f r7r, en ao )=
Captulo 1
Conjuntos, subconjuntos e suas representaoes
l. Introduo
A eor dos conjunLos foi desenvolvidn pof Georg Cartor pof vola dc 1872.Delte oL1rs anrs contribuiesddas ntcmtica por essaleoria. destacan se as defncsprecisas dos conccilosdc inff nito e infinitsino. No ncio do scuoXX (9 0 l9l3).,leori de Clarorobtele un nlrxlio nestivel dornlcmri co, trlsofo e socilogoingls Bcftrod Russell..!e anavsda teoria dos tipo! elirjnou algunspr. doxos da teoria dos conjuilos.
G eofg Cant o r1 1 8 4 5 19 1 8 ) l e z d t e o r i do s c o n j ! n t o s ! m v as t oc a mp o d e i nv e s l i g a o ma t m t i c a.
primitivos 2. Conceitos
Pr dar incio sua leofia, Geog Canio admittros conccirospdnltilos (o-delnnos) dc "con junld e de elenentode un conjunlo". .uc cxcplificarnrosa scgui.. A idia de coniunto a n'esnr dc colco.
a) Umr coleode revjstas nn conjrnto: e cdcvisl r elemento desse conunto. b) Um time de fulebol um conjunto! e cadaa1le1r do dmc unl elemento desseconjxmo. c) Os rlunos de sla salade aula lbnnam unl co4junto: c voc um elemnto desse conjunlo.
E usldarmosnomesaosconjuntosusandoletasmaiscuas de lIma , B, C. D, ... . Os eementos de um conjunto so comumene represenadospor eas minscuas d, , ., d, ... . Note, nos dois exemplos aneriores, que elemento do conjunlo e no elernento do conjunto B. Tri' filo! lerio indicddos x (l se "u peence a ") e & B (l-se "Il no peence a B").
Exemplos a ) : 1i Y Propridader Enlend bem: . o conjunto fomdo por todos os pases d Euop; . o conjuntoB formadopor todos os mamferos. b ) B: { Propriedde p
4. Tipos de conjunto
4.1. Conjuntounitrio
Conjunto unilio lodo conjunto fomdo po um nico eemenlo.
Exenplos
):
t5.
Considereoconjunto,4:\,i.b,c,d,e,s,hl.Cntdoseselemenros,umaum.consesuim chegar o"fim" d con(agem. Porissodizemos que,,t um conjunlo finito. Exemplos )B:
b)c= {i .2 .3,4}
c)D:{
-r brasileiro}.
Exenplos rC\ a b )B: \ a e 7t r e p 0 .' .4 .6 . 8. ... . plo r3 ) = { ... 6, 3.0 .3 ,6 ,9 ,...1 . r d ivsve
11
f-r.*.r..r*r,*,-,=
(U) 5. Conjuntouniverso
Q, ., rd ne.r J nJ r no. l n r r o11 ". ' h r: r, ,. .d e. conjunto de todos os seeshxnrnos qre !ivet.ln J d o d- l on iJ r . | ,' r ' ir \ i .e r .,r ,o( .: so (U) do estrdoer questo. QMndo estudaros.s lgur.s conLidasntr t. l: . o .u r L u , c . J * , . f. , r' ^ l . * . l l . I o conjuntoxnilerso do csLudo cn qucsLo.
^+zl ff i@
Asstu, podcm)s gen.rli7{ri Cuiosidde
En cltudos antigosda teoia dos conunLos, rclmiLiasc r c\istncr cloco' iu nto tlni\ | .rbsu, u I o, isto , o conjunto qrLe possuitodo e qualqucrclcnelo.Is) trcvocou gunstrradoros na Lco x. que reveclc scr rctornulda. Aps a refbmuco. po!ou se quc no xist o conntonvcr) rl')luto. Fafenosessapro!. .L tulo de curjosdade.no cpruo 2. rps estudarmosdlguns p r:rqujsros
. Subconjunto
Considremos o counro B, l)nrdo por todosos brsileiros. Com os elenenbs dc I podenos for, n1ro co.junio;. dos hornens basilciros,c o conjurto C,.las nrlheresbmsilcjras.Dircros.lue os con jnos l1 c C sio subconjuntos deB. De rodo 8er1. podenos defn: ScndoA eB dois conrntos, diz sc quc ,1 a subcoDjunto.lc B sc. e \omertc sc, todo ele mcnto de petence8.
12
b) .{6.9.6. s] r {9 ,6 }
c) {2.8l c {2,8i
ra/ioe.L,lr.onJUnro o r"njunro dequalquerconJun.,O 9.,4.i Dmonstro quepodemos pnprovess popriedde Umaestratgia usr supor queela falsa. ou seja: faso (F E A C A ' que:se fsoqueO C aento Ora,peladefinio de subconjuno, iemos exister,tl que.ir Oe ,4.Mas isso umacontadio, poiso conjunto vazonopossui elemento agum. Ass;n. a afirmao Peoprincpio do terceiroexcludo, quegirantequetoda Z C A no fas. proposioouverdadeiraoufls,concumosquepoposioOcvrddejra. (c.q.dJ Exemplos a) i c Ir,2,3l Pnrdicrque um conjunro no subconjunto de a, simbolizarenos assin: e a Exemplos a ) 1 d ,h, Ll la, b, d l (l sc" noest contido em B") ou B y' (l se'" noconrn").
b )Ae B \o u B . b A )
c ) e B ( o u B l )
ao
, r l=01
Exerccios resolvidos
,,;:i Rep-*'t*
a ) ={ rN
l= 91
c)C = \r 7 1
13
[-tr...,-rr*,..,=.r==
) = 1 3,,{ ,5.6.7, 8, 9. = 9.1emos b) Rsolvendo a equo-, quer: a!. isto,r = a3. Como3 e 3 s nncrosilreiros, : concum osqueB{ -3, 31. - r c'A umu la F 'o u.iv , dp uar equa\o do. I gnu r , , D r o, " , . on ,t" Naequ a o 2r: I I' 1=0tenos :a=?.r = rr)' l' '..,- - r' .' ., 1e. : L t -'.l
AZ.rem\o' | 2 -7e ll:l oa.minar to,tos os subconjunros do conjunLo : j a, . . . 'lh: o s sc orjunlos de,4 s or,.1, - Z: A,: A,= la.b,c ). ii.3 lal: L: j . = { a, .l i ? = l / ',. : lb lt A, = l . J; ,, \ = 1d ,
9A l t,2 l n ) {3 ,5 , 2 ) r 1 3 .5 J
a) Hlois o lico elenenro (3] rmb elemenlodo do conjunlo coljunro{1,2,31. b) postodoeeme.to do cnjunto I mbm eleenro do conjunto {2.3. { t,2, 3 ). c) F. pois a rclao (c) de incluso s podeserusada enLre um subconjunro e un conjunro,runc enre eement e conjulo. d) V, poiso elemento 2 elemenlo do conjunto Jl,2l. )F.I,ois todo eleenro de 12,3,41tam b e l eme nt o {1 ,2 ,3. 4 ; l og o. 2, 3 ,, {c 11, 2. 3, , {} . de t V p,, . o \Lbcor,unr^ o e qualquer de con-Ln o. 'r e) F. los a rcaode peincia (e) s pode ser usdaenirc ccmcDtoe conjunro,nnnc entlE subcon jnro e conjunto. h) V. poistodoelemento de 13,51tambm eemenr de 13,5.21. r{iii Dds os corjunros ) : Ia, b , . I e Az : \d . el , de qulntas mdeiras diferenre!podenosescolher um e1e, me de reu mde r? Resoluo Vamos cons.uif u'natabela descrvendo todas asposibilidddes deescoha: Esa tbeld possui t.s ljnhaspor d!s coluns; togo, posui 3 . 2 : 6 elenenios. As$im, podeososcohcr um eleento de r e um de, dc: 3. 2 : 6mnis diferentes.
IL
++
L!
Nmerod erehentos d2
Fi6ji; Dads c mnjros \ = ta, b,.:),4 = td. e] eA. : {t s. l?.il, doqldras naejEsdiferenres podemos escolher un elementode,4r.um der e u der? No erccio mrio vimos que o conju.to a dasposibilidades de escohade u elehnto de e um .le Az: B = ldd,ae,bd,be.cd.cel.
14
conj!ntos,subconjuntos e suasrpfsnis I Vaos conshxir nma t bela descrcvendo 1odsas psibilidades de esclhade um elemeDtodeB e um
,'
11
g3
Esa trbel posui seis lnhas por quarro comsi logo, possui6.4 = 24 elementosAssj, podefts escolhertr elenento dc r, um de .4r e un de r de: 3. 2..1 : 24 maneins dlrcntcs. 3.2 4 = 24mne !s dl qent es.
F :t:rDads s o r junts t = | a.b. cl.A,: ld ," l , A 1 : \ !. s. h, | l , 4 = U ,k,t. n, n l e r : { D } ,d q u a n r as podcnos un elemenro de^,, um dci, um der. u deae un de,? ndelas diferentes cscollrer Rsoluo posveis: queo !mdo decscolhs Pela Lerior.lemos lrop.edade 1: 2 0 ,(,) ,( J ,( .a J , (A J ,( , 1J= 3 2 ' r ' 5 R!7 Qunrs sbennos o conjunlo,l= {a, ,. possu? a, e . h dursposibildds: ou o N lonn de u subcorjnnto de. pa cddaum doselemenlos esl .osideadopeencer ao subconjunto a sr fomado ou no.A$in. ur subconjunro elemento (N): posiblidades. (S) qudo pd! una das no escolbemos cad.ccmento de sim ou deteminad
a,b.cl-
l\
NS
l\
l\
15
.-rr*,
**-rr*
"
suas reprs.ntes
N ,,
Podermos te calculado o nherc de bcnjuntos de peta poprjcdade enunci.I na re$iuo do eaer cicR.5. consideando os conjuntos ^
B, = l s, N ,8 r = ls .N 8 r= { S ,N ) , 1 lqu e
A:\ a , b
sN ;-
s ;:-
sN -
Podenos escohe un elcDenro de ar , urn de B: e un dc B de: ' n(\) nlB):2 2 2 : 2r : 8 mdelra! ditcrenres. "(B\) Loeo, o conjuro A po$ui oto subconjuios. i8l Qnos sltrcoljuntos losui o conjunro A = 1a, ,, .. .t j l I a b . .j l
{ i i ai
Asn .onn.od cpo siblidldc sde esco lh a [, ar .o sq a r ro c cme n o s: 2. 2. 2 .2 :2 1. . Logo, posui deze$cis sbcojnnros. R.i:' QuaDlos subcniuntos po$ui u corjunr com, clerent{)$? Sejr n = aj, 4! d., ... a, n conjunto pa cadretemello.le,.l. com, elenenb$. temos duas lorsrbi lidadcs:.S ou N, Poarro o nner depo\sibiidades dee$colha p.ra os eenenlos :
LoBo.posui 2, subconiunos. R.t0i: Rccordenos aleunas notaes e aleuns corceir\.h geomeria. . Pontos soDomeads por lerras lalinas mansculs e defma (,,1, B, C,l),...). . Rctas sonomeadas mi!scnla!(a,..,... /,,, |...). lor le.s laLinas oe. ' J e -\tr emo\4 e l] e in o n d J .r p o r tj ' Um "egm enlo . Ua sem-rerade orjgem A quepssapo., i.dcdaporB-. . Umareta trn corjunto de ponrosibgo, cadaun de \eus porros trm ccmenro da rta. . Umasenl eta Dconjunro dc pontosi logo,cada um de scus elcmenro d. semi_rc. lorlos . t.m sgnerrode rt! um conjunro de ponros: logo.cadu de sens ponros um elemento do seg_ ,1 6
r
conjunos,subconjuntosesuasrpsns .
b) c,
c) { ./
er e )Alt cr \ DE C g) AC h) c ,1c
a) V lois po!1de r. b) F. pois a rcl:o c s usada entrc subcnjuo c conjunto o .o en1oecnento e.onjrfio c) V pois o poo clenenro d. reta/. d) F, pois ,a no elcmenlo de /. ms sin subconjuno de r' e) V. pois todo ponto da semi-ttr,1 lemerto dc r' f) V. pois todo porto dc D l.mbn ponto de ,4t. Logo ! rco c e coftta g)V, pois o porto dcC. h) F, I'ois relaoc \ nsadacte slbcoriunl(, e conjunnr.e no entreelemeo e colunlo' lRi:l A supecie d lousa dc su clase uma $perfcie llana Por iso dizo\ que elae contid nn pldo. Esseplano innnilo. isto , nse lim1as aryens dd lousa.Un plato .onslitudo piifinios (disilnto, e contide nese pdo. pontos:e Loda reta que lssa por dois de sels PonLos Em geomebi. podc{e represenid u plmo po u pdalclogramo e usa se um! lct gEg ninscula (o, 9 . ' y,. .. )! n denonr inr o. Sabeldo que os pontos e D peencem o pano d (l$r! !o lLo) e qe C npecnce a d. clsif,ca cd una das almaes cono )Dd b ) Dc d
Exerccosbtscos
Rep*s.ile nafom' tbuldosconiunlos: l.F.lllr:t: a ): Je Nl3r -4< 2 + l b)8: { Zl-3<a < 3J .)C = 1xe 7t tu +5>tu+91
17
'.-r**,
**-"**
" "!as
prsn,s
.)C:1 xe 7 /. i
5 i +4 =0
a ) I1 .2 .3 c 1 1, 2. 3. 4 , 5)
b )\ - ' 7 c) { N dirise por 6 c { N r divisvel poi 3 l d )( N r<1 01 c lZ 3l: ->
l t , l - < 0
C,.n{dc rc o. c or ufl.\ 4 e a e .td.\ifiq u< comoV on F cadumddsannaes: a ) 3 , b )3 c 3ed. c)3 o ul8, d )5 /e 5eB , )5 o!5B
f) 3 e3 e r .
g )5 A e5 4.
8.6:De acortu con as convenes uriizadas no cxerccio R.0. clasinquecoo V ou F cad! uns.flaes:
4 1 1f
h) Dr eDr j
b )P rouPC.
h ) Pe C e Pe r.
, L c.
k )P0c f.
:,tiijitl conside um ptmo d, Dmareta r coniida em o e ur reta r que pssui um njco ponto ,4 on comumcom o plno o e no concoente comoV ou F: Cl6tinque cadaumdasafirmas
a) rc d
b ) 0
g F ac d
) igo j) Sc ,{, e r e M dislinlo de , ento M d.
c)co d) r o e) f c d f ) aa o
de4 : (1.2.3. os subconjDns IFj::i: letemine toaos isilli subconjunbsposu un conjuto d d7eements Quntos
=''} tc"iauooll
chsinque comov ou F cdauma dasanrocs: a) 2 { ' N lr p.imol h l, c \ l epmo c , \ '.im P" r.. d) { aLl{ I divi sorde8 I {r N d i vi
o {' e z 1 -- t
+ -; '
=t
cN
pcdito c) { Z qadrado c ['{. Detemine o nmerode elemertosde 5 I 2 sDbconiunlos e posui exaramente um conjunLo
$,i*:ii
a ) sc 5 B .ent o5 e. b )s e 8 ,e nr o8e B. 7 e . c) se7e B,enro a sesu inndto? ii$ii euc spl Q'nl ,lo, "onjunlos a) {i l.1r< 5 b ) { r Z - i < < 8} c) lrz rdivso.de8)
1s
Captulo2
Conjunto cujoselementos so conju ntos
r. rntroouqao
Considerenos o conjuDto/ cujos cternenos ' i. o. . i r r\ o< r u r r\ o l . t J e d. pJ r. ,n o. : np r, , nto bnsileiro. Assim. renns. por excmplo: . ur i n e d o ( ,r r r. n .d l j Dt o B; . o ime do Flamengo trn elenentodo con I 'o '' { rr. rJ oo .. J , J t r n . c r n . or J | r. i e le rr r' .J q , ' eo . .{ l , r nr o 8 . . rn c or t, , ri i i | . elenentos so coniunlos. A rd . . ^ d e .. e c \ er n f t u F - eb- r^ . . , 'e er rJr e rr ( a o\ .. !e l . r n . rj r' I p n. n I .or ro (l er .r' t. . o u| | . ^ c o t J l u. . I ., . \J rr ,. ajudara cdendr a defioscguime
Exemplos a) o conjunto : I l, 2, 3, 4, 5 possui cincoelemenros; loso..j() possui 2r = 32 erementos = b) ocorjunloB 1.,1 : possll1 elemenro: ogo,/(B) possui 2L 2 eemcntos c) oconjunlo C = 1 I possui 0 eceno; logo.9(C) posrui 2,,: I elemeno. ,20
I I
I
conjuntocujoslmntos socnjntos
s Exerccios resolvid,o
= 12.5.detemnar9(A). |Fjii sendo,4 Resoluo ecsLogo.lemos; dc,4,e somentc O(A) o coinrofomadoporlodosossubconjurtos s l A): { o . { 2},15 .I2 ,5 . o(). ij senooa: I7, deteminr Resoruo
9(A) A : o. dcteminar sendo iirirli Resoluo = lZ. lo-so,9() qe o propro o (vazio)i lubconjlno, posuiumnico O conjunto .{A)= {1]I un conjunro que o a. umnicoelemento. io .9() possui uniLrio. cudlolo conjunlo
v ou F cadauna ds que9() : {2, l1}. {2 ), {1.2}}. clasincd como ;;*ll s."a. e = { 1. 21, Lenos '16r
rolc!
.r ,llLJ La,
; .i
'
drlll-
c / lF
P. )
"ri l' l. 2
rrl
|
i,il
\ '! P t A \
r tre r, t,
.7 ' 4,
t ,a
deg(): de elenenLo de.e iodosubconj1o a) v, pojsconjio {l subconjunt de Ai b) V. lois I elemento deA); c) 4 lois 1no subconjub del loso.nolode serelemero de,'t:oso, eleme o de9(.1) o contlo {l ??(A); d)n pos{1) subconjunto e) Y pois. sendo {1 } u elenento dc qA). emos que o conjunto formado Por esseeemento;isto ' de9(,4); {{ }. subcojunlo f) Rloisos nic os elenlos dcs 1e2 : oe o. ocon j nn to {1, 2 n oe l en ent ode i g) Y Poi! o corjunto I I , 2 slbconjunio de,4:oeo. elementode +(); isto.1{1,21}, um eemenlo. de9()rogo.o conjuto fomadoporesse h) F,lois 11,2 um eenenL .?)r subcorjub de9(A): o coreb {11.2} c i) V, los slbconi unode./t: ogo.A eemnlod9() deAr o8o. elemerto de'_p(A); ) pois o conjuntovazio sdhconjunto de qualquerconlunl k) V. pois o conjuntvazo subconjunto a cjnco pdsuas As Pe paicipa de um joeo ondedrye responder in51ii:N'- p."c.-, a" "' u speclador coftspondem a lrmios difeentes:nm rcgjo. em naesdi ferentes, dinculdades gunts,p apEsentarem goha pmio e. o espectadof geladeira. Pia cada rcsPosta um rdio, u fo8o. un televisore um preniddo (ou no) esseesPectado'? coespondnle perguntd De quells nneirasdifcrcnespodeser Resoluo as cincopcreunlas. O esp{rdorpodcera Lodas Seja = lP,, P?.P,, Pa.P! o corjunb fomadopels quatro, ou, aind, somente ts. ou somenle dud ou estosasou rcerlar pems ur!, ou aceff sonte posveis dojog igu] aonmerode subcdjunt'rs Assim. o tolal de restados acear ascin.o resposias. : 32. d e .is to.25 entrequao coresdistin rrittliii Um artistdplsricodevep1ar um panelcmpeo me.os dlas cores,sclhidas para pntd panl? o de coresdiferentcso atistalode escolher is. Qudlos coniDntos Resoluo S eja = 1c ,..,.r,.a}oc onjuntod as cor c sde qe oa i sr d i sP e. entre.r..,,.r e.a Poantoo nnerode conjtos de oes escolhdas ter pelmerosduas O paineldeve cores dilenles que o asl pode escolhr o nmrode slbconjDntosde. exceto os subconlntos Lnir ios eo\url - 1. 4 2 T"t"l d" sbconjri0s de d subcjuntN unitios de Subconjunto Yazir) d
,.
Z .-r^"-',""-*-.*"-"r"*
Curiosidd Conlome promeLcmos no capluoI, vamos povaragora qe no existeo conjuntoque possui qualqerelemnto. Demonstro Conlideemos um conjunro .birrro U. cujoselemenos soconjunros. SejaBtaL que:
.
8.3 8.4 8.5 8.6
l .i ii i :;l.i...::]jl..:::]..::.:':.::.|:.:...::.
:;i:.::.ffi
Exerccios bsicos
= 17.8,91, B. Ir! Sen d o dereminip(). : { ,7,8.9,.letc mine 8. 2:l : Sen d o 0(). Sendo,l- {2, r,.. d,...1, quxms possuj?(r)? clcmentos Un conjbto posui ele.renlosj quanLs posup(): elemclros O conjunto dasprs dc um conjrnto.9(),possuj exaramenre 256lemcntos. eual omcro oeeresel do,l la.b.. . emu.q-e: .p.4,, ?. l rl n , t . t r. ht . tJ . ,. . b. . . a. h. ,
c) td l c
22
difdenles poden serreprsentdar por essas dez ]Dpadas? Qudtas mensagens = { , h. c. d, e.11 $'$.iilauutos suuconjuntos cn pelomenos hserenentos possui o conjunto
poln. tern.id. Qub |.de .e, . o,^vni.* pelo rruido' com en men. r,<. Jc$c'
l6lll
pda a fabrcao Um raUricmteae perrunes dispe.loilo sncias lifernres de perfues- Saten.loque cadamisturade peo menosduasessncias resull2numafagrnciadiferente.calculeo nmdo de ftagn, cias oue Dodem ser obtidas.
23r
d)3 cA
t nais do e um conjutuoa possuim emento G. M. sdra Cara-sP)Un conjuro possu, elemenlos. tem_se que: qu. Sendo r ), os nmerosde subcnju os de e a, respectivamonte.
c))=t
r.
ffffi
(]ICE) se um conjDnlo entaoo conjuntog\A), dasPaos de, possuiI elefrentos. A poss n elemenios, do conjuntodaspartesdo0()? Qua o nmerode elementos
a) 2'
d) 8"
e) 16'
, 24
)
Gaptulo 3
Un i o e interseco de conjuntos
1. Introduo
Consideeos seguintes conjxmos: o conjuno ds lunasdo cogioque,garn voeibot e a o conjuntodas lunasdo colgio qejogm bdsquetebo. O professor de edcao fsicmrcodois treinos:pro primeiro, oram convocadas aslunasquc jogm voeibo o br,squerebo e, p o segundo. 1bn convocadas s alunas que jogam voteibol Ts amsas, Regina, Crisna e Rita. so josadors. Resina jos s voeibot. Crisrina josa s bsqetebol e Ri1joeavoleibo bsquetebol. Quem,dennc etas,devecomparecer ao Drimeiolreuror fq u cm de\ ec o r r p a r e c e Jo segundol Caro que s ls devem comprrecer oprimeiro reino e penas Ria, dentres ts.deve prcpal Esse exempo nos judal a entender s defies seguintes.
Exemplos ) Sendo : 11, 2, 3 e B = { 6, 7 , tem os q xe: A U B:1 1.2 ,3 ,6,1 ). b ) Se n d o C : { 1, 2. 3. 4} e D : {3, 4. 5, 6,7}, temos que:C U, = { l, 2, 3.4, 5, 6, 7. c) se n d o t = { 1, 2. 3} e F: {0 . 1 .2 .3 ,4 1 te , r n oq s!e :t U F = 1 0 .1 ,2,3 ,4 .
@@
Toda .egino tachurade
f ," r*-**.0".-r.* -.
2.2. Propriedades da unio de coniuntos
:]V, B, Em pticua, temos.Z J A = At A U A = Ai U : a
{-r ei
de conjuntos 3. Interseco
po n ,B(-se A inseco B"), o con e B. queindicaremos A inteneco dedoisconjuntos jun|o cujoseementos quepefencem a A e a B. Em smboos, sotodosqueles
Exempos : { l, 2 , 3 ,4} e B = 1 3, 4,5. 6, 7 . te m o sA n B = {3 .4 J a )S e n d o A =O . b ) Se n d o C= li 1, 2, 3| e D = 1 7, 8, 9, 10) , r em o s C n D se, inteseco entreees fo o conjunto quedoisconjuntos Dizemos sodisjuntosse,e somene (b). que eD so disjunros. v,zio. Noe,no exempo C c ) S e n dt o = 1 a, 5.6 ) e F : 12 .l,4 ,s, 6, 7 ,te m o stn F :1 4 ,s,61 . Notequet n F: t. lso scdcveo ftode,Ec F.
n
B - 1 ,
Empaicular, temos: J A: , A A: A; :
II,
CoD se q ent em en tc , o s :r n r n r te m
YA ,B,C .
n ... n ,4 ,, : { - 1 e . 2 e - ! 4 3 e . .. , 4 ,, 1 .
Exerccios resolvidos
a "o "a "' l di i s 1 o* = t r z l -3 <r <5 1 "o t ".r o s Detemlnar, U a e nr.
Resolno
e B = (a z 2 <_ r< 8 1 .
A= l- 3,
Logo,
U A = I 3 , 2, -,0 . l , 2,3,:1, 5,6,7 e A l \B :1 2 ,3 ,1 1 . ne*", lembr-se ddsconvenes: h,i,i ot'"*-d" " aretaquepss F represerta petos pontos eBr ' . d regeserta a semirera.leorigem que pas porB: e
.,48 epresenta o segmenlo de reta de exemos e B. A .i n r d v o F m ( add t m- da\ ,f r o.. a) ABlJ BD : AD d)4D
= 82 e )P ^DE E : 4L r) ADacD = CD
h) A B U B A = A B
=L o4[.i p.
Rsouo ) V, pois ,{, o co.junt dspont$ que peencem a IB o Dj b) 4 pojsexisle pontoem,4, quenopeenceJ 3 e nio prrren.e CD. po exempto. n pono errreB eC; c' V po \ AD e o con untodo. poro. qu. perrencem e a AD: ",tD d' poi. .,p onr o l. poe \e mp o. p e,r en e.a 4 D e a D d . e n a o p. - e r a A D. c) F+oisoponL. po exempo, perrence De nopenence a BC: ogo.,4nj podelenencer a AD BCI quepertencem a e aD; I V poisCD c,4r, assinC, o conjlo dospontos qulerrencen aE e a F o conjuntoAB- c) R lois o conjunlodos pn1os h) Y pois-D o conjuntodospontosque pertercema ou a F.
= { 1, 2,3,4 .5 i
B:13 ,4 ,5 ,6 . 7 :
C : { 2, 3 ,4 ,5 .8 ,9 } i
D ={ 1 0 ,1 1} .
b ) n rn c
c)n An C nD
d ) (, 4 n 8 )u( cnD)
a )U BUCUD: {r r, 4 o u aB ou rC ou e D }. L ogo, UB U CU, = { 1, 2,3, :1, 5,6, 8,9 7, .10 , 11. b ) n BnC: {l r e r B e C}. L ogo, An BnC= 1 3. 4, 5] . c ) n B n Cn D: i xl e e aB e C e rDl . L oAo ,AOBai Ca\ D=. d )na = {3 ,:1. 5 rCn D={ . (,{n B) u (Cn D) = {3.4, Logo, 5.
h*..1 o tinet-, 05 con-unb\n. a e a '"p*..nra Hrchrd a regiao que represenlao conjunro
n(auc):
21
Temos,assim,a relresentao do conjuto n (B U C). Colsidere un co.jufio iFirirji'ii . lniveno a/ com dez elenertos. Sejam e B dois subconjunos de U ts que: possni n B exatamente trselemenrosi . possuiexatamente quatroelemertosr , A possuiexatancntcoito clcmentos. peence, U e nopecena U a? Qtrdtoselements
L n B possuils elenetos.Indiqrerosesse II possui qlro lementos. J indicas \ elefaio escrevendo nro I n regio n al ment(N At lallj portmto, apenasurn eldenro:
IV Cono U posui dez eleentose j foram indicrdos nove elemenos eb U B, temos que existe apes nm elemcnlo que pccDce a aI c no
2A
. ,t.: d ;;
(3 r
l xz r r r 1 ) = 0e 3 1 =0 (I) o u 2 rr-, 1 =00 D. l (I),leos:3 1:0 + 3r = 1 ..: Determinudo o corjunto soluos daequao Loe o. s r : l -1 . (tr). temos:2f Detemindoo conjuto soluo S,daequao a I = 0. Dalmua resolutiva daequao d 2! gnu, ar + r + . : 0. isto, _ '2 . ' ^=( b a '[
com A = ,'? .k., temos: t+ l I d f=
1 ) : 4 . 2 . l ): 9 . . r :
1l
' 11 1, { j l
= r Lo8o.r 1i. ', il
29
c = Ix e Z l
U A : { 2, 3 , 5 , 8 , 9 1 r n od i a g r a m a , c p r e s f l te aoadooscnjuts e B.
sabndoq! na tFi:'i:
= 11.2.3. An C : {1 , 2 ,4 ,5 }.,nc= 1 1. 2. 6. B= I l, 2 , 3 ,6 , 8,9 ,C = 1 1.2t. . 5. 6. 10 , A n Ba t C: 1 1 ,21 e Ua U C = { 1, 2 ,3 , 4,5,6. 8,9, 10,represnle osconjutos. ae C nodiagr:m aoldo.
1B4i; coside um cojmro universoU com dozeelementos. sejr e a djs subconjunlos de ris que: . n B pos ts elemenros. exatenle . losu i cico elemen l,o,. e\drammr: .I lossui seteeldentos. eurmente. pencem a U e o ?erlencema U B: elementos Quantos
30
iqifrl
e de u sojs que: Dois sulconjuntos um coj unroU losui lrecisanente 23 elemenos. . A possuidozeeementos. lrocismnle; . B possuinoveelomenlos, pre.isamente; . Existemexatmente cinco elmenlosde U que!o perrencem a U A. de n A. Deiemile o nmerode elementos conjunlos: a resio que cmesporde aossesuintes
c ) (n B) U C
e )GnO U ( n C)U(B n C )
b) Ana n c
J) n( duc )
ij$'i obseNandoa icua, lsitque comov ou F cadana dsafirna!esl ^) BD=AD BC b)A ACa B U\BC= .) E F A C= 1 Bl
@@
f > 0l B :l Di l 3 r
e)AUA T) CD g)aUCUD
:i i )
)(
E c D: 1 . ) A - , eD :A t EC niE= { B } s)E .t IE = a h) D nE = { D } E = t \ E ^E
Exerccios complementares
osconluros: ,,i?i saoaaaos A= lx eZ
I ) B\ J D
<r + 2; C =l x e z
x >ol i D=
+l F' " -=
h ) B n c nD
l5 a 8<+1 6 l o" - s <tr+t .
wi
31
a ) { 9, 01 b) 15,6 .9, r 0 c) 12.5 .6. 7, 9,l 0 l V:2:'::: (FGV Sp)A paehachuadaDo grnco a) n( B U C )
d ) J2 .5 ,6 ,7 ]
b ) n ) uc c ) ( u B ) nc d)u(anc)
e) ncnhuma dsanrqiores.
4( n F) nc b) rnG . ) G n ( EU r - ) d) (E n r ) u ( Fn c)
V4
r )Y c r
b)r'= I
c) Xn Y:Y
d )x =
e ) Y cY
, 32
4 Gaptulo
diferena Conjunto
Conceituao
no noiso dia-a-di.Vejamos. A idia de dferenadc conjuntos usdaIreqenemente Voc vai escola todosos dias d senn? e dommgo . Ceamente vo. rcspondcu:"Todos os dias mnos sbado Na vedade.vo. usoupard essresposta o conceitode difcrcn! de conjumos,ou sej.tirou do : conjunto {segundfcna, le-feira, quaa-feira.qujnta fcia, scxla-lia. sbado,domingo} o : (sbado. conjunto li domingo. Essidin selonnazadaa segjr.
con..rere -epre.enradu' r', Ji. o. conjunro. grana ao lado.Qua o conjuno do! elemeDtos qxepeencem A e no peencdn aBl -.') . 6 . 5 e | co n-unr e e ch , m , " ' c on -e junto diferna de e 8'. nessaordenr.
Definio
'
' :.
Em snboos.lelnos:
e
Exempos
1 , 1 .. - 1;'* tf ,,'
: { 1.2. 3 , 4. 51 c B : 14 .s. 6, 7 ,8 .91 ,ten o s : a) S e ndo,,1 - B: b) S e ndo C = { 1, 2, 3, 4 , 5,6 e, C ^:{6 ,7 ,8 .9 I. = { 3 , 4, 5},tcm os : D=1 1. 2 .6 1; D C=O. { 1 . 2. 3 1: r
Tda regiohachurda.epresenra ,{
,.
@o o@
Todr regio hchuad reprsenrr rr,
Todi a regiohrch.la rep.senh . Trd regio hachurad ftpresr / d,
1.2.
Em paicar.emos:
E l pa l i cul a r , -O = .
@0
a :2 .
31
2. Conjunto cornplementar
Qual o signficadoda pnvra"complemento ? de AurlioBuarque deHondEss segundo o dicionio "aquioqecompleta", Complemento aquilo que complet exatanenle a dia de conjuntocomplement: em relaoo condo conjuntodascorsoantes Por exemplo,dizemosqueo conjuntocompementa junto dsleasdo nossoalfbeto o conjuntoddsvogis. do conjuntoA : I jneno. feveeio, no,b, mo.junho' l Qu o conjuntocomplementar nove' B : lselembro. outubro, dosmeses do rno? o conin|o ao conjunto lho,agosto) em to dn que{atam odosos meses em praompltr dosmeses bro.dezembro , isto, o conjunto Defino .,; -" ::.':. ,l:,.:::
temos: Em smboos,
Noeque{- eB
e.ve}=B
le B
quenaoe*lste crzemos conlno. que c B. Caso B Exeplos n, t ",queddopor queAc B;1ogo, exise ) Sendo:: 11,2,31e B = {1, 2, 3.4.51.1emos , is to , k d - B - : { 4,s }. q u el N C Z:l os o. 1 ,0 , 1,2 .3 . 1 .e mo s 4. '. 2. I
35
,a
u.ffiffio^ 'i;',#f,'8,*#.,'rl"'
Paticularmen. Co = O.
Exercciosresolvidos
= { 1,2 . 3 .a.5 e a : i0. 1,2, 3,, {,5,6 .7}derern osc oi ju nt os f s S D a o os , ind:
) a ;
u ' '
d)
''
.r'
a ) B A = { - i - B e e.Los o.a :10, 6,71. b ) a: 1r l r e e Bl. c omoo. ro elem onr de o A rmb n ceme nb dea ( ouseja, A ca ), t e m d que A= 2. a, n, c) Como c a. mosgantid a qsrncla de Ln =, /.Lgo, L = 10.,7). d) cona G. emos quenoexisre L, e) Cono c , temosgdtida a existnc .le Ui = A - A = . il-ti oaao o oiasramaao lado,hachurar rcgio coespondente:
)( B)u (a ): t t C( e n a ) .
Resoluo a) Hchurunosasregies B e B - . rcP|e selando asno diagrdma: b) Cono n B subcotlo de,tcmos gmn,; * u" t 1r, 6n" in 6" f ,t e n r) =A - ( nB ):
))
Tod rgio hchurda reprsent
a 36
B) v (B a).
ltanrr
t'
a r ,e s e n d o ,6 e ( /U R) ' R;j tr_Fi xa d o unN c 6o r e sp e4a_ r e nc o\ c o m l l e f e n l ' r . o . a e U B, en lo a U- lachurdno dirgraa asre81es .oesPondenrcs !: a ) ( u 8 ) :
a) lmosque( U r) = U
( U a):
}) Finalmente, A nA':
37
Exerccios bscos
ii i 5co oaoos o\ !onjunto\:
8. , 4 . a = { 1 .2.3 ,8 , .4 .9 l e 6 = ,{,s,,7 ,8 }.
') F E
d) ( ,- G)u (c F )
Cc "r
b )G- E
c ) (r u c ) - F'
$*il:i
O C( rn G)
'r ' rn
".t,'os
r) B
b) c-a
c ) - ( dU C )
o ' cr r; Ct'u
r,p'
(d u c ).
38
, a e C ]e t/ sorais quel iriii Um conjlo iverso U r qne ,(U ) : 44. rs subconjunios . , ( n r )=9 i i8: ' "(): . n(B):22 1 . r ( n c) =8 ;
. r (B n c) =1 1 .
Detemine o nnerc de elenentos do conjuntoC. liil-i'; u. .o";"rt" .rir-so tal que,(ar ):39. Dossubconjuntos e, de U soaisque: 4t(A .1 B)'l = 32 k(A Delemine o nnero de eementos de ( U B )'. B) :91 u(B - ) = 3
i-iii!, r.e. r c so risque: "on;*to'l. . na nC-{a ,t: " .8 nC=a ,t.j }r . A n = { 4, t.r l .B- ( UC )={..}; . A c: la,i. e, l i . (B uC) : {sl i Dtemine osconjuntos ,B e C. L+!,"i,ii nep-'.nt" no oiue'-a sgDinteo conjunro {,4) .
.c
( u ): { d } .
3s
r
p u ' n :\o , O d c u m r l . e u mn mc r o C.8: _ co n. , u . um p o n r o \: ' o do o\ c o nJ n l o .l P O' n u rr r d i r r( b o er r O . D = \T e ts :\ Q a l Q o < r \\ A : I P ea Pc,=tli De1emine os conjuntos: TO < r l .
",k,
bk'
",,,
, f,q
ar ""
S e Y : nB nC . e n t o : b)l':{l l v: Z
c ) v: 1 2 }
V2
'
'*
d ) n B
c ) U a
b )( r uc ) c )a t n
d),4 -(au c) )A nBnc)
(Obsenao: dex em x com!ener
14 0
l-
Captulo 5
Problemas sobrequantidades de elementos de conjuntos finitos
Erdaremos nesecrptulo lgunsprobemas prtjcosque envotvemquantidades de eemenros de coryuntos finitos. Apresentaremos algunsproblems soividose proporemos ourrosparavoc. Lembremos: o smbolo r(), quese..'1 de,,.indicao nneode etementos do conlunto rinito,,l.
l.lnicialnentc, vas corsldda. o @njunLo ,1 n B que aqueled6 pesss que usd as ouas.cas, oD seJa. usn a hdca e Liunbm oNa B- Tal conjuno rosu dez elenentos. Pa ns ofienrd. vmos escrcvero nqo l0 n esio coesDon denr,4 n E:
IL O conjunto aquee das p$od que usm a hala . Tal corjuno posui 2l ceme.tos, porm na pae (I) j foran consideradas dcz pe$oas q E usama harca,,l, rrtdndo, poanlo. onze pessoas pda coD Plet o conjuto. o nnero l l deve ser indicado na rcgio r1 3:
nt
qe da Pe\'o_ 8, edqueledt'pc"os\que Iv o'onjunbB { rquele Itl.oconiunrorL ''' 'r,i"L;;i"-"ai,-,i". de amaca.seja r nnero usanomente o""'i'conjunlo: elenentos dese cinm: con;unto e aesse -".),". io eiiementm
5 + lt + l0 + r = 50 + 1 - 24 : n(B A) = 24 Cono"() = 50.dvemoster: I-ogo, z tlesoc usa' rcmentea mdcaB numa sala de aula de tinta alunos.lelgulando qnen RIEs; Um oroie"sor de DousDspassouDmapesqisa deAsh O " hav de Mchado de B ts Cubas, l; lido a. obs Do C',nuro o" Mcno' iaspsthos ^nbs prcisamentel fo rcsultdoda pesquisa leramDrn Cd.'nrto: aunos dezonove ' . vinte alunosleim,{r'e,lrdr pstrtudsde Bt Cubds; . ts auos ! leran nenhumdos dois livros. quantosalunosler asduasobras? com baseese rosultdo,
. Lr o conjunlo milerso dos tnnta alunos . D o conjunto dos aunos que leram Dah . C o co.junto dos lDnosque len Mertias psums deBnis Cubds. I. CNm, lesse lipo de problema.indic incia' mente o nn dc elemeos da inleneco D n C- CoDo ese nm.o exahmenteo qne o lroblema pede,vmos chamo det: II O conjunb D tem deanove eementosComo j adDitinos que r eementos.jstoem D, qle devem faham por.nro 19 t eementos' seridicados na egioD C :
lI- O cjunlo C tem vinle elmentos Jdmitimosr em C, fallam portanto20 r clenen' eemonios narcgioC D: t$. quedevemsr indicados
Tv.Trs alunosno leram nenu dos dois lvros. (D U C)' dveter ts elAssin. o conjunt
e lem en r ode . U 0 . de \e m .| f Co mo o nu m e r e d e
3 +1 9
r + a + 2 0 - I = 3 03 = 1 2 .n (Dn C )= 1 2 .
, 42
R.3. : Numapesqlisa de ncdofom eftvi$ladas6t pe$r sobrc prcferciu suas en taaoa res Jor nais, A e C. O resultado dapesquisa lrecissmente: . :r4pe$oas . 26 pessoas cmo jomli lmosjonais B C: . 37 pessoas . vintele$oas lcmosjormis,R eCi lemo jomlBi . 32 pessoas . sele leDosjois c Cj pessoas noemjomal. . 28 pessoa$ cn osjomis,1c d;
Con basenesse rsutado, qnmts ressod lem o jomal C?
. U o conjunro unvefo d! I pesoas . o coniunto das le$oas que lem ojom1,li . B o conjunto daspesoas .ue leeD o jomal ai . c o conjunLo daspesoas que Emo jonal C.
I. Conv indicarinicialmente o nmerode elemcntos de14n 6 n C, isto . o nnerc de pe$ quele o$jomais. soas e C:
IIL Indcmos aeorao nnerc de elemenos de (44).de a (37) e d e ( U B U C ) ( 7 ) ; c D no o conhecenros o reo de cemenrosd C, indicamospo o nmero de ccmentos de C (,At-)BJ.
Conoo nmero deelemntos de 1,devemos ter 7+ r + 2 + 2 0 + 6 + 3 + 8 + .1 - 6 1 - : I ,.,(c)=L 2 +2 0+ +I=t9 . Loso.39 lenojomalc. lessoas
43
Exerccios btsicos
dsculiam$be dois n mes e B Precisamenle: tiE;,", Numafesta,Zl pessoas . rreze ao nlmer dessas Fssoasassistiram . cincopessoas nnesl a$islilm aosdois . scispessos nosistirama nenhundosdoslmes. que todasas29 Pesoasopindam? pesoas assstrnao filmeB, sabendo Quanlas n, ' ,- e, .i Jo Pm n o nJe l.n. dr t m n, r . rcdu rn x bi c te dc :rh c J l .i .do.p, er' 4: l i ; : r' * ..p '.. .. enlre duas enbrlgens e B Foran prcfcrncns dos consumidores pesquis sobre as encomendou lma cnsullads 402 pessoas. e o resnldofoi lrecisamenteo segumte: . I 50 pessoas Ai gostdam soenle da embaagen . 2 !0 p e" .o cg . o. r d,a n daem b l as e ma: . sessenta goslarm dsdnasetnbalagens. lessoas que lodas s 402 pessoJs sbendo opl Qanlaspesoas nao gostr de neuma dsdsembalagon!. d spnder see'zm iB-,8j:f a'arenta e un atuos dc um clso opndan nua pesqlisaem qe ran solicitds joma que cxatmente: leloresde ou revjsta.Cncluiu se . 24 unoslenjoral; . binta arrcs lcm rcvisLa: . cinco abnos no c jomal nemrevrsl. lemjomde revis? QuLoslunos s ,"Liga rivatidadeentrc os fbricantesde dois reiriserartes: o eud-cola c o pinba'cold P s lF.lj}iii '' ' '-. qual preferido dess loclidade slber o numd ca regio,lbi feit uma pesquis!enL245 Jovens Preisamente: . 135 jovens beben8rudcoa: entrevjstads . 75 jorens bebemos do frieeraniesi ' quarella joacnsno beben nelm dos do ftfiigerdtcs por elesc qudnrus quetodos os 245jovels opinam,co.cluavocqudlrefriSeracpreferldo Saberdo jovensbebemessretiigerante.
: t
tpiji?l um proressoL ae lisLri fez trspersutas dos32 a1urcsda salae pedi pda que os alnosleartdscn o brao sca respoafose"Sim'. do Egiio?' orienta. a hisrri !a Anliguidde 11pergunta; Quenj estudou. grtSo?" j do mDndo ocident.l.. hstr! pereunta: esrudou. m Artiguidade 2! "Quem ' mndo romano? 3r pegunta:"Qnemj csiudou.nAntieuidadeocidntal,a histrado qe exatamenle: O profesor obsorvou . deksee alunosreslolderan Si" lq lergunta; . dczenov alulos esponderam "Sim 2 Pergunta; . 21 auros reslonden Sj" 3! peiguntar ' nzelunosresponderm S m" la e 2i pergunra: . trczealunosresponderm "Sin" 2! e 3nperguntai . dozeaunosrcslodem"Sim" lc e 3! pergunta; . dez alunosresponderm "Sift" sbs perguntd.
Quelos aluos da sald l estudem lem o Egi1o. nem o mudo e:tgo, nem mdo ndo?
i44
-.*l tluna prcm rcUre o cop humdo consravam tis quees: primeiraj sobre o slstemacirculaLonoia segud, sobreo sistemarespLioi e a rcrceim.sobreo sisrema newoso.SabeseqDe,dos 29 auros quc fize1m a lrova, precisamefiei . qnin2edlunosacert2lm a pea ques!o, . selealunosace1eamsomeea seguda qneslol . un.'lrnodc eao( . o men,e r' e,.e' cquc r do : . on2ealunosrcerttr m a sgunda e a tercciraqnesol . rc.hum lunocrou lodasasquees, qusresl Quuros alunosecdm as1rs iti;i:l l,I^ f"*r"'. devido s pssmscondiessanirrias,s .lenas prciferan con nui1a rapidez. Em exmes de fzcs,feitos em 4l cranas lveladas. foi constrLdd a prcsena de ts ripos debctria[4. B e . 23 insapresentambacrriai . onzccridas aprescntdm ! bactrd e Bi . 25 cinsapesertaran bactriaAi . dozccfreas apresentamm asbrctrasA e C; . 22 ins npresentaran . nve a bacliCi cnod aprcsentamsb.tias e C. Sabendo que cadauma das 4l cranarapesenronpelo nenos ud dasbacrrias. quas .rid. alre scntdm s lrs badfias? if4:11 O O"p".ta."nto O" reeod p$oa de umalndsrriatrtnbilsrcd apli.ou M ieseen .!4 canddaros.
Uma ds perguntd foi: voc j Lrbdhouno a) setor de nontagcm? b) selor de pinlum? c) setorde eleLcidade?
Conciuiu{e que todosos cmdidrostm cxpedncia em pelo menostrm dos serorcs e queexaLmee: . 28 pessoas abaham emmonlagei . [email protected] lrabharam sem monagen: ! umapessoa trabalbos en cerricidade; . 2l lesroas jtrabalhm en monlagcm eljnrunr . deresseis pessoas rrab.hmm en pirrd e elet.icidade: rabdh{am em mofiage e lelrcidade, ' ere pessoas L Qumlas pesos tm oxperincia nos trs srorcs? IL QudtaspesostmcxperiNia en linrar IIL Qudlas pesoas tm experincia em eleriicidade?
Alravsdesses dados,verifrca{e que o nmerode pesoas da counidadequelo assisrem a qualquerdos a) 100 ffff
b) 200
c) 900
1c"rg.*inl e* ,.a unive6idadesol.los dorsjornds e B. Exar.mente80% dos rtunosemo pmar r e 60%, o johd A. Sabendo que rodoauno leitor de peomenosnm ds iornais,o rrcentuat de alnos a) 48Ea b) r4o% c l 60 % d) 80q.
,:&:i tcescen-Spl um subconjunrox.te mcrcs naturaisconm pftcisaerte dozemltiplos dc 4, seemlri, plos de 6, cinco mtiposde 12 o1onmercsmpres. O nmerode elemenros dx : 32 b) 2 7 c) 2:l .1) 22 e) 20
^)
45
,'
Captulo6
Classificao dos nmeros
1. Introduo
Quem poder dizer eln qe momento da histr;a surgiu o conceito de nmeo? Tlvez tenha surgido co o prprio homem? Ou mesmo antes da prpr hunanidde? "Dtw:n, no The escentof mdr (1871), obseNou que agnsanimais super;ores possuemcapa que ciddes como memriae imagino, hoje nd mais clo as capacidades de e distinguinmero, tamano, orden e foma rudimentos de m sentido mtemtico - no so propriedades exclusivs da humanidade. Experincis com covos. po exemplo, mostram qe pelo menos lgrns pssarospodem distingir conjuntos com at quatro elementos." (Cl B. Boyer, em Hisrid da ,atentca, editadD pe Edilor Edgrd Blche e pel Editor d Universdade de So Pauo.) Aind que ess discusso nosfic cuse polmics, no se pode pr em dvd a imponci do nmefo n histri do homen. O conceilo de nmero evouiu e, povavelmente, ir muto lm do que Paa orgnizrmos o estudo dos imeos vamos classificlos em conjuntos:
nturis); N (conjunto dosnneros Z (conjuntodosnmerosintei0s); Q (conjuitodosnmerosracionis); iacons); dosnmeros Q' (conjunto R (conjuntodos nmeosreis).
moradia, sde "Todo ser humanotem deito a alimentao, qu educao." Eo dos esrescritona chamada Univrsl "Declarao Direitos Humanos", de 1948,
d6
Not A corstruo dosnmeros ntunis podeserfeita atravs da eoriadosconjuntos(ye Teoria ngn dos conjuntos,de PaulR. Halnos,pubicadopela Edior Polgono,SoPaulo),porma constuo oge spretenses desaobm. Indicarcnospo N* o conjuntofofmado por todosos nmerosnaturaisexceloo zeo: lI+: N Logo ,t emo s: N + : {1 ,2 ,3,4 ,5 ,6,...} . { 0}.
2.1. Propriedades
um nmeronatulal. ' A somade dois nmerosnaturaisquaisquer Exemplo
"8 Nllu.d
xemplo
+ r:= ?0
Natural Nltu.t
=3 0
il;
il;
. Sen un nmeronatual,ento + I um nnero naturaltl {ue: 'r I. e r + I sochaadosde "nmeros nturaisconsecutivos"; II. 'r o ntecessorde rl + l: m. 'l n + I osucessordeu. Exempo 3 e 4 soconscutivosi 3 o antecessor de4;,+ o sucessor de 3.
"J*,
ps no rodc Note que no existenenhumnmeronatual que represente a balanacomercidesse 1992,pois, paaque a diferenal? - existaem lN, devemos te d > ,. Parasercpleseniff o rcsultadode 19.000- 2 L000 necessno um ouo tpo de nmero,\o-ntu' quea balana paisem 1992 aL o nrnero negtivo -2.000. Assm, dizemos conecil desse toiv.000 pas menos que milhesde dlares,ou seja,o expofou 2.000milhesde dlaes do impotou. \
47
Claesif ko do nmos
qundo pelprimeiavez.Sbe,seporm No sesbe extmcnte sefez usodosnmeros negtivos j quepor voa do ano 300 a.C.os chineses azim ccuos usandoduscoees de baas de bamb, paraindicff os nmerosposivose a outa de barraspetas marlrn ou feo - um de barrasvermelhas paraindicar os nneosnegvos. Provaveneneesses clculossereferiama dbitose crditosresullanres do comcio de meLddoridr. peosnmeros l. 2, -3, -4, ...,que Um prtedo conjnto dosnmeros negvos fbrmd chanamos de"nmeros negatiros inteiros".Denominanos conjuntodosnrneros intirosoconjunto: 7 t:1 .. . 4 , 3 , 2, 1 ,0,1 .2,3.4....1. Alguns subconju-ros de Z que merecem destaque sodescrjtoi a leguir. Z* (conjnto dosnmeros inteiros nonulos): z*- 1. .. , *:\xz l r+ol . 3 , 2, 1 ,1 .2 ,3 ,. .. j=z l0 , o u,i nda z Z+ (conjnto dosnmeros inteiros positivos): = Z+ 1r,2.3,4,...1, ou,ainda, Z : lr e Z -r > 0. Z (conjuno dosnneros inteircs no-negativos): v* = 10 ,1 ,2 .3 .. ..1ou, z+: \x zl \>ol . . and a, Nofa posinvos porque Nopodemos denoinr Z+ conoconjunto dosinteios o zerono positivo. Zi (conjuntodosnmerosinteirosnegativos): Z!= 1. .. 4 , 3 , 2 , 1 1, ou ,a nda, Z !=1 te Z r<0],. Z (conjunto dosnneros interos no posiivos): 7t : 1... 4, 3, 2. l,01, ou.ainda, Z : { Z l- < 0}. Nota No podemosdenominaZ cono conjunio dos nmerosnteios negaivospoque o zero no e negatiYo.
3.1, Propriedades
. Todo nmeronaturlinteiro, iso , N c Z.
+ .2 0
lDei.o
2
Inliro
(- 1 2 ) - ( 7 ) :
nteiro nteio
s
Inteio
it8
Clssc ds nmeros
. O produtode dois nmeosnleiros quisqe um nmcroinlcro. Exemplo : 3 1 t2 6 .\_ + Inieirc Intiro Inteiro . Se um nmeroiteiroj eno,? + I um nmeointeiro al que: '1 L ,? e /, + I sochamados de "nmerosinteiros consecutivos"; IL r o ntecessor de n + l; IIL ?+ 1 osucessorder. Exemplo 5 e 4 soconsecutivos; -5 o anecessor de -,1: ,1o sucesso de 5. r +}'=0. . Todonmero inteiropossui sucessor e antecessor. . P todonmero inteirc "opostodei". aque:) + : existe o inteirc l. dcnoninado Indicaremos o oposto de-por -!. Exempos a) Oopo st o de 5 5 . b ) Oo p ostod e 8 ( 8 ):8 . c) Oopo stode 0-0 =0 .
(+
+,*)
o" a
C si* ds nmros
^ \;
a L e bt
=L-\. l
, con a inteiro e inteiro no nulo. f Agn,ubconjunro. de O quemerecem desuqe ,o: Q* (conjuntodosnnerosracionaisno-nulos): Q* : {:r Q -r + 0}. positivos):Q+: l Q r> 01. dosn'lmeros rcionis Q (conjuno dosnIneos rcionis nonegativos): Q+ (conjunto Q. : {r Q > 0}. rcionais dosnmeros negativos): Q (conjunlo Q : I Q jr < 0. (conjunto dosnineosacionais no-positivot:Q : lr Q l < 01.
Vale a pena obsen r {ue rodo numero inLeio acionI, pos todo inteiro - pode ser esito sob ior ma d e z oenrr e inr eiroi: - :. J sr bem o j t tambm qe todo nmerc naiura intero; ogc, lodo nmeo natual ambm racional. Asiim \endo. podemosrepre.en! o' conjuntos l{, Z e Q no diagrama ao lado.
4.2. Propriedades
um nmeroacional. ' A somde dois nmerosracionaisquaisquer Exemplo 2 -1 '7 t -3 3.
Racioml Racio.al Racio.al
Rcionl
Rcion.l
Raciorol
2510
R&ional
Raconal
RacioDa
Rrconl
. : -
50
C ssilicdo. nm6ro
. Ddos doisnmeos cionis um nmeo cional m tal que: Z e q, comp < 4, existe p< m<q. Exemplo propriedade qe Dados 0,7 e 0,8,exisGo nmero 0,75al que0,7 < 0.75< 0,8.Essa nosgnte entredois nmeosrcionaisdisrinossempreexiseum outro nmeroracionl-Podemos entoenten der qeentredois nmeroscionisdiferenesexisteminnitos nmerosrcionais. . Pamtodo nmeroacional r..exisie o racionlr, denonindo "oposto de f". tl que: r+ r= r+ r=0 . Indicaremos o oposode r po Exemplos a' O o ponod e+ +. b, op o{od e 0 . c , 0 . '-0.. r".
. Parodo nmercnciona r', r + 0, existeo acional r. denonindo "invrso ou rcproco de t', t que: /r-' =1. lndicarenoso inverso(recFoco) de r por - . Exempos .-t2 9 ,)ur n\ e '\ o( ou e(rp o cord e re 3.
b) O inveso (o reciDoco)de : e
I
2,
-.
Exerccios resolvidos
liiill cru"ln.. *a",.,.Ias maes conov o F: d) OeZ d) rN cz b) 0 {c Q* a) 3e z d0,8Q h)0,86e 2
.) z c Q
I e .,1
i) - 3 . 4 Q
R6oluo a) V, pois todonnero mtural , tmbm. interc: b) 4 pois zdo pertence a N e nio peence a l*; c) Y pois lodo nmerointeircr podeserescrirocomo o eniredois interos:
ogo,tod intei
leos qe d) V, pos Z o conjuto dos intei.o! no-posilivose como zero hleiro e n-psitivo, que 3 e Z . e cono 3 jnleiro posltiv, Lemos e) F, pos Z o coljuto dos inleircs no-posnivos DYloisi dieenie trmrazo enlredoisinlenos(cm o denom, or de zero : loeo. 1 O.
o ez .
d Y pis 0,8 podeserrelrsenrdo por ua razoenlre dosinteiros: 10!: logo, 0.8 Q. h) 4 lois 0,86no nnero irteiro. l) Y pois - 3,4podese.repreadopor umaazo ent e doisinleircs: ;; oeo, 3y'Q.
51
C1sif i ds nmrs
ilffi
sur"nao qo" o ro.u e o produlo de dois nmerosinteiros so.lmb, nmerosinteios, povar que somade dois nmeros racionais tambmum !mero acional. Resolno Se p eq s od ois n erc s rac lon ais ,e ntoex is te mnm erosint eir osa,. .ed(+ 0e. 1+ 0 )t i sq u e :
o=i "=i
= * #t +i + O ra ,a d+ . int eio ed in telod ifc r eniedez e.oi ogo, cnp+ 4igu alrazo enrre e ss e sd o i s inteims, tcmosquc? + q raciona. p + qc ion I. p +, r = De v em os p r ov dqu e Dr r o,rem os: ffi Moslar qe nlia aritmlicaent os nmerosraciolas 0,6 e 0.8 mao que 0,6 e menorque 0,8. Resotuco t A m eJ bdrr , me l\ o en r 0 u . o.t 0.- . 'o.,"u Logo,temos 0.6< 0.7 < 0,8.
f f i H M o s ! que n1iit m tic ae ntrdois n merc s raci onai sac.coma </ r,na o.qued en e n o r
A mtu,nnneru enrEd e /,
ott,- 2n
. .o
o rb
..+!
<b .
< .
do, cbmos de provar que entre dois nmeros rcionis diferenes sempre existe um outro nmero ii$ii vostra que a oizina peddca6,8888... um nmrofeional. coho a razoente dois neros Dwenos prov que a dzlma peridica6,8888...?ode serrcpesenld () inteiros. P@ lal, considorcmos agualderp = .8888... por 10: 10p= 68,888... (D e mltipliquenos mbos osmmbrs de$r ieualdade AgoE, subrramos asigualdadcs(ID e (I) mcmbrca mcmbro:
-
Clssif ico dos nmrs
Not camrdr de "rao gerriz' da dzima peridca6,888.... Isso porque.dividindo ; q. 'e 62 por obrem{e drTrrperidic, .888 .. iffirii Deternind a fta sertzda dzima peri,dica 5,42222... R6oluo Sei ^ :p:5,12222 .. .0 Mujtiplicmdolor l0 mbos osmenbros (l).emos: 10p :5.1,2222._. diguldade Gr) Mulliplicadopor 100ambos (I). tenos: l00p = 5:12.2222.. osmefrbros daigualdade (IlI) subtraindonbm a membrc(trI) GI), temos: A to
= 512,222... IOOp IOp = 51.222... q Op = 488 + p = R.: r or.raerar o .eemenro de rerc4A de meoida.
AB
488 90 :. r =
214 45
a+c
i{i$ji nemiao r: r':merc ! to.lo nmeroquepodeserexlreso soba foma 2n, con , z. Definio 2: nftero mpd todo nmeroque pdserepr$so sob a fom + 1. con a) sek m nmeropd, eo kr um nmeropar: b) seft um nmrcfrpr enror npar: c ) sek Ze&, !e , elt o t pd; d) se& Z e k? mpd. ento& m!d. Demonst.a6 a) Sendo I un ninefopd, e!t,o k:2n..on nZ.Logojl@Ns1? = (b), = 4h1:2(2n) que 2t1e 7l .. WI^no. Comon Z. conclumos L = 2t2: I e numeo!d. b) Sendofr um nnr mpr.ento = 2r + 1. com r e Z. tngo, tmos: E : 12+ 1l = 4n'.+ 4n + 1 = 2(21f + 2a) + L Comon Z. conclunosqe2n2+ 2t eZ e. poarto,k:2(2n, (c.q.o, ' Z.
53
c) Sendot um nmerointeiro,lemo! quet par uftpar. Pm,c par.l no podesern, pr,pois no iten (b) pr!nosque qladradode un frero mpr npar. Logo,t par. (c.q.d.) d) Scndo um nmerointeifo, temosquc I pd ou mpd. Pom. como r mpa, t no pode sef pd. pois no ilem (a) provamosque o quatuadodc um Drncro pa par Logo./. par
Notas ()e (c)podem L As Fopredades serenunciadas assm: umnmero inteiroI parse.e somene se, r': par. (b)e (d)podem 2. Aspopriedades inteirot mpirse. ser enunciadas assim: umnmeo e somente
Exerccios brTsicos
Er:1,riiclcsinque cadama dasafm.es comov ou F:
a) 5N bJ 5ez
c)- l N
e ) OeZ D Oe Z:
EJ3e 7t+
d ) 3e z
ll:::i Clasinquecono v ou Fcadauna dsalaesl a) 6.5 {l e ) o eQ b ) 0.6eQ h)0eQ l c)5 {l )Q *c ( d ) s Q i) {l cQ e ) 0 Q k)Q c Qi f ) 0,8Q Bi3r Clr$ifiquecono V ou Fcadaumadsanmaoes: a ) Zc Q e ) Nn z* :N b ) Nc Q 0 Nn z*= N + c) Nc Q * 7 ri Q =7 1 d ) Nnz :b h ) LQ* :Z Redva osexerccios propncdadc: 8.4 c 8.5 combdc na scguinlc
t)z c Q j) z c 4)+
h)Z :cQ+ l) (N a z)
n{l: N
'::,
l:ln:
"l l
Biri: rde qeo produto de dosnme.os q@isque. conais um nmercacinal. BrSl:ri Povequc o quocicntcdc dois nmeros racionasquasquer, scndoo divisor difercnede zelo. u numcro 8-6-,:ll quea dzina peridica Mostre 5.66... um me.o racional. Bi7..lr Detemine geariz de cadaund6 dzinas peridicas: r) 12.4114.., b) 22.555... c) 0,333... : 4.252525... (Sugesto: d) 4,252525... cosiderc e, seguir, a igulddep nultipliqueanbossmembrospoi 100.) e) 3.421121421 ...
54
h)o oDon d! oDosro de5 a 5 i) O iNeBo dojnveso de 3 3. j) TodonnercionateD inve6o. k) Todonner ncional ten opoo. lEjli:: o nr:m*o poirirc r opo de s e inveBo de -'. Deidmine /. BO: Pr o . e u. o D r odu !d . .+ n u m e r o p \ r . . e u r n u m e rp c o ,. &. j rrcvc que o prodrto oe dois nneos mparcs n no !d. Bii Prw q a sna de un nmeropd com nm nnero mld um nfro mpr
Exerccios conplementare s
Ci.,trii::l Considde o sccmenro AB de meddaa: Descreva um p1ocesopraobtero ponlo C d semi-rora,43. ral quC = +".
Qualo nenornnero
Qual o menor!inero
Vocsaberia respoDder
55
r
Cl$ilicao dos nmos
f fi -
um. d a rh m" e" : I h.inque .o. o v ou F cao com , + 0, enro a) Se a e sonmerosnarurais, ; inleiros, effo b) Sea e , sonmeros + c'(eJe.don m eF\in ,eiros ed d'seaeD\;on m er o sin!e" - *^ # e) se a e soneros intei.*. *'a" 0. e nb o: - i
D nmdo raciona.
i I
n nmeroracionr. ff| um nmercintirc' 453 i) Sea !m nine.o inteiro, en1o g) Sep e 4 sbnDerosraaonais. entoPq un nmeroracional. h Se, e sonndos racionais.entaoZ um nmeromcional. .t " i# ffi Mostre que a dzina pendic4.52222... m nmercncional Detem;ne a genrriz de cadaun dasdzimaspidicas: b) 13.82:134343... a) 6,254144..
dosvestibulares Questes
#a; no ab +.isaa: e. = 0.141414.-., Sea = 0,666...,l,: 1.333... Gatec-sP) '71 .80 , . 1 87 ,.. r27 , ., ) gg 30 ' 198 67 -. ", 30
{ffi
de ,, ento sompe (cesceasP) se n e sonmerosDtuaise se, < n < s("). ondes(') o sDcessor "
ffg
com q + 0, onto: (ces@m-sP)se p e a sonmeros inleios quaisquer ) 3 u) -4c) 4a a)4 um nnqo inteiro. e u n,.inercintelo. un nfrrc inteiro e rm ntmero inteiro se.e somcnlese,existii um intio ta queP : /.4 a inteiro. ten+e tmbm que -P lnteiro.
et senooI '.1
56
Captulo7
Os n m e r os reais
Pclo teoenade PiLgoras em se que: .11= 1 >+ l '1= d ' : 2. Esscprobemaceranrcnre cusoupolnca entreos rarertcos da poca.euxt o nmerod cujr se, gundr poncin igu n 2?
Provou-se quenoeistennrcro nciontcujo quddosejieuala 2. Unadenonro delsa dlmo feitaa seguir, comocuriosidade.
51
coumenlreI'e 4 iguala1. prroup mpar. possibliddes a consideraf:p Temos duxs, e penas duas. = qucp par,ou seja,p 2n (/?e Z ). Assim.emos: Primcin possibilidade: admitamos ( 2' \' = z = q,r : zq'1. . ;,n2= q'1. \t / inteio Nole que4r par.pois2rr pa.Or.o quaadodc unrinteio parse,e lomentese.esse fo p; logo, ./ p. 4 pares, pors, EssacoDcluso bsxrda, sendo/ c q nmeros ' .1 r frao noser irreduvel l;
nopodeocoffef. Logo,a pdmeiapossbilidndc quep mpar. p : 2, + I (, Z) Assim, temos: possibiidadei rdmirmos Segunda
i''--l \4/
/ 1- r
| \
2) \. )a t )
)r'
O quadadode um nneompr semplempar; ogo (2, + 1)r npar. Como 2q2 par, temosque possibiidade no podc oconer. essatimaigualdade ibsurd. Logo, a segunda or. seno existep inteiro,pa ou par, de modo qu . . ( +)' \4 , : t. sesue-se que no exstenmero
(c c.d) racionalcujo quaado sej.igul 2. ser represenados como um r.Lzo Sugiu assima necessidde de Dovosnmeros,que no pudessem ene dois inelos-Convencionousc chmos de nmeros irracionais.
1.2. Propriedades
. Se o nmero , com a N* e d N, no inteio, ento iacional.
58
Exempos
.tt a'
b) ,n Q'
e)
1 6q',polsl[
= I inteiro.
.) 16 ea'
. A somade um nmeocioncom um nmeroinacional um nmeroiraciona. Exemplo J Racio.al * : 3,1415926s... (r) rracionl 4,i41s9265... Iacionl
= -2,1,1159265... 3.14159265...
(n)Irracn'nal
J!
Rrcional Irciol
."n
t4 ;
'6
Exempos a )3 l R b) 3 , 8c R 4 R
s)0 R
* -"
,) 0 ,7 R J)
1.*
-" e n
" en
c)7 r R
r
diagrm: Podemos representa os conjuntosnumricosno seguinte
(Q') o Note que o conjunto dos inacionais de Q em re\nou R. ou sei". complemenr = {' R Q.
2.1. Propriedades
um nmeroreI. ' A somade dois nmeoseis quasquer um nneo rel. ' A difeenaentredois nneos is quaisquer . O poduode dois nmerosreisquisquer um nmeroel. . O quociente co o divisor ferente de zeo, um nmeroreal. entredois nmeoseis quaisquer, . Paatodo nme! ea. , exiseo reall,, denomido"oposto de,r". tal que: )+ =ir+) =0. Indicarnoso opostoderpor Exenplos .
,E a) ooposode
. Pratodo nmeroeal no-ulo r. existeo nmeroreal s. denomindo inverso ou ecproco de /, ta que: s,' : ,'r = 1. I Indcmoso inversoou recprocode r por : . Exemplos
-1 a) O inversode J2
"tr.
n.
. JZ
.1 D) U rnve$oe I e R.
1l
Exemplos a) 547 R
b)3J 8 rR
r r e n o a> 0.
Exemplos
) r5 R 60
b) d R
c )' J - r e R
d )3 J 3e R
v
Exerccios resolvidos
m chssitcr cono Y or F cadama dasafimaes:
d ) J 81 O'
no inteirci loso, iacinali no intejroi logo, iacionl nilo inrerro: logo.d ironal:
d)F.Pois , /S = 9 e 9 eQ; . ,6 "4 f)r,pois 1 6." 6 el Y pols e)F,pois { 6+ ! h v poi\ 5 I irF,pois ffi fi '1t Clii.como \ ou l- cada umada\ afimae\ = !/it no inteior loso. ineiona:
= J9 =l
e lO.
o) eR "6 b)8 R
c)R= QUQ ' d)QNQ'= Z
Resoluo a) Ypois ! e Q' e Q' c R: oso, eR; "6 b F.poi.8 L Oe O L R: logo .8 e IR : c) Y pois nme.oreal todo nmercracioDa o i@ionaL loso.lR = Q U Q'; pois d) Y no existeu njmeroque sejareonal e ieioM rc mesmotepoi e) Y pois xclDi.d conjunto dos re.sisos nmorcsimcionais rostdo lodos os reionais e somenle f) F (vd explicaon espost e)j pois F, e iacio,ais -,6 so e no ontntoa somdoles zero.qne racion1. {5 c) ffi& provc que a somaoe um nneo ncionl cofr un njmeroinscionl um nmdo icioal. R6olno sejm o\ n me r os,. c' n 1. e /.Inc , on l Seja a soma de/ cm rl
Raciml
racioMl
61
._xRacionl
.1Racional
Frs guadade absu'da,lois no exstcnrcro irracionalquc scj igul run nneo r{ciona, Podanto
{ nopodeser.oli lgo. I nnconal. tr{.:'' Considcru o seeDento , de conprimento 1, pda em umauDidade r. Dcscrcveru prccesso obtero !o!to da semi rcr. -a=. tat que o com ,r / do \ ee mc n ,o c j " ,[ n a u n i .r a fl,mclro
sej um qdado em que um dos ados qusegenbAa.A ftedidaI da daSonal.lo pd: drado dd
d l =t+ I . d = ^t .
Con o auxflb de um conpds$i co pontaseca e e io C. desen!-seo co que jntcrcept a senl reta E no pono t, co! A$i, tenosqueo comlrime.kr de, ,[
send orref,,as l zcsd ac qua odo2qer aua i:+ b+.=0 .tc mos q ue s ona (.S) eo pod uto( P)d e\h sasrazesso d.dos por: I .
l r " =;
(1 + !6)+
= 0,lemosqe:
=1.,J:
: t + ^l t ^,5.
Loso. asiazesso , : I e-r: como c o nj u o s o u S: o { l . "8. o cijunL unive6o ar: Qe t e qe a q. temos Corno
Exerccios btisicos
,E:rl.r:,i v ou F cadua dasanmaes: clasif,que como
ni4 s
-o
"."t , 18
O -o
e)s"[ n
. , 6 0 e ' i) 3 +, e .t
c a s , iq - ef .'m v oul c adr rmJ \ar' aa,n e': no'peridica nmero iraoional. a) Todadzim b) Toddzim nmeroimcional. c) Toddzlma peridica nne.o racionI. sb foma decima .ea. d) Todonneroquepodeserescrro pelizo cnle dois nmerosintoiros. quepodemserreprescntdos e) Nnercs reaissosomente aqueles
rj ,' en
g ) 8R h ) 6, 3333 .. . R . I _. -
I e ,u 'r n4 en
) 41 'n R+ Q ' , )Q nR : {. 1
) O prolo de um nncrof4ond lor un nmerolraciona u nerc inaciona. i.onal lruional. o) O oposto dcum nmrc p) O inveBo de um nfrei.iona jmcioa. &iiil etove que o pro,lrto Oeum nmcrorcionI.to nuo, por !n nmeroiaciona un !ne iacional. B-r'i:j: prcrc qrc, s I e ,n nmeroiacioI, entoa nero iaciona = 0 noconjunLo universo u: Bi.t Resorva a equaol (E + t)'+,8 $liX nesolrar equrior' (r5 + r )' + !/l :
{1.
nivdsou : R 0 rc conjunto
a)p e I sonmeros raconais. b) Sep for irconal, ontaoI deler seaobrigalofiaente, acional. c) O prodntopd ceatnete icioml. d) A somap+ d podesrreinal. e) Sep for lnteirc. cntod deve ser,obriSatodmcnte, iteirc. c'g::::il de comlrimenll, Co.sdrc o sesmento,4s
cm uma unidde. Desdeva un proccssopam obte o pnlo c .la semi reta a 1!'t que o con/1L s eta / ) nr u nrd a mm rn o o se a menro , B
(Sngesto:conslrua!m rcrngulocuj hasenea I unidade! ctia ]Lune 2 uniddes ,r calcule agr a nedida da dagonaldo rengulo.)
PNe,!\e (^1, )',com, nrlurae p&, um nneroracior. .",ia (sugeo: se, ntural pa,ento, pode serescrilo sb a fona 2. r N) ,.W Po sw(E )',.on I natuale m!d, um nneo ieional. (Ssesro: se, natul mp. entoa podese. escritosob a foma 2 + I, t N) Oeremine o nLlnerode eemenros ]e cad! um dos segurnes conjnos:
iffi
d r/= l N
r0 / <.
<r0 r5 l
i Xt sj daum srbc. i. tode R.Sex istioe le me mo ,, r e .h l q ue r <1 ,, V ) .) e ,e nt ao r cn a m ao o de ninimode e indicado por mn().Detee o mnimodecadum dosconjuntos: a):{ N r > 51 c )C ={Nl >5) b)d: l e R r > 5 d )D={a R l >sl l@S";" e."tuton;unLde R.See xilre ocer e fio , , la l qu e a> J,V ], ) ,e n or cha m. d d e miimo d e indcdo porm:(). Dclenine o frxnnodecada u dosconunros: a): {r N 50< r < 18 0 c)c = (L,l r< 1 81 b ) = { R 50< < t80} d)D= l reR i < 18
""
iii,!* (cescem-sp)A ea de um in8ulo 8 cmr. pode se arjna. que: a) se ftedida, en cntmerros. de um lado dese rringulo um nmer natural,ontoa ftedida. en cen_ tnelros, da aturareltv! a e$e lado r nimercnatra. b) sea medid. em cenletros, de un ladodesse ingulo um ,neroirrconI,entoa ftedida,em centnetros.da altua relLild a ese lado uh nmeroicioml. c) nenhuD doslados do nglopode1er cono mdida. em cernelros, um nmero naciona. d) se asmedids. em centmetros, dos 1rslados.tese rrngul torem nmercsmcinas,erro a nedi. om certmelros.de cadalLuado rringDl um nmerorciona. e) seas medids. em centmelos,dos rs ldor do tringdo sonmcrosiacionas, enroa me.lida.em ccnmeos, dc peo menosunadasalls um nmero rcnal. fllitli.;j (urm) u-. 0", insucs<tcnm exane vesbuld arjmavs que cadaresreque compua a prov a!reselava cinco altermtivas,das quaisapes umaeE coetr. psados ale!.s dias d prova,foi .lvutgado qe um dos tses lavia sido dulado. O seanuado apresnrrva as seguilresalrenativas: a) um nnero natuiald) um nmqo iacioral b) u nmeointeo. e) m nnefo red. c) um nmeroraciona. Explquepor que o leslfoi uuado.
64
Captulo 8
O eixoreal
1, Conceituaeo
Seja umnidde de comprimentol
Podeseincr a meddade um segmento dereta quaquer, na unidad!. por um nico nmeo eI. Exemplos a) O segmento B bxoremconprin1enlo 3,. Note que3 R-
N*. c*
i.R.
I
c\ O . om pr i n e n r u d d a d i d g o n ad l e um rerrn cuo. cujJ br.e n,eLlel/ e cujd Jrur mede pode sercalclrado pelo teoremade Pittgoas: d1 = 3 , + 2 1 = . 1 1 : | 3
. . a:
" l
.
"4: e n.
podemosassociar Assim sendo, cadponlo de um ret r um nico nmerceal e a caal nmero real um jnico ponto da reta.Paraisso.adoamos um ponto O d eta, que serchamado de origem, e a eleassociamos o nmero zero:
O pontoO oigemdeduas semi-rets opos,contidas ponro emr. A cada P, p + O, deumadessas semi-retas, associamos qe e a medida o nmero reapositivo do segmenoPO, numaceunilare r:
;,1. 1J
Aospontos da ouasemireta ssocimos osnmeros rcaisnegaivos, demodoque doispontos de /, smtricos emrelao a O, estejam associdos nmecs reaisoposros:
l l ,
,1 ,
1,4
',,,u | 'tr
-11l| |
'1
Essesistema,assmconstrudo. denonirado ixo real, cujo sentido o que concodacom o cresci mentodosvaoes por: dosnmeros. Indicaremos o sentido
Seum ponro B do eixorcalesdver ssociado a um nmero rel. ento diremos que-r a absciss de B. Ind;carmos essassocio por A(-r). Exemplo No eixo real ao lado emos: o(O)i zeo abscss de O; (2):2 abscissa de; a(4):4 abscnsa deB; C( 4I), Jn bscss de C; D( 2): -2 abscissade D.
2. Intervalosreais
Sejamde nmerosreaistaisqea < . Chamam-se intervaosreaisos sbconjunlos de R mostrados na tbel da pgia seguinLe.
66
{x R
a < x< b}
la, b]
{x R
a= x< b}
{x Rl <x <b}
l , '- l
ixe R x> a ]
{x R x< }
{x R x< a l
I -, +-l ( - ,:- )
Nota
significr"que no sc Podenedif A paavra 'incomcnsu\,e" Conr'nes L A bolinha chc (.) no ertrcno de urn inter\o ndica quc o ncto.ssocirdo essee\t'trno pelterce ao Intenlo. . es\c cxreno ll. A bolnrha!azia (c) no extcmo de um intcr!alo indica.uc o nmelo associado no peence ao Intcrvlo. IIL Ustuenossempea denomiro'abeo no +- e no *. Excnpos r) O co u ntoliR sentrono elo re: 3.:r=5oinleraaotch rd ode e xtr em os: c5. ( sci x. 1 3. 5l S . u ar c rfc
61
b) O coninto belo de extremos I e 4, ou seja, { e R | - 1 < < 4} o inrevalo I - l, 41.Sua representao no eixo ea :
-1
il
d)Oconjunh{. reR r> 2} oinr ev oinconensurve fechxdo esquerda em 2. ou seja, no eixo rel: [2;+-[. S epresentao
e)Ocoajunlo{Rlr<5} o ner\'alo incomensurve belo dire eln5, islo,I -.5t. Suarepresento no eixo e l
Nots l. O inGrvao [3,3] o conjunto {3}. 2. Osintervlos 3t, 3l e 13, 13, [3, 3Lsovzios.
Exerccio resolvido
,*i:1 l*-*-
")+
".
,.5
f l P lo ( a li r .
n um er c :
r c e, v , , ed:
'li .jdimo..
u r J"d e I e . , ro D m, igr lN a , 1
A pxn i r o. U .. ob ,. o .( m e i \o t. { u \n . m r i,
n br e nd o. ,. ,i r ., p, n o O" . t ,, * .
oA
_q
b) P.al@alizar o nmero at
nocoftl;
A edi.la zl da diagonal obddapelo 1eorcm de Ptgoas: d1 - l2 + 11+ d : ^lt . Usmdo u compaso con ponta sec. em O e abeun d (d = .[ ), ,lesmvemos un arcque intefceptaoe ixoea lnop onto A.Aa bs c is sa d e : ^[
"6
!ocixoreall
2 - t ,.t - l A n e d i d ad d adidgonal eob. idapc l o rc or c Dd de P r" s n,\ :J Usddo um compa$o com ponta seca cm O e dbet!a zl(d = descrevemos uD dco que ^/5 ), inlerceot! o eio rca no Dolto A. A abscissa de B J5 |
Exerccios resolvidos
i*:li;tii Dadd 6 iirealc: t3.8t e8 = t5, lot. dele|mind: AIA.\ B b )A UB Resolo a) Pr visu!izamos interseco de et, considermos s eixos reais pdaelos demodoquequlquor jguais. isro : L peryendicular aoss os lnrercepieem ponosde abscisss
Feitoiss o,r epr c sc nra Dos nop rtr ei r oe ix ,A r ose g md oe nB mr e rc ei o( em br e _ s e de q u e n, o cnjlDtodoseleerbs comuns a,4e a)l
o,
a \_) .
o 5 1 0
Lcmbre+e deque U B o conjuno tomadolor tdos quepeencem os elemenlos a ouB. Log, te m os: A Ua-t3 .1 01 . l$iiii luao. o. int"-nlo'
) B
'r
AB A o conjunto dos elementos que pete.cem a no peencen r. Asiin sendo, noieque 4 B. lo s 4 A e 4 e a. L ogo , r en s,, : 1 B :[ ] .4 1. b)
B o conjunro dos elenenros que peencemaB e no peencen a. Desse modo,noteque 6 eB .lois6 er e6 e.LoBo ,r ems : B , q =1 6 ,9 1 .
70
+-l ea : tlo. l3l, dereninC3 la,losos;nrervatos e : 15. ,,11;r'::: Resolno na : NotequeB c,1i logo.exisle UB.
c , =
Lo go .l- : 15 , l0 U l l 3. + - f . F.5 Re'oher.n Ro.tL"." ' '' "" "."".,.".,1u 4 , oJ 0 . '
t10 0
1 13
_+ i13
o)
(II)
(rntr)
LoBo. s = tl,71. R Lqrl deseu!dde: Ei6luResolvem 3r + 10 < 5 +8 < 4 _2 {) * t t 2l Essa dupt desisuldle eq,t"",""," 1' ' ".,t.t"-",{:'L 5+ 8 :=3 + 1 0 .
O conjntosolo,l do sistema intesecib dos conjuntossoluods i,equacs do sstcna:
1:,
51
d r,
8..r
(,
u
1-'
.,
l,
R .1
2,
12 . .
2
.2
1,
' r,
t | |,
.:]l]::,:
Exerccios btisicos
t$! nepresentc no eix. rcal cadr um dos intervdlos:
a)t5,el b)I 3 . 5t
.Qli n epe,en.enocr , o' e
c) t 1, 8t d)10.51
s)l--,2l h )l *. 4 t
), 4: { rR l 5< r<7} b)A : {- R 1<r <8 <r<6 c) c: { R l 2 d)D = {r e R r> 51 as notaes de inrerlalos: ,i*liii Usando Id. 1.ta, hl, ,.
dl
-..-..r--.-------------->
DJ -a--<-+
cl
13
15.l3l, dcrcmine;
c) ,
d )u
d) B -
I *.5t.efctuel b) ^n B
- 1. a reB
c ) B
10. . hr P h
Co n .i d e , lr d o o. in r e Fr lo. a
b) AUB
o '
e )(n B) C
= I1,41,8: 12, 8t e C - ta, l0l..lereminc: osintenatosa lil:l;oaaos c) nB) Uc a )AUBUC d) (uB) nc b )/ n anc
l.i$.lii; n.y,t'a em n os sistem.sde incquaes:
,.
= o' * r
13
p*."o
o r/io
72
a);
b) i
o,/i7
Ci3ii:: O profcssor de educo fsic!mcdiuasesrtuas dsalunos do lrimciro colegial e separcu asmcdidas en inteNalos, osquais chmou dc classes de eslturas, reldo a$imarabela:
Alisando pelop.olssor, a tabela consruda respond: a) quntos peencente auDos 1m esrur cla$e I 1.60iI ,651? b) quanLos alunos 1m esrtnra ne ou guala 1,70m? c) quinto\ alunos !mestaturanioque l,5 l d)halgum lunocujacstarura peenaa naisdc umaclase? e) seo proris\ornvcse considerdo classe qulseri. a feqnci de$a cl.se? I I _50i1.651. C.4,:1, Denle secomprimnto dc cada um dosnerlals lu. 1,1",t,ld, 1.o td, [ coo sendo a difere.r d. Drdososine.vdos = t3.81e, :16. l0L,deremnc: a) o copfnnento do inevaoj b) o comlrimenlo do interalo B: c) o comlrirenlodo intervalo U 8: d) conlriDenlo do inrelalo n r; e) o comprmcnto do interd Bi t o conl'rinenodointeralo B - . .l,c pr- .e r a do a .e gu ,. C.5: con.oe,e oinr e r,r t,' 1,
Clma seponto mdiode um intervlo(decomp|incllo finito)o ponro qnedvde o nteryalo em dols intealos demsmo comprimento. do ponro mdiodo inremto ll,5l? Qualaabscissa C,6 Dclrmine a abs.issdoponio mdo decadun.los intevalos.
r) 18 ,l2 t
b)t7 ,1 31
. ) 1 51 , rl
t,)rt., l
[0 .-1 l ..
[^ , ,,
0.- :..: a
lo ,
r.
a) DLenDinej Ur U,4r U 1. b) Determine/j n . n,{i n . cl Pode se esterder denrAo dc illcseco de cnjur(Jspra um nnero innlto de corjunLos.d
/r n : n , n...:
{ rl
er re - .e
}.
[ o , r] . -. , ev ,
I
re ffi detodosases inaer! Ge tR. Delemire a inlerseco doti?o [-4, d], onde Considrc todososintealos delenine o intervloB queu a = ,81eqne B = 13.4t. Sabendo
I
I
o <, <.. o cojmo ld..t - lb..t e isurraoconjro: 1'*aos reais, "o'i' d){ eR < r< .1 e){ [t b< a< .1
ffi
que < ooDa> 3. beo de esbemo\-l e2 Sabe+e ao inlervalo O nmero r noperience @pusp) Podeseentoconcluir quel d)r> 3 a ) a < l ou r > 3. e nenhuDsdsresDstas anterioros estcmei.
I
ffi
(ur) (4n8):
di 0,rl e)t-3,2t
74
Captulo 9
O planocartesiano
1. Introduo
Qualoseuendereo? RuaPuryunna, nq33.Vila Madaena, - Meuendeeo SoPalo. Qundolhe pedemo endeo,vocdcve dar um conjuntode infons que localizesuaresclncia.Essas nfomaes soascoordends de saresidncia. estudamos o eixorcaLvimosquecda pontodo eixopossui um,,endereo.., Quando qrc a abscissa do ponloPorexemplo, o ponodo eixoeaquepossui ponto, abscissa 5o representado a segui:
RenDescarts {15961650).
O principa objetivo de m sistema de coor dendas deteminar um ponto atavs de um conjlmto de informas. Pda \e dereminar um ponrode um plno.pi, demos fir nesseplano dois eixos reais O'I e O]' Perpendiculares ente si no ponto O : ' essesistema de eixos conhecido como sistema carlesino ortogonal de coordenadasi . pl rn o que c onrm es'e .irema c hdm d de plano cartesiano; . o ponto O a origem do sistema; . o s ei io' Or e r ). denom:ndJo. "ei1o. c oo r dendos", so rcspectvamene o ixo das abscisss e o eixo das ordenads; . o . ei \os c oor dendo. ir plunoc rfl\ sepJ rm qurro n gie\ denominada, qudr n'ja no e m f e s.q u ed ev em se enLm er rdo,.nfnrme J iiCU r ..
Exenplos
O. num e o. 4e 5. o a scoo de nad as do ponr o 0, sendo4 a abscissae5 a odenada. Nore que o. ponlos P e O ro djlerenre\. Ar \im \endo. neces,lamo\ de uma noraopdr. d iJ er en ci a ast oo, de nad \ 5 e 4 da\ coor d ena da , 1e 5. Fd re mo s e. .a di sr i n o concei r un do pa r
3. Par ordenado
Prandicarmosque m pontoP possuiabsciss d e ordenada , usaremos a notop(a. ). O s boo (d, ) chanado de "p ordenado". Assim sendo,quandoindicamos: quea bscissa dizendo deP 5 e a odend 4; 'P(5,4), estamos . 0(4, s), estamos que zendo a abscissade 5. 0 4 e a ordend Exemplos a) Pra representarmos no plano caesiaro o pono (3,6), traainos ump?endicular aoeixo O-! peoponto de absciss 3 e umaperpediculr bo ei\o O, peloFnlo de ordenJa h. A inle, seco dasreistraadas ponto o .
b) P representarmos no pldo caesianoo ponoB(4, 0), traamos umperpend;cula aoeixo O-!peo ponto de abscssa 4 e umapependicu ao e\u OJ peloponro de orJenu&zerore,.a rera coincidecom o eixo O). A interseco dsetas aadas o ponro B. c) Pararepresentamos o ponto C(0, -5) no pano caesiano,traamosna pe"endiculff ao ei\o O peloponro deJb'.*a /eroLe.sd rerd c.in. decom o erxoO) r e rracmos umaperpendi culrao ei\o O) peoponro de ordendd5. , interseco dsretastaadas o ponto C.
77
a'
Nots
1. Um ponto P peence o eixo das abscisss for zero. se.e someniese, sua ordenad
Se umds coodenrdas do pono P 1b igual a zeo,entoP no peence anenhum dos qdrnes. Exempos a' b) c d) e) f) ao ei\o da\ a b'c i. .. ,' . O p onro ,5. 0' pe ne nc e O ponto a(0,4) pelenceao eixo das ordends. e i lo Llur Jr:r n rc . O p onroa 1. r, pe ne n, O pontor(-2,5) pertence do 2q quadruntc. O pontot(-4, -6) peenceao 3! quadrantc. O pontoI (5, 2) perenceao ,tq.uadrnle.
Exerccios resolvi.do s
R:+ Odnguloac ralqe{0,0), I (4,0) e C(0.3). Calculd: do 1doacdo ingulo c) a mcdida d) nedddo ado4? do trinsulo: b) a rdida do iadoC do lnenlo: Represetanos o lringDloAAC no plano c!csio:
a) a medlda do ado A, 4l b) a medidado lado C 3r c) a nedida r do ladoBC obtida pelo teorema
Relreseitd ii?-lil
no puo catesianoos seguintes lontos: (2. 5)r A(1. 1); C(0, 0)j D( 4, 2) E ( 3 , ) :F ( 2 . 5) iG ( 6, 0); l t (o, 6) . Resolo
3
12 1
6x
+ 1,3
6) pccn! ao 4= quadra.L.
PeI VOel _
2+ l>0 t 3- 6<0
,' ! o
{ r <2.
II )
0)
(II)
P o rt . n to , R .
<r<2
Exempo
( .a ) :( 7 ,)) l
Ir : L =
79
(
Exerccio resolvido
rF,4:, pcterminr osrrtmeros reaisae demodoqne(2d + b,5d bJ=\11-3). R6oluSo Pealropriedde tundamnll dos pes ordenados, devemos ler:
I
tt ( l ) 2 4+ b: 54 t, = 3. ) t4+ d:2.
Exerccios brsicos
lB:'l Rcpesente no plmo calesido os Rguinles ponos:
6 5
12
6x
Bj?rli: Pa.aquc valoresreaisdea o ponoP(5r - 8. r + 2) peen.e o 2q qMdr? l,i ri Detemine os vatoresreaisder pm que o pontoP(3 + 6. 21 B.'i4:rl': Pda que valoresrcasder o pontoP(r 4) peer. ao 4! quadr.nte.
B5!:l DetemineoslaoeseaisderpdaqueolortoP(3,1
8.6 ! Dete.mine osnnerosreais z e deftodo que: (3a - 2b. a + b): B.? Sendo u e, nmeros reaistaisque'(5a ponloP(d,r)? 1,2a+l)=(2b+4-a
80
E xerccio s complementare s
os pomos A(2. 1).B( 1)e c(2. 5) sovicesdem rringulo. Cicuo: C;t,:l: a) a medidado lado44 do trinsulo: b) a medidado lado4q do tringulo c) a mcdidado ladoAC do tlingulo. n pldo cdt G,2:ii consiae'e a rra repesenla1a ' ponlo sio ldo. Se o P(, r) pernce a r,
rcais.le o pnLo P(3r 6. 2r + 4) pdrencc ao 4qquadmr "alores c: i Dcterminc. x rR,de modoque o ponroP(: - 9. + 3) sejaa origen lo sistema caesoo. g.5:1, Dete + 2,3) : (r 1,3). e a e R, d" ."d. q* ( ' ' C,6. Clcule de madisonal do qadrado cujosvices soos !onrosA(3,2), B(3, 6), C(7. 6) e a m.lid D (7 , 2 ). d3l:
pra qre
Vt,'r
(Cese.auio) Ecdesiano ortogonal, ospontos(d, ) o 8(., d) sosilricos emrela sistema 'tem selrue: ciro dasodenadas,Astin send.
Vi',, , (PUc SP) Em reaoa um sisrcmacesno orrognal,o ponto(3 + l, 21 mte se.e somento se: 5
5) pence do 4q qu2
,l -i
.,. +
=' =;
e)l <r -
'ri
1 3
81
Captulo 10
Produto cartesiano
Conceituao
Umamontdora de automves lanou no mecxdo um novovecuto entrsverses: vcso slmpes. MSt a luxuosa, n4Z;e supcrluxuosa, .SZ. Cdverso podeserdquirid em umadentrc quaro corcsiazul, verneha. pretaou brnca.
@ @@
Consideremos quc u consumidocscolhaem primeiro tugaruma dasverses(MS. M, ox.a), ccrtr segundolugar uma ds cores(azu.vermelha.pretaou baDca). As possibilidades de escolhasooaos paes ordenados: Pelos
O conjunro formado por lodosesses pares odcndos chmdo de ..produtoca.tesino .lo conjunlo = lMr. M.t, Sal peloconjunto B : {azu,vemrelha. prea, brncl,,. Definio
a2
podeserapsentdo soba formado Tal produto de diagram de fledigrmo ado, chamado chas,
Pode-se ainda repesenar o produto cesrano de ponlo.deler no p lJ n o crn e.iu no.O c oniunlo minado pelos pares ordendos de X B chama do de "grfico cartsino do poduto x ,".
Nots Porexemplo: x B = 81. OX 1 Se: OouB: O, defire-se po ', ou seja: A x se.indicado 2. O produtocartesiano
. .:..i.1A-. ,. . r '.. i :. ,
x I +Bx A tisque + B, en1o 3. Se e B soconjuntos
: ':
resolvdos Exerccios
: I-2.1.3,51e8: {4. 6 . det e mi n d: o sc onju ros ,q 'l ; iq o a a o s : B. represenLdoo em diaga de flechasc no !1mo caesiano; a) o lroduo cartesio Resoluo a )A x B : l( 2.4).( 2.6),(1,4).(1.6),(3,4 ) .( 3,6) ,( 5,4) ,(5 .6) l
(6.5)l (6,3), (4.5), (6. 2),(6,1), (4,3), b)a x = {(4,-2), (4,1), Noteque x + B x .
oaao,.,-"i."t,aiilir:ii
a) gRc de x a; b )o grncde AX .
no plarc caesiarc: 12,5tc, = {3}. relresentu Trndopeediculdes o ixo Or lor rodosos pontos de,4,obenosum faixa.Trddo a pe. pndiculd ao eixo O) pelo ponto deB. lercebemos que a interseco dessa reta com aquelafaixa un
Rsoluo (a. r) perencmes a) Os pes ordendos a ,4 x a sotaisque A e) . tngo, o crjunro estcontidono eixo O e B e contidoro ixo Of.
r e ab A*rm .endo.og, lhcuo \e pmen ode e\u e rn o ., 2. J' c, 5. J,. l ech d do cm '2 . cr ce L5 .l r . L o erreno (2, 3) prtece ao srfico. Indicamos essefato represnlndo um bolinha chea (.) IL O extremo(5. 3) no peence ao grf,co.Ildicmos esse lato rcprsentmdo uma bolia laz(o) nesse extremo.
b )d xd
: t2,41e a : 13,6t.representar ,:83:::r Dados osconjuntos no prnno cdnesno: grco a) o de:i b )o grfic ode: A . a) LembresedequeA: : x . Assim, temos:
Asim sendo, o giifico regioplda limitadapel quadmdo de vdices(2. 2). (2, 4), (4, 4) e (4, 2). os ladosdo quadrado fmm partedo grnco.
84
O giifico a reeio relngulr de vrtices (2, 3), (2.6), (4. 6) e (4, 3). P(m. o l:dode exlremos (2.6) e (4. 6) nio fz prte do grnco: tal falo ser idicrdo lor um segmenlof.ejado com bolias bed (o)los extEmos.
Exercciosbtsicos
iB:irl: Dddos o" .njrnos = I l, 2, I e a : { 5,5},deieminel ) o produtocdtesiuo ,4 x a. ropeserlandoo em agrdmde flechase no Planocas!or b)oprodutocdtesieo A x i x : Ar. c) oprodutocalesianoA ,?t 3,i x d, rcpresontando<) l. dtermire o produto caesano e : { 1,r,2er=10. lraos osconju.tos e o llano cartesilno. emdi.gmmado fle.hs oaaos oscon Fntos e = t 3,2le B:{ 4} .r cp r es e nt e no pl n o cd esi n o s R co d l b )d
rc plao csino o srlco de: Ei{: r Dadosos cijunros = 14,8l e , - 13.51,represente b) r x a)A x B Bl.1r:oaaosos conjurros = 13,6le d: a),4x a no parc cateslano o grlco de: { i.2.31, rcpresenLe b) B tA B,:: Reflese no plano cartesiano o gfico do produtoR x I I ] .
85
cidde,4 una cidade a e exsrem seisesadasu.indo B a ourd cidadeC. Quantoscamihosdiferenes podefazertrm usuriodessa\erddas, pando de,,l,pasando lor
R : [{: :
d) o conjunto formado Or e O). lcos doiseixos c) o conjunofmadrlosdos cixos Or e O), excetoa origem.
86
o. :ff,S!] (cessdno)Dados
{r.
HSi$ trrvO
a7
11 Captulo
Relao
Conceituao
pa aralis^rr viaoda tempcrtuanunrn detninda regio dunteseie U neteorologista, dias.enumerouos dis de I a7 e registouem cadadir a tcnpearuradi., obtendossinrI seguine
dizcrque o centish cabeleceuxma eodo coniunto Usndoalinguagen atcnlica,podemos : B = 1 1 8 .1 9, 16 , 1 3 . 15} . d a s te mp c l u n s d { s mc d d a s d e di as 11. 2. 3. , . 5. 6, 7l no conjunto ssarclopode se repesentadx ssocardo caddi a tcmpenturadia concspor'dente. lor um sesul. dos trs rodosaDrcseDtados
T. Digrmde flechs:
l. Grficocrtesino:
88
IIL Conjunto deprs ordenados: R = t(1.18), (2.19), (1,16). (4,l6).(s,16). (6.13), (7,ls),
em que o pimeio elemenrode cadpaf ordendoperenceao conjunto,4, dos dias, e o segundoelc mento petenceo conjuno B. das medidasde tepeRrura. Note que um subconjunto do produtocaresiano X B. Definio
tA;lliit'1".r.
Exerccos resolvidos
.i'+"i-i,....jj..':i;
H:lilr:lr D.ds G mnj6,1 : 1, 2. 3 e I = Il, 2,.1,6. l0 , dercminrcadum.los conjunros sesuintcs. represeDtando-s em dlagranas de flechas e no lrldnoca$ido. a) O I)roduto caesianoX r. b) A rela!o . dc en a, dada po = l(,]) x a )= 2a) c) A re a o : e a . d a p o r Al = { ( ,r . ) x a , } <1 . dc Resoluo a) Ol ro d ut o c a e s i e o x A o c n j u D to f o n a d o l o r r L o so sl a r so r d e n a d o sG , )) t a l q u e e ) A. Assim.lenos: x : ( 1 ,1 ) . (1 ,2 ) ,( 1 ,4 )( t, ) ,( 1 , l 0 l . ( 2 , 1 ) .( 2 .2 ) ,( 2 ..1 )(.2 ,6 ) ,( 2 , 0 ) , ( 3 . 1 ) .( 3 ,2 ) ,( 3 .4 ) .( 3 . ) .( 3 . l 0 )
89
do/4 x a fmado leos pdes ordenados em b) A relao, = I (r, r) x a J : 2r o subconjunto (r). (r) pd primeio elenent que o segundo d cada o dobrc do Assim, cenento
4 . .)
."'j
{ *:: ^
a:,i,/
A repEsefiaao de uma rclo no plano caesido chmada dcgrfico da relao. c)Arelao, = {(r.)) x B } < } o subc.jnlode A x B fomado plos laes ordenldos cm que se$ndo elemento (:r') de clda p menor que prlneio eemerto (t). Asrim. tcmos:
R' = ((2'1).(3,1).(3,2)1.
Repiesentddo r en diagrana de fechs. reOg l jc o deR ::
R .Z
. o ,. L
og n . o o a re l a -; o R- ,. ) ,L R ' -. Resoluo Lembre sede querR: = R x R, cuja rcprcsenl!o ejflca todo o puo catcsiao. A relao ,R formadapor todosos larcs ordeMdos de nmeros reais,la quc o pmcirc ele() nento de cada p sja Eual a 3. A represeao desa reao a reta/, confome grfrco aolado.
Sugesles
90
Exerccios btisicos
l i Br Dado s os c oljuntos = { 2, -1, 0. l, 2} e a= 10. 1 ,2 ,3 ,4 1, der D heca da ua .l a r rc a e s sguintes. rcpresentdo asen dlagrana de flech e consrruindo seusico canesido: a) r = l(.)) x B ):r c) ] ?i= 1 (r . l ) r 1 xI )> 1+ b) R, = I (r. l) ,.1x B , = + I Brir constnao grtco da rcao = i (, l) LI )=4
l B s:i .Oaaos os c oniunros = {-4,-3,3,4 e B= {4. 3. 3. 4, 5}, d el omi ne ca da uma .l s ! el a @s seguintes, rcpresentudo d em digma de flechs e cn strundo grnc: seu a)Rr = 1(r .l) x B .f +tr : 25 r)E:tr.) .8 1 )<rl b)R,:1(r,)) xA I =r : {(-:. o srfico darela.4 B.tii construa ) IN,l} - r}. LembresedequeN,= N x N BiSli i Conru o giico da reao = I (, :r') lRr | ) : -l .
E xerccio s complementares
C.l.:r U economisra,para fer uma anlise d v.riao d Ld de infao nun deLemimiMdo pas, enumercu os tneses de I a 12 e ssocioua cad! ms a inflo corespondenle. obLend ssnn a Consider a elao do conjLo dos mese s : { 1. 2, 3 .4, 5, 6 , 7 , 8 . 9 . 1 0. ll. 12 no cotrJuno oas das, e m Eo , B = 16, 8.9, 7, 5, rssocido a cada s ! la de inao conespondene. Construa o grnco dr_ relao e. obsea. do o e.fico.responda:
) do ms I ao ms 3, a taxa de inflao foi cescente. decrs.erc ou consldle? b) do rns 6 ao ms 8, lx de inflao {oi crlscente, decrcsceDteou conshnre? c) d$ 9 do ms 11, a tara de i.flao fol ciescenLe, d{rescene ou constdte? d) qua a vdiao da taxr de inllado ns 7 ao ms 8? Note peo elico que do ms I ao ms 2 lnx de jnflocrscen 2%i por isso dians que do ms I ao 2 a vno da tda de infao foi +2%. Note lnda, pelo grnco, que do ms 4 ao frs 5 tdxa de inflo de$esceu 1%: por iso dizenos que a laiiao da a de nflao do ms 4 5 loi de l.L.
C .2
I m F iu r to a o ( . . ud J r um . . ulr u r c b^ r e no ' s ( . . o n ro u n u r nc r . de b ac ' nJ n u m ^ dc r em ,n rd o I n n d f , q ual f h"m ou J in. " n r / e ro i e . o f in b' J . c aod um a d ar ' n hos seguintes fez nova contagem das b-1. n. . . O. r .* r ado . J .\ - c \ ! e n. i . . oe\1 , .o Pc lo g d n co d, ' I do Oh' P aJ r J gnco.esponda: a) {ual o nmerc de bactrs no ncio da con_ tgem, s1o, no n$nte rerc l b) de quato umentou fljmcro de badns da quinta Pra a sert hora? c) de quLo uncllou o nmero de bactrias da crcim Pda a quinta hor l
C.3
o .o'iu rro Jo. ponru! do gcn. xo odo trn subconjunt de Rr. prtarto uma rcldo J . R e rn R Ob ' e n a nJ o o S r c hc J ,h "r i J l ( . omo \ o u 1 , , d r u _ dr s af i a oes a .e u ir :
a)(5,8) n.
b)O!o1ode, de abscissa?, o Pont(7.0). 4, en ordenad c) O pnto de . de abscissa d) Exi apenasun ponto de com ordenad! 4. c) N eiiste nehum PonLo de co ordenrf) Erise un nico pont de con ordenad 2 3 g) Se 5 < < 6 e ( , ) ) e? ?, enl o4< < > ( r , ) ) 0 , . enL o) c h) Se 7 <r< 9
e){(2.a).(3'3)
:V:zi:. (Ceseran.io) : { Z -l <r<2le intoiros sejam alndaos conjuntos Sejaz o conjunro.los > I + 4 ], t e { e q uc: I i= 13,4,5 .E nt o,seD=l(r,))x B -v t selefrentos d) D tefr apenas )D= xB . e) As quatrolmarivas alleiores sofalsas. b) D tcn fr rco elenento c) D tom pend dois lemento!. iguaa: = {(a, b) e [.{ x N d + 2b : 6 . ento coNide relo Vr3., (Fa5p) ( 1 .4 ),( 3, 0 )} d ) ) , (6,0)} { (0 . 4 { ( 0,6) ,O,4), ( 3 ,0 )I e ) { (0 , 6) . br l( 2,2 ) ,( 3,0) c) l( 0, ll , ( 2.2).(4. l . (6.0)l
92
Captulo 12
D omn i o e i ma ge mde um a r el a o
Conceituao
CoDsidere a elanoR .c ,1 em , descfitpeo dagran a seguir.
Os conjunlos,1 cl] sodenomrados. especri!amcrtc, roniunto de parlid (Cp) e contrdo'n'n'o (CD) da relo R. Chama-se domnio da eloI e ndica-sepor D(R) o conjunLo: D( R)= { 1 , 2 , 3 . O tr !eja. D(R) o co trnodc todos os eementos . l 1 , tre e . 1 o r J ( i u r : . l r . '{ e e n< ,r o. CeI alrvs deR. Assir sendo reros:
.hJn:' 'e coninloimsem dd r(.laao e .e inJ. pn rlr nR, ocor u nr. : lr rlf lo 0l'l :
t'
De naneia gerI, remos: SeR umrclo de emB, ento: I. A cramado de conjntode prtid d relaoi II. B chamado de contrdomnio d relao R; IIl. chm-se domniod relaoft o coniunro D(R) - 1 I (r,_') n I: lV. chma sc inagem ou coniunlo imagm da relao R o conjunto lnr R, l, , '.\ 'LRl -, '
93
Exerccios resolvidos
aEao H!?!ilse:a- = t -2, -r. 0, r, 2,3 e = {-6, -3, 0.3.6. r2t.Represote
R: {(r,)) e x B J:3}em Resoluo diagrama de nech! e detemin o domnio e a inagomde
1,0,1,2} 3.0,3,6}.
Consttui. o grncocdtesimo da rcaao do exerccitenor R.sluo O domde o co.junro dd rbscissas dospon)sdo gifico e a nagem de R o conjuro dasorden, ponlos d6 dos do g|f,co.Asim tefros:
'------.:
Detema o domhio e iingemda reaorR. R6oluo O d@nio de o conj1odsabscissas doslontosdo gafico: ogo,D(R)= I 3,-2,t,2,41. A imagm deR o conjuto dsordenadd dospontos do gifico;logo,In(t) = { - l, 1,3}
\
Domno imqem d uma relao
R.4
A li8d ao ddoe o grilico de ur r ac.o. Detemine o doio e a imagem da rela Rsolo O domnio de o conjnntodas abscissas dos gfico, do logo, lontos D( )= { R 3 < a < 6 A i m r8 e md d re la i oR o .o n- nr o 'l J . ordenadasdo\ ponros do trlco. oB . I n ( )= { ) e R 1< ) < 7 ).
rllr::l!r!iiirr-til-i"ilf',iiii:i.r:,,jii;
#jffi"ffiffi
Exerccios btisicos
S!1' , r Se j a m os c o n jm r os A : { - 2, . 0. 1 ,2 ,3 , 4 } e B: { -1 ,0 , I . 2 , 3 , 4 , 5 . 6 }. R e p rcs e na re r cr aa o = : (a. R I J) x ) + I ft dig de flchs.dremine o domio e I igem deR c d o grnco d relao. B'2l : il Se j a o @ nj u tu o = 1 1, 2, 3, 4, 5, 61. Re l re s e n r e a r c a o = l ( .) ) A : )> 3 l e md i a sr :m d e fl e chs.delemine o donrnioe a imagemde e d o grncoda rclao. BiSi:t:l O e.n- d" uma rclaao o conjuto de pntos represenlados ao ado.Dcremineo domnjoe o onjunLo iagemdareldAo .
8.4
O. ponro d\'ddlado. lormd o Brai,o dc um" n Dcrcrrinc o dominioe o con 'elan junro inascn den.
*
Domini irgm dEudarelao
mll
ffi!
I I
I
t I
I t
m m Deiermne o domnio e o conjunto inasen dasesuinte flao: =1 6 .1) tx N ]=2 rl : {(r.) Nx N )r: - sl. considererlaos
a) Delemire o dmdio delR. b) Deleme o cjult imgem deA.
= mm considerercao,R {t'.rt.*
"
o l, : '];-}
c) Detemie o domniode R.
96
l1#i
a sesur obtea o donnio e o conjnnb nnasen 'l R' o erancoae umaretaon reta rcprcsentada
: l5l e Im(R): R
r l f.'t
R '
re:
97 ,-
Captulo 13
Funo
1. Introduo
Suponhaque um uom\'elpcrcorraum tlcho B de um eslxda uma veociddeconstnre de 80 km/t.
p, do trecho Consideremos cono pontodepaid e ssocicmos elea maca0km.A cadaponlo -a,ssociemos nc.? kr,que a disrnci deP atA, medda ao longoda trajeri. terpecoridoo automvel aps dus horas da paida? Quedistncia Conloavelocidrde do utomvel constanre,80 kln/b,aps duas horas a dstncia I oerconiua serai d = 8 0'2 km .. I = l 6 0k m.
Raciocinandodc maneia anoga,podem!., construia tabeao ldo,descrevendo dislncr d perconida em vios pontosapsr horsd pr da. Note que para cd{ valor de I se ssocirum ni co \ jl or oe J. P ,- i'.o dr,/emo' que di.lin ci fl ./ dada em funo do tempo 1.Podenos exprcs sr adstncicm funo do tempo pela seguinte equaoi ./ - 80r. Essa equosubstitui.com vntagens. a ibela anteior. Se quisermos distAnciad aps4 horsdapaida. basaf aze. mo sr : 4e re e m sl
d:80 98
4 .. d - 32 0 km.
p o automvelper, Conhecendo a distnciade B at, 400 km, sequisermos o temponecssrio : corer o recho 8. basta 400:80r .'. /:5h. fazermos d 400km e teemos: Do mesmo modocomorclacionnos asgrandezas d e r, podemos relacionamuitasoutrasgrandezas. Exempos a) Em um temmetro, a temperatura dadaem fno do compimento d couna(de mercio ou de lcool), ou seja, para cada comprimento da coluna est associad uma nica medida I da b) O preo de una pede tecido ddoem furyo da metlasemdesse tecido, ou seja,paracada metragem de pno ssoci-se um nico preo. Procurvoc mesmooutrosexemplosem que dusgrndezas estejanelacionadas de modo qe cadavalor de umase associa um nico valo da outra.
Usemos a noto/: .- B paxaindic que/ funode em B. Exemplos ) / funode en B, pois todo elementode atravs estassociado, de a um nico elemento deB.
99
c)
g no fnode C em,, pois exisreelemenro em C (o elenento 8) q e no esrassociado, atavs de, a eemenio agun der.
Nota UmafunoldeA emB umreo, (D),confadomnio e por ssoosconceios de domnio (CD) e conjunloingen (Im) contiuamvlidos.No exenplo() anrerior.emos: D (/) = = { 5, 8 , 7, 6 } ; c D( / ) : B: t,2 ,3 ,1 .5 .61 ; In( l): {1 ,2 ,3 ,a].
Exerccos resolvidos
o"a** -':"'r* e : { 0, - r , r , 3 , llc a= 10 . 3 ,27 .3 .- e.;q u di s d aser e ss e su n te s s o * i:ii il a)/= 1.),r b)e = l r.)r 1 Resoluo
a)
AL j= ; l a l: r J
r>, + 3 J:31
n no fun, pois eiste eemeDto peencente a A, e 3, associad. alravsde li. a maisde m elenento dB.
100
d)
o sc onj n nt os= { 2. 1, 0, 1 ,2 c A = { 0 , I ,2 , 3 , 4 , 5 l , d e t e r n i r e o d o n i o , o c nL a d n n n ) 8 i 't D a do s e o corjurto iaagemd! tuno/ = {(r,)) ,4 )<A ) =tl. Repcscntamos alunoen diagmade fl@has:
,;ffi
li:llli
Exerccios btisicos
i i rt :i ii D ad 6 6 n j unt $ A = { 1. 0, 1. 2 e r = l 1 . 0 , 1 . 2 , 3 , 5 , 8 1 , q u a sd a sr e l a sse gui mes s o tu
)r = ri ): rr.
b) J= l( ,) )e x a = 4
r):
: { i . 0, .2 ,1 1 e A = { i B:9 1 : D 'i do s o sc onj u m os 1 .2 ,3 ,4 .5 .6 ,8 .1 1 ,d e t e mi n e o d o n i o. oc o nl a = (r, dominio e o conjunlo inagem da turyio / I ]) x A r : 3 + 2 I . B; 4 i :: D a d 66 onj u n l )s A = { 2 . 1 .0 .1 . 2 e l = l0 , 3 .4 .5 ,1 2 l . d e t e r mj n e o d o n n i o . o c o n i ra d on ,mo e = o conjunro imsenda funo/ {(a.)) x, I = 3tr!. B :i O c o nj u n t o/ : { ( 1, 2). (4, 5) .( 6, 8), (3 , 9 ) ) n ma fu r o d e e m a . D e t e mi n e o d o n n i e oc on j u nl o funo? imaecmda funo.E possveldelemnar o conlradonio dessa B.Oi,llo co.junto/ = 1(3,2),(8.51.(6.r)l umafungao cujodonnio D(/) = 13.E,6 | e o corjulo inasem = Irn(/) soospo$veisvalores der? {2,5 } Quais
r01
de = {2, 3, 6. 4} nDm ioj,jiiio conjDnro conjunto a. Essa / : {(2,5). (3. 5). (6, 8),(,r.2)} rma ao lao funo deA emB? Poqu? lqltii o mnjunlo/ : {0. 2),(. 3),(5,8).(6,a) um fDn de : { ,5.6. e ftn onjioa. Nessas qual condies, o vlo derl l'.r:tr; oaaososconjurosa=t3.6leB:{s),re1aol=1(r,.f)xsl)=8umaturo.leAemB? D"d."-'j"'t.:tr,2l-Arelaao/=l(r.))11/=iDnafuodeen!porqu? lciillj : ii: ii Da ds 6oijun tG=t i: t.a = tist" "t '. ol:1 (,, ),) xd oe ] : + 1] , d ete m in .,i domio.o contdonnio e o conjunto imagem de/. I leit rliiDa d6s con ju n tG= tr ,!l ,r= ti ,a lea f ao/={(.}) x r:y =2},detemi ne:
{) o par(, r) J t,tl quer - 5 (5, ir: ) ae um esruaosobr o cnsuno c'i$i .qtraves de energialtcade una fbrica.chegou-se eqDaoc= 4rJ0r, en queC o coNumom kwh e r o rempo erndid. a) Qu'tl o consumo de eneigiael1rca dess fbicd en oito dias? pda qDe consumoaija 4800 kw? djds sonecessios ,b) QDantos Se a enpsa dquir uma nova nqlna que consuna 200 W dirios. qual deveser a equao que :\c) descsa o consuo toral da bricaem tunodo tempo? l'iiiili Un raze"aeiroestateeceo preod sca.l caf en uno da q@rdade de scs adqdridaslelo conp'adoraavs d eqa. P: 50 + -:::, em queP o peo em dldeser o nfterode srcas ven
) o donnio. o corhadomnio e o conjunto imagm de /i
a) Qudt dde pagd, por saca.n conprd qe adqujnr @n sacas? ..p Quto dele pgarpor srca.m comprdorque adqur d!n1as scr? ! c) Sabendo scs cnprou? Ce um compradorpagou54 dltres lor saca,quantas
Sejm M, N e P as imagersds tunes M' U M U P, nde /. s e/! rsleclivmente. En1o X' = cnplemenradeX e reloa , o coniunro.
b ) {2 .3 ,4
c) li l
d )a
e) 1 1.2.3
'jzl*(FEI-SP)conside.ereao/de=11,3,8enR:/:1(1,2),(3.).(8,6),{r.r)). Pda queval der arelao / um tuno? ?' denneros re'is ra,,) e (a. arpeencem a um i!.iill (Csem-SP)Osldes ordenados uno /. pode-s con) odominiode/ o conjunro a, | b) o cojunroimaeem de / Iu, 1.
e )r=0
102
Gaptulo 14
J' Jnn^u'tu
103
Exerccosresolvidos
rftl';irl Dadaa fmol de cm A, desila peo diagrama aoado,calculal a),/( 3) b)./( 2) c)"( l) d)"f(0) e)/(l) + /(2)
f\
' f tt) + t( 2)
''
'
l1) indic nnagemdo elenenlo, drdvs da funo/. Assn serdo! temos: a)l(-3) - 8i c)/( 1) + /(2 ) : l l + 1 2: 2 3 ; b)J( 2) = 9. c)l( 1) = e; d) /(0) = loi
=fr: u;,,F;
o.t(5)
Fe :liD ad66onju nt s = t l, 5 t , : L 6. l, 1lc a fun o/:(,/( r))e ).8 /()=2 +4 ),ca c urd :
.).(r)
',(+)
' lr + r. cdculd
llpiiil
A naee decada,I ,4, /() : 2r + 4 loeo,tenos: a )l(l) =2. 1+ 431(1) = 6 c)/(5 ):2 .5 + 4 + /(5 )= 1 4
c)l(3) "'(')
Lemb.c sede queI pdesorsubslihdopo /(r). n1o,li) = 3r + lil0go.tcmos: a). ft -3)= 3. (- 3) . + I /( 3) = 28:
c ) /( 3) = 3 .' r + I + /(3 )
28.
b.t .
..1,.1
, , [r. ]
q,
104
Cadponto (, l,) do grficode J deveserjnterprctado como(, /()), o seja. a ordenda a ingen da absciss trvs de /. Por exemplo,o ponto P(5, 4) peenceao grfco,portanto/(5) : :l Anlog. . ( 6, 5) pontodo gico; logo /(-6) = -5: . ( 2,0) pontodo gfico; oso/(-2) : 0 . (2, 3) pofto do sfico; ogo l(2) : 3; . 0. | ) e ponro do g':ifico: logo10, l: er..
Exempo Ddaa funol: R R tl que /(.r) : t' 9, temosl . a 1no = 4,pois/( 4) positivo: positiva paa 9=7: /( 4):(-4), -r .funonegtivapara.r:2. pois 5; /( 2) negativo: /( 2): (-2)2 9: . 1no : : seanrlaparai 3, pois/(3) zero:/(3) 3r 9:0. Atravs do conceiro estudado no tem3, podemos disctirvariao desinaldeum1no / atravs Llosrdfico
105
. Paatodo,
3 2
Porsso dizenos quea funo para 2 < < 7/ positiva . Pratodo -r, -6 < < -2 u 7 < < 9, tem seque /(.r) < 0:
5
Po issodizemos quea funo para-6 <. < -2 ou 7 < < 9. / negativa .Par= 2 ou : 7, a lnosenula, ou seja, /( 2)=0e(.'7):0. Note que as abscissas dospontosde itersecodo grfico com o eixo O soos vloresparaos quas
Exerccosresolvidos
R . 4 . O g ri i co a o l ad o ,e p ' e.enr aum a fun do/ de
={
a)"/( l) b)"/(0) c )/(l)
1, 0, 1 .2 ,3 }e n ,= I
2 ,0 ,3 , 4}.
dJ J\2) e),/(3)
106
Rsoluo Cadaporto do grnco do tipo (i, /(i)). ou seja.a denada de cadaponto a imagemda abscissa, rrvs ( (2, (3,0). pontos de os do so 1,0),(0,3).(1. 2). 4) e Lso, renos: . erfico b)/(0) = 3; c) (1) = 2. n)Q) = 4i e) /(3) = 0. 4^ U=or
)"r(D
b)l( 2) c) l( 3) d)t( 1) e)"f(0) ) osvorcs dex pda osquais /(r) > 0. g) osvatord der pda osquais /(r) < 0.
h) os vaorcs de pda os quais /(r) = 0.
l-1
Resoluo Lenbrndo quo o smolo"boljnha vazia (o), usdono gfico, exclui o ponto do grfico e qu smbolo "bolinl cheia" (.) inclui o pontono gfico. tems: a) /(1) a denadado ponlo do sco cuj bscissa 1; loso. /(1) = 4; = b)/( 2) 6i c) / ( 3)= 3: d)/( 1) = 0: e) /(0) = 1. f) Devem$ detemind os vaoresdo domnio da fuo, portto vaoresdo eixo O cujas inagens. atravsde i sejm positivd. Eses valoressodadospeoconjunto: l ,clR rJ ou 2 , ou :l l .
g) DNemos detemiM os valores do domnio da fno. ?ortanto valors do ei\o Or cujas inagens, atravsde /, sejamnegativas. Esses valorcssodadospelo conjunto: {Rl-3< i< -2 ou 1 < r< l}.
h) Dwemos deteniE os valoresdo donnio da funocujd imagens, atrvs de L sejm zorc. S existe ' u vaor der que salisfu esa condio: a = 1-
b).f(0)
")i(rJ
Rsluo a ) Podem os es c reve 2 : 1 + l;l s./(2):/( 1 + 1 ) = /(1 )./(1 ) = 9 .9 = 8 1 . b) Podemos escrevd 0 = 0 + 0: loso, /(0) = /(0 + 0) =/(0)./(0) Por hiptese, /(0) R. Assin, temos: = t/(or.
fll)=Lflo\'i,.(
=et.J6
.. (o)= t.
107
P or h i Dd te s e. f - l R i
e/ ( l) = 9l o8o.E m os
"f(l) mffi
ll+l
-e=
/l+l
...(+l=r.
o grfico ao lado dosh o volufre d guade u reseryatrio em funoda allurado rvel de goa' De cordocon o giffco respddal qndo o nvel ann) qua o oume de Bu gir 5 dm? b) qul o voumede guaquandonvel ting 8 dm? c) qua viaoido voue de gu qlddo o re vdia de 5 dn 8 dm? Rsoluo a) A denad do ponto do grnco de absciss 5 25l,20,logo o volume d eraqnddo o rneage5 d m 2 5 l.0 r b) A o.denadado pro do gico de abrcissa 8 301,.l4,logo o voumede gu qdoo nvel alinge 8 dm 301.44?. c) Quando o nvevdia de 5 dm a 8 dm o volune deguyi'ade 25t.2O | . ogoa viaode ^301,44 volmer 301.44{ 251,20 | = 50,24 t. Sendo/ Ma funode R e R t que l(r) = 31 2t. quaissoos eementos do domnjo ate/que pos suen cono imgem o rnero 8? Resoluo : & ou.seja, 3r ' 2r =8 + 3r ' DelemG oblei x. r .D(l I ta.que 2 _ 8= 0. "{) Nessa equao do 2qg!! rem* la:3 1: : 2 :; . , : - b! j F - 4; 2a.
- ( -2 ) 1" {
4.3 . (
8)
2 1 0
2. 3
Poanto os elemenos de D(f) que?ossuem inagem igua" i .- Z nm
)
" f.
Sendo/ una funo de domnioA : { -1. 0. l,2l e conrradmnio R ral que /(r) Resolo Te mo qque L,
s
sd e u m a f u n o
nExercciosbdsicos
iE:it,j,'i o"o"' * -'i".t*e
a)/( 0)
= t l0.8t.B:f0,100tcafuno/={(,/(r)exa,f(J)=3+40}.
b).t(2)
c)"(o)
.'(+)
dr l ; J
) = ) + -,cacule:
d)"f(0)
b)111)
c),(s)
o,*,scmniuntce:t-5.steRerrno/-{(r,)),4)<tR $rX'lii
a)"( l) ,ib-';iili!sedo r tuno l: R* r).(l)
b)./(2)
R dennidaporJ : + l. b)"f( l)
4)
d),f(s)
,hii ,qo uoo tem e o gralcde uma1no l : - B , ondc = { 1,0. .2 e B : { - 3, I , 0, 11. D etemine: n)/( 1)
b)l1o)
c )l( 1) dl \2) . l 1) -' f( 2) + f ( 1)
ii9tili o crlco o lddo de ua tuno/ de I 3.51 em R. Clssiiqle comoV ou F cadaDna das a) f t 3) : 7 br f r0r : o
.).(4) : o .l ) / ( s) :o :
/ o\ e /lr ] < o
'-
11 .i *
b)r) = i 4.7t !
c)c)
=
d)"f(l)
.)/(+) ",(+)
l 'l 2. -{ ; q u, .**
i*ri :':' Se ja/ u.d ftn do quey , ',de R em R Ls t comoinc8em nne'o ll ihi o : D .da fu iio/: R..Rrsrquelr,cmo imagemo nmeo4? ifBifi s*d" / f,'. de donnio = { 2. "." ni.e o conjnto imasen de /.
der"*-..
-,1",r.
E xerccios complementdre s
Fiill$coside.rdoatno/:{(,r)tN,)=I a)(3,0) / b)(0,0) I .)6 qe d)(3.5) /
Considerdo a fDno/= 1(r,l) R1l:r'= ? f,tr-i:l a ) (8 ,40)e / b [T. ?.J Li
r (| , - f ) . r
s) Existemdois vaoresder de modo que (J. 4) e /. ), classifique como V oDF cada m s afimes: 4 E i sr em doi va l or e sd e dn odo que ( . 10 )e /. e ) E: i qe umo ai .o \. r or de, d emo doq ue, , .a, / , .
, t ' l! . 2' e r
O grh... a fgu ti;:il repr,enk hd fNdo /de | 4.2lem R.
a, (
4)
b)"f(- 1)
c) Q)
d)"f(0)
11 0
r)tuln)
g) svlorcsder pa os quaistem-se/() > 0. h) o, vlorcsder paraos quaisteD-se/() < 0. j) os vloresder p,ros queis/(r) = 0.
R raque/(2) = 1e /(a . b) = f\a) + f lbJ,V l d , l c iqijiii uma tuno I : rR:i a).f(4) b)"f(8), c) "f(1),-
R . C a l cu e :
(E)
= 1"/(+) =d /rat,vr,.r,r umarunaor:nt-Rr"q*5) c r+. curur", rq,idllir qe5). a).r(r) d)/(125) r/(+)
i.iiil: o erencoa seguirqesenta o crescimertode ua pldra em tiuo do tenpo:
Analisandoo gco.rosponda: a) qual a altum da planta ao nnal da lercela b) qual foi o crescimentoda pldra dudre a c) dute qual das trs semas rcgistFdas houveo maioi desenvolvinenro da plara?
ae cruvas, as enchentes de ros cregos causafrgra..les p.obemd. sobretudo spopulaes ;d-lll pm epocas podoso prevjslaLavsda anliseda vu o de um rio em funo ribeiias. A incidnciade enchenres da sua atua imnintrica. A altu limnimtric medidacom m apmlbo denomiDado limngrfo. que regisa continu*nerte viodo rvel de um rio, adotdo comoDivelnorml ou nvel 0 (Erc) o nvel do do fom da esto .ls chuvs.
111
estudmdo a vuo de um no, Un engenlreiro. obreveo elco ao 1ado.que flosa a vazo e funoda al1! linninrdca. o enco, responda: Obserland a) qual vzo do rio para a altua limnib) qual a vzdrio se ele estiyer4 m acima do seuvel noml? c) se o o se nntivd, dumte 2 h, 3 m acim do vel nmal. qal sera vazotolal nesd) Sabendoqe ocoe enchentosomentese a vdinque vazo chega a 40 800{ por minuto, se @oner enchentese o rio esilver 3 m acimado nvel nomal.
624,3
Questesdos vestibulare s
+ R tdrque (UFMG) seja a funo ivri;!1i,t /(r) : -f. l: LR b) _r. s.' + o. o.n op-*a" p-" 7 (f )e,
u?+T
ivl?i'iil (Fuvest-sP)Una funo / satisfaza scsuintecndio: /(a + 1) - /() +/(l) pa qualquerv.or rcarda = conclui que /(5) icual : vdive r. sabendoquc 112) I , podemos I d: 0 .'; b'r . ,, -l 1!tl1?atec-sP) sja a fun /: N* N+ tal quc t(, + r) : (, + 1) /(,), para todo, e N*.
5"": a ) r= 8
"f(8) --"f(r) .
"n,"o. b ) i:7
c)r=
d ) :5
r+.
qmo'arel(f1)
112
Captulo 15
Jt"l^-^rxl"
Estudo dosgrficos
1. Introduo
\o decnrr do ,eculo )(]V, 3, Ji,cui.es 'o brc grndezas variveis e dependentes eram excessi \ menr polixa. e e de d ifhei. cn nclu se. dad falta de cnicasadequds esseestudo. O mrremiuc o hJ nc , \ic ole O F me !l32 Jt1382),o estudaro movimeno de um coqro com acelerr{o constante.reve idid de represenrar d' grundeza,"veociddde e "rempo adves d( umu l i $ra que hoj( fh lm a ,no . de !d lir o . Numa rca /. Oresmessinalou ponos 4,1,, 11.. rctre.enhndo insranrrs de Iempo.e Dore\\e pon-
tostraou peryendicularcs segmenos ar. cujoscornprmentos r,. r,, rr... represenavam svetocidrdes do co?o. Obseando que os pontos (r,. !, ) bmvam urnret, Oresmeconsraro geometricamenre
importanes eis d fsjc. O grfico , sen dvida, um instrumento muito vaioso p a rcprcsentao de um elao.Em lodo' o. mo. do c o ec r menr ohu mdnoe,r L dam-se os gficos desde una simpes descrio d o de.empe nho de um \ end edo r gr ir o o ldd o , a te a,ofi \ricada c uNJ n o malde G u\s tJ o ale mo Cr Friedrich Gauss,1777 I855). usadaem ( gale'rrNlicJ parao Llculodc tr\,bdbiirdades
1 13
t'"
t;
percebemo\ Anal,ando o grafico. quea eluo R no tunode em B, pois (1, 4) e (1.7) peencem a R, ou seja, o eemento t do conjunto depdide5riasociado. rra\ e. deR.d dois elementosdo contadomno:4 e 7. Representando R em diagrmde flechas.temos:
Podemosentoobsevaque:
Podenos generaiza:
Exemplos a) Considere o grfico deumfunoI, repe. O donnio da funo o conjunrodasabscis sas de lodos os pontos do gfico. iso ,
D( /) : I 2, r, r, 2.
O L o ni Lrn ro In demd! un ioe o conjunro da, ordenads de todos os pontos do grfico, isto , = I m (/) { 1 ,4 } .
114
b) Considere o grfico de umafuno/, epre bsci\\\ O dornioda frmo e oconjuntodd5 jsto de todosos pontos do srfio, ,D(f) : [3, 9]. drq O conjunro inagem da tuno o conjunro ordenadas de todos os pontos do grfico, isto , In(I) : tl. 81.
Exercciosresolvidos
R.i. um. rlJ \ao , { de O g h .o ab"i'o ,ep,e\enr = 4 { -2,1.4} ema: {2.3,6,71. A relao,R fino?Por qu? Resoluqo R no fr'no. pois os pontos (4, 3) e (4. 6) per tencema , ou seja,o nesno eemento 4 do domnio estNsociado,atrasden, a niis de um elomonto d contradonuioRepre.enbndoA emagramremo.
Podemos rcrjustiicado a nos resposhdizendoque nao tuno pois a reta preh ao eixo b, que pa$a leo ponto de abscissa 4 do eixo O, inrrcepr o grncoem mis de m !ono.
.8.: quas aorunoer oe A - t l. 81 enr Do tncn Dtuxo. - 12,l 0l ?
"l^ I,
1 5
a) Traandoe retas paraclasao eixo O) pelos pontos deb sc ssa sr.r ee6 < < 8 ,p e cebese que essas reiasno intercepl o grflco de/. Logo,no cxistel(r) para1 ,4 e 6 < < 8. Conclu se erto qne / no
.) Exisle peo mcnosumareta r praleh ao eixo OJ, p'rssldo por m ponto de bscssa r. A, que ntcrcepta grnc o de n em mis - de uDr ponto. hso significa que eisre peo mens um r! r e,4j ssociado, arvs deli. a nis d um ], ] . Conctuise,enro. que, no tnnodo em A.
b) Tod rcta pdalela ao eiro O passodo por qulquer ponto de abscis, , nbccpa grlico o dc 8 nx nico ponro.lsso qucr dizerqetodor, . esrassciddo a un nico J, ) 8, atnvs de g Conclui-sc. cnto.queS tunode,,1 em B.
d)'Ida lta paralela ao oixo OJ. passandopor quque.pontode abscssa . _re . ntercepta, o grlicde l num nioo ponro. Isso signitjca que todo . , est assocado r un nico ). \' A. rvs de L Coclui se, emo. que I f,'rio de eft ,.
D(/): t 6. 3t.
r 16
|ll1,ilr o"r.-in-
Rsoluo D(/) = I 7,51. de todos ospontos dgrnco: dasabscisss O donntude/ o conjunto do 8rRc: Im(/) : I 7.7. denadas de todos ospontos inaeen fomadopeas O cnjunL h'$;i oetmru o aor"i"i e o coniuntolnagem da lun / cujo ernco:
......' ),
'?
"/: li
de todosspntslo glco: O domnio d / o conjuntofomado pelsrbscissas D (. ) - I 6. l lU 1 2, 81. u16 .7 l pnlos do glco: de lodos s O conjulolmgemdeI o conjuntofomado peasordends I rn (/ ) = l5, 4 1
117
;' ,
j
._
LXerctctos Dasrcos
m O sdfico o ldorepE.enra m lelaao de = I. = a 1.2. emA { 5..7.8 '. R e ftn o de em B? Por qu?
mffi
F t
,i
118
il;::'"-'"
11 9
fi,j
'".i"n"'"frncias
120
@?
S$
c-
vl
--
"7"
\
121
R.pecri\amenre
d)t 5 ,3 tU t4.71 e I 2,51 l 1. a)t 5, 71e l -2 .5 1. e)Re R. b) L-s,7t e I 2.51. c) t 5. 3t u t4.71 e l-2,51. o snco de rcP.esentado abaixo, ssinale a anrV3u.l cv-spl Sej,/, n- Rtal quer: /(a) Anaisaldo
de u aulomrel medido peto nfrer d quilmetrosqDe 'Vi : (unisinovns) O consumode combustv1 percore. gaando I { de combustvel. O grfico (da revls^Qnto Rodas) da velocidadedesenvolvida. O consufto derende,entrcouos fles, de ceo autoDve. da volocdd, a sesuindica o consuo. n deDendNia
A mlse do grcomost que: a) o maior conslmo sedaos60 kn4. maior o conslno. b) a palr de 40 kn, quanlomaior a veociddde. p | ,c ,o nrl \ e. o! ,d a l. .' o c on umooie ramc nre d) o menorconsumosc d. ds 60 km,4r. e) o consmo iNermente prolorciona velocdde.
122
Captulo 16
J.'.l-tti"tt
L OnCertuaao
Todafuro/ emqueo donnio e o co.rradomniosaosbconj untosdelR denoin sefuno real de varivelral. Para queunfuno compermente definid, necessrio quesejam d{os: o seudomrnio, / esteja : /(). porm,prfcilitaro estudo o sctrconrradomnio e a lei de associol, dsfunes reaisde varivel real.foi convencionado:
Exempos ) Ao apesentarmos a fuo/. trvsd lei: /(:y) = L. . fc subentendido comodomniode / o conjuno de odosos nmeos . reais,de rnodoquc
l
. fica subentendido comocondomnio de /o conjunro dosnmeros reas. CD(/) : R. b) Ao presenallnos funo/. aavsda ei: /(.) = ,[ , . ic subentendido como donnio de I o conjunrode rodosos nmeos, reais.rle rnotoque .[ tmbm sejal;tmos que: aF e n<+']re Ur,;ogo,D(/):tR ; . fica subentendido comocontradomnio de /o conjunto dosnmeos rcaisCD(/) : R. c) Ao apresentmos a tunol, trvs da lei: /(r) = 3 + 5. . fica subentendido comodonnio de / o conjunrodetodosos nmeos ,r.re,is,de modoque3 + 5 lmbmsejareal:temosque: 3 + 5 e R R, isto,3,r + 5 ea paratodo_!rea;ogo. D(/) : R; . 1c suben enddo comocontradomnio de /o corjunodosnmeros reisCD(/) : R.
123
Exercciosresolvidos
idi.F+l oeteminr o domnioda fuo /G) = ---!-. Rsoluo o donniode I o conjulo derodos osnmeos f, rcis. o" ."0" o* ;\ q ue. 8 . R- r ' 18l. .r 5. 5 tanbm sejarea.Temos Rc 8 - o ou . e h ,, 8 ,, rambem seja eal. rmos
L oB o, D(/) : R +ifil
O domftio de / o conjunotle todosos !merosr. reais,de nodo qle ! que: e ne-.e le 5 > 0 (ou seja, r > 5). "&-J Lo g o, D(/) = { R r>5 ffi Deteminar o doioda inoJ) = ;i5 R6oluo t,e -r .
-.0.
o* *; e a - J> 0
"
- S rmtern seja
f+ 0
1)
rhbrando
(tr)
que o conecilo "e" indica a inteNeco dd solues das ineqDaes (I) e (II). rernos:
= { R L o g oD(t) .
r > 5 e + 8} .
I;J
#&
l;4
rL 49
nmDem tF
.r'
c { R- r R .,
4 9 /u .
(r)
(tr)
7e+7.
(I), encontrmosr> 4, e rcsovendo Resolvdo (tr), encontnmosr+ a inequao Fuendo inlereco dassolues d (I) e (l), lemos:
(tr)
(r.rr
Lo g o, D l/ ) : rRli>4er+7j.
124
d:6i:'.1 Definio: duastunes sc,e somene se.rn o mesmodomnioD el() = s(r), /e s soi.tnrics V1. D. Segundo esa denn, lelqueseasfunes nossgunres casos. I e 8 soidnricas. a)) = (r+ 2 e s(r) =J) + 4a + 4.
= : .,t"Cl
.-r
. rt,t: '
b)ll-t : -
e s(r)=+3.
Devemos da os pssos dcscritosa seguir,!ra verficsr se/ e I soidnricas. cmpdmos D(/) con D(s)l sfuncs I e8 nosoidnlicas. ' seD(l) + D(g),enlo . seD(l) = D(g),islo , ceaslunes tmo mesmo domnio D. ento vmos pdd o 2qlasso. Isualnos ,(r) turyo s(1), isro . l(r) = f() Essaieualdade equjvlente a l() s(r) = 0 (D. Se.efetuddo todasasoperaes no pnejr menbro dc (I), obrivemos 0 = 0, enros funcssoidnticas. Cs co.lrro d ftryes nosoidnrcs,
D //
R"Dl?'
R:.omoDr/,
Isualanos /() d sG). ou seja: (r + 2)' = ' + 4' + 4 (i + 2)'1 i1 .. +4x +4 ar 4- 4 :0 .. 0: 0. Loeo. s lns / e 8 soidncs.
4:O
D("t):rR
Como essadesgualdade verdadepra rodo , r R. renos que D(7 ) : R. Temos ainda que : Dk) - R. ConoD(/) D(e).paimos!a o 2: passo. rguamos t a s(r), ou sja.
s . = 0. . , , = o
Logo.astunes I e8 soidenticas.
125
Exerccios brisicos
decada um das tunes: o aontnio ii:'iit oeternine erfr :'+ 2 ' r n.'= ;i b ) ,f( r ) = r o/( r: ? ' p'I',' l " ," /, ,- I s i) )= r' )/ G )=? \ , / , .\ , -. J I 8 + 12
-+ o"frr=
a)"/(')= ;:T +/'
h)r- L
,
11.1--1=r'+;i,
-: o TAr:" e
" , ./. '=
4 1 .r t J],=
b) /G) =r-r 5
J 2, - | r' lr) _-_
h )fG) : _
-J J ,' 5
,, 'n.r __l_
rr rr' 4l '
,f
.l,rAl:;
^;-j
k)i, ): -+ -
no eixo rel: i-4;ij oeternine o oonno.l cdDmadasfunes,rcpresentando-o r) f( . 1: " ,i ' ' '" -; + _-j+ Jf l o,/:,,-.r
^ /\
|
.J-' |z'
-:-
.
l
'
a ) fQ ) =,F
b) r) = ^/:'
")*): = ./
d)"fG)
( -1F
'[i
t ", = J=
D, e D,. seja, uma lno tar quo os dom"ios de dusfnesI e 8 so,respectivamenrc. ii.ii : ,() a afirmao verdadeira: /(r) + s(). Assinae ) O donnio da funli o conjuntoD u D. d) O doftnio da fo, o conjurto D,. n o conjn1o Dr. b)O domnioda tunoli o conjuntoD n D,. e)O donio da fDno c) O domnioda tunoI o corjunto D Dr.
126
iterS'l os dominiosde duas funes/ e s s,esleclivdenle. D e D,. Sj una funo tal que (r) = /() d afimaolerdadeiia: s(). Assinae D1 U D,. d)Odomniodatunoroconjun1oD,. a) O domnio datuno/] o cojunlo e) O donnio da tunoli o conjuntoD b) O domnio da funon o conjnloD n D:. c) O domnio da lunoI o coljunto Dj D:e{t:il os domnios de rrs tungcs/, s e , sao, rspecLilaenle.D,. Dr e Dr. Sendo,Ruma fo tal qle (, = l, s0) . l(r). asinae d do ledadeira: DLU Dr U Drd) O domriodfuno f oconjtoD,. datuno,,oconjunto .a)O domnio R o conjunto D, n D? n Dr. )OdomnodafunooconjDnoDr. b)O domnio funo c) O domnioda fun o conjnntoD. Os domniosde dusfunes .l e I so.respecnvdenle. D, D,. Sdte-seqne s(, + 0. V, r Dr. seja r'') t er o, . t. e. .r ul e a am aao Iumd lollqueIi' ' 'a s(l d) O domnio da funAo a) O domni d fo I o conjunio D, U Di. I o conjuto D,. e) O domnio da tuno,'] o conjunloD.. b) O domrio da liaao l o conjuto D, n D:. c) o domnio da tunon o conjunroD! D,.
iCl:
Ol6lir seja I uma runaooe domno D. o cojnto inasen de / o conjnfto dasimasons r) 1e odo. o' elemenro. r do oor n,u D, Fro d. In(l) - LfO) r e D. Num dasamde ae
c) J(r) b) l(r ) = + 2
Crt
d) l()
o "/0) = !
I d,() = h)"fG)= .,
a ) ,f o ) = l' + u r / t' r: ] ;f
-2 .J
g ( al = ' +- : g() = lr
c) ,(x) = t dr f r rr : il-
e s(r) - j i= e Srir= h.
=r?
L
.l ;+ 1
+-t e)l-@, Ll u 11, a)lL,+-l c) l l .l l b)l-1, +-t d) a :Vtirii (cescrmio) Sendor> 4. o conjunto po., imasem dafuo I = !t + -+ e oaoo c ) { ) R l} > 2} e) nenhuma d6 rcstostasanteios. a) l] R J )> 0 J d ) { ) R l:r ' >41 b) l] R 0< )< 21 V.[i]i:G'!'MG)s"ju/,R-Ruaf!ddalorr=z+"F+t.pooeseanmdqneoconjutoiaa){ ) R:)> 1} b){ } lRry> 0 c) { } R rl > 2 l d) {l R : )> 31 e) lR
127
Captulo 17
!')i*aJ,^
Exempos a) As razesda fno /(.r) = r: 5 + 6 sorodosos valoesreis _rais qe /(_r) = 0, jsto , : + 6:0 = - 2 ou.v:3.Logo, srazes 5-y de I so2e3. b)Amizdrfungo g() : 21 _3 a r z (le8 e2 . c)Afunol?()=.v'?+9nopossuiraiznodomnioR.poisr+9:0=_rr:-9.Nohnumeo rcalcu]oquaddo seja igua 9. 3 obridfzendo-se 2r {rr r : 0. iso, : -r o-r : 1. 6ro.
z. r,unaoconstante
Consideremos a funore. de varivelea /(-) : 5, ou sej..Limasen de qualquefnnerorcaL r o nmero 5. Porexemplo:
1(2): 5.
i(,"tr ) : s;
.(l) = 5; .. 14 l ,\ 5_ / _.
Seugrfico :
124
3. Funocrescente e funodecrescente
Considere o sfico de uma funo/l
Note que no intefr'alo [2,7] c D(/), se consider nos dois nmerosquasquer e.!::.com : >-r,. -v1 qe isto , tereos que a imagemde z ser maior imagemde -1.
Funoconstre,crescentou dcrescenle
Note tmbm que, se consideftnnos no intervlo t7, l0l dois nrnercsquaisquer e r,, com rr. Leremos que imgemde r: se menor ' qe a imagem de i1, isro ,
. / crescente no intervlo [-6, 2]: . / constnte no inrervalo [-2,3]! . I decrcscente no ini,eryalo t3,51.
Exerccios resolvidos
R:ir ,l leremina asrai.es Oecadaun! dastunesraisdo varivereal:
t: J z* r
RBoluo Um nnero /. r D(/),iz
"t r
=!
130
= 0. isto :
")
=o t i ,. 'e r.
1A s r n. t unao= - naopos{rra 1 z . ::,lr: o gr,fico de u funo / dadoao lado. Quri! ssrafts de J? Resoluo :0. = 0, 3) = 0e s) Noreque Logo.asrzs de I s :1.1,3 e 5. ^-a) ^1)
-a
iii,,,t:ll::li r;:
r:r::rl,ill::;l
| :.:ati:r' ::.i:::..:::,::,:'; t:t:::\,::1.:':u::) : B:i o grfico de umafo / a reta / ao ado. Deterninu lei I : 1) que dsoca cadar do donnio de / suaima8em. Resoluo Peogrfico obseramos que a imagem,lrvs de /, de qulquerr rear o nmero 4. Logo. temosa fuo conshte /(a) = 4
,iT:*x;.il
1 31
Funconslanle,crecnt o ddesoente
a) Em que intealo do donno a fuo / crescent? b) Em que interalo do dnnn ! runo/ decrescene? c) En que interao do domnio a funol conshnte? a) Se, alnenLando-se os vaoresde 1, conseqenremelre anmentdemos vdloresde). enroa tuno crescente. hso oconeno inteNalo [2,7]. b) Se, aumenrndo-se os valos de -tj conse4nenlenertedimiNrem os vaoresde r, ento a funo dccrescente. lss coreno intenaot 5,21. c) A fu!o connlenosjnleNalos t 8. -51e t7.l1l.
Exerccios bscos
l:l,!i D"t"*i." *.u."t.le cd un.tas lues reaisde vdvet real:
b) ) =5+ 3
= e o "/G) "t-
)) =+
D l)= /f. j _,
,tlr:
el /ll :
2 \+ 2
1 Zx
c) l() : _r
6r + 8J
de.q.
Funo cn$ante, crescnte ou decr4cnt
D]t\r = T I
b ) r)= -' t+ 5 r+l osvatores ilea e r. As mzes dafuno i;:'ii! /(r) = af + + 4 soI 2. Detemine osvalofes Duas zes dafDno =i + r +.r 6saoI e2. Delene dee.. 1;3in' ^r) o clcoaafuno iBi-'i construa ) = a. ,,iiii o c.4"" "..g"i. -ostra () 1e uronvel emtuno dotenlo ): a velocdade
) E que inte!oc) b) E que inre!lo(s) c) En que inerlalo(s)
1 33
Vzi :',t-cv,s p' S er u m, r n ld o) - y' ,, cujos ico est .lresentadoao lado. Asinle a an maocorelai : 0 a) "f(o) = = =
ti3,'.: GEI SP) o1ft+e ponto nxo de uma nbo ./" um nmrcreal x, ra que r) fixos da fDnr.fG) = I + ! l1!5 c) No tem ponto nxo.
= . calcule spomos
etst.t: u :T
r+t
b)s(i): ",t
a) (') :
134
18 Captulo
:'' ix,^ffu
Fun o afi m o u d o 1 qg r a u
Conceituao
Unra mquinafabrica2 m de cordapomnruto. A tabelabrixo dcsceveaproduodess mquind em funo do rempo. O gfco corespondent cssatabela:
135
F u n oaf im ou d l q g.au
remos mars e mars pontos,e todos num mesma reta. Podemoseno dizer que o grfico ao lado Liescreve i producio Jc",:r mdquir em tunod
Esldaemos neste capruo um tipo de funo que tem como gfico uma rea. Como deve ser a ei de associao) = l() para que o glco d funo sej un reta Pra cheganos a uma conclusosobre csln pergunta.vmos raciocinarde modo inverso, ou sel,pair do grfico e obter lei. Co n srder emo ,a lln\io/ culogdticcd "eta. , repesentadx o lado.
(4,e).
. o comprimentodo segmento CD, que indicanossimpLesmene por CD Gem baa horizonart.e CD = 4 2:2 ; t o segnentort temcompdmenro DE = x - 4; . o segmento = 9 - 5 : 4; FG iemcomprmenoF6 . o segmento cll em compdmentocH : ) - 9.
F u o af m u d 1 !g r ru
Nota Seo ponto P petencer semi et B, enoos segmenlos D e C1 rerocompdrnentos 4 9 - ]], respectivamente. Porm.issono aleraem ndo nossoraciocnio. Peoteorema de Tales, temos:
,r e
DE CD
AB=
: 2L. l
_ a i
20 _ o \ _ rr
4.
Divdjndo anbosos membrospor 2: 9=a{ 8 ..}=2r+1 . Y 9=2(x 4)..1 Noe,fiilmente. queosponbs,,1(2. 5) e A(4,9) ambnstisfzem a gudade ) : ar + 1, poj\ | 5:2 2 +1e 9 :2 4 +1 .
Assim sendo, temosque el | o grlfico da tunoll) = 2 + l. De manejranloga queflzemosparaa rcta r..demonsl,se quc qudlquerreta do ptanocaresino. no-parlel a um doseiJtos. grfico de umafunodo tipo: (\) - ax + b comla.l c R e d + 0.
Definio
b))=-5
*t
iineaes asfunes J : 4. r = f.
4..
r37
Fun oaf im o d o e g r !
Um impotnte postudo d geometi diz: "Dois pontos distintos determinam ma reta". De acordo com ssepostuldo, construo do grfico da funo do 1q gru feit obtndo-se dois de seuspontos dislinos e irErndo-se a ret deteminada por eles.
Exercciosresolvdos
R1r,, conr1"1.o *o"o o" tunoy: 3x 6. Resono O grnco dr fun J : 3r - umela- tgo, peisaos de don pontosdisnnbs pa detemin laPda isso, atribumosa dois valores reais, disiinlos, qnisquer e calculmos a nagem ) de cadaum
> (0.
ar2iii
Rsoluo O grfico da funo] = 4t mareta.Pda deteminmos dois pontosdistinlosdessr rela. construmos a
\
Fun fim u do lqsrau
:itllrll::t
.i .' .
,ii',,lffi
,:-
Detemind os vlo.osde a e b. Resoluo ienos que a senlena) = + dvetomd'se vddadei In Como o ponto (0, 4) lertence ao grnc, :a. = =,t,isto,4 0e) 0 + b + b : 4. ter 0 = a . ( 2)+. Anaogmente, o ponto( 2, 0) peenceaogrfico. Ento devenos '' Cono = 4, teos0: a .(-2) + 4- a = 2 . os pontosde interse.odo ernco.la funo) = 3 6 com os eixos coo(lena.tosOie Or. ii' oet.-i"Resoluo le ddenadai8ua a zero,pa deteminmos o !on1o de encontro Comotodo pontodo eiro d! abscisss : 6+x=2. do grfico comese ixobsta fazer 0. ODsej,o=3t Ingo, esspdto (2, 0). Anlogame1e, fzendo i = 0, obteremos o lonto de encontrodo gflco com o eixo O):
): 3' 0
Irgo, o ponto (0, 6)
- 6 =) =
6.
139
Funlim do 1!qrau
lnl::l: = 20 + peafunD() .q o"rpru-"n,nr o" umaemprcsa comencdsos soclis ddda +. u despesa em mihdcsdc rcaiseJ o nmero deluncionnos. quddo a etnpresa a) Quai sd. despesa 1vcrccm iuncjonios? reais? b) Qual ser o nmerode fuiciorrios quandoa despcsa lbr 50 'nil Resoluso u, e , e mun . L , r ., -) F , / . nJ Logo, a despesa serde 30 ni re.ls. : 50. tereu"50 : 20 + l b) FazendoD(r) Logo.a cmpesatersesscnta fconos. R.6 | m. emlre.".p, con' (rr n,. e\nJJr.cob'. m c la\ i f ili m r i , u , n .r x \ ", u ' r ' x d pr c o rd o fom o ncro.le quime.r' de e , : dd con\ 1ruda.O gnco ao lado descfeveo custo da oba. m nihcs de darcs, cm funao do neo d qulmetros construdos. \ bP lhr c i ) _ r | d r , , - 0 . q u c d c rc minaesk grli.o, b D r em in pd r . ,' n h . J d r 1 .e f r '" paraa constuo desrd. , o oe e r ; o . . r o r xJ l . o b n . \d b e n dlu - OLa a eslrada ter50 km deextenso? . " ,( l^ n) n.
ondDG)
+ JU:
..= 60
(0,4) e (10.5).Alcir = l1j), clioi peos pontos a) Ogf,couma semireaconidrm relquepassa icoessarcta, da forma) = d + . cono ospotos(0,,1) c (10,5) pcenccm !cssa rcL, devcmos lcrl (D 4 = a .O+ b b = 4 e 5 =a 10 +/,. 1 II) =od S u bs lit u in d o ( I ) e m (I I ), 1 e m s. 5 1 0+ 4 3d = -L 10
grJ ll.r' p. r d , A" im. ler qr p de tprrna. '. " n.l
l0
Devenos sDpor > 0. pois nnrodequilmetr.\desrd consn!d.:logo.noh senLdo em abibuimsvles ngdlivo -. b) A taxanxa obtida faendor = 0. ou seja, o incioda obra:) =: Logo.esa taxa de4 nilhesdedlares. c) Pa.lcularmos o cusro totaldaobra,basta fazdmos = 50.ou scja, o lnninoda ba: ' +4 .1
+ a= 1. =e. ,= p 10
140
Funo aim ou do 19qrau
Exerccios btsicos
$jjf.r,ji consirua o srco de cadauma dasfutres:
a)! = 2t -1
e ) l - 2{
s)]=;
b)r: - Z r-4
f)r' =+ + 1
iFi$jlj Corgua o ganco ae cadauma das tunesa sesuiaDelemine os pontosde inreBeco alecadag.nco coft os eixos coordenados O e O.
a)r=5 b)] = r
10 I
r-:
32
! - 3
e)):
l r+2
dJf: 2:
4 ): x r
b ) r=s r
Ir
ffi
o srnc 1 fno r = ai + l
Deremine os vlorcsdea e .
O grfico dino)=d
+ :
a) oi aaloesde a e r
i$-#j
cr]:m se fu!o identi'rde a funo linedlli) nan do seu dom mio e.e Lor iunr o ima gem.
41
/
Fu n sf imu do qg ru
deSoPaulo desde d tempetura deumarcgio da cidade d! 7 h ts ll hen O Crnco seCintc t3i:B:t:lt -osr um dia do irlemo.
.C.e-l o gnco deumatu.o/ dadoao lado: a) QDala aiz da turyo /? b) Paraque valoresder iem se/(r) > 0? c) Paraque valoresder tem{e .f(r) < 0! C3 . it' Denio: seja ), = /(r) umafunotal que: 1.So0 (rerc) pertence o domnio de/, erto/(0) = 0 ll .' l(t r n L ' e n o n u rarp mro oop d(/. )t /..on ' 0.
Dizenos que asviveis ] e r desa luo sodiretmette pmporcionis. respond: Combase nesa dofin, Porqu? a) Na fuo /: R* IRtal que] : 1I, svdiveis)esodircten|epioporcionas? Po. qu? b) Na tu!o /: t2. 41 t, 121tl queJ : 3i, asvariveis) er sodirctfrenteproporcionais? c)Em quaque rt u n o/: -8 ,e Bsl bco nj unl os n ov osd oR ,& r que l =& .tcon stan l en o proporcioiais?Por qu? nula. asvvet e r sodire1aenle de R. lal que) = r), cofr s d) Como o grlico de ua funo/: A -8. e A subcorjuntosno-vzios laiiveis) e ditmente lro!@ionais? Pqu? e) Na tunofr R * R tal que] = 3 + 1, d vdiveis J e x sodireiamerteproporcioais?
142
Ci .
I m " o , ' d d a " de lor ma cilnd ( d r r t s errao por u nr 6rned Abend d romeim. volune da caixa d'gua vai amenlndo em funo do tempo, segundo o grlico ao lado. cl A\ \ a \ e r . V e , 'io dirr amenle propor cionais Por qu? b) D a li que asocia Y e l. c) Sbndoque o volume da caira d'ga 1. 8 m e q u e r . a\ a es rat a\ 'd qudo tomejm foi abea, quanto lefrpo a lomeira deve pemanecer abea pr encher comple imente a caixa?
um !o1o, dirigindo sea um ponb A. disire 330 km de. A luo que mede (em q!lmetrot a distncia e funodo tempo(em horao do aDtonvelao po.to4 S) = 120 t. pelo ponto. a que distnc o aulovel strdesse ponto? a) Aps 30 mjn de ter passdo b) Quntolempo levaro autonvel paai dc at a?
o"-
d ) l 5 cm
: 13)
b) 2
d) - 3
lli,lti: @ackenzie sP) sendo : 12,51,o srfico d! funo/ : ( (, )) '. ) = : d) um segmento de relaa) um conjuntolnito de ponlos.
e) Neuna ds respostas aclma corel!.
143
Captulo 19
Var ia o de s i n a lda funodo 1egrau
1. Introduo
Con'iderc a fun.n do I pdu Jir./ cujo grfico dadoo lado. )y-,
. 3 aiz da funo: . 1ino crescenre; . pJtu qualquer , re.ll.. . J. rcmo, /( \ | por exempo,l(4)> 0; . paraqualquerirea, < 3, tcmos /(-y)< 0; -r po exempo. J(2) < 0.
Por isso,dizemosqe: . a funo se nul pffa. : 3j . f un (o e pos ititu pdarodo , "ert.r . J; . a f n (o e negilir pardrodo rerl. J. ' '
O estudo da vnao de sinlda tunol() = 1 6 podeserfeito ambm agebricamentr, s! o auxfliodo gfco. quc: Obse e . rajzdatuno 2 6:0=:3; / nizdequao . os valores de r pa.a os quais /(r) posirvo (l() > 0) so as souesda inequao Zr-6 > 0 = r> 3; 144
V l q d s n l d u n do o l e srau
",
145
Viddeslnal da uno do ]c gf
Obsene que: . paavalorcsde , > . paavaoesde r, < a 1no positiva,ou seja,tem o mesmosinal de a; a funo negativa,ou seja,tem sinal coniro ao de a.
Esquemacmente, temos:
146
Observeque: . pa vaores de,-! > -4. . paravoesde , < - 4, o mesmo a funao negativa, ou sej.lem sinalde,ri a funo positiva.ou seja,tem sina!contn4rio ao de rr.
Exempo S en do /" )* , 4 . d \ r r i \ a od e .i nd d e / .
Esquematicamente. temos:
Resumo
147
Discutia lgebricmenre, avdiodsinadatuno l(r) = zr 4- 0 , ', t "'0 -I > 0 e 2, 4>O _..x>2., "r.(r) <2. J( )< 0e 2r_ 4<0-
4.
ffi
:]lilf$i
z!
6.
16)=0
-2x-6:0.'.r=
3l
-L
/()=0 ed+lr:0
.. ., : 1 ,
o t< L:
(r)
b-" ' +.
/() <0e d+
tta
0r)
I
pois dividiDos amrs os ftnbridas Em (I) e (tr) houve i.!en n senlido das desigualdades. pelo nmeronegfivo adesiguadades
-+
149
fii!ffi
Resoluo )O s r nc o uns e gment d eretac o ntidonar etaquepassap elospo tos(5, 2)e(11. 10 ) .A te i J: _ ) queten como8rnco essareta dafoma) = d + r. (5, 2) e ( l. 10)perlenccm Coo osponlos a cs. reta.tenos:
l z= a, 5+b
[0 = a.lt + .
lr)
(l l) 6a+d:2.
Srbtraindo. membro (l) e (I): 12= a membro, asigualdades S ubs li t ui nd oa:2 e m(I) : 2= 2.5+ b+h: 12. Logo,o srfico em questo ddopor: r. = Xr
12.con5<a<1.
P.4sabermos o instanteen que a lomperatra chegoua 0'C, b fzr) = 0, o! seja. t):z \ 12+ x-6. Pornro. a rempemtura 0'C du+c s h. b) Anan,ndo o grfico, consralaos que, nese periodj a temperatuEesteve negativa l 5 < < 6. ou s ejad . urdteth. c) Aoalisando o grfico. constlramos que. nesse perodo.a remperarura eslevep!iva pa 6 < < l l. ouseja. durm e5h.
;,:' ii::iL:::l'i,
i: : : I' : lllil:::
150
Exerccios btsicos
j$ir,lili pir"ula. ut ae erfrco.a variaode si.l de cadama dasfrnesl "ue. = a) /(r) 5a 10 l) /(r) = 5 - 10 0.r= -s" c ) ( r ) = 3 r+ 1 s) ) =a -2 d ) J = 3r + 1 h):y= r 2 ir:'ril piscuta, atgetr;canente,a vdiao de sinl.le cadama dastunes:
^) i6)
: 2' - 5
d) )=
4r + 2
tln= Er-
b) l(x) = -Lt - 5
e ) lc ): + + r
t)t: -.tr,
't
"ti
iiqi4'!':' Distut ,
'diao
or (|) .o
d) l(- l) < 0
f) l(0) = 0
Czr : Um bdco paea as coms de nn cienic. As contas lencen. no ms de abril, segundo a funo
+ + 18, em quc 11,2.3....,30 e) o saldodo cliente em US$ L000.00 no da d bri].
a) En que dia do msdo abril o sr]dodo clielte chegaa US$ 0.00? b) Em que interalo de tcmpo. no msde abril. o saido positivol l c) En que intealo de tcmlo. no msde abril. o sado negativo
L,5 A o g u dq u e B ra r J " \ r F n r . . \ qr e de\ em c r , orFc r \ d J" . sefrpre ]ipas. Snas mgens no devem ser povoadas, p. que esBotos no sejan despeta dos en snsaeuas. _edi d d S u p o h i q , ( nur nade*. . , c t ,r 'd. " do nve da ga consisi! do una hr gra d r Jd .. p e . p e d, - d upc . ,e J . is . '. .0 1 fome . ngun. Sendo 0 m o rel nnimo par bsecimento da rcgio servida pel eresr. O !, . r . u d b . \ o mo. ri. o n \ l de\ 'a c p e v m , n r . . J , , r. - pJ. no. J e/ p im iros dja d o Sutond que o grnco ern todo o ms de r kj un semenlo de reta, responda: r P_ q u d , . do r de m" o o tu. e dd; L ,e x in e i d o im o n. (c \ 'i io pr . ' 'b. cimento da regio? o, d r , fl n req u a nr" np. r o m * J e miio o n i vel da gu se apesenlar negativo? . , d u . n ' e q u . n o r _po on dem c joo vel da gua se pesertar positivo?
C.4
pontos:A. O e B. Ao ponlo O alscimos o nno zEordo ponroB. disNuma estEdasomarcdorLrs o neo60,e aoponto, distante 30k deO, ssocimos o nmeo -30. tdtc60kmdeO, associaos ponto. e O, dislnle A cad! pontoeteA O. distdle / km de O, associaos o nnercr. e a cad ent.e r kn de O. sso.froso nmero / (corfomo gua).
U automvelvai de atB, lasedo lor O. O grnco ao lado mostraa posio,em rclaao a O, do autonve em n'trodo temlo. a) Quanlolepo levou o autome lda i| dc b) Qnantolepo tevo! o automvelda dc O a Bl c) Quala distncia de ar? d) Qua a velocdadcdo auronve, em qil' meltoslor hon?
152
dosvestibulare s Questes
(r"racte',i"-spi e*"mimdo o grfico que rma Et4 podemos dafuro/ abaixo. concl: ivjilii
a) se) b) ser > c) se < d) se) e) ser > < 0, entor 2, enro11) 0, enro) < 0, entor 0, enroJ() > > < < > 3. J12) 0. 0. 0.
peospotrtos ( 1. 3) e a(2. 8). Podeseamd que: *ll.i'i! Onicmp-SP) o eflco da funo) = ru + , passa
4 16 1 r 0 * ,r f
e) /(2) > 0
153
Captulo20
:'.,1,""'^r,d*
1. Introduo
jr e R. considemos quevaoes deoprcdto desses os nmeros 2! + 4 e 6 3. Pr Sendo nmeros positivo? (21 + 4X6 - 3r) > 0. Pararesponder pegunldevemos rcsolvera inequo a essa pois nonos deparamos com nenhm dessas absolutanovidade, Note que essetipo de inequao t irgorii.Pararesolv, o quefarcmosno exerccioR. I , vamosanesdefinir inqaoproduto.
produto 2. Inequao
Chma-se "inequao Foduto" rodn inequo presentadaem um ds seguintes fomas:
Exercciosresolvidos
(2 + ,l)(6 3J>0. mrRa i.equ R.l!li R6sol'er Esrudandouvaodesinaldecadaunadastunes/(r):2+4e8(a):6-l.leos: r ' 6 )= \ + 4 : . n iz d ei: b + 1= D x= 2 i desinal de,: a > 0+ / cescenre. ' viao
154
2 0 E de m. c en l e l
Oltivemos os sinaisna tima linh plicndo a rcgradc sjnaispa.ao prcdurols_ Cono nos inreressd que esseprodutosejapositvo.(2r + 4)(6 - 3r) > 0. leos que o conjuntosou : J= { r R 2 < <2 } 15)<0. 1 0 .s( ) = 6 e n( r )= 3 a -1 5 , o u s= l - 2, 2t
Es tudado a vd ia o desinal d eca du m d fu ! n s,/ (= ) 51 L/( ) :5 l0 : ' raizde/ r 5 - l0 = 0+ r= 2 ; . vdjaod snalde/: a > 0 =l
crescente.
155
. .i4'di- ln
+ +
+ +
+ +
-t
Os sns da lta linhaforamoblidos atravs darcgrade sinaprao lrodutolsh. Comonosintercssa queese piodutosej 15)< 0, remos queo conjunto negalivo ou nuo,(5r 10)(6 )(3r solu;oc: J= {rR .&i 2< r< 5 o u > 6 o u s= t2 .5 1 u t6 ,+ @ t. (2r 3)r(l )12 8r) < 0. nesot"er ernr<a inequa Resoluo Deves inicilmenle estud a vio do silal de cadi una dasfures,/() = (2 : (1 rf el( ) = 2 8 = (2t 3)'?: I /(-t . aiz de/r ( 2t - 3)r :0+ z, z=o x=
3)1s() :
|: ' vdiao desinalde/: lenb|do quetod poGncia de hasereal e expoentpar positiva ou nul4 remosque/(r) > 0 pda todor. r e R.
Esquemaljzddo. temos:
IL s(r) = (1 r)rl . r aizdes: ( l )r :0+ 1 - :0. . = 1: . viao de snlde I : lenbraido quetod. potncia de bserl e expoentmpar tem o mesmo qle a ldiao dc sinaldfuno ou nula.temos sinlda bse 8 () : (l r)ramesmalariao de sinal .l funo) = 1 , qne dadaporl
IIL ) :2- 8:
. ra iz d :2- S :0 +a = +:
. variaode sinal de : a < 0 + I decrcscente
156
Inquro produrdin6quo quocinte Rqrrescnlddo no eixo real a viao de sjna de/.8, li e /gl. 13 412 remos:
it 4-1 2,3
+ +
+ +
+ +
Os snasda ltima linha form obridosarravs da rega de sinaispda o !roduto/8l. Como nos inrercssa (2r - 3(l - ):(2 - 8) < 0, tesqueo corjunlosluo queesse produto sejanesallvo, ;
s: {, en r}.,.
:*:r Resover (2 - s)(-3- + 6) + 0en R a inequao
r } s :l}, ,[ -
Resoluo Pda que o produto de dois ou mais fatores seja diferente de zefo, necess.io e sficiente que cada for seja derelle de zero. A$im. enos que:
lr + 4 .Je lx+2.
3. Inequaoquociente
Charn-se"inequao quociente" toda inequao apresentadaem uma das seguintes fomas:
4 8 t . rl
Exeplos
l+
8( ' )
o.
,1 ' l . 0.
d t\.r
tl' l - 0. 8 (' )
, ' ,1 - u,
{ (r J
"r
-- .
b.,2'-.'
Exercciosresolvidos
Bd rn elda ao .... .- Resoluo Condi de eislnci: - 3 + 0 + :* +:i,t. Como o nuneEdor de i! o , o u sj a :r (r)
2-
< u,
positivo, a frao sen negativa se, e somenr se. o denomnador for nega (D
3 < 03 i* 3 ir .
157
o)
i3 GI) i3 ,3 1.
onrI)
Lso,o :S: { R conjunto s oluo dinequa o :88::',:Resolvdem R ineouco -::---: <0. <3} ou, s=l
Resoluo Con;odeeu\lenc ra: I = 0r'ii:+:ti : Estudado vdiaode siml decada ua dd tunes. /(r) - 21 L"(' ):2.- 3: . ttz d:/r 3= 0=r=: i crescenre.
3 o s() =-
I,temos:
. viaodesinlde/ra > 0 +/
rI 8( a) = r- 1 : . r aiz d e8 :
1=0-r=
1:
.c
temos:
1a
:.)..:..,.a.
+
+ +
I
158
Inequaprduto e inequoquociene
!.Lr:::.
------;-:
r t | 2 r) ', J r.
r .,.!ri:,.:l!..:!.
- 0,
- r:i.j:i.::
Esluddoa variao desinadecadauma dsfunes /() = (l + 2t)', sO) = I./(a): (1 + 2)5: = = ' nizde /: (1 + 2)r 0+ 1 + 2r 0 .'. r:
r)aer(r)=3r
i,
2' , potnci de bserel e e\poente tmpar em o mesmosinal da ' vriode sinatde/: cono toda vdiao de sinal bsou Dnla,temosqne a vdiao de sinda funo/(a) : (1 + 2)r a mesma = I + 2r, qe dada dfunorr lor
-l :
Esquematiando,tenos:
IL s(,) = (3 )a: -a= 0 ..r= 3: ' .aizdos:(3-)a:0+3 . vria dsinlde8: cmo toda potncia d bserel e expenl pr positirou nl4lemos que 8 (a) > 0 lda todor. R. Esquemalizmdo, lenos:
1= 0+r:ti
i 8. n e
ll 2 33
159
Inqpoduro e in6ququociente
Os sinais da ltima nn frm obtidos alravsda regn de sinais pea a expreso E inteEssaque $sa expresso sja positivaou nul,temosque o conjro soluo:
Resoluo do ljpo >, >. < @ < apresenrd vrveno .lenominadoa Qudo un inequao devemos t aNfon la nma outra eqivaie.l. com zero nnm dos membrcsd desigualdade, e seguirresolvi inequao
Retuzdo ao mesm denominador,temos: co roc lo d emev idn.i' nonumrac o. ' ;i^i "
>0 .
e /,(r:
Esttrdando a viao de sinrlde cadaumdasfunes, /(r) = . g() = 2 . r aiz de/ :r = 0; . vanod iinal ile t: r > 0 + / croscnte.
- l, temos:
It.r()=r-l'
. t ^ l zd e h t x - I = 0+ = lj . vdiao de sial de ft: d > 0 + ares@nte.
160
lemosl
+
+
+ +
+ + + + +
Os sinaisd! lima lia dm obdosalvs da regn do snspra expreso +. Cono nos inte' ressaque essacxprcsso sejapositiva.temosqueo conjunlo soluo: i 0l U 1 1, 2t . < 0 ou l< < 21 ou J=l S:{ eR .. ! ti a
Kesoru(o O donnio de / o cju o fomado po todosos vaoresreais de modo que l() R. Pamgd
1'-0 .
" 5
= 4 - , tns:
4 r Esiudado a vdiao de sinal de cad! un dasluness(r) = 2r _ 5 4t L s(r)=]r 5: ,.a iz.lea:2i 5:0+ r:;; . ldao de sinaldeg: a > 0 r 8 mscente.
remos:
+ +
..9 .\4.... 2t- .A ..,.:a
+ +
161
Inqupd!o e inequaoquocenle
Rl + -,.. :D ( /) = { x
r: - 6x + 5 < 0. iF;.6]! Resolverem R inequao Resluo T o d t un o d o l i p o /( r ) :d r + r + . .c o n{ a ,b .. cR a + 0 .p o d e s e r e so i r a n a f o a f to n d a : ,(a) : a( -',)( - r). e que' e 11so$ ra7rs de/. seja /(,) = - 6 + 5 ', . RrJzesde/: : - 6 + 5 : 0: a = /, : _ 4 a . + = ( _ 6 ) r _ 4 . 1 . 5 = 1 6 _
t=
- ,r 1 2"
=r =
6 !4 2
Asslft, podnos escrever /n om fatorda:/(r) = r( - 5Xr - 1). Logo. equaoprcposta equivalente a ( 5Xr 1) < 0. Esludandou vio de sinade cadaumadaslunes. s 0) = r 5 e /,(r) = - 1, tenos: I . s ( ) : r - 51 ' m iz d es r r - 5 : 0 + :5 ; . vdiode sinaldeg:a > 0+g cresote.
Rolrsentando no eixo ret a vdiao de sinal de cada uha das fmesg, I e sll temos:
Logo,o conjunto souo : S = { e IR 1<r<5}. il'l:. ResolveehrRa +0. Inequao + Resolu(o Pda qDeo qu@iete de dois nmercsexistae seja diercnted erc. necessrio e suficientequ ubos sejm difeent$ do zero.Assim. temosqlel
1 "1"' l, +2 . f , 2 +0
162
t 3x t+ o
l' * 4
Inequoprodulo inequ6qucin16
..,+,
:,1::,,
Exerccios bdsicos
Resolv em R s neqesl
B,:2' I Detenire. en R. o conju o soluode cadaumadasinequaes: a) (2r 3)(5 a)(5 1) > 0 e) (2r 3)'(r
1)< 0
1)r(1 - )' < 0 ,f) ( - 2Xr + 3I(5 2)r < 0 - l),(ur + :l) + 0 s) (-- 5)(31
") =-1): 1
)-
,o
ur=L 'o
,lr
e l-
a )=:L
36
.L
( 2 4) l
+0
2 i< 0
+u
e-< 0
' -G
tF +o
t)
L- 0
il .+-- ;r-
<0
br -=-E.r
<
a)(2!
b, it
r)1
lli5r
8),(3 )> 0
tt, ,2 J r,- 0
"11:!l$_-!I
d, ' r' -" i: r
; e
0
-, (r "/ (x
l)r(r - 2 )r 3x4 L
163
poduro qucinre Inequo inqua i-:ii: Delemine o domnio do cada uma dd tunes:
a) .f(r) = b) 8(r) =
I t -:2
2 x1 13 t
3*
= d).cO)
4-
5-
Exerccios complementare s
ii-iiiii p"r.-ir" . ."i.. .mero inleo , que satisfe a desgladlde ( 1)(2r 5) < 0
< o.
nesotra em r caoaumadasineques: (Sugeso: rod uno do tipollr) = ar' + r +., con {a, ,.1 c R e d + 0. lode seresin fomd fatorad./(1): d( - J(- rt. em qo exl saoasrazes de/.) o"t"-i"", n, conjuto soluoda inequaao r r 4 + 4 < 0. (Sgesto:far@ o pmerc ". " membrcem falos do 10gu.) ('+ s) >0e
i-li
o"t"*i'" .le to.los os vaoresder, r R, que verincama desisualdade 1-.!i1! " "..;'"'o (2 lxa+ 5) > + 5. (Sugesto: escrda a inequao soba foma (2t Xr+5) falore o primeio menbro e ftorcsdo lq grau.r
e a basee a atlra de um rer.suro lliS:i .q rce e a ati'ra ae ,- t inslo mcdcD 4! e + 2, respecrivaenre, mcdem + 3 e- + 2, respectivnente, nde R:, a) Paraque vaoresde e dLinsulo maio que a do rctnguo? b) Qul o menorvalor inelrc r lda que a reado lrngulo sejanaio que a do ftLngulo?
dosvestibulares Questes
lilli euc nst o conrunto ouin"qouao "..ana" {=l
a)lR c ( 5< r <3 )1. b){Re(< 5 ) (r > 3). c)lreRet(a< 5) o (> 3) l). .iii Gcv sp) sejo p o dos nmeosredisr !""oD.junro
"l'=|
'|it::i (c.*-sp)
" '*2 .
b )2< < r.
h+r
i, r
cmN m do r ed
e:
a )lr Rl-r<r <2 . d ) { e R < - l o u >2 1 . b ){rRl-l<' <21 . e ) { a eR - + 2} . c) { R <-l o x> 21 . i4jii. (Cessnno) Dada aileqao(3 - 2)r( - 5)r(2 -)r > 0. tem-sequc a soluo:
a lt , < i
b) i li
11
)l
N ,"'5 1
<r < 2o u r < 0 .
ay ] . , . :
e) diferenledd qu;o anteriorcs.
"yI
r64
=, = u
Captulo 21
J e al.Lf-Ltv)'1.f,
l+
quadrtica Funo o u d o 2 eg r au
1. A parbola
Pa o cstudo da tuno do 2r gu necessrio o conhecimenb de uma cuva ptana denominad prbol. Esscurva interseco d superfciede um conecol trm ptnoparalcloauma rtasgera_
Aparbola estpresene no nosso d-a-da enrvras sturs. Exenrplos ) Quando lanamos una pea obliquamerre .u,, pb'rc.mi. lr{etrd ( prrbotic.
165
Como voc v, emboa poucos sibam o nome dess crv, el fz pae do nosso cotidno Como a parbola ser um companheir constnle daqui por drne, convm conecla rnais re
Definjo
,lri
'-. :
. '.'
if:n,,:
*:irr;t;#r"..rlrir.:.l
O pontoP. do plano(r. F), peence parbola se, e 'omenre.e. Pf PP 'P projeuo oogonal
Nomenclafura . A retar. a diretriz da pboa. . OpontoF o focodpboa. . A reta pquepd* porreperpen,lnur , o eixo d simtria d pbolx. . O ponto v, inerseco da pbol com o eix e, o Yicedapabola.
Usando a definio de pabola, podemos deteF minff a lei ) : /(.,r) que associa cad do domnio de/ \u imagem),. Parai*o. con,ideemo. um ponroP\. )). genencodd parbol. como mos-
166
Funoquadrlica ou do 2qqrau
. o pontoPpeence pabola; logo,P: PP'. . O conpimento PP') do segmento 3. . O conpimentodo segmento P obtido pelo teoemde Pgoas no tringuloPOF : (PF)1= (PQll + (QF)'z (PF: ': + Cr 5 . . PI : + (i - 5f . ''
Nota Mesmoqueo segmento PF sejapalelo a un doseixos,O-ou , seucornprinento podeserobtido pela fmula anterior.
PF : PP'.1'4'+]y
s;
: y
De nnei.a anloga que fizemosparessacuva, podemos demonst.aquetodaparbolacom eixo de simeiri peryendicar ao eixo Ox gfico de um funo do tipo ], = dr': + jr + c, com 1 d , ,. c Re a+ 0. Definio
Essapabola tem o ei'(o de simetia peryendicularao eixo Or e suaconcavidade voltada parao sentidopositivo do eixo oy, sed > 0, ou voltadparao sentidonegativodo exo Ot, sed < 0.
167
Funoquadrlica ou d 2! gru
qe o gtico dc umr funo do 2! grau uma parbola. Como sabenos nrcamos no pano cresianoos pontosoblidos pcl tabelae a seguirunimosesses pontosdesenandoma paboa.
4, Pontosnotveisda parbola
Alguns pontos da pabola,po fcilitrem constro do grfico da tno do 2q grau, merecem deque.Vejanos quissoeles.
. Sea equao jrj + r:. Assim,os pomos () tiver > 0, ento terduas azes reaise distintas: de inrcrseco da parbo como eixoO so(r, 0) e (rr.0). Resunindo:
168
Funoquadrticou do 2qgu
a) Dd funo do 2qgf:2x2 \ l, para obtemos os pontosde ntenecode seugfico com o eixo Oiy,tribmoso vlor zero vrivel) eresolvemosa equao 2r, I :0. Temo s^ : ' z AaclL=( 1 )' 4 , 2 . ( I) :9 . > parbola Como 0, a intercepta o eixo Or Sabemos ainda que o coeficienre de r, posem dois pontos distintos: (, 0) e (,,0), em que tivo (a > 0); logo, parbola tem a concvidde
_l
gfico de/ interceptao eixo O- em dois pontos distintos:(,,0) e (,v2,0), em que,vle :: soas ra
b) Considemos a funodo 2qgrauf(j') : 3x1+ '7 :t 2. Atrjbuindo o valorzero vnrjvel/().obtemos a equao 3jr'?+7-v-2:0. = + Teos b2 4ac 4( 3)( 2) :25. ^:72 Cono > 0, parbola coespondenteao Sabemos ainda que o coeficiente de -!, nega-
tivo (a < 0), o que impic que concavidade da pabola voltadapaa bixo:
Deeminndo , e r, tl3mos: -b ! dE 2a
l^
-1 ! ,,8 2 ( 3)
. Se a equao (I) tiver : 0, enlo {e dus razes eais e iguais: jrr : jq. Assim, a pabola se ^ de bscissaj : ar. algente ao eixo o no ponio Resumindo:
-z\169
Funqoqudtic ou do 2qsr8u
Exempos
funo' ou seja' - 6 + q:0 dess y = tz- 6 + 9. f.amos ) Sendo ) = 0 pamobterasrazes Como o coefcientede 'I': Positivo (d > 0)' d parbola voltdaparacima: concavidade
6 \z 4 'l' 9 T e mo s = r' ? 4 d c+:( Como : 0, temosduasazeseas e iguis o eixo O (.rr : J; potntoa panbolatangencia : :r rr. no ponto de abscissa rzes,temos: essas Determinando "h2 ^ -i J j,_
... Jl : 4, = 3.
(-6)aJo
b) Na funo/(r) =
remos : , _4ac = = (_l2F -4( aX-9) = 0. O coeficientede rz negativo(d < 0); logo' a Como : 0, emos{uasazesreais e igais voltadapaabaixo: o eixo O: pabola tem a concavidade (,r1:.r,);Ponn;o pabola tangencia
r -1 2 ) a J0 r \4 )
z
. Sea equao (l) tiver < 0, entono te zeseais Assm' a pabolano terponto em comum com o exo o.{. Resumindo:
{concavidadpE baixo)
r?0
Exemplos a) Sej): 2'?+ + l. Fazendol,: 0, emos 2'?+ r + I : 0. L-bt 4a t + L :1 ' 4 ,2.1 :-1 .
Coo < 0, a equao no possurazesreas l"o srgnrlrcaque a parabola corrc.pondenrea; gfico da funo no tem ponto em comum com o ei ro Or . Sa bemo. aindaque o c oefic ie nr de e po'riv od logo. a conc av idlde e \ ol r r, l " 0) : pala cma, conforme gfico ao lado,
Nota Nos subitens 1.2 e 4.3 seguintes, estudaremos algunspontosnotveisda paboaquedispensaro a consruo dess tabe. b) seja/(r) = -I7 + 2: - 1.Fazendo l=0. f(-) : 0, temosi 2z+2r = :22 = 4( 2X-1) 4. A b'1 4ac + L como . 0. d equao nopo,suirarze,reai'. poanto a parbolano tem pono em comum comoeixoO,. Como o coelcienre de,: negarvo (d < 0), a concavidade d pan4bola voltada pIabxo,confornegrfico o do. construirumatabela: Sequisermos deternina a posioda pabola,podemos
171
F u n ( q u d rc a ou d o 2 !s au
-(
6 ): J L
2l
..i=5ir,:1. Po nro.a pa rJ bola nrec eprd o ei\o O , nu , (,0 ) e (5. 0) . p o no s Fazendo - - 0, temos
l :o ' ]6 '0 + 5 =- r :5 .
O \ ri.c v Ja Fraboid pe enceuo e'\o de sietr-i e. l-ogo.suasciss a do pontomdro (1, 0) e (5. 0). ou seja, do segmento de extremos Substit;ndopor3 emJ: , nosa o cnadado vlice: )=r' o r+:+=-4 . 6j + 5. obte-
v(3, 4).
Percebemo,.por e$e c\emplo. que. quanuu uma pJribolJ i!rercepra o ei(o O.rem dor. ponto, d i. i nr o ' ,r or na ^eJcr ld er em i nr rJ5co or dena d r. .r, e )v de seu vce.
172
Funqudrlcaou do 2e grau
prbo? (2, 0). Clro que o ponto de tngnci Qua o vlice dess Esse csondse mostrou Analisemos simples. entoum csomis compl;cdo, ou seja.u panboaque nointercepre o eixo O. Por exemp lo :) = ' :+2 r+ z l = 0, emosr + 2t + 4= 0. FazendoJ L ,= b, 4 ac A, = 21 4. 1. 4 : 1 2.
Como 0ea 0. a padbola nopo*ur ponto em comum com o eixo oi e sua concavidde voltada paa cima, confome grfiso o do. prrbo?Tcemos peoponto (0, 4) urnretapaalelao ei{o Or: Comodetermimr o vtice dess
173
Funquadrlica ou do 2! grau
O v.ce y pelence ao eixo de simetria da parbola; ogo, s bsciss do pono mdio do segmenlo ( -2.0 ) e (0,0), isto, = d e e xt r cmos 1. Sbstituindo -r por - 1 em I : , + 2, + 4. obtemos a ordenada do vriice:
l) + 4...)= 3.
Demonstrao Consideremos funo ) = &t1+ bt+ c,comla,b,.l : lrscasos: > 0 (I); 0 (I)i eA < 0 (ID. L rr o : - :' Nesse csoa funo temduas razes reise distintas:
C R e a + 0. Sendo : r
4d.. emos
h +. lL
' ,=
," ,=
b Jtr
2a
O vice y da pabo peence o eixo de simetria e. Logo, a abscissy a do ponto mdio do segmenio d extmos (irj 0) e (r:, 0). Essa abscissa a ma aritnica das abscissasr, e -rr, ou seja:
rv = ----
h +JL b -4 tr ------+_--=2 a - 2a 2 a
2b --2a
+ .,
2 b '+ 4d c 4a
(b'1 4ac)
A (c.q.d.)
"J v :
174
Funoquad.tica ! d 2qgra
j 4*,,
Nessecaso funotem duasnzes reise iguisr = i!, o.r no ponto alebsciss ,: = ,oL.
2d
"'
+,
obtm-selv:
ad
(c.q.d.)
0.
175
Funoquadrlica o! do 2!grr
Nota co que o gfico podeiestaem umaposiodiferentedesss. Estmos iustndoapena$ pae tcita o rciocnio. Consideremos pelo ponro (0. c) e paralelaao eixo Or. a reta que pas$a
Pardeteminarmosascoodenadas quetm ordenad dospontosda parbola .. bastasubstiruirmos = na 1rno ar'z+ r + c a vrivel ] J por.:
a.
Comoo v&cey peenceoeixode simetri s, temos qe bsciss y a do pontomdiodo seg / (0,0e menro deextremos ou serr | ;,0.1
a o * \ a)
h 2a' f, "tt.* *,
^ 176
Exerccios resolvidos
Ein'a: Esbod o gnco da tuno) = '1 6 + 8. dandosendomnioe conjuntoimagem. Resoluo Fazendo= 0, tenos:rl - 6 + 8 = 0 + , = 2 ou :4. ' Logo, a pboa inteMpta o eixo O nos potrtos(2, 0) e (4, 0). F r z e ndo a = 0, temos ) = 0 2- 6 0+8 + l=8. Logo, a pboa interceptao eixo O) no potrto(0, 8). de extremoi (2, 0) e (4. 0). Isto : A abscssa ry do !ice a do ponto mdio do segmento , --, por 3 em) = ai +8.hto: substituindeset A oidemda)vdovltice obtd yv= I )v =32 3+8r Log,o vice o pontoY(1. l).
.E
O donio da fDno R, pojs lda quaquer lR, existef real tal que) = a1 6 + 8. O conjmlo iMgen da fo aquelefomado phs ordenadsde todos os potrtosdo gtico Essas reaismaioresou iguais a l ordenadas sotodosos nmeros 1 } ou I m : t-1, + -t . In= { } Rl > iz*i',r Esboe o er1co da funoy : Resoluo Fendo ) = 0,temos-rl + 4 . + 4, 5 = 0. =: P 4( l)(-5) .' . = 4. 5. ddo seudomnio e conjulo imsem
Cono < 0, a funo o tm nrzesreais:poanto a pdhola no interceptao ei\o or' = (t+ 4 ^ o: 0. temos l' 0 5+ l:-5 F z end pdboa t}] no ponto (0. - 5) intercepta o ei{o Logo, a Pa delenindmos o vnic V(', rv). vmos usrsfnulas: ' '' t' Temosentoq& V(2, 1). 21 2( )
( 4) _. a _ - q t l -" 4u
177
Funoq!drric u do 2qs6!
O esbo do enco :
l--,
11.
= d1 + ,a + . ilddo lado.
2= d 02 + 0 + .. 0:4 . r r+ . 1 + .. = o d. 4 1 b. 4 + .:.
Asim. ! dctermind. e.. basr esorvemos o sisrem"{ I *=r1 !t'= n,rt, (Il l ) L i a+4 +.:0 .
Substituindo . por 2 eft (ll) e (1). e, a segulJ, nDlriplicdndo lor 4 ambosos menbrcs de (l). Lemos:
l a + b + 2 = o .( 4 ) l l 6 a+ 4 + 2 - 0
| 4 a - 4 -u : o ll z+4 r +2 : (
= 0 e a=
I
",,po.2..r'r".*,| -,
*r,+z:o
= l=
].
r emose n to a =o : - 1 , , i,
Rt4:,,: pm que ratoresreaisde u a funo/(r) = }Ir+ 5 + n + 3 admiledua$razes reis edisrinlnsl Umafuno do 2qsran,/(a): a\1+ bx + .i. admile duasmzesais distas se, somelte se, > 0. ou *jar : - 4a. > 0. = r + 5 + / + 3, emo: Natuno/(-) \= b ) 4a c a:5: 4 . 2(n + 3) ..4= 2 5 8(u + 3).' .4:25 8 n 2: 1.. ,1 =l 8n . lmpondoA O. r em,Fl : 8a 0,. f-. - r .. V , f , ,r l f,.
174
quadri. Funo ou d 2! Ou
:5i'
l, t R, uft !hola queposui dois ponrosdistintosem comum o crncoda fuolk) = e7+ r po$vis viesd t. com o eixo Or. Detemin os Resoluso Pa.aqu o eco de/ sejauma pdboa. devemos impor n condiopda B:mtir quef tuno do 2qgra!. Esa condio
rr."n d oa ,, . ' e mo | \ :! 0 . . r
P or I e . km.\ > rEiF.'li DeLemiid e t +{J.
r ..r,iili*:
: .i : : l+ : i :1
, "'
R ta] q!e/()
2.r
3.
2r - 3.
( 2) 1 JL : .r
179
Exercc,ios bsicos
i$fi:i'i o'i,*" . g.ri"" a" cadauna dasrues. ddo seudomnioe conjuntoimase6:
ffi:fi
DereDne os valores de a, e .
ffi
o erfico dafuo/()=2+tu+c:
F;# rta que ralores rcais deu a funo/(r) = m, + 3 + I possuiduasrazsreaise disrinras? B$# paraque vatoes realsdcn a funo/(): r: + m + n 1 admire.tusraas eais e iguais? 'i..,'i.f r-" qr" fungao/() = (u 2h, + 2M + t + 3 raLes reais? 'a.r"r.""isdena ',o^dnite
80
: C: ; o s f i c dd f u n / ( r ): 3 ,- ( i + 2 I + - l ,t R , n n a p d b o l cu j o v d i ce p e r r e n ce a o e x o dasabs.issar.Deremine o valor det. Ce;l o eixo dasabscisss O gfco d! lno /(r) - k'1 Qr + 4F + t + 4,t R. jn1rp1 em dois ponos J i nr nr o.D e t e n n e o . p n * r \ e r.v a l F 'd /. 3, t lR,noinle.cept o eixo{t6 abscissas. Deemineospos =rr 7r+ 12.Derernine o conjnto 21 3
-Rtalque/(r)
R 1lq/() = : R tl qe/('):
ro,e.e'".r( f ) "a",
-2
':
" ,3
o+
o+
e)4
:iitli 6uu"rt s4 conri t"re a ptrbola de equao ) = x2 + N + 4m. ) Ache a itseco da pdbola com o eixo O, quddo n = 2. b) Dehine o conjnro dosvrlores dea paaos quaisa ldbola no interceptao ejxo O-. ) u d " u - l o o ^ : (' ,r ) x B ta l q u e = I 1 ,7 1 c l = t 0, 5t . i i i .g l l * ( U F A C D J : a ' ? - 6 a+ 5 l . e n q u e consruao efico. d o doftno e o conjunlolmagemde. :l'ii: Orucl t/^ ""':'"r" r' ru o de lodosos mlores reaisde/, pda os qlais o co':iunto imsen de f_ ft a B tr - r B. r . 2 e:
a) (ol b )\ 2 . 2 1
o{ '5. '5 i d)
{-,6 , "6 l
") l
,ilo , "/i J
181
1p
Captulo 22
7'
i:'.^t,/UjrLe
Mxi m o e m n i m o d e u m afu n o
\ o re qu e/ ' J , I, . V \ ., D!/ /. P ori $ od i zr . /(3) : 9 o valor rnximo d funo /; . 3 o ponto de mimo da funo /.
Definico
Graficamente, temos:
142
M xi mo e m n i mo de u m af u n
que: No qel(3) <.li), V-, D(l). Po issodizemos . 113)= 9 o vlor nnimod fnol; . 3 o ponto de mnimoda Iuno l: Definio
Graficamente. temos:
183
.. .
.a L-
Exerccios resolvi.do s
Riiu:iEsboar grnco ,1 f,.o l : zr + 2J + I deidmirr seuvlor mnimo c seponto de mtrimo. = 0.emos: FzendoJ 1P + 2r + I = 0.
L:21 :-4 . Como A < 0. a pbolano irercept o eio Ol F e ndor= 0. t emosi)= 2.0: + 2,0 + l ==1 . 4 .2 ,1
184
Mximo minimo de um un
I-ogo, a pbola irte.epta o eixo O) no lorto (0, 1) do vice V(v. }/). tetnos: Pda a deternnao
= zz' +=
= - 1 " = "'
t t' = T'
'i-'
r,*r..".."v( |.
: do g!nco O esboo
+)
fu! o valorInnimo.l + d! funo o pnio demnimo +.
fNo't(' h.2tlr Detemnar n. n lR,.le modo que o vlor mnmo 'h Resoluo O !lor mio de/ dddo por I . Asim' ddeD6 r:
= - i'+
l0r+u
seia36
r^ 1" - "
'10
4(
l D
4 r '
. 100+4n : -4
3 . - . 1 0 0+ 4n = t 44 ..1 n = -? + a + l'colnftlR+'-?
= 44
- -t
n = 1 1.
Deteminn'
r' ma cdda d 100 utrlizando rctangu m re8ao dctnc nagaia dvo partid detutebol una :{ :r Pd ';.iiil deea nn'? do cmpo asdimeDses r".'. c-o a" r't"mrr O'a sero "'' ResoluEo pelacorda: ionndo scjao retnguo
L=_!= += + ^=, 2 a4
185
pelamcdidd ! sej: dbase dalrura, o produto damedida A rcado relgulo ,a:(50 Esboamos agorao grRcd nnoll) = r) = r + 50
r + 5ua
11+ 50r=0 + - d +5 0) =0
. . :0 oD r =5 0.
Logo, a pdbola inlercepo jxo O nos pontos(0. 0) e (50, 0). . Cono o ooeficiste der negalvo(a < 0), a parbolatem a cncavidade pabixo: volLada
parte da pdboa localizdaacima do elxo O-! pois deveser um O grnco da funo,{ apends Ar eam x jm aa odenad.!'dov i ced a?a b ol aeo va l or d cr pd aq ead r easej anxi ma a Lemb@do que rv mesna abscissado lonto mdio do segnentode eilremos (0, t) (50.0 ). rem o.:
v, - 6 ) '
A ordenada ff oblid substiruindo-sen funo,4 : -.f + 50 a vdive por 25. ou sela; A: _252+ 50.25 = 625 +:y e :625.
186
50
25
,:.ll.r.--,rr.. .,.
' ' 1, :l ,, .,- ,,
Exerccios btisicos
Rl Esboce o grnco e delemineo vaom\o (ou o nimo) e oporode mxlno (ou o de nirmo) de cada umadasfnes: a )) : : 8+ 7 c ))= :+ 2r+8 b )r = - 2r : + 2r - 1 d) ]= 3. a+ I
t iar , o"'"-1"" o untor.riximo (nnno) e o ponto de nximo (mtrino) de cadaumaddsiiuesl -4 a )) =2 : 12- 10 g)r=-r+ 3r 5 n)= r b , rr. s r'1-, 2, J ;;.., , I a ! I ir' : \ L ' _ r -4r d) l rr o " ,i J,. :/rr,r-r, ,o k), r il l '- ! a, '\ :l .)r,-, rjt.;: peteminez. n e rn,de n.]oqueo !alo. m\imodfuno/(a): 2+,{r+asejal. :j4: :: C a lc u leolr lor dc/r .rR,deodoqueo val ornm odal u o/(r)= ,+ a u 6 sej a -9. :F, 5: l i Obt ean, u Rt,demodoqu eoponro.leni m odat uno /():d:+(n-l F + 5sej 2. iBio rl Q ! l out or ,len,n R1.paqneoponto denDi m odafuno)= drz+(2n l r+3sej r8r ttB.?t: l Sale seque, sol un cero ngulode rio, a allu! aingi.lalor umabal.en merros,em lxno rlo empo, em segundos. daddpor li{t) : 20 + 200/. eDal a alturamxna alingida plabala?E,, qua.Lo tempo,pso riro, n bala ainge a allura mima?
147
Exerccios complementare s
eiir,; Determineo valor mximo d! lunol cuio grlco a scguinte ldbola:
G:2: rr O grnc rra a trie1ade mapodr! di.ada parucna, oblquannL em relao honzonral:
Os valoesnosoios O-e O| indicam.resp@!vmente,asdislncias, em netros. percordspeapedrana que tal rrdjetna pablica, detemine a allun nima horizontal e na !ei.i (alru). Sabendo-se alingidapela pedra0:3:i Um tingulo8C, rcrnsuo aa e ,4Cmed,ndo espedrrmenLe n . possuios carero! 4 !m e 8 cm.Un rlngdo DEF insc.iro nesse t ingulo.do modoque os pontosD, t e F pcenam espectvamenre @ ladosAC, CB e 8. Clcule exia quelode ler esse retngulo.
J
+3c m+ . faarf . Sngstsr - r atravsda semehda entrc os tringulos3c e CDE. dtormine,em fno de, d medidado adoDt: . calculea rea.t do relngulo.em tunoder. iliil Num tringuo ,48C.a medida do ladoAC 12 cm a edidart ahrarclava ao ladoAC 24 cInscrcvo-se. nesse tringo, um ngulo DEFC de mdoqueD e E sejm ponros do Lado 8C, F sej ponto do ado C e G seja de.4-8. as dimenses des tngulo pa que sua rea sejr lonio Quais
1 88
C .5 .
. , m r , r hdlhad'de\ c Lm ,, 'k l r d i . ' on' ru I u r g a l n \e u o d e l om " r elJ neul a D i pond ape.as dc 30 m de tela. o homem decide proveiltu um velho rc como um ds late ais d glinheirc (coniome neutu). de. c ,d. dd Q udl e ,r J r cd a \i n \ cbend q u r o rr u r o re m e\ .P n\ io ! r c e le n I r d < , r d r e r l d c qu d rJ ue E r i c ', , r udo con essi rcla?
de ma indslriadc alaelhos de teelones d{do Pelafunno ,Oill:| o custodirio de l)duo E6, + 2 500, ondeC(i) o cstocn diles e r o nero de unddes fbicrdas Qumtos C(r) = rr pelhos devemserpdnzidosdiarirfrente pda que o cdslo sejamnno' pai quecad lugares Foi estabelecido ig,nl:i Pm uma*onao, tetou-$eum avio comum tolalde cinqnta pelo seulugar maisnna txade R$ 3000 paracadatugarno-ocupado pgdia R$ 600,t0 cipante no mximo a compNhide aviaao? receber Qumo
ty$liil tc"'e.*i.l
o"..
'"lor
f'nez
189
Captulo23
Varia o d e si n a ld e u m a fu n od o 2qgrau
1. Conceituao
Consdeemos a funof(.) : -!r - 6r + 8, cujo s1co:
quc: Observe /r \ ' /[Z.J e s) sopositivas; . /(3) nesatv; . /(2) e/(4) soiguis zero, pois2 e.1sorazes da tuno. l-ernbremos quediscutir a variode s;nald.L funo/ significadeerminr os vloes, do domnio de l, praosquais posiLiv.li) negaiiva ou sula zero. Anlilemos o grficoi /() /(-r)
190
Esseresunlo vnriode sin d uno /, que pode ier representada esquemxlicmente n ciro
2. Generalizao
De modo gera, a discusso da variaode sinal de uma fuo de 2o grau,l( semple em um dos casos seguirtes: 'cau : ,it1 + l" ,,
Exerccios resolviclos
q;lli Discutir a vdiao de siia da luo/(r) : 2/ - 3. Resoluo . Ra zes ,= 0. : = del' z t'] 3r = 0 + { Z- 3) :0 ..
1 91
como o coencientedear psjrivo(a > 0). a prolacm a concavidde voltda pa cima, colbme g!f,co ao lado.
se'=o ou=
se < o d > ; , * 0. , . ].
=o' ]. "nrao1'r
1 o /( r> ) o;
e n r / o ( ) < 0 .
,i
dfno m! Discvaiao desnar /(r) = Rsoluo .+1 0 25 =0.
hLa ^= b1 =l0r 4( 1 )( 2 5):0 .
r + 10 - 2s
'=
t,= E 2"
'
ro .,6 :r r,
O cenciente de. negarivo(a < 0)j logo. concali.ldda parbolacs volradapm baixo:
se:5,
entoll) = 0; k + 5. ento/(r)< 0
192
tfliitili Dscu
2'r + 2
| \+ 2 =OL= b ) 4a cr =(
2). 4.t.2=-4.
Como A < 0, a equao n lm rzeseis polanlo pbo no te pnL em comlm com o elxo Oi. (a > 0)i logo, O coencienre der: posiLiv a lebola 1en r concavidadevollada pam cjma. confome gnco ao lado.
Nno necc$rio conhccera posiocxab da pbola, j quc o estldo feiL nos d o snal dcl: porn, se voc dcsejaf um grfco mais prcciso, podc dctemind as c@rdcnadas d v1icc o o ponto de i er
3. Inequaodo 2egrau
quepode seresoi. numadasseguintes Chma-se "inequo do 2qg" lod inequo forms: i1+b x+c>0 . a+bx +. >0 . i1+b x+c<0 , a{r ++.<0, aY'?+r +.+0 , co n{d, b. . c Red +0.
Exerccios resolvidos
R i /t l Re. olre, m R. ineq ur ro c ll 0. Uma boaneira de seresolvrmaireqao do 20grau atravsdo grRco. :t - 2r - 3 ' Rizesdafuno/() r 21 3= 0L= bl 44. ) 2 )r 4. l( ^=(
' 't=
3 )= l .
o .tr
)o
r2 r
" 4o
L
193
. Grnco de / Como o coenciente a pebola posui pda cima. confome A inequa\o pede o\
/ , r,
0 . o urj r.d-
z, - l
0 r *
I
desiguadade oce s, e softmte so.r < ou r > 3. Logo,o conjunlosoluo r S: { R < I ou r>3}.
llf!.:il t","tr". n a i"equao r, ". Resoluo dr funo /(r) = rr ' Razes !-b1 '
+6<0. 7+6 ry 4 .1 .6 25
4 a c A :( a + I ," '.
- , - r ' + /' a -2
: 6 e& = 1. ponlos Logo,a pboa irterepta o eix O ns debscissar Comoo coelcit d: losirivo (a > 0). a !&bola posui a concviddevoltd ! cima. corfome grncoo lado. A inequaopede os valorcs de r para os quais/(r) < 0, ou seja.rr tu + 6 s 0. Issoacontece se.e somente se, 1<r < 6tngo, o conjuntoso!Aoda eqlao :
s= l R
1< r < 6 .
5>0. lliin"'"i'"..- n i'"quao :+21 Rsoluo " . Rzs datuno./(r)= 1, + 2 5 -* + 2:r 5:0L= b2 4 . + ^:2 ?a uro no rem raie reai.: poMb
1 (-X -5 ): - 1 6.
d pcrboaniio ler ponro em comum com
O coencienre deI negativo(d < 0)r logo, pdbo1a possui a a concaviddevoltada paabaix,confome grf,coao ado. A inequaopede os valores de pa os quas/(a) > 0, ou seja, -r + 21 5 > 0. Nole qe es5adesiguadade .o ocoe pa varor lsum de r. pois /(a) nesalivpara todo r rcal. Logo, ro existea qu satisf a inequao e,portnLo, J = Z.
194
:tiit!
rcais de ft a tuno/()
=.
O grfico da fno / um pboa com a concavidade voltad p cima (a > 0). Pe sej. positiva pa todo r rcal, a pbola no lode tor lonto e cmm com o eixo O.
Pda que isso ocom, dvemos terA < 0. A :h) _4a. + .'. 4=9 Impondo < 0, temos: 9 4m<O ., 4n< 9 =( 3) r 4h. 4.l h
' posiriva pda todo rease,e som*" *.. Assm. fun / ser
. ,4 .> g :'
^'
f.
::t
., :
Exerccios btisicos
'Ell: Dncura a vdao de sinl .le cda!m dasfunes:
i l r=r'
t+
|
I
f) y' ): i
r )J:, -rr e
+,
i))=-1f+2.r
g) :r h) /( r) :
9r +2 0 r ']+s -6
d)/(a) : -1r + 6r
-: ?
+'
2 >o
l)
3 f+ 4 -
>t
195
lBiiliii oemine,
en n. o conjuntosoluode cadaumadsine<ua!es:
" . - :I "'
.1
2
'
0, "er ,
o
_
l-=1
'
r, 2' r. l
-'
2i -.i -L
litiiiii p*, q". a" .. ft rR,r fun:io 3r + n I lositivaprraqu.quer., R? /() =ar 'a.*' r" n R, a runo pda quaquer iPjiiii'lip-" q"" r, l(r) = (h + t) + zw - n - 1 nesativ ""r".". -, T R ?
4' , .,
= rl' a".r"i dd funo.t(r)
2-' 1 o. s
----l
Ja" _8 +12
-r,
'rs!,lii'i s,t*a. q* sohoda inequao na vaivelr:.* " -r:"nto possvcs vaores reaisde n. Pa qE klorcs rcaisden a inequao- -+ iilllli 2n
li4,r,:,ri dos vaores1eppaios quais a incquao J] + 2 + p > t0 lerda.le,tu pffa tc"rg.-.i.)O ".rjuro aR dadopor: qrarquer r lle.lrnccnte a)?> 9 c)p > ll c) ncruma dasrcspostds uteriores. b ) p < 11 d)p< 9 A dcssladadear iliilgji::i (Mackenzie-SP) a ) 2 < n< iliiili 1 2(n + 2)j + a + 2 > 0 verificada paarodo nmerorearr, sc, e .) 0--n <1 : ""/" d)1< n<2 e) 2<n< 3
b) 1< d< 0
suficicnle pan que a tc"'"., spt u." ""niio "*p."*ior variivl .eal quc: a ) 2< r < 2 c )< 2ou > z b ) 2< < 2 d) l< < l
V i !: r G c v 's pl p- uq *utun o ral/()= ^,4i'* *t ,-0" ," l.iorer \,sej cderi nrti pddquar quer valorde, t dever scrum !nero lque: d ) t< 5 b) t= 9 c )t= 5 d )< 9 Jk> " 196
Captulo24
Aplicao dasfunes do 2egrauna resoluo produto de umainequao quociente ou de umainequao
Definimos no captuo20 s nrequaes produto.ais como: (2 - lxn e as neq'esquociente, ta's como: 5i- 1 i; < 0. 4X1 ) > 0,
A discusso da variaode sinl de um.rfuno do 2q grau cilita a soluo de muits inequaes como ess$, lomo veremosa segui-
Ex erccios resolvi.do s
'lllrliiiR$l*' emR a nrquao (rr Rsouo 4i 5)(-: + 8 r s) > 0.
Esludadoa v.iode siDaldccadaumadas tunes: lx) : r1 1x 5 c 8(rJ = r + 8 15,
,r ^ =b ,
41
5= 0. 1ac + L= (
4) ,
4. 1( 5)=16
h l ro
"
. l. 1 1-
197
podt de uma inquo Aplico dsfunq3 d 2rgfu n solu d m inq quocint Poanto a vdiao de sinal de/ :
4r t] ! t 5r - 4 8 1! [ ' i' r
-i
Como o coeficiente de ': negalivo (a < 0), a concadade da pboa voltaal pda baixo:
Os sinaisdltima lin foram obtidosahavsda regade simis pda o prodDto/s. Como a inequao produtosejpositivoou nulo, ou se.j. e se que esse (x'? 4, 5X r'? + & 15) > 0.
1< <3 lo uS : l - 1, 31 .
198
podutoou de uma inequo quocienle de uma inequa dsfunes do 2esauna soluo aplica
-n ^-ax
Condio deexncja: -tr + 25 +O+ t2 +25 . . r + 5 ox + -5 de sinaldc caddumadastunes. Estudando a yario /(r):-t 5 + 6e8(): -: + 25,
4.1.6= t.
b).J^
.t o
tt
( 5)r,[
) l
Raresde I
Aprcao dasfuns d 2q6ru na resoluo produloou d6 umnqo quocinr de uma inequao Assim. vi de si.al de I :
6.
+
.t
sli).:
tlrl': = ;.-s+ 6r -'--:---::-
+
+
+ +
1. o o"*r 'I "n ," c o.o i" .-
"
quc ; oe u se qu ee. \ equJ irn, e,era1"{ r,\ oou nur o. o u\',r -- -l:j .0. re ,no scom ocon dn .
s :l lR
Note que os valorcs
ou s=l
5 e 5 no peencen
ao conjumo solu, ps
l+ U 6 = O. b, 4d .- A :2: - 4(-l )(-6): 20. ^= Como A < 0. a equo no 1emnzes reaisi logo, a pdbola no lem porto comumcom o eixot7. O coeicenreder2 negtivo(d < 0)i logo. pboldtem d concavidade volladapa baixo:
200
R a id ze c: 3 2 = 0 ra =
+.
z
A vrnode sinal de8 :
+ +
Como ainequaao qigc qE ! luo soruao: scja neeativo ou nlo, islo .
3 r2
R.4 . . Re .o l \e rc mR d In e q ua u
Qand ua inequo do ripo >j >j < o! < apresenllf a vaive no dcnominador. devemos traNforn la nua utra equivalente con zero num dos membss da desigldde c, . seSuir. resolver ! inequao quocienleassimbtidxTrsfomndo a inequo dada na eqnivalenle.
'*3
l= 0.
2G + 3):2 \1
>D*2 x+6
].r '
x >O ..
2 x'!_x+6 >o_
201
Ra iz de c : 3 2= 0 r a=
+.
2_
+ +
como d iequJiio cxiec qLc : luo soruao: .ci. recri'u ou nLl,'. nro .
l2
.r l R: 4. . R e. ol\ e, cmR d In e q u a u
Qand ua inequo do ripo >j >j < o! < apresenllf a varive no dcnominador. devemos traNforn la nua tra equivalente con zero num dos membrcs da desigldde c, . seSuir. resolver ! inequao quociele assim btidxTransfomando a inequo dada na eqnivalenle.
_li_l
=0.
2 (1+3 ): 2\ 1
, >0. +
x >0 ..
201
Aplicao dsuns do 2qgruna esoluo podutoou de uma inqud dlma inq quocirrni
Condiode existncir: 2x + 0 +
4 ( 2 X 6 ) :4 9 . - l .f,- 2 . 3 ,
baixo:
R ai z des : 2 t = 0 r r :0 .
i
I
I
I I
I
I
I I
I zoz
Apli dasfuresdo 2egrau podutou de um inqo na rosotuo d um inequao quociente Representddo eixo @l a vdiao de sinal de/, 8 e l,
rmosl
-1 2t)
2x
u 10.21.
O domnio de / o conjnlo fomado po! lodos os voes reais de 1. de modo que /(, a existnci de/(a), bsta impomos: ( r Y, 211 4 .^
R. pda genri
A co d i . d e e , Nr rch pdaaf ra ; o-2rl Estudando a vdiao de sina de cada lma das funcs, 8(r )= 1
.:,
_.
.0_
, , (1) = r - 4 '( x)
= 2
l,
0-r
r,
decros@nt.
:. r:
!J i
= !2 :.
x1 =2 ,x, =- 2 .
2O3 .z^'
cim:
+
Rl i zde , :2 1 = 0 + - : +.
!lL 1
2
ct; -.
+ +
+ +
+ +
O lr l , l\) ll - \ ){ \r 4l
+
1 tR 2<<
I
t '"
, :l :l i :r i i i l
204
Exerccios brsicos
':,hdii Resorva emn asinequaoes: ) (r - 8r + 7X3, 9) > 0 b) (rr 5rx2l :l) < 0 c) (r 5a+ 6)(1 2r + 1)> 0 d) (a '?+2 + 2X -: +Z 5 )<0
". n,
e) (rr 8 + 12)(, ft + 12)> 0 f )( 3,+1 X2 ' 8)<0 g )(: 6 r9 X rr+2 + )>0 h)( rr r + 9)( a:+2r+l )>0
lgii]il p"r...i"".
-t+ rr. + r
2 \' + 3 1
o i= lla
i-,,$, otr"nt'" o
. (2i
>o
oosvaloresde, R, oe n,ooo que:
"onjunto
6 ) (t r' z 5 + 4 )
'' b)(rr
(r.( Jr
,.
4, +r
= ^"
d)
(5 - r)!1 3r + 2) >0
(2r 3Xr + 9)
9x3rr
12X 1)< 0 _^ =u
f)
: l)(r: +2 + 5)
1 :+4 ,l
(-: + 9)(r-.1)
E x erccios complementare s
il:tli e*olu
" ---|
"-
n ,s i"equoes:
4 t
r ,_:
I ri
,'
,.
n]
D"r"-i"..,L,-"i. i.-d;iili
de caluna dasfunoes.
205
dosvestibul&re s Questes
+ l)<0: soruo de( r:+ 15X, lfl!!g'*'t-spt o ""..i.nto b ) t3 ,5 1 c)R d )l 1 . 11 4z
Wil: Guvest sp) oe r" - a3 < 0 pode-seconclir que: e) R*
)l< r < 2
6x3qx"i6J---l-j iW:,, , lnsL, o conju,ro,6rx,a6 3 << 4}. >-{a Rtalque b) {r e R d qDe 3 < < 4 . . c) {re R talq er < 31. iiffi {ur utaaoai"'vc)
> 0.
. I rea. sja delnida dryemos lerl d )i <3 ou i >-1. e ) < 4o u 3<< 1 ou 2<r <3-
Captulo25
p o r m a i sd e u m a Fu n o d e fi n i da sentena
r. Lonceltuaao
Um eevdo construdo segundo s seglintes especificaes: . pala cffga de massa menor ou igual a I 000 kg. so usados cabos de o de 20 mm de meto. . p3 ac a gr dema* i.rk. .f | 000. . o u 'rd o, cd bo 'de a\u Jc <o mm d e d r me' ,o.
A funo sesuinte moa o dinetro f().de cdr cbo, e funo da mssa. /() eln nm e en kg:
f20,seo<-r< 1000
l{ ) : r
150
Note que essafuno definidpordus senlens:
In00
Perceba. por esseexemplo,que nem sempre possvedelinir uma funo1vs de uma nic scn: tena) : /(-). Po isso estudaremos nestecaptloas funesdefinidaspor dusou mais sentenas.
207
r'
Funodoinid por mais do uma sdena
Exerccios resolvidos
ih{!jf'} c" L,r," g.an". a" r*t-ru = lo'1".',
Resoluo Paraconstruiro Brdnco,daismos cadasenln: t" r /, j ' - a . \ e r ' . .Og rdf i .o dp /. pt u , . J. e :
i> 3
2q)/ (): x+l, pd a a > 3 tnbo,r d \dicrel \ no pn\sd $smi o \alo' .., . riburmos r el \ator J pa oble,. poi. mos um extno abeo do gRco.
Asim. o g ra fi c od el p r d, > J e :
i
I
t I
I
I
O domnioo o conjntoingom del so.re$etivmente:
t ''
l Pon <2 = Jr: ' d.r.-in' o rfrco dr runeo ih'lllll consLru f(r ) ' ,'4.P a?' -l " Resoluo cadasentena: Analsemos de/, !e, 11 /(r) = r - l, pdar < 2. o 8rfrco
< 2. :
2 ') ,f(t= r+ 4 .P am > 2. a elao vaor2' praoblermos o vaor2. Pis assumn nopossa EnboE a vivel -t > 2, lribDaos
Dm exomo abeo do grAco.
2M
Exerccosbtscos
B. l r : Construao Cnco de cadaumailas fn$ e dCseudomnio e conjnroimageml lr z. ser > 5 . ^. . ' +1 .se < 2 l 4 . se1 >2
,) f*) 1" _
2'''"*=2
t i+ 4, se r > 2
. " '
a) / ( r= 13, 2 <'<1
1 l, sea > 4 3r .s cr <4 fr: n)lta) = ] 6. se a < r 5 I lr+ t.s ea> 5
[ +r.se_ < 2
.) "):
5. !o r >4
lrr
- .sc <2
d/rl:1
B3lr,,:a tenperatu.a ae umacaldeira !i lineme.tede 0"Ca 300"Cno interalo.le 0 mln a l0 mn c. a pair dai, satemte.alua pomuece constdte. a) Qua a lei qu expressa a temperalura da caldeiraeh funAodo lompo? b) Conslru. o gn.o d temteralua da caldeiraem tunodo tempo.
t }
210
ii:
Lembre{ de que dstunes / e 8 soidntic! sei e somerter, tem o mesno donnio D e = s(), Vr, r D. Vdifrque seasflnes/ 8 a seensoo! no idnlics: /(r) ' ",,,, o ' - {"" - ,L .t r< 0 b'8'L' .r
Lo8o.!c lode vencar se,tm o mesngrnco. se/ e s Duasiinessoidnticas se.e somente "o ou no idnlicasatravsdos grncos. d I atm.A cad 10 fr de p'o:,$::ljji eo nt*t ao .-, * ne.glhadd submetido.comotodss. presso snbmergir 20 n, velocidadecostdre de prcso de I abn. Se e$e mergulbd fundidadea d!frnta l0 m por minulo. e l pned po 3 min, ) qua a ei qu expressa a p$o sofridaleo Doryulhdd em furyo do 1enpo,desdeinstte em que subnergu ato finl de 5 nin? b) qual o srncoda turo do itm ()?
Io:s<o
l; .se0<r<2
l i *, , ,
c)
21',l
,. pa
2 < < 0
'.
=, +.
r'seI e @ioml
JQ)+ f( t)
J \ n)
d)l
feU)
igual a: e) l
b) 2
Captulo26
O co n ce i to d e m d u l o
mnimd:iorgem definio dedistncia o clcuo bsciss mximmenos bscissa ente dois poniosdo eixorealDefinio
rliililli?
;J
Exemptos
": ,
J, "- 8- 5- 1.
-. J , , >
o
01
c)+
dDE:8 ( 4):12 (Note bn: a ebscissa naior mnosa menoJ
d)+
1a J r l = u - \- 1 \= 1 .
e)
d d:
4-(
l 0 )= 6.
2. Mdulo de um nmeroreal
Defino
Note que,cono .v a distncientredois ponros j lem-sc que j um nmeo rea positjvo ou nuto. Exemplos
4? 1,
s d= : =s.
s = c l a R -j - ( 5)3 5 :5 .
0 l :1 .,,:0
ll :d ,.=i -0
= :;r.
I. o mdo de um nmeo positivo.r igua o prprio j, isto , sejr > 0, ento =.n:
I'l =- , ;
214
Exemplos . 8l
T (o mdulo de urn nmeroposirivo o prpno nmero.)
b)l ' r: -( 4) : +4 (O nduode un nmercnegativo o oposrodesse nmero.) c ) 0 = 0 (O mdlo de zem o p6prio zero: pode3mos dizer tambmque = l0 0 =0 . )
0, pois
3. Propriedades dosmdulos
M.1 iillioilv.r. e R.
Ess propiedade decone imeatamente da definio de mdulo, pois, sendo uma disrncia c!rc dols pontos. o mdulo um nmero rel posirivo o no.
afiIma qe exisreurn nico ponrodo eixo rea que distazero unidadeda origen O. , T propriedde E o prprio ponto O: o \' 1 .3S e tu l , d LlR .r e m - s e ' r l d' - _.d. A propriedade M.2 umpacuaridde daM.3,quando d : 0. parad > 0, a proprjedade M.3 ga_ rantequeexistenapenas doisponros distinros do eixoreaquedistam da origen a distncia d. Soos pontos de .sciss d e d:
l)
dod
l i : 5 + :1 5
or
215
Exenplos M.6
entreees Isto . o quocienteentreos mdulosde dois nmeros igual ao mduodo quociente Exempo 8l 8 - , nosprximos cptulos. queveremos dosmduos, outras Eriistem ainda Fopieddes
Exerccosresolvdos
comov ou F: .Rii:;il, clasificd cad! una dd se!1enas
o-;l :;
b) o l : o d l 1 ,t rl = 1 E
d .E
2,21:\E
2.2
a) V, pois o mdulode u nero positivo igual ao Prpnonmero b) V pois o rndDode zeo igual ao PPrjo rero (e dnesmo lempo iel'a ao opostode 7-ro) mero Logo. c) F, pois o rndulode um nneio rcgativo i8ual ao oposodesse l 144 I l l , tenos que I !' um mes negativo Logo,
1
/)
c) V pos,cmo
-
"tl:
( 1 E t: ,t r
'5
"
t.
'6 z.z ,m nm..o positivoLoso o nduldo numeto
l , l e ( l c me ( mo
propriedadc M.4,dosnd!os,tnos: Pela r'- M.l. leos: Pelpopriedade 2 5=6 r 5J :-6 l out: ..-* 5r-6= 0+r: r, L o go, S : { - .6.2.3 5_ +6= 0+= 2ou:3. 5=la( 5):6.. r-5:6
216
"-
*""n ua o -j 3 l-4- 0
Pela propnedadc M.5.dosndulos,Lemos que ]] : l , Loeo, equao podeserescrila nfma: r Faz endo lr = r . L emos:/r 3r q im .,-4- r : 14 , 4 . Loeo,,S a our r 31 4= 0. 1. ,tr = 0 +r =4 o ur : t -Z ' .
t;eadectude\e.c cG B'2.e 4
Exerccios bscos
:ail:r:l casifiqecada umadssentcnas abxocomovou F:
4 8l=8 b)0: 0 c )l 8 =8
,\
.). .6 - 2= J
"tr
2l:.lt
2
2
u)ll'6
h)
t,o + t.o
2,4 + {
. ) l) t E
d) n
+2
at
3,14+ r-3 ,i 5
R.
l) t
4 =4
s )4 : -3 - = 0
d)2'_ 9 +7:0
21 7
Exerccios complementare s
C.l sente.as comov ou F: Cassifiqucclda umds
d ) { .i 2
J' /2
= 2
c )r +1 .1 +4 1- 2= 0
d),1 r =z' 2
3 = r
3 r .i -l
:r .)
e:4
a)r
r l= :
b)r"= -',V, R , e Va,a Dpar. c)( rl + r)' 2l r : 1r + ) r .Vlr . 1, 1 ,) c R . v ., - F. d ,, ' ,1 e) :/ll = l1; . v..' R. 0 r, : b"l.V,. R,eV,,r zl.
v2
"r -]
v,3l '
b) +
! )- 5
1 - r
d) j
I re R: d) posui exatamcntc t|s elemenios. quao elcmcntos e) possuicxatamene
(!UC RJ) o conjuo \oro.la equaio J a) possui apelas uo elemenL. b)po$ui cxatmenle dois elenenos. cl c vazro.
pel (Fuves expres.o V,4:rrr dos valores assumidos sP)Qua o cnjunro fr+fr
reaisnio nulos: d. e. vrim no corjuto dos nmeros d ) { .1 1 1 ,0 , 1 . 2 ,3 . 4 a ) I 4, 3, 2 . e)R
+t+ffi.+-1.
Captulo27
F Un CaO m O OU l a r '
1. Conceituao
Consideremos a funo: de m"a"L".*u.'* /() : -r. Peladefinio q* ;,1:{ :j:." ;: .
:, L os o. /i rr
:1""=uo 1,.1
O srifico de /. pa > 0. :
21) /(-v)':
,.se i < 0
O srficode J: p s 0, :
ft4
\ o ,e q u e o d o m r n r o c,, co o ,u n r ^ i m g e md e /. J o.
219
Exerccio resolvido
e conjunto irasen. fffi consiruirosfico datuno /(r) = l - lle delemin seudomnio Paconfl numafunodadalor duassenle.as. o grfico de /, vuos rrasforn-l Sbeos
. ,
, l
r - l, se r> r+ l . seJ< l
2 i ) / (' ):
+ l .panr<1
o srfico d /, !a < I , :
'rurin
220
t,t:i;.;ioOi;q;;afico de umaiunto ripo r'erorurart} o. se- r, / /'.r rrt sr Lrl ;,i"li, ";u*"fu"y,a,,*r
or,t.'
2
j
"'"!;;.; il";"i;;;'
rn* r r.--aq"adu' negtivs eq seus em ..,.,..,'...., seus sm srmmcos emela ; ;;,;;."-'";;;iJ*,:. ""e,ri"; ""eativas lendoa"simo r o de7
s',ii ,
;;
- - --
....:....--->
Exerccios resolvidos
o grflco dafuno/(1): 'R:tl, Construi I ulilizando a rceaprlic. O gfi.odeg : Inicialmcnte constuimos o grncodafuno
A \eguir, !o grico de 8, conse'rnos os ponos d ordends no-neeativse Lnnmdnos cada pntr de ordenada negaliva em seu simtrlco en elo ao eixo O, obteDdo asi o grfico dd iuno /:
221
''$:ll,il constnjr o grncoda fuio /() = fr 4 e delmird seudomnioe conjuntoiftgem Resoluo Utizudo a gra prlic, vmos inicialmente coNrruir o gRco da tuo8G) - rr - 4r' Obsene o lado o grtico de8.
e tansfomamos cada os ponlos de ordenads no-negtiYs A seguir, no grnco de 3, consewamos pont; do ordnd negtiia en sousimirico en relaoao eixo O, obtendossin gfico d ll
lRj'
os seguintes Executamos Passos: o 8fico da funos(r): 21 6r l!) constuos e aDstbm@s cadalonto de 2q) no grnco de 8, colsflnos os Poros dc ordendasno_negatiYas oidetda negtivem seusimtrcoem redoao eixo oti 3!) trmsfommos todos os pontosdo grnco obtido no paso neriorom seussimtricosem rclaqao de cddaponrodo grlco anteior' eixo O-t issolorque multillicmos por I a ordenada /! r,\ \. .8( \ 'l = 2 .
222
J ?fr \\n
.r):
21 61.
O domnioe o conjunlr im.gem d/ so,.espectivamente: D( /):Re r m( /) =t iRiiii';r co"'trui o 8rfico ,la funo/(r) = 21 Resoluo ExecDt:rmos passos: os seguintes -. 01 .
4.
2e) no gfico de 8, corsenamos os ponrosde ordeDadasno-eglivas e Ltunsfommos cdloDto de ordenda egliva no seusintico en relaoao eixo Oi: 3q) lrdsadamos o gco. lalaleldente do eixo Of. 3 unida.tes pda "cma '. Isso porquovmos som 3 unides odenadde cadaponto da funo obtidano laso rerlor. ttPaso:8G )= zt- 4 .
223
t (): 2
4l+ 3
lo) constinnos o grnco dfuno s() : r - 4 + 3; 2e) no eco de I, conseranos os pontosde ordends no-negativse Lrnbnnmos cada!o!1o de ordnd ngtiva!o seusimtricoer rclaoao exo Or; parlelaenle pa 'bixo'.lssopoique 3q) transdamos o grnc, r eixOJ,2 unidde\ vamos subtrair passo 2 unidades daordenada decrdaponto da funo bLidano anterior /qparsoig() = rr 4r + 3.
224
4 + 3l - 2.
ift*"ffi
,xerccios btisicos
ert. -
@ / r' t: l - : - . +o
d ))= a'+ 2t
il tu o rnn.o,re..dJ Uma d.' tuncoe. e daene+, o, ie.1' , nro .sem. ' | O(-r):-:-s+6 ") J( ):- 3+ "r .j:
r ) /( - t: -r : - s,+6 1
h)/(a): 2 + 8
)t =f : +4 +6
ri:ll1 oeenirc o granco,ilomnio e conjunloiage .le c.laumadrs funcs: a) ) : 2 l3 - 6 (Sugeslo:.os1u srlco dr lo b) /(r) = 2 3: 9l : () g palelamenLe a exoOJ.das - 3-- 6 e rnshde-o. c)/(r)=a 3J I pcma.) unidads d)l : 1-3 :-12
: 3: 13, a )" t( a): 32' - 4 (Sug est o cn lemos quc:/()- 13. 2t 4l = 3(2 4).) b )/ ( )= ( 2) .3 + I
e ) / (t ) =3 2 f )/ ( )=
+2 4
+ 1. r 1 1 s ) /( ) :4 - 3 h ) / 1 ) = 2 r' a a
onl- i
, j]
225
i.W
r-l
+ )d:
2'
c)
21
1:
227
ffi
. Ra izdeg :zI
' .
Captulo28
paraconstru Tcnicas o de grficos de funoes mo d u l a r e s
1. Conceituao
= 2.r-4 Consideemos fno:/() +3. Parconslruirmoso seug1co,vmosdeterminaruma ei de ssocio ene c /(_v)queno aprc sente mdulo. Bnsta. paraisso,estudnos a variao de sinad funo s() = Zr 4. 4= 0 3 -r = 2. . Vario de sinldeg: d > 0 =+ I crcscente.
11
+ 3 r /()
li )-
I,se >2
Exerccios resolvidos
afuno coutrui. o g.enco i1,-ili r) = 13' l+ -2' + 11. de:8(-t= 3 Incidlmente estudamos a variao desinl e de{) : 2+l
229
. Rj de z /i : 2 r + 1 = 0+ r= + .
. vdiaode sial deh a < 0 + l, dccrcscente
. 8 (r) pos il iv dir eita d aF iz 2; lo go, te mo s: 3 -6 1 :3 1 . 8() negariva esqDerda da raiz 2i logo. temosr13r 6 =
6, p r >1 3r + 6. !mr
" < 2.
7,
=rt
lpax-,+
T
DescEvendoos valorcsde 8() e ri() no eixo rel e somndo seB vatorcs(poisr) 1 = 8(r) + (r)l),
230
I s' *; . - , = ]
Temo..en ,"o :y'r ,- Jl | ,1, 1 ,'
,.,.
*]=,=,
Lt' t. *'=t.
Finalnente, o grncode / :
: 'z - 3
. + 5. lrer(r):2r_'].
+
O gaco de /?(r) = r) + Zr '
231
I o- d .
l o s mo d, ld'
a funao coNlac t(r) = 5 c conslruido dc s(, n(tl. d. iuno Descrelendo no cixo el os vlores l](-i) + 5, Le'os: 11): 8(r)
a.
I
lx ' 3 x l 2, - ,' + 5-
Erro: ) : lr'
3J
Fi!ente, o grnco de /:
$4ercciosbsicos
(e j , c.rx . 1,.
.r
, e cr -' et ,,
b )): : 3 -+r+1 +2 c )f ( ): la E
r) /J) = lr - 4 + 1l +
g )) _ =2 .! l - 3 + l 4 r + +' 1 h )l t ) =] r: +l
@ 7 1. 1: : . t++ ,
b)f (i) :2 - 5
c ) )=r -l t d) l = 2
2'r 6 +2
l , l +6 -l
s E xerccios complementdre
e conjuno nnacem: c delemneseudomntu de cadaumdasfunes r!lr-: conu o crnco serescr i ta b f m , : + 4 (s ge st o: . fr o 3 = l . tu n o / p od e )l():3+ 3 1r '
ll a) :31 . + 3
I
+ 1 + ) :
l+e J
l- F4 . )
b)r: 21tr
} I+ l- 2
232
ii}-'rn Costua o elco dc cadaumadasfnese dermineseudonio e conjunronagem: a)r) : : + 2I, S 3 (Sugeo: d os seguinres lssos:. conru o gfico da fno pomo X']+ 8 cda nesativa dorden:da do groo i.trmsfome dcg no seusmrnco r(tr)= lXr" .lrarslade, en reaao pdrlelamenre aoeixoOi oo0r, 3 unidades prabixo o gf,co datu.o paso obtida no antefior) s
b ) r ) = l , 7+ .
l +3
podcser: c)
233
r
cnics paa nruo de q'ai(os de ures modul's
',ffiili
l:
I
li
234
Captulo29
modulares E q ua o es
: a. com a R*.
S(r)l
pelpropriedade: Eques cono ess soresolvidas Vr" r.l .dl- R. - -a . pensen denniode mdulor r : ldJse,e somentese,os pontos Paraentender essapropriedade. d origemO do eixo de abscissar mesma distnci e lzes{iverem 'e
Note que os pontos de bsciss d e -d equidstm da origem O. Assim, lemos: ) t = l ' 1 .x: ao r )( : a.
Exerccio resolvido
R.l Resoverem lR equao31 1 = 2 + 6 Resol!o M.7, temosquel Peapropnedde l 3r 1= 2{+6 1e3 1= 2r + 6ou 3- l= z! 6 .. r= 7 ou a = il. l
235 _
Exerccio resolvido
fiil,.: e"rot". ". * u "ouao r 5'l = 5 + 9 9 . .5 < 9. .. _ < 9
IL r
5r = 5r - 9= rr :r r
o
, ", l
fs
L ror : "4
Exerccios resolvidos
R:3ii: R$owr on Raeq.do 3 9 + tr + 12 = 6r. 91+ 2 + r 2
6 = 0. .l anormrno saf un io dop rimen.o mem b ro d es sa su al da de e n u ma i d n ti ca a el .d ad a p o r m s oc a scDten Pffa i$o, v.nos eudr varao lsemduos)_ de sjnlde ctulaumadasfun{ics: 9es( - ) = 2+ 12 . /G):3 ' Raiz de/r31 9= 0+ r = 3
236
. Ra izdes : Z r + 12=0i=
6.
Relrcsenlddo
.: " 1;;12 =
a.
3 1 9 + 2. !+ 12 6 :0e J
IJ ,-
11
7+ 2r t r +3 =
3. no salisfazcondio < 6)
o = 3.
3' \Po,
' '' l . = r , *
l=
6 <r <3 = r :3
: :- l
I c qr a! ao nc eu^lrn r. " a f,'no do P|neo mebo ' Tra.sfomaflos desa i8ladade em uma idntica a ela. dada po mds de Dma senona Gcm mduot. Priso. eudamos o sln. de cad! uma dasfunes:
9 l :+1 =0 .
/() :_:
4s(_t: 3_ - 9.
+
237
.1i'..t =
3{ el=
f
''
. ), =
|
I
2 < < 2 +r =2
j
l- = 4, s er>3
Exerccios bdscos
@
Q: '+ s :+ '+r o
b ) 3- l = 1 c ) :- 3 =!
d) l': 5= k
e)l8r l: - 4 f)a 2: F+ 3
5l
q,
a, ls , -r u l-
b )1 6- 3 = + 4
Ur
r,t ,-r
e ) 8 1 61 :7 + 1 f)2 3 - r: I r
234
)13 + r 2l + i r+61 = r3 r
b )1 3, 6+4 = 6 c )l5 r+l 1 -r= 6r d )[ t2 3r+ 3r-] :8
e) 3
1 + r+21:1I+7
E x erccio s complementares
e- n asequaoes: Qill i Resol"a
)1 ,,
"l+#l:;;
C ii Cnsiderondo o eniunto universoa/ = R. rcsolvacadaumadasequaes: al
' = :+' l
c) i
2 , =l2 t ' -3
"(r
:f
= 3r (cidarlo!Lembreseoeque
"(r
:)i
-.
rl.1
2 ) r. )
a \.
10. T j
. 5 -z
"', 1 n =l
b )s = 1 0,
d )s:0 . -r
l.r R:
A equ!o r+ I r :2.r+ 'r,:'li (cobi1ec/Combimed) ) ten duassolues disint6 cujasoma 2. b) tem somente ssolues - l e0. c) notem sol. d) temuna ntnidde d solus. e) tem tis sles djsljnlas cujsoa 4. (Cesgrdio) V4r; 1r Reso va aequ aro 1+ x 2 =L
235
Captulo 30
Desig uald a d e esm d u l o s
1. Propriedades
Considere o eixo rel de origem O:
a) Quais asbscisss dospontos desse eixocujas distncia! origem o somenores ou iguis 3? b) Quais asabscsss dospontos desseeixocjas distncas orjgem o somaiores ou igxis 3? Paesponde questes, a essas notequeosponlos de abscissa 3 e 3 distam sunidades da oigem:
a)quaquerponodebsciss,3<.r<3,localiza-seumadistncianenorouigua3dori
As perguntas as nositens()e (b)poderiam ter sidoformuladas da segunte naneia: ponlos < ) Quais asabscisss dos do eixo reltaisque -v 3 b) Quais asabscisss dospontos do eixo realts que i > 3? ) r <3{ + b) r>3 - r< 3<-<3i 3 oL - r > 3.
Desl9uldadese mdulos
\4 . e
Excnplo
: . : '' . lx : : <
:. t:.
t.
.;, V r .r c R.
). <4 + .:. : . .:.. M.lO ll >'d-'<+rj< . ou i '":. xemplo I.rl>6 < :.. . :.: \4.f 1 ."r [ -a q.r j< Exempo t > 2. : + r < . ao n x
1 < r< 4 .
V{7.de R
6 o u -r >6 .
a , VJ . , - R .
2 o n )t> 2 .
2. Inequaes modulares
moduffes, 1remos o esudo dasequaes o estudo dasneqr\ars Do mesmo modocomofizemos tipos. moduarcs, cassificando ase alguns
Exerccios resolvidos
3 ,*n'ii R.'"1"*.* R r."qna.o " 1 < 8. I <8e
' | "
E<3r
8 -
i <lj. f' =l
l.
(l )
1 ,, l | 1
()
0r)
0) n GI)
l1l
^s m,s :1r R T
<r<3 i.
5 > 6. 5l>6
; 0)
(r)
l, >
241
r
Desigualdads mdu os
2.2.
do
Exerccios resolvitlos
El3 Reltvef em R a iEquao4 + 2 > 5 + 7. . Tmlsformanos a inequro nequivaenle: 4 + 2 +51 7>0. . Trsfomosa funodo princjro mcmbroda dcsi8ualdade em umajdnlica a cla, dadapof maisde (semmduO. umasenle. P.aisso. cstudamos avarao de sinalda no/() - 4 + 2. . Variode sin.l de/ . Ra ir d e / :a r + 2 : 0 = - ! -
_1
K r K
242
,<
mdulos Desisualdds
la ' 2 l r 5 '
? .0 -
f r- r >o .s r < - +
I 1 r,' rr u, *'" |
' l
L " ".'- i
r> 9 +
I
(D
'= T
iD n 0 D = 0
que: xige A segurda senten -5
r> - t
+ ( Iv ) r n Ivt
+
*
2.
s = (On 0D) u (rll) n (rv)). *:",s = L . * " R .4f ri Re sol ve ienRainequr:+ o +F+ | >2
+ ll zr+2>0 ndequivalente: r':+l+ a inequao ' Trtusfo!mos . Tmsfommos a funodo piimeio membrodesa desigaldade em una idnlica a c4, dadprmais (semnduo). esluddos lIlaiaio dc sin!dasfuncs: Par!ss, deumasentena /():-tr+ e s( ): J+ l.
" ' . .l +
Pdaafuno8, emos:
' t t!
243
Des'sualdds e modutos
Represerrando no eixore].Lenos:
2 r+r> 0, re < I lr' 2 r+3 >0 , s c r< r< 0 1r lr' + 3 > 0. s e >0
(r) (r)
(r)n II]
A2! sente!eigeque:
_ i , 2r - 3> 0
otr)
M
0II) n (rv)
43" sentcn!exig que:
(rr)
(v)n (vD
Asim. o conjnnto soluosdainequa :, - ((Dn (II) U (0!) n (IV) U (D n (vr)), o u s i{J =l @,- llu t 1 .0 1u1 0, + { .. s : R .
e mdls Deslsuadds
J''r,e)1 1 <5
./ r
O'
h )i+2 <3
., , 5 . r
Q:t
'l -+
r ]f r l< '+ r
r ) 5 4 < 4r+ s
b) 12 3 -- >xr- 12 2. .:r @r' d)l2r 8l<2r o, e) o- I >5- 6 10
das desieu'ndades: quesaiisram clduma reaisr at rodo' o\ nuneros or,"nt o.ontun'o " In 12 ' ' 2 , a 1 , 3 .. , ''5' 3 r + 3 a 6 <J b ) l' r- + - 1 <r + 2 @i
E x er ccios comqlementar es
C;Llr; Rcsoller en R asineques: 4' I 2 r ) 'J - o ' z r+ 4< ' b ) /- 4 l+ l rr C.2 C3 8
um' dj' r' " q r' ' .1 \: de-a dd em R .. .o rjunrn'o' r d, Der e. m ,ne
r 'l r ,
"
r.
bF
r\43lti (Cesgrunio) r <a+ 2: r + d! desiSuadade o coijurto soluo 5 <r< d)l r a) t l , 0lut l. 73l
ti , i = ot' r:,t:l
c )t 3 . 0 1u{r l a > 0l
u L-2 rl e)t-4.21
- 21+ l, - al> 6 a incquaol Resolla ti:iiii:r(Mrlofci-sP) al < 3a' f inequagao SP)Resolva 'V!t'iirl (Maporei
245
Captulo 31
p, l"t r,du
Composio de funes
1. Conceituao
Urn oj de eletrodomsricos rccebe,atrvs de um bnco.as Fesres dosproduosvendidosem No msde ortubro oj far seguinre pronoo: o clienrequepgra prestao n prineir qu_ zenadomserum desconlo sobre o v rda prestao_ O clierrepgaapenas o vtor/(_r),ddo pelno: /(r) = 0,8-!. O banco quefaza inrermediao pracad desse dinheiro cobra datojaumaxi desevios. qulria de/ eisrccebidos. o banco lransfere p conta daoja quantia g (r) dada pel iuno:I (r) = 0,95 r. Entend bemo esquem:
A prestao do msdeourubo deum ciente de 150reais. Seesse cjente pg_ta npimeir quifl zendo .ns,.uanropgar? A resposta praessa questo dadpela funo vai pagar: li) : 0.8r.O cliente l(150) - 0.8 . 150: 120reais. dnrheiroserlrnsferda peto bdncopr conrada oj? Quepacadesse : A resposta pelaturo dada g(r) 0,95r.Comoo banco terrccebido I = 120rcaisdo ctjene, a lojarccebe do banco: = 0, 9 5 ' 1 2 0= 1 1 4 re a i s . s( 1 20 ) A prestaode um cliente para o ms de outubroderreis. Seesse clienre pgla na primeir quinzen de oruho,rero desconto oterecjdo pea loja. Qua funo que d o vaor recebido pelaloja emfunodej. sabendo que essecliene pgara prestao na vejmoso esqun: crnre Loj
246
A tuno qucexpressa o vaorecebido pelalojaem fnode_. ou seja. ,(.v) = 0,9s. 0,8 + r(-) : 0,76-r. A lirno chamadade funocompost dea com /. Definio
Esquematicanene. temos:
. 11 3): 9 es( 9 ) = 1 0 = 8 ( /( 3 ) ) = 1 0 .. k oll( 3)= l0; . 11 2): 4 es( a ) = 5 +s ( f( 2 ) ) = 5 .. (so l)( 2) : 5i . l(2) = 4e,s(a) = s +s(/(2)) = 5.. (s ol)(2) 5. = .v,+ 1.Nore b) Considee sf mes reais devarve er: l1) : 3 e s(-v) que: . /(2) = 6 es(6)= 37+ s((2)):31 .'.(Baf)(2):37: observeo esquema:
241
Composiodefuns
, ( r ) =3 r= 3
. Gol)():cff(r)=
Notas l. Existea compost de g com /, isro,8 o/, se,e soente seCD(/) = D(S). 2. Seexistem ascomposies defunes/og e g o/, nonecessariamente setmquel o g : g o/. - sej,a composio Ou de funesno comuttiv Obseveque,se/(.) = 3 e g(.r) = jy, + I sofunsais de vrivea, enro:
= t/(r)1, + 1= [3d,+ ] = e.v, + 1; G olxjr) = 8(/(:r)) : . : : 3(.r, (/ o sX) /(s(.)) 3 .q() + 1): 32+ 3.
Note, pofanto, que:g o / * / o g.
Exerccosresolvdos
= { - 2, 2, r ,1 ,0 , a= 1 6. 3 , 2 , 5 . c=1 3 .0 , -1, 2 ,1 e a s tu n e s l* i i ii o aa* * + n;*r o' , que l: a e 8: B + C tais /(r) = a, + 2 esc) = a - 3.deterD: a)(s o/)(-2) c)(s or( 1) d)k o r(x)
Resoluo Reprsenlddo/ e I em diagmmd de flechsl
3 :,1
248
b)(/os)(r)
OGo.f)G)
d)(/os)(')
, 1)= 14 1 =0 . (s o/)(1) = s("f) : s(0) = 0r + 8 .. G o/)(1) = 8. Logo, tenos: b) (/ o s)(1)=/k(l)): 8(1 )=1r+ 8= 9. Lo8o,teos:(l os)(1):/Gi0J=f\e)='rq 1 = 16 .. (,fo.cxl)=2. c)Go /) (r)= s(r ))= tr nr +8 = 1 Tt +8:r +8 .. Go /X )=r+7.
1@
d)( trs)( r)= /(8(r ))= " ,6 () -r : i, +s r .. (a 0 ,=F +t . Sej funo rea devdivel red larque 1.Detemnnr / uma /( + 2) = l aJ(20) b) "f(, Resoluo ) Deteminemos r, demodoqe& + 2 = 20. Temos q ue 6 +2 = 20 +r =3 Assimsendo. p@ calculell20), basla substiluimos a lanvelr por 3, ou seja, /(20)=/(6. 3 +2) : 12. 3 - | :35. f Loeo. /'0r 5. 2 . ,". o,
JJ
/ / ,-r\
,J
,' l n' . J r - 2 , / 2 , r - 2 - r
/,
)\
r=21 5.
-l-
Assim. l(r) = 21 5.Fedo , = . lenos:l() : 2r - s. reaisdevuivelrcataisqe/() = 51 ffi49; S"j- /, s e n s fnos 3,s(,) = + 6 e n(r) =? + 2. d)t(.o/) o/l(')
a)t(r os) o/l(2) b)t(ros)o./l(r) c)(ll)o/l(r) Rsoluo a) t(l os) o/l(2) = (ros)(/(2)). que/(2):5 .2 3 = 7 . . t(l o 8) o/l(2)= (ho c)O = hGO\ remos : t31+ 2 : 17 Temos que r. 8(7)= 7 + 6 = 13. . I(l o 8) oll(2) : (13)
o s)ff(')). b) t(l o8) o/l(r) = (/? qDe/(t: s - 3. .I(/,os)o ll(') = (os)(5 3) = r(q(5- 3). remos qu e Tem os 8 (5r 3)= 5 a 3+ 6= 5a +3 . . t(, o s) o/(,) =l? (5r + 3) = (5 + 3)' + 2 = 25r: + 30I + 9 + 2 . . t(, os) o/l(r) = 25r'? + 30r + 11
\i i , o J i o/ .r 1, -, / o , n / lr '.
reosque /(1) = 5 . 1 3 = 2 .'. t(l ah a ll(\ : of)(2) = f@). = 5. 2 - 3 : 7 .. t(/ o/) o/10) = fl7) : s. 1 - 3 = 32. que/(2) remos
249
d) (//) o/l() = (/ o/)(/(). renos que/(t = 5 3 . . l ol) o/l() : (/o/)(5J remosqu /(5 - 3) = 5(5r 3) 3 = 25 15 :/ (2 5 ../o/)o /() = 125 90 - 3 : 125
3) = t(/(5- 3 :25a 18 r 8 ) - r-
3)).
1 8 )=5 ( 25 ,93.
(/ ol(a) = 24 + 10,delemiM o !lor deu. R,5:tl Sejaafuno/(r): l + a. srbendoqDe : ea + a) = f{4a) = 3' 4a + a = 13d (f o h\d) - l(a)) L ogo.13d= 2 a + 10 .. lla = l0 3a :
tq
Exerccios bdsicos
Br, Dadosos con junlo s= 12 .2.01 .8 :ll. ! ,2 , C= (8 1 .2 5, 16 . l l ca sfu n e s/: A 'Be o digr de flechrs e detemine; lt) = -rr.constu s: a - C taisqef() : Jar+5 e .q
){r /)(2)
b)(s c/x 2)
o k o"/0)
d)k o/)c)
.E:2trr Dadosos conjnros = {0. 1, 2, 4i, A / :-aes:a 'C aisq r" l.) = ;i
1"'i,
c8 ( r )= 4 +l . .o n r u o di ag r am d e ne ch a\ e. l e b m ne ;
a)G o/)(0)
b)(s o /X2)
c) (8 o/x4)
d ) (/ o 8) ( r)
Br?l: Dadas eal/(-) : + I e3() = 3 + 2, dctcrD e' aslunesrcais dc varivcl c) ( s o/ )( r ) a) (s o/X5) b) (/os )( 5) B. 1r Dlas asfnesFais de vdivel rell lC) = r + 7 e s(r) : l, . determine: c) ( /o 8 x 8) d ) ( q o/ )( a ) a)(s or(1) b )( /o3) (r ) Bi5:1 , Seja/ uma iunoreal de larivel real tal que /(3 + 5) = I 2r - L Delemne
e)(/ o s)()
r) l ( l)
b),(2)
1.Delemine:
c).rO
B.6 I:l iSejam/es l na ) e seas de! rvel M lt l sq n e/ (a ) =r +1 cs( r )= r r L R e so l va. eq a o :0 k o l)G ) 8.9 lS ejm/es fun esr e a isdev .riv erc a ta is q uc /( r ) :2 I+ 5e 8 ( ) : r- 4 9. D ol e m i n er s i z es d r eq uaoGo/ ) ( a) = 0.
2s0
c '2
a)(8o/xo)
b) (,qo/)(1)
a)(,r o8)o/t(1)
c) t(o 8) o/(r)
) =:' z. a""..r'", d) /(3)
d) tLo/)o/()
)"{3)
b).f(s)
O l()
r e; Seja afDno ) :d + .sa ben do{ e que ( /o / )( d )= a re q ue +0 .d er e m ne o val rd e a. c .6 -k eq,a ,= Dad sas 11n e s,/ : { * !, * " * " n * . o o oq u e( r o f) ( ,= ko r( a )p r d o
2.cffo8(ti0))suala:
d)2
b)3
Vr-l (cesenno) seja / umafunode R em IR t. que/(2) = 7,/(e) = 3,/(0) - 0,/(5) : I e/(7) = ai sela I nma onlra lnnde R em F. ta que a imagemde cadapontoa do sendoninio seja2 + 3. Eto. chamdo sde } funocomposta I o L tcm sc que: a) lr(1) = 16 d) noexisto csa luo . b) ,(9) = 9 ) nddsepodealirnd. pois a ej de fom,o da I no coecid. .) h(2) : 4e
I 3 ',se 1<r< I considere r funo dernidr GrFMG) lor /G) = j 5, * I < -' < a tr- 4, s >1 . Pode seanmd queo vror do/( l( /(2))) :
")+
b) L
c) 3
d)5
'
=- 1
=[ii.:;'ji b)(/.s)(,)
Captulo 32
i o -r.",.^i,*u
1. Funes sobrejetoras
Definio se,somente se,paatodo). ) B, existej!,.r e , Un funo /:.4 ' B sobejeto ral que /(-r) = ).
ldr) + CD(l).
2. Funes injetoras
Delnico se, -rr+ -{r= l(r) + /(.rr) , Uma funol: ,4- B injelor se,e somene V{r, 2 ) cA . 252
Em ouras plvras. umafuno se,etemenlos quaisquer do dommo l: A .. B injetomse.e somenre de /. distintos entresi, iverem imagens tmbm distints enre si, alvs de /. Erempos
a) c)
3. Funoes bijetoras
Definio
ll. Se od ret que interceptao gifico o faz num nico ponlo, entof injerora. qeno existen lsso signifca elementos dist'ntos e, do domniode / quepossuem a mesmaimgem. Ponto,/ injetoa.
m. Se ocoeren (I) e (tr) simultneamente, eno Ou seja, secada umdesss e/ bijerora. tas nterceptao gfico num nico ponro,ento.f bijetora. T*o :ignifico querodoelemenro I do conrdominio imagem de um nicoelemenro , Ldomnio.Loso, / bijetora.
Exerccios resolvidos
R:ii A pabol sesuinte erlcoda fuo /: R 2, +-t. Classific/ om sobFjetda,injeb ou brrom. - t Consideremos todasas retaspmlels aexoOr quepa$m pelos ponr$ (0,)).) e I-2. +-1.
254
Fnssobrejetoras,injerorase bjlofs
Nte que cadauna de$as esinleceprao grf,co en lelo frensu pntor loeo. cD(, = In(/) e, poanro, / sobrejerora. Nole, lambn. quexisterela que inleiceptao Lr fico e dois ponrosdistintos. Isso signiflcaque existemeleenlos djslinlosaLe -ir do domnioque ln nes imgem.Ohsefle o grfico ao ado.
Logo, / no inietola e, lotanto, tmb no bijeton. Port1o I apenas sob.ejetora. tBjliiiio grencoao taaor+resenr tuno .f: 13,l* tl. 71.Clssific I omo $brejc tora,lnjetoia ou bijeloa. Considerenoslodas s rels pdalelas ao eixo Or qDe pasampeos portos(0.)) com) e Il,7l.
Nleque cadarela que inlerceph o grf,coo faz lum nico !ont. Logo, a tuno injetora. Nole. lambm,qe exisle pelo menosuma dessas ret6 que no ilercepia o grnco.Isso sienifica que jmascm existe dc neun r, r D(/), e, porrnto, Imd) + CD(f), sio , / ), J CD(l ). queno Mo sobrejetora. No sedo sobrejeloF,/ tmbn no bijtom. TemosentoqueJ apcn6 injetora. if.'$li o g.nco ao taao.epreselra funo /: ).8 - .ol.Cl* ifi.r/.omo\o b jtra.injtoa ou bijelo. Rsoluo Consderemos lodas as retdspmlelsao eixo Oa quepasm pelos po.tos(0,r), comJ t3,91.
c D(o
Nole que cadaum desss relas interceptao grlco Dumrico ponto. Logo. a tuDoI sorcjet e injetorae, poto, bijetora.
255
Funssobrejetora3,injds biieoras
v :@ )
Dada lei de ssocao injeor ou bijeto, a corclusosobe ] : /() de umafuno/, sobrejerora. quadesss classilces ocone podeserfeit d seguinre maneim: I. Sepaaqualque}', ] CD(/), equo na varivel: /() = l, ten peto menosum sotuo. ento/ sobrejeio. tr. SepararodoJ, ) E Im(/), a equao n vrivel:/(_) = J remu nic soruo, enro / jnje, Noteqe.seess condio obedecida, enro tmos: \ + h= e) + f(x,),V {,!r.:,} c D(f). Por isso,a funo injetora. IIL Separaquaquer na varivel.: / (, : ) tem umnica souo, ), l, CD(/ ), a equao enro bijeom. /
Exercciosresolvidos
iii::i ctarsincr a iunao/: rR R. r! que I (r) : tr! cono sobrejelora, injeror ou bijetora. Rsoluo Sejal', I e CD(, : R . Resolvedo a equo na vive a: /(a) : J, renos:
r=) +x=
+r
No1 que pa qndqur ) CD(l) = R+ exisle rl quer = a Vt , oDsej./() = . Loso,I sobre' Po.exem!o, jetora. Note, porn,qe. pa r. > 0, no nicq. tomado ) = t. temosi ' -f =i= = l ou : - 1. Asim \endo. c liucao / ndoe njerorae. polanll).no brjerord. Temosentoque/ alenassbrejetora. ii*iii! crassjrcd a runo *r,-.rr, lrR -f { 3J-[rlnlque/r,,= -,o R6olugo Seja a eqao na vrive:/() = ). reos: r. y cD) = R. Resolvendo ]nre!o,a ou bjjero.
- '=
l, ' .
;iT
= ) + J( + 3) = 2 . . )x + 3J: 2 . . r=2
3].
Noteqle essa eqo. cm, sten soluo sel * 0. Poislmr : 0 teamos: o,=2 3. 0. ( A bsud ot ) L o go, fun o/nos brejelora,poi se ii sr e oe l e men to 0( zer o) do co nt ado m nj oR d e/ qu e n o image de nem elemenro r do domnio. 2 3l Supondo), + 0, aequaoy = 2 3J podese.escrita co.o,t: . Assim. pda bdo ) Im(/), isro.), + 0. a equo,en , r,"r: injetora.obsefle que/ no bijerd, lois no sobejera. Tenos entoqueI alenasinjetora. F, r,* *" 0""" *to. porro / e
ca$ncar fuo /: lR R tnl que /() = 2- r como sorcjerora. injeroraor bijetora. Resoluo seja). e cD(/) = R. Resolvendo a eqMo:r vdive: /(r) = r. 1eos:
\'
Notequepmqulquer),)
t- t- Zy-
!-
'.. r-
"i'
Exerccios brlsicos
lnjetoraou ijelo: t,.rll:ri ciassinquecaaaumadasfuncscoo sobrejetora,
= { 4.4,0. 5,5} .4= 116, 0.25} . c = 13,5, 1. 4, 6,8 , ,B ] t 2 ;i p : la a os os c o ij un r os iDjetord cad um daslunes comosobrejerora, otr D = 10.8.4, l, 9 e E = { 1,0, 25. I . clssinqDe qu el( a) = a1i a ) / , t 1al b ) sr , 1 + aL al que t( ) = r + 1: ,g3,lll: O rl- d" fono /: lR- I -,21parbola: = +4i c ) l: -rtd que/(r ) =r r. d)r: - t ll que(r)
2,41:
i:'::l'iire-ae a fo /: R -
R cujgrfico a secuintercta:
:,::;: Aravs do srfico da tuno/: R r I -, 1l ta qle /(r) = injetora ou bijeto.a. :{*l?i crasinq'e a ruao /r t3. 8l -. t2, l2l tal que /(, atravsde seeRco. = 2r
a1 + 2. cl$inque- como sobreJetora, 4 como sobrcjerora. injelor ou breoru, 3 e depois ca$inque-a comosobrcte
Iti$;::1 consua o granco aa tuno l: t4,61-' tl,5l rl que/(r) =r tora, injelo ou bijctora. pt
,itliil; roo" r'"ao po" ,"r casincada cono sobrejetora. injetora ou bi.jetora? Juifique suareslo$raatravcsde l5iiil crassinquecaoaun dsfune!como sobrcjetora. injerda on bijeroa: a) l: R- R, tr queI (r) - t. d) J: R+ Rral quel(r) = 3 - 6; b)/:R -Rtdquo/()=f; e) l: R- R rrl que/(') - rr = c) /: R - R+ r1que /(r) Ej
E xercci os complementares
6,i..::ii oetemi'eo con;uroB taque fno /: R-a,mm/() liijir:jo"t"^r'". ::iii quure o ',i.*. =l 4, seja sobrcjeror. reald rrquea fuo /: t3. +-t ' ta, +-t, co /(,) = rr - 6 + 8,seja breor. a tatque a tu.o 5, bijetora? /: t6,8t-8,rem/G) =l "onj,"to s"t"na. q." f,'o /: t2,5l * B raque l1!i!1il a. f() = 2 3 bijebra,deteineo conjunro " dastunes comosobrcjetr, injetora lg!;4ricr^'inq"" oubijerora: ""an '-d r/: l R l ll. .l R t Lq u e/ ( ' l = = ,
d )/: R { - r - r R I r} ra q re/G++ ): .
Eirllt o"t"*;" . ""':.'to B, B c R, sabendo quea funo/: rR {l . B rarq /(r) = -i:
como sobrejorora,rnjerroubijetora.
s dosvestibulare Questes
iiiuntlCls"luf'a-s.cR,s=11.4,6,9almosobrcjetontdlque/()=,.enioao'eouru,
d ) { 1 . 1 6 .3 6 8 , l e ) { r R : > 0
sPl o*r." os srncos.o que melhor seadaptaa umatunobrjero (injetorae sobrejetora) com iit-:11: tc"*". domnioR e contradomroR :
-+------' / "
c)
Ndennida lor
i. * , , *'
ln + l I 2 : b) somenle sobrcjetora. (cscem sP) considerea funo/: i:Vi!.:lii que: a) I injtorae no sobrejetora. b) / sobrejetora e no injetora. d exisler til quc /(J) = e) nhuna dsrespostas anreiores vetdadeii. rR j
I 1
,f" e rn p r
+ I -lR
lr l -l \z)
L l qu e/ ( 'j
- . P d e - r dr i m d
259
Captulo33
Js)^hrr.tu
1. Introduo
Em umula de labortio,o professorde biologja popsumexperinci em queos atunosdeveriam estudr a massa pam isso.os alunos e alturde um planra,desdeo momenrode se nscjmento. se reunimdiariamente no lboatrioe mediama turae a massa da pnta.Ao fint d experircia, os lunosapesentaram reariossobres observaes realizadas. Du.anteumaoa,posterioao expeimenro, o pofessor comentou osrclariosdepaulo e Ana Maia: . PuloaFesentouem seurelardoo seguinte gfico, descrevendo a massa da planta.em glrmas, em tunode suatur.em centmehos:
. Ana Maria pesenrou em sereltrio o seguinre grfico. descrevendo a alruda planr,em cen_ tmetos,em funoda massa, em garnas:
O professsor expcouque ambosos gficos estvamcorretose que Pauoe Ana Mri apre.enrffamgnd-ico. de "funes inlercsenre si, ou seja, cadaponro (-! ],) de uln grfco corsponde ao ponto (l', ) do ourro. Por exemplo.o ponto (?, 3) do gfico de Paulo coesponde ao ponto (3, ?) do srfico de An Maria. Fomazaemosgorao conceitode reles inversas e o de funesinversas.
2. Relaoes inversas
Consderemos a relao R deA ema. descritapelo dagrama:
Vamosconsturaeao.SdeBenAtalque:(-r.))S(-].-r)R,ouseja,cdapordena (,l) de S obtidoinveendo-se ordem doselenenos do par L,..r) deR. Assim,temos: (1 , 8 ) R + (8 , r) S; ( 2 ,9 ) e R= ( 9 .2 ) S ; ( 3 .9 ) R +(9 ,3) S .
A epresentao d elaoS em diagran{ de flechs:
Indcrenos queR e S soees invenas enrresi por S : R I (l se"S igua invesada eo po R = S '. R"). Podemos indicar tal falo lmbm
Exerccio resolvido
R,
= { ( r ,) ) e )( a ) - r:.
2,3 .4 1 e I :
261
Coneirodefuns nvesas
A reliio r tal que (r, J) n I e Lr, a e /i. Assim sendo.parobter& , bastainveer a ordemdas coordenadas decad parordenado deR. L ogo.R r= { ( , 1) .( 1, 1 ),( 4,2) ,(4, 2) .( 9 .3 ) 1. A rep.cseniao d,4' cndi.gnna de ficchas :
N r rq eD R l = Im l R l e D( R t= In t/ i l .
3. Funes inversas
CoDsiderenos a funo .- A, descrilpcto diagram:
Delinio
Exerccio resolvido
R:2'rirVernca. secdauma dasfues ou noinvevel.Emcasoanmrivo, dctemillra inlersadatuno: al b) c)
262
ffiw
a) A relao inveNa de I :
Demonstrao que,se tuno I "pdrr?rplovffemos ento ra invertvel, / bijetor. De fato, temospo definioque,sendo/ uma tunode ernB: ++/ I funo. / invevel Como / funo de B en1, emosque paa todo ), ], B. existeum nico , r , t que O,:r) / 1. Mas(1,,) / I (f (-r,)) /. Assim,paratodo),,) B. existe um nico, r e , tl que(i, J) e l- Logo,a funo / bijetoa. 2'pd,'re: plovaremosqe,se funo/: -- B bijetoa. ento/ inveve. Defao: Lsendol:-Bmatunobijeiom,temosqueparaodo],,}'E.existeumnico,,1l
que (j!, y) /;
I, lL por ot! lado,temos que rco / de B em, tl que:(, r) / (r, r) / . Por(I)e(II),temosquepartodo),],B,exiseumnico,,talque(}',r)e/.Logo,/, tuno e,portano, / invevel. (c.q.d.)
Exerccios resolvidos
, 9 , i + ossn.sdfu es R-lRes:u{ * R,r cpr c sen ta d osasesui , so uma pa bol !cu mar e a. rcspectivaenE;
Quadasduasfuns. / ou S, invevel? Por qu? Resolo . A funo/ no jnveve, pois no bijelora.Nole quee{isre pelo menosun O que laaela ao eix inte.epta o gico em mais de trfr poto:
h1o , existen lementosdistirros 1 e 1 do donnjo de l, que possuema mesna inasem. Logo, f no injelo e, poto, no bijerora.
. A funog lnvevel. lois tod reta palela ao ejxo O intercepra o gilco lun nico poDto.Logo, = = CD(g) I(s) Re, podro, g sobrejerorai e eementos disrintos do domnio Rdes tmnlascns dslintase, ssim.s tambm injerora-bgo. s bijetorae. porranio. iNe. iRii|lijiauais ,lsfuoessesinlessoinvertveis? Por qu? a) l: lR * R, t] quel(r) = ,; h )s R- RL alqlee/r-lr ,. c) l]: R R_ ra que l() = rl; d r . R . R r d qu e/ l r r - , .
Resoluo a) / no invertvel, pois no bijelon. Nore que3) : /( 3) = 9. Isto , existemetemenrs distintos d D(/) que posuen mesmaimasem.Loso,l no injerorae. pouro, nao bjeron. b) I iNeve1, pos tijeroE. Nore que: . Im(8) = CD(8) : R ogo,I sobjelor; . Z\+ | +2tz + 1\+ r,.logo,8 i nj el o . Pornro 8 bijetorac) h no iNevel, poisno bijetora. Notequeli(5) : l(-5) = 5.Isto, exisrem eementos distinto, do D() que possuena nesm inagm; ogo.l no injeio e, portto, no bijetora_ d), inveve. pois bijelo. Note que:
264
Exercciosresolvidos
i"r" da funobijetoraty= 3 l de domnioD = rRe conlradonio cD : lR. :j5lli o"r.-ir" " Resolo . Trocddo r !o ) e I por r, temos:r = li - L ' homdoavdivet'.teD*,t= o , As,m. in\e, v o_u1 ( a /i " 3" - 1 =y : 11r I e a .e B u i le t un o/ .
' \' -
-L ;r
l-ii:i l"t*i'-
cD : rR - Ir i.
i""^" " r
dedomniD:
I 2 e contradom.io
Rsolno . Trocdoa por/ e / p , lems: = 2}+4 . Isolamos vnlel J: '-I;-i2vra' Assin, a inversada fDno r) ,..ts = -;+?4\- '.4 t ' - e. .4 , \, 1 2, , - -l L -"
uio: a sesuinte
f\,)= +
l ,r J- 0 ( I)
265
. 16) = + l , s c > 0
l . / ( t = 3 + r , s e 1 <0
Not Ebora a vdivel no p$sa asumi o valor zero nessesegundo caso.ribunos ea o vaor zero ptuaobl um cxaemoaberto do gifico. A reunio dosgiicosobtidos em (I) e (II) o grficoda funol, ou sej:
b ) At nv s do s r f i c o p e c b e m o s q u e o c o n j u n l o i m a se m d c/ R 0 o g o ,C D ( /) :r D l f) = R ) eq u cadaeemoo do corjunr idsem imagen de penasum ecmenrodo dominio de Asim, I sobrejelora e ijeroa, o! seja,/ bjerda. c) Como/ bijetora..onclumos que xs1e c4dalma drs snrenas / '. Pda deremir / nlisemos l. /(r) = r + l, ser > 0 Pda facilit, podemos cscrever: I : r + 1,lda > 0. . Trocmdo r ror) c.r'por, ren!: = ) + 1,pda t > 0. ' Isoldr. tcmos:) = - I,!au) > 0. O u s e j , r ' =r l .p d a _ I > 0 . O u . i . d a I , '(r) : r [ . ) : 3 + 1 .s e < 0 Pd faciitar, podemos esceve.r I = 3 + 1,pda < 0. . T r c n d o r p o r ) e J p o r .t e mo s: = 3 t+ l . p a r l < 0 . . L s ol t l o rr = . e mo s : ] r , p d a t< 0
1 , p a > 1 .
p-a l--l
< o.
p*u'. r.
t r ''""'
266
sl.
b) classincar/ cono ijetor, sobrcjetoou bijetora. c) A frno / ni1e ids? En csotmalivo. detein l Resoluo a) Estudmos o sinalda turyo 8(a) = r - 5 . R ai z de8:r 5=0+= 5. . V i a o desl
@E_T;l---:>
RepEsentmdoa tunaoI no eio rea:
Lr )= r+
lo.s r< s
Cnceiodeune invrsas
b) Nole quetoda rela do planocaesianoldacla ao eixo Or jrtefcepla o grncode/ em un nico porto. Isso sienlficque/ srcjetora e injetorac. poftdto, / bijeloE. c) como / bijero, conlumos que / invovel. Pda detcmind / L,dahmos cadauma dassen que cop /: tenas L ./(r) :+10,se< 5 P odens es deler:]=r+ 10, paa r < 510 ,p da) < 5, ' Tr odd-poB).r,tmos :r = + : ' holando). reos:) - 10,pard) < 5. pdrar 10< 5. o u s eja,r: - 10. ou . ai nda ,l i ( r )= r 10 ,p r ar < 15.
Podems escrever: r = 3x.ldar > 5. . Tro.nd-por e) po!, temosr = 3), para, > 5.
. Isolando ). iemos: .)' =
T
> 5. ou, ainda, / ()
268
\
Concito de funs l^vesas
7. Grficosde funesinversas
SejI mafunobjetoa cujo gfico :
Qual o sficodatuno f1, inversade / sabemos que(. ],) ponode/ se,e somenre se,(r,.,r) o ponode /. Assimsendo, paobtero grficode/l,bastatranslbmarmoscadapono(.r')dosrficode/elnseusimrico(),)emrelao reta suportedasbissezesdosquaanresmpres. L o s o , o g fic o d e /' :
Genenlizandol
Exerccio resolvido
8.9 :' Constli. o grflco da inler\dda funo :l t0. +-f + t 4. +-t, dadrpor /() : ,: Resoluo O grRco d! tuno O efco de / L simtco ao grf,code / em rc /: ldo rcr. supote dasbsserrzes dosquadantes nldcs. t 80.o grnco de/ ' :
269
Exerccos brisicos
= 11. 1,2. 2.lleB: { 2. s ,8 . B i 1 : : : se jm osconiutos ,,t a ) Del em ne a invesa darcao: = l (r, ) ) , { x A J: r b) Deremne os conjunios D(),ImiR),D( ) e lm( 1). ( ' A r e lx c .'J /r l r,nJtu Porqu. : 19,4,I,0 eB :1 3. 2. l, 01 . . 2 : i r C ons id er oe sc onjnntos,l a) Deleminea inve6darlao: R : {(-.r) x, ) = ![ b) Dcicmineos conjunlosD(,R), lrn(R), D(R') e Im(n r). i c) A rcao tunio? Poi qu? + l} .
8 . 3 l , s ca o sc onj ur los :{1.2,3,41e,B=1 1, Ij, 2 7. 64} eaf un o /: , { - a, ra que a) : r . Af un o Porqn? I invertvcl? =I B . [ l ' ] D ados os c onjunLos qu? invevel? Por 1.1,2.3]cll= { 1, 16 ,8 1 e af nn o l ' r r a qu e (' ): r Af un aof eual desss
5ri: Os graficos sceuintes saode f,resde donnio D : t4. Ijl e cont.d.lomlio CD = ll,5l
ilnes invevcl? Pof qu?
B:,ll Auno/: R+ R taqrea) : -rr - 4 inveftvell Poqur conrrruao 6ugesto: 8ncode/.) Btti t A furyoll t2. +-t 4. +-t ta que/(1) = a1 4 ievel? po qu? - J Bi:"i Quas das tunes so inveleis? Por qu?
. f l R- R 'l u) =sr - 2
| !: R *
Rl
'' 1r',=
lr(r)= 2
R eCD- R; lRecD-rR.
, i :R 4- R '
L R -R + n'1,,',: .,
u' 1/r'r=e, rz
a )) = 3a b rJ jr ,
.. t: R - 1 5 1 t()=5
B.01: DeLemin ! iNcrsade cada una drs funes bijelors. sendo dados o domnio D o contradomno CD: 5conD:
Or = f r
d. s, , '
& r 1.omD
210
-
:ril Cadauma rlas funoesabaix bijerora de donio D cnlra.lonnioCD. Dermjne a inveNa de cada a)) =9 3c onD=ReCD=R' = b) /(i) 6 - 5 comD = [{e CD = [ ./) ".'' ."rO R l.l e C D- R l:
de r - ; -
rcnD
l;
e cD
r r{
) l
1 -;
+-t ' t-9, +@tralque, =r1 6 Consrra o srnco dainversa daturo/ 13. :F-jz:r a runao o srlco <le :i!:: consiaere I t2, +-L- l-@,4l talquel1-): -? + 4. construa / r.
1*:comtroaogrfimda1uo/:R.R'L1que)=n'(sugsto:.onstruaprime]rcograh!od lno/ II o grfico de/ slmaico aode/ i emreho retasupldasbssetiresdosqudrnrs o granco aafuno ,B,r5;constna I t- 1, +-t-iR+lalqel1): ^,+ I .
Exerccios complementdre s
e I sodnasrelaes inveBasenlre si. A$inale a anao verdadei: (3,5) -ra) S e( 5,3) e nto d) S e( 5. 3) e (a :+ 2a .5 )e R ,e .l oa :1 . b'S e' 5.J 'eAe,a.5,R .enr.io r- J . e' D , f D,R,. I l !) S e( 5,1) 8e(a, 5) I .enrod Ci:il /e / 1sodus fues inveBasenlrc si. Asinae a atumao falsal ( 2. d)S e( 2,d)/e(5,2)f,entoa:5. d) se 5) / , e nt o l \ 5) =5 . (l(2)) : 5. b) D("/) : I("/ ) se (2. s) /, entao / r(s) : 2. c) se (2, s) l, enro / eI : G :$ ],' ;le.6t"attu.utontaode=ll,2,3lenB =l 4. 5, 6, 7 l qu escj ai N er t vel ?po rq u? tiillr oetemine a inr*a da tuno/: 12,+-L * R- rl q! l() : -t - 2. R ratquel : t!, - "/r' or+,s.
quer) I I ) La
6"1*1n",
a),l 'G)
b)("fo,l ,x,
o cf i o,x
e:?"ll: Sen,lo.fs f,es,1eR eftlR risqell) :3 a) (c o,/) t1qe: i,:l: Sejal: R-' R a funo
_ '
a) constna o srncode /. b) cassinq|e I como injetora.sobrejetora ou bijetora. c) A turyo I adnile lnvena?En casoanmativo, deemlne J r. C.9 sek/: R-lr' R ' _ | drun.o ,"1 que
'
271
;;tf: considere a fno quer) :4 + 2 + r - 2. lr R- R Lal a) coNua o srncode f. b) c.ssifiqne I como injerora,sobrejerora oDbijeloo. c) A turyio I admileinve6a?E casonmadvo, deremine l t-
rL (consa) ,+)e (3. 0). Se ( o de uma fDno o sesmenro de rer cujos extremos so ponios os 3, i*$ii.,l cnnco I t aruno (2) inveradel cnto/ : /
a)2
b)o
o] f'
e)no-dennida.
272
Captulo34
Potenciao em lR(reviso)
Prestudar funoexponencil e logritmos, nossos prximos assuntos, necessitimos de prreqisjtos, comopotencico c radiciao emlR-Porjsso, faremos umabeveeviso.
r
\
2 f
r/\
2
l /\
2
t/
8
l l:
Defrio2
Exempos
i)s : s
Definio 3
b) ( 8)'=
'( +)'='
c)ou : 1
Noh unanimidade. cnrre osmaremticos. quanro doo d definio 00: l. Nesa ob,\etsri mo$a orenao dosque adoram tal definio.
273
Potenci(om R kviso)
Defio4
,'5
::
- -:
= - -:
b)t;.1 :
I /? \-
4 3
t4 /
Nota Parao c culo de l i J simplesmente inveer a bsed potnciae trccar o sinado ex , podenos
= / s\ tr,
= t2s s
.fs \,
5'
:2 5
Exerccios resolvidos
ae*p.essa" r = #. i*!ji simprincd
Resln(o Teosque:2'+' = 2' . 2'?
."'' 2
/-
2 12 __:_,. l)
-
)-l
3_ 1 6 -2
qe ar., = r. coma + 0, clcDld sabendo z!, emfmo ded e r. Temosquear +. = ar . d'. t go, a igualdada!rcsenada podeser escrira: a: . a' = l-l e\onoo@ qla dr tomb o, u. T emoD !. rc m o q ue .( d r ' l J i . .. , - !. .
Potencjao m R keviso)
Exerccios brsicos
'B-ril'l( alcule o' 'aloK" dA pore^ i,.:
a)6,
f)50
(:*
p)li,l
b)(
c)(-8)"
Dr"
t,( +) '
c),
d)(-2r
e) 2.
"
(+l
m)( ,)a
(-r)'' n)
4 .
' t (+.)
r ( +) '
t ( 5).
r ( ;)'
1 ;( -+) '
c) (zf)'
e\
|
?,] )
)
eieruc: tr,; obe@idasa con,l,...dee\isrncia.
-:-
"r lJ- /r
3'\
,]
r, ,'
-lr -l \ 2 ./
-4L.t
qi:
simplifique d e\pre*i,.,r -
1-r-
2.
e) 0,6256 e) 28
Gaptulo 35
Radiciao em lR(reviso)
1. Radiciao em lR
Definio I
c r /r = ) ,p o r s: = ) d ) 5 ' 6 - O ,p o i sff= 0
Nota A radicio em R umaopero e, conrotal, tungoPoanto oesulLado develer nico.E por issoquea definio exge > 0. pcvitarem seenosdo ipo !q : 13. Definio2
Exenpos a) 3J s = -2,pois( 2).= s. b)' J J = I ,po is( r ) 5 : - 1 . c) J 9 = ? (Qua o nnerorealcujoquadrado gr 9?Noexiste tal nmero.)
Peicebaque o existe.em R, racal de ndice pr e rdicandonegativo.
|"u i
Rdiclaeo em R (eviso)
Exeplos
d) J 8- = (' / 8 )
: 2 '=
i2
'',i ,,
") "50
a) 50 25 5
I
b)'a
2 5 5
'/oo
L o e o .J 5 0 = J 5 . 2 b) 16 2 8 2 2
= J 5_ J 2 = 5 /2 .
2 2
+1 6 =2 4.
20 l0 2 5 5
I
L o s o ,ar 1 60 = ! l2 - .5
= J2 " 2 .5
277
Rdiciao em R lrviso)
b)4,'/it + 3'tr
. 5ll .) 31,tr
4.G t2.lt
I
Fatorcomum b) 18 2 1
i
8 2
2
3 +rE=1 ,. 2, 3 l
2 2
I
Jr8 - 1 .2
,E =.17= .8 .2 :,lt .l z - zE .
Logo,4J8 + 3,tr - a.3,8 + 3.2at = \2aE+ 6aE : r8E . .)3. 8 .5', /3= (3 . 5 )( r 5 rE ) = r 5 i6 .
o 4 ^l : 2t t r:
c" t r
z"l's
aL
243
Exemplos
o) tn = 17
b) o"-: 9'=J9 :l
c y1 60 "= t ui : u
. fl _ 1 - i/ 16 2
Radic m R (rcviso)
Delinio 2
Exempo ,'. -
1 0 " : v0 : 0
Y n .n,k l m .n ,kl c Q.
-tr
L 16-
b )2 r, 2 t
_.-
-,i"il
2 .. ! I = 35 3 :315
Exerccios resolvidos
rR:3:;;catc,raro vaor aaepesso:E= l6f.i + ,i *' \1 l= 2./ A e\ p * or p o d e , e r e * L n d ro r m a : l - !2 ! "'.
(2 I
Log o. E = 4 + 2 + 2 . .t = 8 .
279
Rdici m [ (viso)
8. 4
q u e zr : . , > 0 c | Q , c al.u l id ' , e i u .a o de / r . Sabcndo Rr\ulu{o podc sc escrncomo: (al)r : Tcmos queaJ' : (d'). Logo. a jeuald.deapresentada Elevandoa tcmos que: abos o\ embros dcssltima i8uldade.
Lo8 o. d
5.
C o m uma c asadec im al C o m duas casa sdcm ais C o m trs c as asdc lma is C o m quatrocasasdcimais '|, 41 42
'1,5
1, 42 1 ,4 14 1 ,4 143
3'.{{ - 4,729253463
Os vlons ns counasque do 3'e 3'convrgem paa um melmo nmcro.Essenmero .lctnido perceocnos: co-u :'F. ol'c.uc qL,e. at onde Iorosnas taberas,
280
Bdl.io em p trvisol
De maneianloga, defirc-se qulquerpotnciade expoente iaciona. e basel?,a R. Nota Sendor um nmero iacrondl posirivo. remse Exemplo 0 =0.
of =o
b) 3 : 3i:
")lT)
z.rt
c ) (3 .t rf: 3 D :z' = 9
Exerccosbtsicos
;'lrl Caldlel
')'"/i25
d) :.'[
s)l
h ) - t
ra5
v'\5ai
e) 1
0r
8.2 srmplrfiqreornarcar
") b) q
d)'"ii o iqo
Er
trr
fr
\1 25
"4t
d)4!F ;]t:,tD 4,lt . 3, .,8 . 24tr
B.-3,1'1r Efetue:
b)7 '
") 9'
d )s '
e)4-
0E -
241
Badiciaoem R {eviso)
8.r+l
k r'cre.a o' di. aissobloma de poren, ' Jt b ) , ,6t ( c o m d> 0) r 4E e)r d6 (com i> o) 0 " F (com a> o)
se (r)r ii6]*11
r ) ' b ) a"
: r, mtao:
JJ c , \" - J d)"" : 2 e i' '/l
= 3"/ 3
c) n+, 6
d)2
e)o
s'
* .s
.i n ,o ". c)2)
c) 241
i
d)243
e) r
e)245
Captulo36
Funo exponencial
1. Conceituao
Considercnosa tunol(r) : 2'. Podemos obter o gfico de / atavs de umatabe:
283
Funo xponencil
281
(+)
sochamads de firnesexponenciis.
a) Sofunesexponenciais I
Q) : v.
.. /1 8 v) =\ T ) l
() : (0,2I.
b) No sofuesexponenciis:
l():
1'; i
c(r) - ( 2) i
4()= (- 1)';
. E.2 A funoexponencia\) : d' cscente e.n todo seudomnio se,e soment se,a > 1.
8.3 A tunoexponencil em todo seudomnio se,e somente se,0 < a < 1 /() : d' decrescete
'."">-r.it*t*i"j;ir:i va.aeRe0 d r.
3. Equaoexponencial
todaequao positivas cuja incgnitaseapresenta no expoente de umaou maispotncis de bses Exemplos a)3: 9
b ) 5 +5 ':3 0
c) 6 =2
286
I I
\-.
Fun *ponncial l
Exerccos resolvidos
idi.;ii,ln"'"t"". ". r : 62s. 125' " "q.o
nn iguldaded dua! potncias delnsmbase.Pamis:o, Resovermos essaequo lasfodo-a falomos os nmdos 125e 625: 125 5 25 5 1
=:,, ! = rz:
. .r ..
25 )25 25" 5 I
5 5 5'+625=5a. 5
1 25r = 625+
(5) 1 = 51
P r o p .8 .1 1 _
':+
r_"s" s= 1T.
Resolvd em R a eqDao 2' : iiilri-ili l. O nmerc I lode ser esito cono 20.
pela popriedaE de .l , l e s r : 0.
Resolveen R equa : . po 2'. temos: Dividindo mbos os membs da equo 2' Los o.s : 2' 1 2 ,/ /r 1 2 .' /r \ .2 ,r p ro p .E .l -
isl4ir
{0}. Resover em R a equao 9' 10. 3' + 9 = 0. Resoluo A equdo ?odc ser escrtasob a fofla:
( 3:) '
1 0. 3.+ 9 : 0 =( l r '
1 0 .3 .+ 9 = 0 .-
Voltado vdiver. tmos: 31= g 3: = 31 . . r = 2 ou 3i = 1+ 3 : 30 . . r = 0. Logo, S = J0,2I. +3+ z'' Reso"erenRaequai6o2Fr1.i 2 2 = 17. 2 :2 -t1 .- .a .2 - )2 -t1,
:
- t- - 2.2
- 2 ,y 2
,-
l6t
34
,, t1 t = 3 4 + t= 2 .
Resolverern Requo+1 + E = 10. Resluo (3r )' .. 3" 3+ 31 :3' 1= 10 ' . 3 3 '+ = l 0-. ' . 3' + ,r+31 r= ,10 ! = 10.
F / en d o m ud a dereia\elJ - /.| Fmo\ . lr - l0 : 4. 1 (_9 0) 1089. -27 ) Voltando veivel , temos:3' : 3 + = 1 ou 3' = L s o , J = l ll . 33 -T .. r:- 27r -q0-0.
..r
r urj
ru.
Exerccos btsicos
en R aseques: mlffi Resorva
a\ 6 = 256 b) 2s" , = 125'+i d ) 1 3, : l lm e)51 -'= 1 s) 8,+: = 16, h) 494 = 343' + l
Gs
:o 81
D D'r,
k )3' -5 ' =0
= n I
/4' \9,/
Qr"ol': ',m
8 r'* \ 27)
("tr)'= ^E ")
,l) .,6,. .. (th2
ffi
= (i;)' )' : .8
.r: \, ' rz : t s' |.7] : | 4e.l =I l"ll;J r) r6F = "6 = t ti5- (ra,. t
Q(+l=*" ,
+3 = 72
" lr ,
/ 25 -* '
r .l
o"r"-'"e .,-;""1" dosvdm. ,, ' ( R.que.!ri.tMm cad! ma dasequae.: t= 20 , =10 a )T + t + ? +4. 1 c ) 2.3, -* )i, ' ,2*
b)1 ,
54
d ,5
- t 2
ry 5. 2
.2 0 q
1. 2 '-44
\ +4. 3' -2= 22 4 r-5 R
,+ '
' -26
5 -5
, u5 2 :-J
+3' + r=3 0
28A
Exerccios complementares
liil*il r"..r'"
) ('5)'.) 10(a6)i+e=0 (susesto:3:
5- 645
t.1 ?. \
".
"' "q'"0"':
r ) lTl- \ 2 l
. rr'
r l
| \' / r \' o /Iz] 'Ii] l ) a' >d ) r >) , n ) a' > a r c< ),
V a ,d e R e0 <d < l
\" r;
b );
o+
= ff
N
_
.e)'r
t \ -< * re
L. tt
x' . ! !-:, .1 -= , i -
Gaptulo 37
I ne q u a e o xp one nc ial
1. Conceituao
Inequaocxponencial lod inequaocuja incgnira ie apresenl no expoeDte de ma ou mais potncias de basesposiivase dferenres de 1 Exenrploi a)5'> 25
b )3 '+3'L <12
Ou sej,o "sentjdo" (> ) da desigldade ente duasporncjas de mesmabasea, l? > I , se mdlem (\) pd r Jos e \p oen rec .
E .J Todr lln /i i,
l .e de c, c,ce nr e em r ,d o seu d om i n i o.
Ou seja, o -sentido- (> ) d desi$ldade entrc duas porncis de mcslna base l7.0 < a < I . c "in venid r . ) pd o\ r\po ente s.
290
Exerccios resolvidos
iii'r';iii n"'"r'.. ". r " i""quao 251 I > 12+' 2 5 1 , ,> 1 2 5 ,+ : + (5)' ,> ( 5 ,I" ... 5 :> 5 ! + 6 .
(5)dslorncis Comoa base peapropriedade maiorque1,temos, E.2,queo 'tenLido" dadesiguadade pd osexloentes. semantm Assin. temos: 5 , > 5 r ' 6+ 6 a - 2 > 3 + 6 . . , 3 > + 2 . .:r > S .. r>].
L o 8 o. 5
1 ,,
rR ,
il . l l
l *, '4
como a bare l\
/1\
l-r
-- r-r
l 2,l
L/l
. . l l2 l"
-rlr ' 2
'.
.las polncj6 um nimeroeDtre0 e 1, temos,Pelapropriedade 8.3, que o enrdo , i , da desiguadade "inveido" pda os expenre!. Assim, temos: / r \.
l r .l
. l ;, l
r,
r6y
i 5 . 2 i_ 2
...3a 1 < 3 & +1 < 3r +,, llg ja . I4 x+ 4 >2 x z .' l' > t
i + ' * + = s' * r s l , = -{
(r) s'
-3
ro
(tr)s" s=sr n s
11
_-l!
}}
291
l) - r (
j)
,,
,(+ ,(+)'.'='*'(+)1'
:(|) * , =o
"|1+)]'-'(+i.'=.,'
/\ , Fundo a mudma devivel I tJ y'r ' - - .n Og m lico d . l un do : rem6:2l - 3r + r > 0. ', e p ur b o h:
Te m oq s u er ) > 0 + r <
Volldo
va.ivcr. lemos:
1 = t r \2 ) 2
ProD.E.3
(+='
o)s'
(IIS"
s = su ' s''
Lo sos: . {r R x< 0 ou r >1 } .
Exercciosbtsicos
B:1r:r Resolva em n asinequaaes: a ) 1 6 r > 81 + 5
''(+l' u(+)'
<tq | "aa
k) (t'5)'-' > i7
b / r[\iJ
'
r\: = il ;, t
c) (0 , 3 ) { I > ( 0 , 3 ) , . ' i
g ) 1 2 5 + > 2 5 !
d)("4)"'=i 6 292
n' It /
=lT]
, (# )" . =(#)'
r:E iil Resolvaem R asinequaoes: a) 2: r<2r+ r s 4r- b rl t ] i4ii <1 '|< 6,,- r
,1 ,1;l =l;l
c) 25 ' +5 .>1 50
.til
b r( /1 .8)
>l
s Exerccio s complementare
cji!',i:t Resolvaem rR6 ineques: ) 3'. 1' <2'2 2' b ) 3 ' r .2r >12', c)8 '>0 d )y< I ") nt<0 (Sgesto:embre+ede qe 9' positivoparatodot, , e IR )
) 2 < a <2
b )r = i
.i =o
d ' ,. +
X ,' - +
(0,3)" ' - I >0 Vrl,l:l GcV-sP) o conjunto soluo dainequaao d ){ R l a >o K{*e R o< r< 2 b )l rR < oo u r> 2J c )llR < 2
V4 , F rl SP ' Re'olv Ja Dequ .io = I 0 L su C. \l ao : ub . 'i a
I
O[.n
0 .,=f]
I - <0 . 293
Captulo 38
- o porqu T e o riad o s lo g a r i tm o s dos logaritmos
r. rrrncrplos Dastcos
Considereas expesses: . 31 2 4 5 + 6231 ; . 31245 6231;
. 31 2 4 5. 23 1 ;
. 3 2 4 5: 2 3 1.
Quais delasvoc rcsolvcrimris rpidamente? D e n o , o o c r : . r r : r i . , i r r l . l ., t air dois nmerosdo que muliplic os ou dividi ,^ a o m b J . e n e. . d . r u e i d o . (- o rc . l , ,l r n\ p .l , \e p e f l t o- ' nd . , e o r ., d o ' l o b i Io ... '/oL cuja nalidade sinplilcr ccuos numricos. Os prncpiosbsicosdos krgrihos trans,'r m r m mu l ri p l i c ! oe r n :r d i ( o . .r u ' n di\ i \. ro (' n s ubr r ! o i ; i , i d n , r ., \ i. l u r b'. Ji a | n r o, r r r o.I n r . e n i r .o J n r e . . r \ ., p i . .. \o r r . , r . . r ed , e a e e r c l l r d o . o :l o g : 1r\ I n . e. , r o ' , l( r,o .. Je\ i Jo J r d b JI o q u e . r n pr b i c r \ i o d d ' o b ., ' V, r /t, ; bsdtithnorum canon! d?scrNb ("Desctleo ds nornras dos ognmos mnlilhosos". cm la , e 1 4 r t : l . 1q . ,,tthn 1. /" C dl ,I l . ar . no r m a .d o . o l d r r mo . m., r : r ' lho so s"e , m l 6L9 ).
'r
1550 J o h nNa p i e ( 1 6 17 ),
z. Logartlmo
Pxra conpreendero que um ogdlmo. cosidccrnnapotncir dc bscpositiva e difcrcnlc dc l. 2 r :8 . Ao expoenlcdessa potnciadamoso nome de logritmo. Dizemosque 3 o logarirmode 8 nbse2.
En smbolos:
)': R l, R :
294
Definio
. .:, .: i
"
Na sentenrlog/, a : : . d chmdode "logitnndo", . l) chmdode "bse do logarihno", . r e c am d dode "lo gdr'r mo de d r,ab.c . Exenplos a ) l og: 16 oex po entet qu e/ = 16. Tcm os: = 16 /7' :2+ .. x: 4.
Assm. roc5
c) log? 1 o expoenietl que 7 = 1. Temos:7' - I . 7\ : 70 .. i = 0 A s s i m ,l gg?l= 0. d ' l og. e o e,,poenr , e ." l q ue5 5. lf lo. :5 .r
Assirn.loa. Vs : :.
Conveno Chama-se"logitmo decim1"queedc bse 10. Indic sc o logritmo deciml de um nmero d simplesnene por log a ( bse l0 fic subentendid). Exemplo
L r"" .''
I 000
I 1000 3.
1 { + l( r =10 3 .. . r= 1000
295
r
o.ia dos loga tmos-poquds gritmos
.-
3. Propriedades doslogaritmos
L'rii.$,*,ft1"fffi
L.2 i:i!r:1or*Iir+,.:itlijiri
l:j :::.:iiriri:iiji:jirI
- 0.
L.3
Vy, ] C R.
De fto, fazndologd : , tem-se,' = d. Elevando-se ao expoente rima :r ambosos menbrosdessa igualdade: (bu = at- bY'= a' Pela definio de ogarilmo:
by : at Como.r - log. .1.tmos.finlmentF.que: ) 1oga : 1oga' Jx: togbat.
), tem-se. : 3 r = )
De fato, fazendo log d = .L tem-se: ' = a. Substiuindo, nessa tim iguldade, r po log a. rem-iel
"ffiffi
o r"
= o'
I.
Exerccios resolvidos
catcuLar ostoea,imos, lFf,:ti
a) 9er 625 Resoluo a) losr5?5 - e 12Y -,625 .'.
n9
: e*i., rog;.OzS {.
..
= 3{ + 4,= .. . 31r
..5
296
d) log , { ''|
. r r , 7, 1
.r r, 1r " 2,
r r, " . , , 12
- 6 ..:
z .A s i m ,o g ,
729
R. :i satenooquelog, a : 3. calculr los, 25. p opr i e d a d1 c.. r . Pcld r e m ' l:o g d 5l"-. = log Comoogl a 3. temosr d5: 5 log, a = 5 3 = 15. Enlo og, ai: 15. R. 3 c r lc u l o\ a l o r d a e \ p r e * L - J PeaL.5,tenos34" = 5. PelaL.l, Lemos lo& 6 = L R'{ il' caicuteo 'aor aa e*p'.so 5''"$' .
= tog. I tr, Assim, 5a r"!'r : 5"9''6 = l.
pi.
i Satenao quetog s : 0,6989, nostrequetr5 = I c'.'r}. Resoluo Tftos qe log 5 : 0,6989. Mutiplicando por 4 . 0.6989. frboss menbiosde$a igualdade. tems: log 5 = 4 Z+ loe 5: og 5 a : los16.
fii'
0,6ese+ los Vt
= 0.17,t25.
PeladeniAo dc ogartmo.remos.ilmenre: f
= l0r'trr!.
,r,l]:di,iii :1.,j,rr
l]..O.aai,in
Exerccios btisicos
,&::" Calcule osogatmos: . a) losi 49 b) 10g 62 c) ogrr l02.l f) og 10000 g) lo& 4 l) ogr I i) logi 243 k) logf 25 l) losar 3 m) logjr l2li 625 .. nr log 1- o) 1090,001 p) log 0,09 q)lsitr;0,008 81 .. r|o8o 6 ;ti
"l
r"e,,,ti6
i) toe'"4 ooo
297
d)lo&: 0 e)log,=3
s) logr = 2 h)log,!a=-0.1
c)ros,: -3
f) r.c,, '= +
i) rosr
'
=3
i,-:ii; s"b".d. q." r.& : e,crcd os,a6. " s"r""ao q"" r.s,' = 8eqe i:'ii:iii a > 0.csrcure,o& d-. s"u"'0" q"" r"g, 9,carcue os,r^,. i,+ii,, ",: s"t .a. q'" r"g,, = a,carcure rog,! e.F . lili1 carcure o aaexpresao a = o"'"' . iii"ii: 'ator o varor aae*presso t - 5' "" . :i carcure c"r"ue ,"r.' o" i-iiiilij r : (r,)4". om que e R et, + L " "*p-sso liii-iiliijr ca",r" ao e = s'* '"" . " ".ro. ".p-*ao c"r"u" iiEiiiirli 8' '"'.. " 'a..a""*rresoa: l'lt n*" q*' o. ) c R eb + 1: 4 tog,! = tog, 1a, -(d. | c Lr, b)l.c, : com a + r e, + 1. " r"*r. que os.5 = n. carcurel iilidi sbendo
+ ")"s.
q," ii!ffi s"u-ao rog, : = ..
rog, b) 3
"nr"or",
Or"s, + b) he, +
u . r, *
i,li'iill chu.** -r"g*it"o
* iig3,9*i!irj$
b) cologs32
Calculeos cologitmos:
",-L.e,f
ffiiili
illi'6iii,ii sat"'0. q." t.g z = 0,3010.pode-s anmd que o nrtinere'^, e tsl que:
a) torr.F < lt < t0o6 b) tcp.6< ,rt < tooe c) ltlo.ft< lt < r0o!?
g'.lact"-r"-sel e l\fjf,,.i:?
"'preso
1,,,'
>2
i
iP,lliii rurucl o
a )
o;
".'j*t
..
L
r
J]
1
J3 I
t.''.
b)t0 c )i 1 .r )
v1+
299
Gaptulo 39
propriedades Outras dos logaritmos
1. Apresentao
Estudros, no captuloanteror,cincopopriedades doslogaritrnos.Conlinuando, vercmosnists proprieddes. Sendo d, I' e . nmercs reaisposiivos, com + 1,temos: L.6 t = os., + los. .. lr;n, ' o, ,:" < r r:c . - rr.
l o g ,. - l og d,
Exernplo! a ) os2 (4 .2 ) -l o gr 4+ l os : 2
- ,l)
log , d ( . .1 o g , 1 7
(c.q.d)
t".ziog,+- e;"-!"e,"
: Demonstro Se jrm :lo s,a : r+ 1, '= / l e l o g c : ) b r= . A$in. poJemo. e,crever, ; Peladefinio de ogantmo: -. -n :
.: ,. '
Exemplos
uytog, |
= rog, r
rog, z
ul r.e, #
Demonstro = .r .1 bl = a e log a :J.) S eja n :logd L =a . PeLapropriedde transitv d igualdade: ' : l? e l = a <a b' = k! . Pela defiio de logaitno ' : fr ], = log . Pela Fopriedde L.3, pode
)
Exemplos
= r"g",.
c.q.d.)
br toe,, o ''
l o q -:qi-togeul
Exerccnsresolidos
:j"::r:isabmao qre toc. s : 0,898e lo& 2 = 0.386.cacd: a r 'o g"l0 b) os62,5 Resoluo L,6 = 1 , 28 :1 . ( 5 2) : lg s + lo96 )10 g610= 10g6 2 = 0, 8 98 + 0. 3 8 L.7 = 0. 51 2. b ) 1 0862.5:10g6; : 10 965 o;2 = 0 .89 8 0 .3 8 6 L.8 crl oe,5:,". rog"I =: = 2.1 26. c,log -s d) log20 ,1 "' "" f) os "6
d)l o &20: log( i- , '5 ) : tog6 + l o e 5= 2 .0 ,3 86 + 0, 89 8 :1 .6 i . 2 , + log 5 = 2 o g 2 '''' )l o p .-+- oc .5 o e.'2 lo e.5 l . /6 .) 0.488L ,6 l o g 5 - l o& - l o 8 .2 ,-
= 1.38
loe ^<
.0 , 80 8 U, 4 - 4 v.
H z .. Po \s, queo& a pa qua is que rre cd i t e n re ed \ p o ,i ri voe se L d l;; Rsoluo No captulo tdi (exdccio B.l2b) foi prcposto este exerccio. Obsen como ca mais sjmples a demonstrao atmvsda fmula d mud de tse: L,8 -- log, o^ L.t l
ros" r
bi ,
ros
.. ." . d. )
301
Oulrspropridd dslgritms
r 'f rj i i i : l i :l C alc 't a.o 'aror aaexprc so t= log3 +lo g4 +o g 5+og 6.sab en do qn l o g6 =0,77 815. Resoluo
= og360= loc (6r . lo toe o'+ toe t]1:toe = 2. O.77aI5 + I = 2,55630Pouro., = 2,55630i$;l sau.ao que togz = 0,301 e los3 = 0,477, cacuar: a)logr2 b)logr6
e + toe to =
c) logr15
: +i : ji5 ,) roe.2 r .s r
!J L.8 .16 -' ' Jl o g l
-o.o:r.
0. 10i {. u. 0. 177 1(, 1
o
^ . ,^ ^ <. rc l
',,"
r 1,.1 loeL L.6
', S L. _ l o! l0 l lu '
og l0
'
. ra n
ft1 6 :: \ endoa - 5. . alc uldlo80 2 em run o,. Pcadenniode logilino, podensscrever: 4 : 5 e lo& 5 : ". l o g"2 - l ;;-t:-i ::
^^ , _
oB,2
log,2 | . .",'s
og a 2 |,.,')|.' "{
302
T
=2 o 2
rr
r o 8. . : I
brsicos Exerccios
cacul quclos. 2 = 0.43eosr3 : 0.68, .B;i.ri sabendo d) los.2 orrosr 2 e) os1 l
f) logJ 8
i) losj 4da
1,5 c) oC<-
j) los, 125
.. .
21
h) los 15 b)losr 3
c) og 5
quelo& 4 = 1.26,calcncl ,'i.9.ii Saben.lo )1o&3 clcule: qu los:5 = 2,32. Eir+ sabcndo b) og2 2 a)los.
E:5 lo\c oue lor - d
faaumdnuddadc base + 1. (Sgsto: ) = que-! log, 4 los: 3 B161ii Determinco vlor der. sabendo quet = 1o8.125 l8r4 ]ogJ3 BJri: Deremine o valorde, sabendo qu eloc ( d + b ):he Ioe\a R ;, r Sabendo 'B.ri :r Sendoloc, (a ) : , og(d c a l cu l le r) de exincia' caldle o valor da cxpresso: tdasascondes l)) : 3. obedecidas E : lo1a \d + ab + /t:) loga(dr ,r) = 3.4. obedecidas calculeo vlor da exPesso: de existnia, toddsascondies
t = o c, i
o c, a -
303
f';j1tf #jii
Sabeldoque 3' : 2, calcullog, I 8 e funode t. Da,lq'e 6" = 2, cacue,em tunotle & o valor de os?24.
toe,, s : a, calcul,eln funode a, o vro de losa 4. S.i.t contrecenao fil-il sabe.ao quetog,, : = n. calcule,em fuo den, o vloi de losD 6.
Exerccos complementres
l-!jti:i:sbe"doqe os. d + osr = ., calcule.em funode a ., o valo de t. 2:0,301 e log 3 = 0..177. ,j2 Sabendoquelos calculelos 7,2.
sabe.oo que log : = 0,477 e os 31,42 = 1.:197, i"51i'; calce, com alromo
dr2 d' 2 | 2p
sabedo sequese: 2, podenos concluiquelo& 100 concluiquelo& r00 isuala: L./ M?liii::uvest-sP)
}' // "1,,
,
^)+
,*'-rr' *.*,8 @l,
b)2p
".
b5r
't { -
/1
)^
o-'
d t
' +
e )3 (]+)
d ))
3 r+3
304
It
Captulo40
logartmica Funo
1. Introduo
a 1no/(.,r) : log, "v.Podenosobe o srfico de I atxvsde umatabela: Consdercmos
Considerenos gora funog (r) : og r . Paraobterum esboodo gfico de L vanoscons1 tlLira segxinte tabelai
t luno decrescente em todo seu domnio; isso de.oe do fao de a baseser um nrero
en te 0 e 1 l 0 <<
lt\
1.1.
Definio
b)r() : loso., .r
loc ,'
t
d) t ( ) : l og ]7
2. Propriedades da funologartmica
cr i$$,i.ti,s
G.2 A funo logtmica/():
v{,}.}c Rie+ 1
log crescente em todoseudomnio se,e somente se, > L
Tem-se, ento:
0< < 1.
G.4 Todafunolosatrnica,isto , /(.) : 1og.r. com R e + l, bijetor. : G.5 A tunolosatmica/() log.r invena da funoexponencial /() = /", c R e, + 1. Obsefle, por exemplo,os sficos dsfunesf() : 2' e BO) : logx'
\i. \eu. graficos Como/e s .ao in!e'q.enre sosimcos em reao rcta supoe da bissetriz dosqua&antesimpes.
Exerccosresolvdos
ilt{ Detminr o aonlnio da funol ) = loss (3 6). Rsoluo E i s l l o g ,! o s e , es om en te s ,1 r, cR i er + l . C o n o a b a s e 5 d o o g i h o j b e d e c co n di od e existnci, inlomos condiosobeo loSditnudo, isro . bst 3 r-6> 0 . . a>2.
307
.R.2,:,i Detmind o domniod funor ) = los, (8 - 2). Resolo Pda gdntir xislncide log, (&r 2), deveftoster:
1i :
Biliii
f 81
2> o
1;;r
r'- I er+ Ll
(r)-i*_"***__***_,a_
iID
,a
rr)
( D n( I I ] n 0 n)
Lo B o,D( lr=lx eR
) = lo& ( :+3r+4).
1l_l:
Loso. D(/) = {r R I<t<4e!+21.
rtmr+ffi
Exerccos btsicos
Ei";l:,rr;t: Esb@eo sfico dc cadanma dsfuncs: a) a) : rosr r
f. 'l
,-u;.. '
ou decrcsceecadauna dls funes: P,i, Classifiquecono crescente d) (r) = os-6- :.Iii cdsifique comov ou F cdnadls anmaoes:
a) l o g r : o g 3 5e : 5 b ) l o g r a >l o g : l ,e d> c) l o g r a >l o g bea >l, d ) l og . . r a <l o g o , e d > c) A nvesa d fmo l(r) =J' a tunos() = log, 3.
5 ._Dcemin. u oomr nio de. nda un r dtu ll\e, : a) l(r) : lsi(5r 15) b) s(r) = los, (x, 3r) 8.6 ,i oer er' -eo Oor uiodr.J d ma da\ tnc s d) i) = logor (r, 51 + 4) b) sO) = loa, , (r rr)
308
l-
s Exerccio s complementre
log, ab = log. d + log. verddeiapea: -:r:i:: e sentena reas4,, e.. nmeros a) quaisqner ais posilivosa,, e c !mes b) quaisqer d. e., comd > 0 e. + I nmeo eais c) quisquer posiivos d., e.. con r + 1. reais nmeros d) quasquer com . + I. reas a, e .. quaisquer nmeos c) 'gt:' reds Sendo d, e . nmeros losinvoso log5a fimr que: log.l) > lo8. .. podehos =l
D _ l o! oo dmo 'df ma q-e d )a <. C.i De'.rine o connio oe cadi u_ dr" iulo, . e) d =
i .: ^:t
se rd.'" .e
o rf
',
o;' .
ero g.d _ lgi
C .3
n , me, \ rx i\ D oir \ .
a) lol:
los5
c)i(-):roca j'_i
1 ;- 4 r + l \ d ) / (r ) : r o 8 :- tj = l -
clr"O bt nh o d o m n i d a f u n o r = l o s, :( l
3).
b ) o <r <l
( 'l = r o s
I
d )r=
or/r'r= li]
3l)9
Gaptulo 41
Equao logartmica
li
1. Conceituaco
Chamase"equao logartnica' aqueta queapresenta a incgnitano logrirmndo o a basede um Exemplos
ti t I
:.
l 1!
)osr :3
b) log (2
.,r)+ og = log 9
c) 10&3.,r: 2
:i i
v r ,.
Exercciosresolvdos
iit-::;: Rsolu a eq@o to& (4 + 24) = 5. Rcroluo Canllde en!n :ia (C.E.) Em pdneno ugaadeyemos inpor a condode exisnciado togutDo:
4'+24>0e>
Prepatuiia da eqlao Tmmforlrrmos d dois monbros d! equao e m logrnLmor de me,mu base.O nmerc 5 puJe ser escrto como logditdo de base2. do seginte modor 5 = 5 tog, 2 = ogj 2i. Assnn. teos:logr (,1r + 24) = 5etog1(4J + 24) = ogr 2, ... og: (4 + 2:l) = og,32.
Resoluo .ld eqM. P elap ro lried a de G . l, r enos : log?( 4 + 24) =log rt2+
1 +2 4=32
,.
...,$:8 ... r=2.
310
equaolosj ( + 1) + logs(r it*i Resolver R6oluo Cndio .le strcia r+1 >0 Lr 7> 0 r> 1 tr> 7. O) ( lD (r) n (II)
7) = 2.
c.E.
HiFffi
. 7) = logr 3,.
Prcpaaio.la equao: lo& ( + l) + log,( - 7) : logr 3r. Pelapropriedade L.6 doslog!.itnos.podelnosescIever:logr (r + lX, R? nlf.io t1ocqo Pelp.opriedade G.1, temos:og, (r:
61 7) = log39 + r: 61 7 = 9 = .. . r r r i 0 = x = 8 ou r : - 2 .
lF,l*=
.'"ffi
(18r + i0) Prepami da equootlo\ log (r + 5) = log 10. - Ios 10. Peldpropriedade | .7 do. logdi,mo..podemo. e\crser: los -l:!l---lq ReroLuo .la eqao Pedpropriedrde C.l. remo\, -i_: - In l8r lo l(L r0 .. l&.- 10 : 50 - l0 .' . & =4 0 . . i :5 .
"
iFi# s+i
osa r=2
ffii ;,
i+4>0 l >0
t> ,1 I >0 .
.L
3,t1
c.E.
Preporao da eqaua pasd pdd una nesma baselodo! os logditmos d equao Inicialmente,devemos . Peapropnedde L8 (mudana de hase).podcmose!dev"., 1"8,' = . Peapropnedde 2 = oCr 2r' L.,1.podemos escrever: los. = roctr2r. que:ros,(r + 4) A$im, temos R.tuLu da equao os: + 4J -.lo{. l
*+
los r
. :lgrrb.. --
+ 8 + l :
^ = b,
o 16
- ,=
jliJd
.. ,= ,
Po r ,r os q ue, . 4'rn\rr r c .E :'i:!iii0::. NoLr os(]i i5 i i l i R$olwr a e qm o Resluo Coh.liiia.le ^htrcia J r E > 0 L rr r +6> 0.. 8)-los ( r
r+ 6) : i o81 .5
l) (Il)
G)n ut)
Prepaao dd equa.)
=ro s 1.5 .
16: -3r:
3r + 18. .. 5t _ l 3a
18 =0 + : _l o u :
i 5
aC.E. Noteque apenas: -l stisfaz toe, s = z. :'liil nesotvera equaao Rrsluo Cotuliiia.le isncia
=9 :r r . .a =?o u : -3 . Polto s : {3
312
5bsi-+,1=0.
c.E.
Resoltla.ld ?qato Fa zendo = l o ul =4 . a nudna devd rellog rr : r. te m o s: r2 5r +4 : 0+ r Vo t mdo varvel on gin al, te mos: log , : | =r = ?o u lo g, a 4= 8i. C,. ro o\do:.r.lo, r ,o e,.a ri.tcdd C| .8: 8 j o s.'" Re o lre d rqud to ' Con.lij d. existn d ! ;_ . 0 . .e mo .\ | ,. dt ..
t+
- - ro. o gr x
I. -*- -. .. 0x
-.
(ID
CE ; > 0r ; + .+.
Prepdra .ld zrtao A tro!.iedade L.3 dslog{tmos nos pemiLe escrcvcf a equao sob r foma:
1 2= 0+ r =2 0u t
6a
Exerccios btsicos
:. ijri Resolvaem lR asequaesl
Prog,(6 -9) : a
b) logr(2{ + l0) + logz(r + 1) = ( 1) = 1 c) los. (3r + 7) - ]sJ i0 logr 1 + los: (r 2) log: ( - 3) = 3 losj : 2 e )1os, (r'+ 2r )
1.
2) : los 64
rr+a = o
f) los. (r
lj2':'ir: o*.mine,
2) lo& (
4) = r
o ,
oer {r + 4-)
bllosi ( + l0) + lsa(r 5) = 2 c) os (r + 6E) log (r - 22) = I . o8 .r r " l rg 6 -t "g , tJ, _ '. , 'le '' 1 i , Iof, t
.t,' f ) los r(r + 3) " lo ga:2
lo s r
- l o r:
Bl 3
) qu e\c,h,d \rm..{ ie q .
:: ', ,
a) 3
= o g, 9 -
e) log 2r
| : log ( + l)
1 equao 2 + osr(' 1):los:(ar :l): lvf;iii (Fesp-sP)Aso d ){1 ,3 d) {l} b )l 2. 0} ,.) lal soluo .raequao(og< :' * .r, t t I * o coijunLo ( f )' = o u, ,Viiii (Fuvesl-sP) ' "r. d ) 10 ,2l b) {0 . c )l l 4A
V3 ,lesps P,Nr eaua c olos r
b) lll
al e) 10.
e) 10, 2l
os !'
"
ilr.liil,,:,l
', +\'--------'1""
^ . . . , -l i ,- .1 ' i l' ,
E xerccios resolvid.o s
R.J , Resover a inequao log. (f co nrt a.le (C.E.) e\ is n cia 1) > 3. 31 1> 0+ >
'
'
PrepdtuaAo .lu h?qmlo Escevenoso nmero3 coo u ogdiiro de base2, ou seja:3 : logr 2r . Temos. eno: logr (3r 1) > log, 2r.
Rernao da rcqaaaa Pea queo "senrid" C.2, tcmos e!1reosIogriiros semanLm lrotredade ) dadesigualdade e)!!ra oslogarirandos, poisa base 2 naior que1. Ou seja: lo sr ( 3 r 1) > los :8 3 3 .r - 1 >8 . .3 > 9 .. >3 .
O conjnnto ntuao S da irequao ite*eco do conjunto S dosrcais raisque_t> l.cor oto! junto .t dosreaisr qne satlsfem a C.E. > 1
S": r>
s:s' n s"
= 1 elR > 3. Po itanl,t Resover a lnequo log I i.z:att (r Rsoluo Conliato.le erisn a(C.E.) 1) + log r ( + 5) < t a.
r'
l n ,1 , | s n
(r
: r1 )- -- . 1
'_ _ l-.l l ,@.' .]'.' ':.-
' L: : ;
(I) n(n) 3 16
t.
o! se.ja:
/r \r . a =l o e,l " l
'.
'.
R.so lucao.lanequa< a que o "senido" (<) da desgualdade Peaprolriedade G.3 da fuo logartmca.rems entreos logarit (>) p.ra osrogaitnuoos. poisa rasc (] os "invertido" l og , (r - r ,. :-+5 1 )( r+ 5 ) < o g , l + ( - I) ( + 5 ) > 1 ) .ua -n" o 1 o" *:", "
5 > 16
< 7 ou i > 3 . Po rt a n t odconjDntoS'dos reais tdisquer < O conjunlo soluioS da incqrao ! intesco > a L. s1o: como coniuntoS" dosrcaisauesatisfzmC.E.
7 our > 3,
S =S'n S"
A ssi m, ,t : l R - > 3 1 . :Rl5l,:,:nesolver a inequaaoLog. (2r + 1 ) Resoluo C0nd41io.l. Lristtntia (C.8.)
losr ( r + 8) <
L* s'o - 1,, rl
2 + l >0
lr>
(r) (rD
(I) n (Ir)
z
t
.i. ..,i.
Prcprda.la ineqdao 3.Islo: 1 = o8 3 L. Escrevenos o nmero l como!m logairdodebse Temos. enlo: log, (2r + 1) ogr O + 8) < ogr 3 ' . = tog. : '
317
rorrr-j 1.,i-++
. l(2\ l) ('-8r
l(r+81
...', ,' j o
J / 8
} +24
re mo. .
r - s :::
i* ,*t
I -8 O conjunt souo S da inequao a inteseco d cnjnrJ' dosedis rris que 8<r<1,como conjnnto ,s" dsreais r queor.c""". u c.e. , j> |. ou,";o,
, t = S'n t L
Ass im,.( :1rR jFi,
l t
<r<ll
.;iaj;i;
Prepdraa.la i nequao Escrevnos o nmero 2 cono u lsdritmo de basor, ou seja: 2 = log, 1 . Temos,enlo: logl 9 > log, r. Reslua da ineq@o Devemosdmitir dud hipteses:0< < I our> L I ahipterc: O < < 7. Se a base r est e!e 0 e 1, erto o 'Sentido" (>) da deriguadade dcvc scr "Neftido m a n d o s. Is l o : log ,9 > log, r + 9 < r? . . r - 9 > 0 .
"r,:-
I
[
38
!-
42 Gaptulo
In e q u a logartmica o
1. Conceituao
Cham-se "incquologrnric"xque.ueaprcscnl a incgnitno ogaiimandoo n bscdc
4 I
<
l
I
. #!*
;;-* tjf-;*;.!*,"
I
.,,
:l .-: ."
- l/
l' l o g , '
'
,
r. , . Ur
n ' " 4 . r.
, . Nen e
oe ,
e ,. Vr
3 15
< 3 ot r > 3. Po a n toa Asm seldo,o conjuro slo Sr.soba l! hiptese, fomado lelos vaoes rasr quc satisfazem s (C . E . )r > 0 e r + 1 5
(ll hiptese) l) < < I S x< 3 0 u > 3 S Ass m. S= r J 'n S " n S ': Z . Po t n to n o c x is l c , s oba l i hl p le s . que s t s 1 a n cq u a 9o >l o 2e ., Sea base r maiorqne l. eo o letido (>) da desiSualdade entre os oearinos senranrm ) par Is osl oe a ri t nr a n do s . : l o g, 9> bg , rr 3 9 > r ,, : 9<0.
* n1,,o:
Assnn, o conjunlo soluio S:. sob a 2t hiplese, lrnado peo\ vloreses que sarlsfazen
i1
= S'nS ns
Lo g o , S :: l e i < < 3 1. FinalDcnte.o conjno,t:,tL U 5: o coijunosoluo dalncquaio toposta: 5 -!Z U l R l< a < 3 .
Exerccios bscos
:E;l:,l n.,orracD n m nequaoes:
) loe5 (2r b) l o e , ( r c) logr(lr 8) > 2 2) < 1 ) d ) o e , , , ( 5 i ) > ] o e , l .( 5 2 r ) c) losl (x
f) 1ogr
l) + los, (r
og l
1) < 3
) > losr (
o +l)
31 9
e R,o conjunto souo decrdaumadds inequacs: l:Ei?r::Detemine, a)lo8,(a 2)<1 d)osi,(:la l)<losq:(l -r) b) los (5 a) > 3 c) ios6(3 1)>losi(7 2)
:,81*
7) > 2
2) loso,(+1)>rosoj+
Dclemine o cniunto dos nmercsreaisiqe salisfden cadamadas ircquacs: a)2l og r!+2 + los , ( 5 s )< 5 d )2l og :( + l) os , ( , i) <l
.onilnto detodos ieid,i Oblenha osvalors.le , -r fR.quesarisfam cada una d.s desiguddadcs: a) losr 6 + 3) os,-! = 2 ( - : 1) + l o g r ( 2 ) > 1 0 9 , 6 4 b ) l og6 Cj'*li CdNidqado o mnjulo urive.so U R, resovaa lnequo; 3 -< loe. (3a + l0) < logl (r + 30).
< \4i;ji (Fuvest sP) se log,0 - o& 4 losr6 los68- r,entao: a )0 < < 101 b)102<<10r c) loa<r<106 f .\4llit Fap SP) D a equao raizes desiis con&1ios. Vj.lit
d)10<r<10!
e ) > 1 0 3
(Uicsm!-SP) Consjdre que ceo pas rrocade moedcdavez que a ilflao eumnlil alinse a cra de 900%.A novamoedvale semP|e1000 vezesa tig. Com ua infao de 257, ao ms,en qumos meses ese paslroc de@da?(Useloeo 2 : 0,30| .)
320
Gaptulo 43
Logaritmos decimais
1. A tbuade logaritmos
Conhecendo-se os logarinnosdos nneros reispositivosnumabase , possve caculaos u8rir mos desses n'erosem quaqueoutn bse. , brstndoprra isso usaralnula de mudanade bse:
l oP J
ror. . d
,-.com1 t9 ,
l-
o
t
o"l .. .n .,
Por isso conveniente conlecermos os ogrihos dos neros reais positivos numa deeminrda tase. Devido a ceascomodidades. escohenos basc 10-O princiro matemrico a usarabase l0nos logailos fo o ingls Henry Briggs (1561-1639).Bnggs consluiu uma tbelx (ibua) apresenrando
(Cdr ilor da coluna r dere kr interpetdo .omo { p .laiml d um nmero, l'or eremplo, o y.lo 47712da colnr, der s ntendido
Cad nmero N d primeira couna xm al poslivoe cdnmero n da segund coluna um rcl lnenor que I, chamado oo-negtivo. demd,{/;rrd do ogN.
Poroutrolado,como funo e lou < 945 < 10r,podenos que: afirmr l() : 10' ctscente 945: l0'?t',0 < rn < 1. pois 10r< 102*. < l0r. Temos peadefinio quc: ssim, dc ogilno, 945 = 102..: log945 = 2 + n.
321
q 45 e rgLrl a ,onddr \1,,. J rJc ref l .l '. o . ots r i' x /l con urn numefo r/. ndo-nefdlivo e nen of que l O nmco , chanadode "nantissa do lo c n 4 5 ( ,cLr\ L lorloc dli/d.,. ra rrbJ r ae lo !a n mo \! 4 J rolL rn'/r r e n 1r.\m:r lirhd do 1u' ( ro 945. <r_ a = 0,975:t3
Exerccios resolvidos
F,l Dctcrminar caructerica de cadx ur dos rrcros:
a ) oel1 ?8 b) kg 67
a) Temos l0' < t 128< l0a.Pomro acaraceslicado nmefo log I t28 L b) Temosl0 = 67 < l0:. Potanro a cacrerslicx do n,ncroog 7 t _ c) Teos | 0i = 9 < loL.PoLnto a cdacrersrica do nero og 9 0. d) Tenos l0r=,15,3 < 10r.Pon1o a carcerslic do nnero og,15.3 t. e) Temos 0: < 125.8 < 0r. PoLn1o a ca.actersric d nnem og t25,E 2. r) Temosl0 ' < 0,39< 10'r. Poanroa ca,lclcrstic do nmerc log 0,39 L g) Tcnos10,<0.04< 10 r. lodra clractcfslca do nnetu k,g 0,04 2. R.2 Ur nmerc.cal postilo,\ apesena. na fona decimrt. cinco algadrnos en sua!r.1 intca. Delemina r carcLestjca do logN.
SeN pe$enta clncoalgismos cm sapae i.lea (porercmplo.63 021.28), c!1o: < rr'< 10 000 0 10000 + 10 1< N < t0 ,. As!m. a cxncterstica do logN 4. Regr prtic
Exemplos ) O nmetu 659.4251 apresent hs algarsmos em su! pae inreiar pot;rnro caftctefsrca do og659,4251 2. b) O mero 9,283 apresenla utl algaismoen su pre inteiatpoDroa crcterstrca do 1og9,2830(zero).
322
Exerccio resolvido
R.3 Un nnrr rcalN.posltivo que l. apsnra. e menor na1rmadccinll, ts zeros antecede..lo o p.nco dgiLo nonulo.Dclcrmimra c.tsli. do logr\, Se N, 0 < N < 1, aprcsenta tis zeros nle.edendo pimci! dglton-nuo (por exemplo. 0,00j2), <N e nt o :{ ),00 1 < 0,01+ i0 '<N< I0 r. Asin, cr.ctertica do logN 3. Regr prtica
a) O nnero 0,0005 apresenta quatro zeros ecedendoo prnciro dgiro no nulo. Poianto I ,1. crracterstca do log 0,0005 h) O nmero0.324 aprescnt!un zero nntecedendo o primeo dgto Do-nxo.Porlantor caracer'stica do log 0,32,1 l
Exerccios resolvidos
n.4 Procur nr Lbua dc logditnos am.nissa de.ad. um dosnrnerosl a) log l2lj b) log 67
r) A anLs!do {)g | 128localiza se!. colunan e na merna linh do nmero I 128:
+-
M ,nt i \ . , do l o g I l 1 6
<r
M,nis$ do log 67
^$inr,
<s Manlissa do log 9
323
8.5
a )l os 1 2 8
b) hg 67
i,,:i".,::t,1j":ijltti,,ifiiii",:tli:':..ii:;"",i::'.:
a )r Lr1l g 28 =I + u ,05 2r= t ,na z '] i h)lo! 7= | + 0.8207 = t,8,201.
R.6
Con o auxio {la lbu dc lognhos, catcuta.rog 116. ? | \ .' n / ., r t o n -r, ti o m uix, de , ".., rem u..to l {r 2J og tb
-.
i ,x t 2
cadcterstica dolog216 2 e su.antissa, dda petx rbr. 0,37291. Assilenros: = 2 + 0,1729 tos236 = 2,37291.
A caracreriic! do loe 12 | e sudDani\sa, dadal]cla rbua, 0.07918. Asin remos: l s12 : t +0. 0791 8=t ,079t 8. lmu. in. ,rnn que.(.s .ztn R,7 o og 12 2 20 I l ol9
DeLermlffa caracterisrica e mantissa de.daum doslogrtDos: a ) l er = 3, 9997 i1 b lros)= _l .4j 3s a ) t ogr = l + 0. 9997 8i . =ctuclcislica= 3j, =rntissa = 0,99978 (0 = u < l). . b) log) = .1+ (-0.4335). Lenbrc sde qe.anmis* unnmercposho e mqrorqucL fortaDro 0.4135nornnris pardercr oo logl ner 4 camcersric. acleisnca e a mntiss4 deloearilos negati vos,agmos do segunre odo . Errvemos o qlor do togxriro comouma somdde duasprcetas, a pae inreirmais apatre loc r _( 4) + (_0 ,43356 ). l,rr decimal
parte nteira
. Subtramos I dapac inteira e sonamost patcdecindl:ogr = (_.+ _ l)+( 0.43j56 + r). ObsenequesubadoI c aohcsmotnpo soando I a ft nmero, o nneronoscalLe. . Chegamos inalmenre a logl= + 5 0.5644. Assinr,lemos:
. = cacterslicd= 5;u =manissa = 0.5644
Exerccios bsicos
8.1 I Usan.lo^a-definino de cractestica. dctennine a caactef,sLca de .ala n rlos nneros:
ji3, ll:
:l[]f,,,,
il:;:
,i",ouo','
324
rlqi*i,
Usrndo a definio de ccte.stca.detemine a careterstica de cilaum ilo! nmeros: a) log I 145 c) log 13 e) log 1432,5 g ) l og0 ,1 27 b)o912428 d) iog 2.341 f) og 0,03 Us.do asreeras prli.as, detemirc a cacreisnca de cada um dosnmerosi ) log 348 b) log 1625.32 c) 1og0,0031 Usandoasregrasprticas,.lereminc a cara.erlsLrc .le cadaum dos nmcros: a) log 125.18 b) lg 41 ,321 c) log 1,2 c) bg l c) los 3 c) l o g 1 7 c) log 17 c) ios64s
d) lg16 21,1
ri:i li4:i
lrBlr'r, Ptuc-e naibu de logntnos a mmriss d.ad! undosfineros: a) log I9l b ) lo g I12 9 8. 6 co ,, ,oi u'rlioJ . db erde r log.,no ,.." ,r.c: a) oB i93 b) log I 129
8.7,1::iProcurna tbua de loganhos a manlsa de cdum dosDreros: a) log 845 b ) o8 118 9 Blll:l Co- o uu"odo1bu dooedinnos, calcule: a) los 8,15 b ) log I18 9
8.9 o ' noi L' ' li o J ., h u J oc lo Sdir m o.. c lt . ute
) log,r 128
b)los,16
l'Oii''r: SaUenao quctoe Z=0,30103, detcrnine o er rleatsarismosde 2,,,. lil6li nemte o nr:mso.lealerismos de 3rto, sabendo quelog -l = 0.:17712. i,i"i"istem a represerao queos 2 = 0.30103. tllill O"-t"r^-r decmalde2 ),,. saben{lo sauenao querog: = 0,69897, letermine a quantidade.le zeros inicais drcprcsentao decimal de5 ,!0 -lir$,if
d) 3,54332 d )2
e) - 1.54312 o)o
"-""restca
doos 36,9:
1.49349. ento a cactensnca e a antssa d loe 0-0321
le 0,49349
c) 2 e 0.49349
d) -2 e -0,49349
0,5065r
325
Gaptulo 44
C lc ul o d e logaritm os no-tabelados
1. Propriedadefundamentalda mantissa
Exempo Os nmeros2.34 e 123.4dfercmentesi penns na posio da vrgul.Sejan maDtssa do og 12.34. Comoesse ogarlno temcaractestica l, temos: log 12.34= 1 + ,?. (Il : log (12.34. l0) : oCi2,34 + log 10. (rt) No1c, por outroado, quc:krg 123.4 Substiiundo (I) em (l),temos: iog 123.,1= 1+ n + 1:2 Tenos cntoque,] tambm Innrissn do loe 123,4. + m.
Exercciosresolvidos
R .l . o no x. a) log 9.3 , l; . 1. . h u. , c oC imo . ihuld.. '
b) k,g 0.0821
a) Como p!e intei!do nnefo 91.3 po$ui dois algarisnos. segue-sequc a caractersticado l og 9 1 .3 l . Pela propnedade fundamcrlr da nissa. os nmeros log 9.1 e bg 913 tem a m.qa nan ti$a, pois 9 .3 e 9 | 3 dicrcm apeMs L l)osii da vgua. Ass sendo.a raDtissacsti na co luna/, ena esa inhr do nncro913.
+-
Mantissadolog9l.l
= 1.960,17. Finalnclle,lemos lg 91,3: I + 0,96047 b) Coho o nnerc 0,0823tDssui)is zercsant cc dend o primeirc del1ono-nrlo, sesuse quc a cdacLejslca do log 0.0823 2. Pela trcpiedade flrndtnnenLi da mantisr4 os denrsog0.0823 e log 823ln me$na !D' po fts, 0.08?3 c 823difftn pns m posio davrgula. Assim scndo,.rmssaeslna dtm a e m nesna nhado tuimero823. : Fnlmcntc, tenos:log 0,0823 = 2 + 0,915,10 1,0846
<s
Mantissrdolog0.0823
326
A mlnti$a 0,09691 e lo.alizda na t.beana mesma linh! do nheo 125 (verifique na p9.330). que posilvor dle Le. do log 4. temos o !mcrc cinco algdismos em suap!e Como caracLerslic = Porlnnlo temos quc:r 12500. inlene devesediferenciar do 125alerasnaposio davgulR;iril: Deto-ind o talqrc log: 2,02228.
'--o-
do log-r,agnnos do scguinlemodol Pda delemin.rmos acaructcslcae a manLiss l o gr: -2+ (- 0, 02228):( 2 1)+ ( 0 .0 2 2 2 8 +l ): 31' 0 .9 1 7 7 2 MnDtisr
Cdra.-
pg.330). nr tel nanesnaia do nneo95 (verlfiquena Como A Dantissa 0,97772 cstocalizdda que posilvo que nneio r dere se. nemr I ter trs zercs dtce a caraclerstica do log r I, tcnor . na posioda vfgria. Por dcndoo pdmeiro dgito dfe.entede zeroe sediferencia do nmem95 apcnas qoi-: 0,(1095. lantotemos logarihos,calculdlog R,4-tll Como auxiodaibuade 'D: | .
lo8 J2.
.os '.|
'I
,) \ J'
L.:l
tq 26.t '
l-
oB i-
- .o8 2l .- J
L.,1
oe 0
(vefifique de logditnos. enconi.aos a nutissa: 0.41664 m A c&actertica do log 261 2 e, nr bu p 9 .3 31) Poato lo8 261 = 2 + 0,4r664: 2.41664. A. i m, re o\que: loa . 20, | .^ ( ,41h r - I 0 ,-0 8 a 2
2. Interpolaologartmica
(pgs.330 334)ros d os ogaritmos queapresentamos ncsle cptuo deci A bua de logaritmos maisde 1 t 1200.Comofffamosparac. culir log 1201ou 1og34,58 e nmesma lina do nnero 1201. A matissa Noteqe mntissa do og 1201estara n coluna,n m e na mesma linhado nmero 3 458. do log 3458e portano estia na coln do log 34,58 a mesma Porm a nossa tbu vi somentc al linh120u. chd de interpolo logaramica. poblens. vmos s umatcnca Para resolvermos esses Porexemplo. vamos calcula o log I201 plirdo log 120,1. . Como auxio quelog 120= 2,07918 e log 121:2.082'79. da bua de ioga tmos,temos 327
. Admtindo, com ulna pequen margem de error que a vaiao d no J: o g L i near no intervo 1120, 1211, podemos enconra o log 120,1 pelo Gorema de Taes. Observe o grfico ao lado.
120 124,1
2,08279 2,O19ta
2,08219 J
0,00361 2,08219 y
0,9
: 2,019541. ..0,00361 0.9:2.08279 )..):2,08279 - 0.003249 que:1ogI 20.I : 2,079541 . Poanto temos Finalmente, temosi + log l0:2,079541 + I = 3,079541og1201 -log(120.1 l0):1og 120.1 Assim. Iog l20l = 3,079541. Not rariao da funo/() : los r corno sendolinear no inteaalo O fato de tenos consderado do log 1201ata oitava O valorcorreto casa deciI120,I2ll nplica um cno drodemde 0,00006E. l 3,07954300. Paracalcul.looslog 34,58gimosde maneiraanloga.vejamos. . Conlo auxlioda tbua log 3,1: 1.53148 c og 35 : 1,51407. de ogrihostemos:
. Admindo que vr;ao da funo ] = b sr l i ne arno inlerv [3:1,35]. observeo gfico ao
1,54407 1,53148
1,54401 y
0,01259 1,514O7 y
0,12
= 1,5387822. . - 0,01259.0,42: 1,5410'7 - 0,0052878 r ..l, = 1,5,1407 : 1.5387822. Poanto 1og 34,58 328
}'i-
Exerccio resolvido
:F:5;1,,Com o annio da tbuade ogoitmos, .alcul u vlrproximdo pda slr. Resoluo = 5r'5qrr = 125 5015. Te mosq ue:5rr : 0,15 og 5. o seulogaltno:og 5'r15 Pda c!culamos5q'r,inicalmente clculamos \-J t .3 A cactesca do og 5 zero e, na rbuade logantmos. ncontosa mmlissa: 0.69897.Poanro los 5= :0 , 989 7. 0 + 0,698 9? Csctc- Mntisa r,stica
enconlrao nnero N que corespondc mmtissa 0,1048,1: Atns da interyolao oednica podemos
N 1,27 0.104E4 0.10380 N 1.27 0.00104 0,01 1,24 1,27 0.10721 0.10380 0,00341 . N -t , n + N: 1.27104. + 1.27 '' - 0.30498..N - 0.30498.0,01 0,
Pontotenos:1og 5ql5: lo9 r.27304 513 - I,Z73M. . . : = _ 159.13. Fnllmento. 1eosi 51'5 5' 5ur5 125 1.27304
329
rr
94
97 313 t
( n o : 0, 97 . 11 3 .
0
I
2 3 4 5 6 7
00000 i 30103
ll
+o
41 42
43 44 46 41 4A 49
60206
6'1278 62325
63 347 64345 65 321 66276 61210 64124 69020 I 69897 : 70757 i 71600
41112 I 60206
0 7 9 r8
08279 08636 08991 09342
160 20412 16 1 I 20683 162 20952 163 21219 16 4 21444 217 4 4 22011 22212 22531 22789
a
I
10 tl 12 13
15 16 1/ 18 19
00000 04139 0 7918 113 94 146 13 17609 20412 23045 25527 21875 30103 32222 34242 36113 34021
39794 41491 43136 447 t6 46240 41112 49136 50515 51851 53148
50 51 52
1 13 9 4 11 1 27
53 54 55 56 57 58 59 60 62 63
65 66 67 68 69
72428 73239 74036 74819 75547 76343 77045 77815 78533 79239 :l
7 993 4
132 133
134 135 136 131 138 139
12051 12385
1 21 1 0 1 3 03 3 1 33 5 4 13672 1 3 98 8 1 4 30 1 1 4 61 3 14922 15229 1 5 53 4 1 5 83 6 '175 17 6 17 7 11 4 17 9 14 0 18 1 142 18 3 18 4
23045 23300 23553 23805 24055 24344 24551 24797 25042 25245 25527 25764 26007 26245 26482
26 1 1 7 26941 21 1 4 4 21416 21646
20 21 22 23 24 25 26 27 2A 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 330
8 0 6t 8 I
8 129 1 8 195 4 42607 43251 83855
1 04 0 170 3 '1 05 i 0 211 9 106 02531 107 I 02938 108 03342 109 03743
1 6 13 7
146 147
14 8 14 9
16435 16"/32
I 1 7 02 6 1 7 31 9 1 7 60 9 1 7 89 8 1 8 18 4 1 8 46 9 18152
r9 0
1 91 192 1 93 1 94
21475 24103 28330 28556 28780 29003 29226 29447 29667 29885
75 76 77 78 79
115 06070 116 06446 117 I 06819 i r 18 t07 188 r19 I 07555 20412
200 201 202 203 204 205 206 207 204 209 210 211 213 214
2 15 2 16 217 214 2 19
30103 30320 30535 30750 I 30963 3t1l5 31387 31597 31806 32015 32222 32424 32634 32838 33041 33244 33445 33646 33846 34044 34242 34439 34635 34830 35025
300 301 302 303 304 305 306 307 308 309
55023
55145
357 55261 358 55388 359 I 55509 49136 49276 49415 49554 49693 365 366 361 368 369
55630 55751 55871 55991 56110 56229 56348 56467 56585 56703
4t 491 41664 41830 41996 42160 42325 42444 42651 42413 42975
61278 61384 61490 61595 61700 61805 61909 62014 62118 62221 62325 62424 62531 62634 62737 62839 62941 63043 63144 63246 430 431 432 433 434
435 436 437 438 439 440 441 442 443 63347 63444 63548 63649 63149 63849 63949 64048 64 1 47 64246
220 221 222 223 224 225 226 227 228 229 230 231 232 233 234 235 236 237 238 239 240 241 242 243 244 245 246 247 248 249
320 321 322 323 324 325 326 327 324 329 331 332 333 334
51188 51322 51455 51587 51720
51 8 5 1
51983 521 14 52244 52375
380 381 342 383 384 385 386 387 388 389
37107 37291 37475 37658 37840 38021 38202 38382 38561 38739
335 336 337 338 339 53148 53275 53403 53529 53656
390 391 392 393 394 395 396 391 398 399 59660 59770 59879 59988 60097
65321 331
C cu od e o g a ri t m sn o i b r d o s
4 50 4 51 4 52 453 454
500 501 502 503 504 505 506 507 508 509
510 511 512 513 514 515 516 517 518 519
6 969 7 699 84 70070 74151 74243 10329 104 15 705 01 705 86 706 12 70757 70442 70927 710 12 710 96
55 0 55 1 552 55 3 554 555 55 6 557 558 559 560 56 1 562 5 63 5 64 565 566 561 5 68 569 5 70 5 71 5 72 513 514 575 576 577 578 579
74 0 3 6 14 1 1 5 ) 14194 1l 74 2 7 3 : 74351 |
66276 66370 66464 66558 66652 66745 66839 66932 67025 67\ 17
61214 61302 61394 67486 67518 67669 67161 61452 67943 68034 64124 64215 68305 68395 68485
82601 82612 82731 42402 82866 82930 82995 83059 83123 83187
43251 83 3 1 5 83378 43442 83506
630 631 632 633 634 635 636 637 638 639
640 641 642 643 644
79934 80003 80072 8 0140 80209 40217 80346 80414 804a2 80550 80618 80686 80754 80821 80889 80956 81A23 810 90 811 58 81224
41291
6857 4 68664 68753 68842 68931 69020 69108 69197 69285 69373 69461l 69548 l 69636 I 69723 | 69810I 69891
72835 72916 72997 73074 7 3 15 9 13239 13320 73400 73480 73560 73640 73719 73799 73878 73957 74036
500
600
77415
700
c cu o de lO ms i o 1br lo s
700 101 702 703 704 705 706 701 708 709
110 111 712 713 114 715 716 717 714 719
s2s42
92993
41622 t: 402 I 90417 I 87679 Ll 803 90472 ) 87131 ) 804 90526 84819 84880 84942 85003 85065
85126 85187 45244 85309 85370 85431 85491 85552 45612 85673
755 I 87795
756 75 7 758 759 47452 879 10 I 47967 88024
95904 95952 95999 96047 96095 96142 96190 96237 96244 96332 96379 96426 96473 96520 96567
720 7 21 722 723 724 725 126 121 124 129 734 131 132 733 734 735 736 737 738 739
140 741 142 143 144 145 746 747 748 749
91803 91855
9 19 0 8 9 19 6 0 92012 92 0 65 92 1 11 785 89487 786 I 89542 787 ) 49597 7AA 89653
878 879
7a9
89708
840 841 442 843 844
97772 333
9 50 9 51 952 953 954 955 956 957 958 959 960 961 962 963 964 965 966 967 968 969 970 971 972 973 914 975 976 977 9 78 9 79 9 80 9 81 942 983 9 84 9 85 9 86 9 87 988 989 990 9 91 992 9 93 9 94 995 996 991 998 999
1000 1001 '1002 1003 1004 1005 1006 1007 1008 1009 '1 01 0 1 011 1012 1 013 1 014 1 015 1017 1 01 8 1 01 9 1020 1021 1022 1023 1024 1025 1026 1021 1028 '1029 1030 1031 1432 1033 1034 1035 1036 1037 1038 1039 1040 1041 1042 1043 1044
00000 00043 00087 00130 00173 o o2 t 7 00260 00303 00346 00389 o0432 o0475 00518 00561 00604 00647 00689 4o132 00115 00817 00860 00903 00945 00988 0 10 3 0
01072 01115 01157 01199 01242
1050 105 1 1052 1053 1054 1055 1056 1057 1058 1059 1060 106 1 '1062 1063 1064
106 5 106 6 106 7 106 8 106 9
02l19 02160 02202 02243 02244 02325 02366 0240 02449 02490 02531 o2at2 02612 02653 02694
02735 02116 02 81 6 02457 02898
04721 04766 04805 44444 04883 44922 04961 04999 05038 05077 05 1 1 5 05154 05192 05231 05269 05308l 05346 05385, o5423 05461 05500 05538 05576 0 5 61 4 05652 05690 05129 05167 05805 05843 05881 05918 05956 05994 06032 06070
94611 94122 98767 988 11 98856 98900 98945 98989 99034 99078
991 23 991 67 992 t1 992 55 99300 993 44 993 88 99432 99476 995 20
02938 02979 0 3 01 9 03060 03'i00 0 3 14 1 0 3 18 1 03222 03262 03302 03342 03383 03423 03463 03503 03543 03583 03623 03663 03703 03743 03742 43422 43462 03902 03941 03981 04021 04060 04100
1120 1121 '1122 1123 1124 '1125 1126 '1127 '1128 1129 1 13 0 I1 3 1 1t32 1133 1134
11 35 11 36 '| 137 11 38 11 39
06819 06856 06893 06930 06967 07004 47041 01018 0 7115 0 7151 07188 01225 01262 01294 07335 07372 074AA 07445 07482 07518
0 75 55 0 75 91 01624 0 76 64 07104
1000
00000
1050
110 0
04r 39
1200
334
Exercciosbscos
B. l 8. 2 c , n o., u , r o,j r ,. I,u.d. .B.,.irmo.. (rh,,t. a ) l o s 13, 6 b) og6,l5 c) log0,081 c o . o u\r iodr r.betlJ. to rd r,,o....,..<. ) og 2.39 b) log I t2,E c) log 0,0032
or r.e i
.. ros . 25 o, -
., ..
21 1
I iog./t:,o t log,'6,0S1
2.3172:l 1,22257
B.3r : Deemlne-crn caddumadasigual.ladcs: a) logr = 2.9E182 b) oe : 0,:18:130 c l ug r : 4,1 125 b) log = 0.8124
c) l oe: .) log =
B5 I (Jsudoa tcnc da irtepolao rogatca,calcule: a) log 1258 b) log 25.82 8'6 ' Usndo a Lcnica da intcryolao logtmica, cacue: a) log 2128 b) o3 15.2 c) loB0.6412
DeL.ui.ecm cadrumadasienatddes: a) 1og r = 0.15000 brlBr: 2 6-00 Com-o Luod Lbla delogdios. calcle umlaro lroxmdo!ea: (susesto: .) 2r']8 clcule iog 2,2r) b) 3,."" Como uxilio1 rba deog.ritmos, calcue un laror alrorrdo pn:
b) ',6
V2
335
Captulo45
C onc e it o d e n g u lo
r. emrprano
Consideremos uma reta r contidanum panod. s e i d mo e o u ' s uhco rl uflo.de p onro'dess (
2. Angulo geomtrico
Angulo geomlrico interseco de dos semipanos cujasorgenssorelasconcorentes.
li
iii^L
O pontoO chndo vice e asserniretas d e 0 soos ldosdo ngo. Denotreos o ngulo pelosnbolo8.
oE.
2.1, Interior de um ngulogeomtrico
s.. perlef(e a e!\e ngulo Um ponto ponto interior um nguogeomeicoaB se. e sornente nrasno a um dos lddos ou ou dr=.
geomtico,4OB por todosos pontos exleionsa um ngulo dcnonrindo O conjunto,E formado ertrior do ngulo.
4. nguloraso
queo nguo Sedussemi-eLs foremopostas, ento diremos compreenddo por elas raso.
An gu l od eI mJ \ l a Je \ er.rce Oe l d ' r c O 8.
338
Exerccioresolvido
.: Na fielra, o comprimerto oo Fru- c ig'.r u '.o 2 _ J "m { , J .' . i c u ; ,n . r d e .' n ,.n -r. c i l c ' , 1 . .a , m.didx J o n g u l oV OV e mg i d u ..
a-F\ \, 1
:oo" = so'.
A ncdidado suo MdN isual meddr do rco 7F Asi. remos: med(MN) - .cd(tl') : 8o'.
6.2. O transferidor
Pr medirmos um ngoi em grausi usamos o I r r ..i cr i d o . f.,e n , Ir me n l o r o r m Jm e nl e e aprescntdo como ul semicrculo (de plstico ou de madeir),grdudo de 0'a 180".
339
Exerccio resolvido
ii,:i l-1"a. o aoguuer dafisuraco o uxio deumusferidor
Colcmos o ccnlro do trareridor coincidindo com o vi@ do ngulo. e a origem (tr1 coincdindo con um ponto de um ado do ngul(co-
A eitua feita m escalnpono sobrco outrc lado do rynlo a medidadsse ngulo.Observe na escal. = 35' que:med(oB)
Exerccio resolvido
Etetu$: + 26.36'50". :i-i:: 32":15'17' Resoluo + 32"45,17, 26'3'50',
58.81'67', Cono 60" = l', lodemos escre\et6'1 : 1 1' = 5E'82'7'. Logo.58"81'67" Temos, aind, que60 = 1",oque nospe esfeve82' = 1"22'. Logo, 5a'82'7' : 59'22"7'.
7.2. Subtrao
Parasubtrirmos umameda de out em gus,minutose segmdos,agimosd seguinre mneira: L se a medidaem ninutos (ou segundogdo minuendofor meno que a conespondenre meddado subhaendo, ento"emplesamos"1' (ou l') da medidade unidadeimeatamentesuperoe rransfor mamos ern60' (ou 60'): it. quadosmedasem graus,rninutose segundos do minuendoforcm rnioesou igissmedi, dascoffespondentes do subtraendo, entosubtranos.separadamene, os gras,os mnurose os ssgun 340
Exerccio resolvido
53'261?' 28'34'15'. Sj{i Eferuar Resoluo 53'26',17',
.:s..+ ts
Temoserto comorspoar24'52 2".
Exercco resolvido
22'15'28" Efetuar ' 6lF5r,r'ii 22.t5 28',
132"90'168', = 132'92'4E' = | 33'32 48",tenosento I 33"32'48'. comoesposr: Cno I 32'90 168"
2.
',7"
(2 ' 60' = 120')e somamos dviso osminutos oblidos em mnutos o rcstodess IL transfonnamos aosminutos do dividendo:
rzo't
146'
26'\ 48" ).
IIL dividmos nova medidaem minutospelo nmeroinlelo: 23" \(2 . 60') .48'
t ,ra'l
146', 2',
341
ry. tansformamos em segundos o esto dess diviso (2 . 60' : 120")e sommos os sesundos obtldos ossegundos do dividendo: 23. \ (2 ' 601 + 26'\ 120't L46
l)':-
r6&
V. finalmente,dividimos a nova medidaem segundos pelo nmerointeioi
26\ )r t2o't
r1
^,1
481 3 \ r4y s \
l-
le.
60') -
t2o', 16v
Exerccios resolvidos
, s. iii::ii stitu- oz"so'zo' 67. :. 0 /s\ ' ut 2q I \ s t, ,5 .
/_ \\2
: (-n. "r ul
:i
), - at/
s0'
Dtemind a medidado ngo fomrdo pelosponriosdo relgo s l0 h e 15in. AnLe!de resolvemos ese lroblena. vmos fazeralgs consideraes. . A voa completado Dost adordo relgio ren 36 , portto os pontos coreslondenes aos mercs l 2, 3,4, 5, 6. 7, 8. 9, 10, 11c 12dividema circunfe rncim dozearcosd 30".
j'
342
. Os deslocmctos dos pntei.os saoproporcG nais erlre si e lmbm so rroporcionais a tetnpo,ou seja,em 0 nin o ponlrc dos miNtos percoe 3600e o dashorspercorc 3. As 10h l5 mn,o ponteirc maiorestocalizado exatamete o ntnero 3 do mostrador e o menor esr enrre o l0 e o I l.
'.{'
6 Para descbrnos o deslocmenro do ponelro daslors, desde s t0 h atas 10 h 15min, baa resol_ vomos segurnle reSrade lrs:
Tepo Ddocanenlo do poneiro 150'
30
l5 Log, 0r = :150.
Podto, a medido pfocurada: o : 150" 7.5. . . d= 142,5.. Lenbedo qu I " = 0 , podeos escrever 0,5. : 30 . Assim podemosaprsentd aresposLtnbmsobafom,d : 142.30.
Exerccios btisicos
. r: . \d h g .ra.o lom plm Pnlo do do nPv i iCu a . .-^- .lo .o-nnmerro da . i,c O. Calcule ndda do nguloMrN.
B:zji! Um arcdc circu.ernci tem conpiimeto t2 cD e mede 60.. eul o cohlrimerro .la ccunerncia queconlm esse.rco? ,B$liit O comprimdto de umdci.cunernci 72 cm. Qual o comprimenro dc um a.co de 45.. condo !e$a.n-
343
8. 4
l ,1c,Jo.d ng , u . . r
e, J .,.
8 .5 8.6
' , cu e S e ndo = 22 ' 3 85 4 , = l 3 ' 4 5 1 8 ' e C= 1 8 ' 1 3 '1 0ca . )C B d)l )A+B b) B Calculc:
e)C:5 c) 56'36 2{ : 7
f) B :
a)12"+ '2r'12',
8.7
b)"
5'r2'26"
se$biepem? FonLeios C.4 de A flgura ao lado um arco de circunferCnca de unfxnsfelidor, c.cuc cento O. Como auxlo amedida. em enus-de$e co.
C.5
UDacuNrde naesr.de! r forma dc un arco decirconfeincid.Dcle o lonlolJnicia da cu^d, at o rontoB, t'nal da.urv. r esr.d mud. sta dico em 32'. Qurl a mcddado ucon em grns?
344
o )-
9 ,. 107r . I l,r
345
1. ngulo reto
um ngulode medid90'.
2. Angulo agudo
um ngulode medidamenorque90". Exempo
3. ngulo obtuso
um ngo de nedida maio que90'. Exemplo
.\
Gnlidders guto6 sobrc'f
4. Anguloscomplementares
Sodoisngulos cujasoma dasmedids 90". Exenplo
5. Angulossuplementares
Sodoisngulos cujason dsmedidas I 80'. Exemplo
6. Angulosadjacentes
Sodois nguloscuja inteseco um de seusldos. Exemplo /
ABnBc=o'
B e C, sopostospeo vi1ice:
Propriedad
3{
Geeliddes sobreraulos
8. Bissetriz de um ngulo
Bissetrizde un nguloOB a semi eta de ogemO quedivide o nguloem dois ngulosde medidasiguais. Exemplo OC e bissetri/ dongulo,lOB . e.omenre \. : med(Bc) med(c).
9. Retasperpendiculares
Dusetasconcoentes soperpendicuares se,e somente se,bmam entres qutrongulosretos Exemplo
Exerccios resolvidos
de cadaum los nguloscujasnedids so: ijill: Detennind a meda do compemento
b) l8'32'
d) 90' - d.
petemim a meoioado suplemento liF--ilj'ii de cadaum dos nguloscujasmedidassol a) 46' b) 18.2', cJ 69'32'46 ' R6olno r) 180' 46' : 134' 3 c) 180'- 69'32'46"
d) d 179'59'60' 69'32'1'
l1raw
b) 180' 18'26'+ 179"60' 18"2' 1613{. d) 180" a.
348
Gnealidades sobrnAUros
fi5:l:l
e terapa'te aa do compemento de um ngulo ig!1 a 201 Quaa ne.lida do ngo? -eai.b Resoluo Sendod a medidado nguloe 90" o a medidado con!emenlo J. ngulo. -:1---: 'emo ?oo noo-o
ir!:"i,,!ii!iiil!!i
Exerccios brisicos
r : Deemine a me{lilado cornpemento de cadaum dos nguloscujsfte.didassol a) I7' b) 26'45 c) 1 2 ' 2 8' 43 ' g:2r';: Dere a mdidado suplemenro de cadaun dos nsuloscuj$medidas so: a) 28' b) 7' 1 3' c) t26"46'12 ' B:rt:i: O conplencnil] da terapdre de um ngulomed7Cr.Qual a modidadese ngulo? :;di:,:rDeternine o valor de na fiCu:
.G:::; Ua rigura a seg.;, t &e perpcDdicuares ret. l pelosponrosB e C. 'Iais perpendcullres encortrdo a ea rnos portosr' C. espectivMcntc: ) Meaoslidos dostlinguos Oda' e OC C ' . .
1
BB
BR
CC'
CC
o B o c ' u Bo c
.- OR
OC
-u B o a
349
-T
Genrliddssob6,ngulos
o
) asbhsetrizesdos ngulosBe BC sope.pendicrldes. b medido 4O8 e merade do neulo dc medr do ng!loAO.. c) o ngnloBoC medeo t iplo de,a8. d) o ngulofomado pelasbisstrizes dos ngulos,4Ae 8C tm redid nenorque 9()p. (CesceD-SP) A nedida de n nguoest!e a) 75' b) 20' a edida do seuconpiementossm como I estpm 5. c) 10' d) 15"
'
iW t
I
i
I' I
I
t
I I I I
t
I
I I
I
I
I
f 350
::)
Captule47
.i
1. Introduo
Na prade mnlrcidadc. una rampaplana une tloii psosem deinvel, conforme a fgura:
351
I:A
36
Logo. percorrendo 6 m da rmp,meudeslocmento na vertic sede 2 m. peconida sobe rampadepende A razoentreo deslocameno n vetica e a dstncia excusiv mentedo nguloque a mpa form corn o panohorizonta. Podemos perconidsobea rmp tambmelcionaro deslocamento na horizonatcom a distnc ou aindaelacion os desocamenios n vetic e n hodzonta.Esss reles tambmdependem so nentedo ngoque mmpafolm com o pnohorizonta. Definiremosa seguira.eums zsentreldosde um tringuoretngulo.Essasr zessoo ali ceceda trisonometi.
Obseveque os tringos OAB. OCD, OEF e OGH sosemelhantes. Assim, a razoentredois ldos quaisquer de um deles igual razoentreos ldoscoespodentes dosoutros,ou seja: BA -DC OA OC OB OD OA OC BA DC OB OD FE OE OF OE F OF HG OG OH OG HG OH
Note que .sconstantes 11,,"r e rr dependem exclusivamene da medida a, e no das menses do trin guo escolhidoparaobtlas. Como os infinitos tringulos etngulos que possuem o ngulo agudo de medida o so semelhntes en.e si, temos que as constantes 11,r, e rr podem ser obidas, de maneira anoga. a partr de quaquer Medida do cateto oDoo a d Medid d hipotenusa Medida do cateto adjacente a (t Medtd ,:thtpotem.sa ' Medida do caetooposo a e Medida do cateto adjcente a d
' - "
352
As razes(trigonornbics) ri, ., e rr so chmadas respectivmente de: senodo ngulo o (send), co-scno do ngulo o (cos a) e tansente do ngulo o (g (I). Em esumoemos:
E xerccio s resolvitlos
R.l Como auxlioderg!gnduda e ranslerido,.alcul sen42o. cs 42'e tg42o Constrnns un ngu1o de.12':
Trdhs ufra perpendiculr u dos lados dese
OA Medimos, comauxliodargua, oslados do lringuloBO. Temos: AB :2 ,7 ch ;,4 O: 3, 0c ; B O :4 .1 m. . Assim,caculamos: \en, 12' : , 0.6 :c o.42 ' " 0 .- . 1 94 2 " _ -0 . o.
Nota: Qundonedios um segenlode rercon u rgugraduadr,conclemos,inevitalelmnte, eos de aproximao. Portantoos resulldosobidospn sen42', cos 42' e Lg42" so vaoresalroimdos. quecal.ula esses Existem todos, ais elcienles, lalorescon qMlqrcr preciso desejda. nil' ll' S,6."4otu" t"n ,a" = 0,58,cos36" - 0,80c tC3" = 0.72.cacuar o valordj em cad! fjgun
a) A razo lrigonomlrica q! dele ser apli.ada aquela que relaciona os elemcnios: . neulo aeudo (l"),
353
=o,x
= 5,8.
(20) po (, e o calerodjcente c) A wo trigonomtricaquerelaconao nguolgudo (3(f). o calL a tangnte. EnLo, calculnos:tg 36' : Logo, = 14.40lm. dele medtr a ldgurdde um ro. Pn is$. fix ufr lonl n mdgemem qle seenconira 'gl+:i Um engcnhcrc e u ponto I na margemolosla (cofome figra). A legujr, deslocase 40 n le?endiculmenre rela ; ia oponto Ce d eo gulo aB.b Le n d 4 4' .Qu l l d 8u r ad o no ? @ a d os: se n :! 4 ' = 0 .6 9 , cos44' :0,71 e Lg 44' :0,96.)
= 0.?2
. . r = 14,10.
No nnguo retnguo rC, estoercionados o ngulo agudo(44"), o catetoopoo ({) e o carctoadja A ruo tri8orcmtrica quereaciom tais medidas a Lngente.Logo, tcmos:
t + 0. e 6 =#. . { : 3 8, 4 . 40
sim, a d8urado rio 38,4m.
Exerccosbtsicos
eitillr c.- . """lio a" gn ld Lsieri.lr, clcule sen 3f,, cs 35' ets 35'. 's
354
quesen+:' :0,68, cos43' : 0.73e tg 43' = 0,93.caculc o valordr cm cad.figum: :Bl:i:l Sabendo
o) c,l
\__l \t"
\
8.4 :i: Um alpinisla desejacacud a altura dc umacncosL que vai escald. P.ra is$o,alsta se,horizontlen1. (conlr.me 80 d d encosta fisura)e visualiza o loposobun gulode 55"como pano horizontat. = = : (Dddo$: Calcule Lntua da encosr& sen55" 0,E1. cos55' 0.57e te 55' 1.42.)
Una cscada dcvc scr consiruda !@ unir dois pisos de um pdio. A ahutr do !so mais cerado em reloaoliso intriorde 8 m. Pa isso,lbi consirudauma rampa plua unnrdo os dois pisos.Sabendo que o nguo mldo pela rampa com um llano ho7onta 3. calcule o compimcnlo da rampa. (Dados: sen33'= 0,54. cos 33c 0,83 etg 33o = 0,4.) -
355
ri Oon me rr n o ' n sur o r elans u o 8.6 Un telet.ico dcvc un os oposi e A de dismoos, Pa.a calcua. a qu.ntid.de de cbos de .4o neccssriapar um eA, um engenhei io meditr as lt!asdos monos cm lai a um m6mo pao ho|i zona, obteDdo 108 m c 14.1nr.A sguL medu o nguo quc a rcta ..1Blm com a noriTontal.olrtctr do 32'. Calcule r di\tn. ene c r . (Da d osr se. 32o : 0, 52,
E xerccioscotnpleme ntares
C.l pocla fede llocalizou n llo.en amazrica uma pi\1a dc louso claDdcstina con as seguines c.r., ^ . pista !edir 100 h de coprmenLo. en planae hozotal: . tro fn.l da pisa h.!a !n i!.e de 30m de altura.conlbnc liEu..
1L'
= 180m -i
5e um pequem vio prir do prl{)}, no senLido dc A. c c\atamcntc no pomo (- lcvant \,o e linbd reL. nodo qle dc essareta fofle um ngulod.on phno honzontal.qM deyese tangcneded (rg d) 0 xcin d noel xa quc a acfonale pase exanenLe C.2 Um poe locaira+e una rampa !lm! que foma u! ngulo de 28'con o pllno hozonrl (conrmc flgurx). Nm instmte cn qlc os raos sohres so peilendicul.res rpa, o po(e pie$brc csa n'p. unr. sobru de 2.3 n dc corlrimcnto. Calcnle a altur! do posre. (Dados: sen28r:0.4, cos 2 8' :0.8 8 e g 28' : 0, 53. )
C.3
Detenni. hedida do scgmcnto,D na figun leguir (Dddos, scn 27' : 0,,+5. cos27. : 0.89c rg 27" = 0.50i ser 0o : 0.1t. cos 10" : 0,98 c r8 i0" = 0, 17 )
A.
- D.
3O ! a
(Sugeslo: ntroduz! una ncgnira auxiliar. iazendo D : ).) C.4 Drdos:sen20" = 0,34,.o\ l0o - 0-93 I20q : Qual a hedda do \egmcntol, na fguma seguir? = 0..:se 36' : 0.58,cosl" = 0_80 c 1836" = 0.72.)
c .
t00m -
: r.) (Sgorintroduza uDa incgnir.uxliar, fazeddoD C.5 Umdo sepaunr bpgaide um mom. Para mcdl a !tur dcsc noo. o ro!gmfolnsirlan rodo, porto lito num e ! o topodo nro )b um rgllo dc ll'coD o planoho|izonI. A seguir. fasLr-\e 180tn e ! o Lopo do .rco $b um lngulo dc 25' com o parc lorizoirsl_ confomefg. Crcure a = : altrra do oo. (Dados: sen25' - 0,42.cos25" = 0.90c r.e 25' 0.:16i \e. 33" - 0.5:1. cos ll. o,lJ:l c e 33' : 0.6,1.)
rignmdrintinsulo ernsu o
V*ilii: (Set*ut) u-a p.*o! de I .50n de altur..stuada a 100n de matone,avista o seutoposobnm ngulo (Dados: de'cor rhorizontal. sen0'= 0.86.cos60' = 0,50e tg 60' : 1.73.) Qual r altur darorc? a) I 74,5m btl7l,2n c) E6.6 m d) 50,0 e ) 1 7 .1 5 m V,3ir:i (UFRS) Dois i"ei. d umalaa estoigadospof !m mD!! de 3-25 D de comprmenro e d grausd jncljlao. conforne ng . Deven!\e construir sobre a rampa cinco deeatrsde Dcsm altura. se se! o : 3, eLo a atu.a, er nctros,dc cada dcerau ser:
V!i!:: EI SP) Uft obs^,dordo alto de um tore veical, de lrura. eerga a linha do horizonl.Sabedoque um ao risual fona com a rertica da toe um Derlo 0, confom lgnrd ao lado. dctemine, em tuno deI e 0, o no da Tera. (Sugesto:o mio perpendicular .et! tangeitc !o ponto dc ta! gncia.)
358
Captulo48
imPortantes Doisteoremas
Demonstro a um dosadosdo lngulo Construido um nguoagIode medidad e trandounperpendicular (conformefi g!ra), temos:
i!u_!l
b =t9 (r.
; "s"
. -2
(c.q d.)
Exerccioresolvido
R:,1 Dadossen40' : 0,l e cos40' = 0.76. dctemind o vlor de- n figura:
\-1
\
359
Dosleoemas impo.tants
= tc40. +.
Como temos osvaores sen 4(p= 0.64e cos40. - 0.76, podens delcrmin o vator& tg 40q. ou sjn: r0_ r, n"_ fn =' 0 8 4 ' o 'a o " Asr m, 0,8 4 := : - { : 8. a.
2. Angulos complementares
Lembe,sede que dois nguosagudosde nedidas& e so conplemenrres se, e somemese! l}+9 :90 o. Seo e P somedidasde nguosconplemenares, dizemosqueo e some{:lidas compementaes. xemplos a) 20 complemenro de 70". b) 32' conptenenio de 58.. Torem c) 90o- a o complemenro de .
".
+
cos(90'
a)
1
sen(90'
+l
d) (c.q.d.)
360
Povamos,assim,que: . Srdoi" ntrgul;;asid' ,o cdmplmenrarcs, mto o o*" a. ,* ,1i.. e i*r;r::,0. ,o ouoi;.. . . ' -' .' ' ' Exemplos a) 20' o complemento de 70'; logo,sen20' = cos?0' e cos20' = sen70'. b) 32' o compemento de 58'; logo,sen32' = cos58' cos32' = sen58'.
Exercciosresolvidos
Ri2ll'i; q*-, Sor,*ao zr = 0,92, c.cuar o valor daexpreso: E =
Como 23' o coplefrento de7", temo$qrc cos 67' : sen23'.Assi!. temos: ' . n 2t '
, .eo).r.
'en "'
) *
r. . "1 *
'--:
0,92 2
n"tie"-t"4.. + :90'. Detemido vdlo.ler. :8;iir " Resoluo Como o e soconplenentresj tenos que: se ! }=cos o= T ems p=eld= i
= : Leo. sr + i
No trilgulo DB temosque:
c +4
D +x +a
-9
Exercciosbrsicos
..Eiiil o"ao.s.. :o' = o,:8ecos 36' - 0.80
/"'l 5m ,/l /J
a -rl
i" "
361
Dois lo16msimps
/l
m]l
/ 1.
/)::-____,4
Sabeidoque sen37' - 0,6, clculeo valor da expresso: E = 2 tg 37' sen53".
+,
b) tg (90"
o)
I
l
iili"iij c"t".t" oo sesmenlo D d fisua o 51 2 qe en reo. saDenao e cor " -"aio" "
l tJ
Nu rigu'o a lado 1-se que c ! :-,,i31,i$ CtsLAB. DE I Ct e o kgnento aE ede -. cm. Obred a medidr , do 'egnnro Dt. sbendoque coso = 3 send.
362
Dos 16msimprlnis
sendo a a medid de ufr ngulo agudo tal que ,end + 2cs(90o- d) : l, deGdine a medida do sgn o CA dafigraao lado.
reslecvmenteislais d e .oblenha a nedida Daa dafieuraabi{ormmedidas " r ,/j do,eemenro 4. \abendoque sn P - -Lr'
I
AC
b) 8,6n :iii,
c ) L l ,2n
d ) 11 , 8 m
e )1 2 m
@FcE) sendo" e snedidas de dos nsuosagudos.sinale a afimo ver.r.1en: c) sen o = cos (ql" - d) e)S ed- p.enl ot go=1. a) Seo > , enro sena < se .
d) sen o : se (90' d)
363
Captulo49
A trigonometria e o teorema de Pitgoras
Aplicaes
O teoem de Pigors fundamentpara enrendemos cerrasrelaesenle as razesrrigo nomtrics. Porissovmos revisar esse fmoso teorcm.
E xerccios resolvi.do s
qu.o e amedida l*jr sauenao dun nsuo asudo e r". ."'
se a un e8ulo cgutloe scn d : enrao
"
+,
clcutdcos o.
exste um tngulo retngulo com um -, ngrlo agudo de medida d 1,l que o catero opsro a o lrede I e ahiporenusa nede 5, confometgNaao
r? + 3r = 5 1. .. _ r: 1 . .. r = 4 .
364
r
A rsonomdi8 o reorema de Pitagoras
l
iEidll s.u"'a. q.. " c '. nguroagudoe que coso : rrl, calculd ts o.
Rslno Exisle un tingulo etnglo com m Ang!o agudod tl que o catetoadjacente a o mede5 e a hipol.usa mede 13onJome figura ao lado.
Peo teor@
U 4 .. x=1 2.
As m.ts d= - - .
t25
Hliliii oois pisos de um slo esto lisados lor uma rampapda de 3,25 n de conprirdto e d gus de incina9o(confome figur). Seroconstntdos sbre a rampa cinco degraDsde mesm atura. 12 , cr 'r cr tu 3 ar ru ra e.m m e r o . 5endo\o. dll. de cadadeerau. Rsoluo SendoIt r altua de cadadegrau,
Como cos d =
gulo Ftngulo com m nguo gudo de medid d r.l que o caieto adjacenre a d mede 12 a hipotenusa mede 13. conJorme fieura ao lado. Sendo r a modida do catelo oposro e, teos, pelo le@ma de Pitgoras:
= 2 5 .. . : 5 .
([) -.
365
Aigonom6i
o im de Pitsoras
(ll) m (l). conclunos: Substiluindo 5 l3 Lo8o.a ilr.' dc rLl deeau e U.25 m + H=0.25
:::::':.:.' :l)'.a:.:'.t:j:l
',,,t;: ri il
,:::l:'j:'tt:,t:: ::;!.1:,':t:
Exerccios btisicos
:tt'.ii sabcndoque o a medidade un nsulo agudoe que cosd = t 5
3.t:l', Deteminevaordetg d, sabendo qued a edia" a" u- a.gurougrao ."n. - j. " 8. 3 . q e ddd , l eun - r - ' r . ' d p u o o c o .O b r e - o .\x l o r e .d e . e n o e .o . o Je mo - , 1 .' J. +
lB*!1 Dadoqued medida dc um nguo a8udo e quergd : 2, calcule senc e cosd. rF,qiili A neddae dcun ng!o talqne0'< e < 90'e send = I cosa. Calcule os vdoresde send e cosd. (Sugesto: seno : 3 coso +tg d = 3.) .6;lti:; Iow q, fo anedidadeum ngulo god, enro selo + coa = 1.(Not:os snbolossen.dc cos'd devm screntendidos cono Gei o)r (cs d)r, .eslccrivacDtc.)
'8,7
\. t r u r
Deleinc \Jo! {tc 1
" 8a
R ..
" -." :{
""*'*.
'l
"
_ a m e o r d a d e u3 m 1 1 r r Ju su d u ' i . se n o o o . *. = + **-
C'3ri:r sendo o a me{lila de um algulo aeudo, po$rer quea!,luardde\ sen o = + sinulldeamente? Po qu?
C,4.'tl Deleniie o ldlor do scno saberdoqued a edid! de um ngdo agudoe qtg a = 3 se. d. Cs.:tl Calcule o valordaexpreso: I : sen: 10" + selr: 20' + senr70' + senr80'.
366
:i$,,iff;:ea.a neai. a largura de un rio, de mdsens pdaeas, um togrfo lMcou dois lonros A e 6, numa mareen. disnres 52 n uft do oDtio.Na outramdgem! o topeafotonou um ponroC rl qe os ngulos C ,l re aa m n edidasisuaiseongulstrd o A rcl e n me d i d a o .cmtg o = f.Oo a e u l e ,.u
$$f
l"""lizada em um tereno pldo c u.a ro-e honzotal. ".Le Sobreesseleno tomm se dois pon tos e 8. distanres126n u d oulro, alinhados o ponto P, com a baseda tore, Do ponto.v-se masalto da tore, sob um ngulode nedida d com plano horizorta. Do ponto I v{e P sob ufr ngulo de nedida com o pldo horizonta.Calcue a atura d! toN. sabendo rue &i. 12 s en^ p= . : + e
c.- 4 5 d m -
"
*.
a nedida do segmento
367
Gaptulo 50
Clculos de alguns snos; co-senos e tangentes
1. Angulosnotveis
Paraestudos conceitosque vn nosprxinos itens.convmcoecermos o taneente de agunsngos. Escolhemos, pelafacilidadedasdemonsrraes, os neulosde medas 30., 45'e 60'.
N
NI
t&J
1.2. ngulos de 30'e 60'
Seja BC um tringulo equilte! de lado l' e sejl?uma aturdesse tnngulo.
12
-1
,tr
,,
4tr
2
tT.
2
.J2
368
Os tringulos BM e CM socongrentes.pois ambossorctnguos,tm um cteto (lr). comum (n) e as hipotenusas conguentes DL conclumo\.rve BM = CM: '2 ! e
rcdM ) = med(CM ). Como cad ngulo intemo do tringuo equitero mede 60", renosmed(BriM): Ined(CM) = 30'. Peo teorem de Pitgors, temos: /., h,+ \.;) \, = a , ... h ,= a,
4"
.." -2.
sen30" :
,d 2
I 2'
/4F 2 cos30' = ,/
: ,ltr
2
-|
l5 3
4 tr
--T
Como 60' o conplemento de 30o. temos:
sen60' : cos30" =
E.
2'
4tr
cos60" = sen30' :
T. tg 60"
sen60"
'',tr
Exerccios resolvidos
F.l carcurdo,rro,dd expresaoc llii .,." \en 0 ' . r '45 : . ' Kesoruo Por conveno temosque:dadoum neulode medidao, tem{e: = (c o s sen ,d: G eno )'.c os " d o ) ' .i s ' d = ( tso) a 369
Assim.calculnos:
," f
cos600+ cos30o): (sen30')r + (ls45')r 2
"2 6 t
r* j
2 4
l 7 J*t t t '
"i .. 1.1 , :l't ,. R i z . c dr cu r ro \ r r o, d a e\ p .. *
it ,
pd , d , r . .
5 4 9
. . r :f ,
(Lu\ l0o) r
l+! 22
\.2 ) .,l Derminr o valo der na fisua:
'' '
r T
"'
c* 2 on
Resolno Calculandoasnedidas dos ngulosinleos do trinedo aCD, ros: pois pssui dois ngulosde O tringuo ACD isscles, : nesnmedial: ogo. CD ,D = 20 m. Assin, do lingo AaD, tenosque:
-D
=++= *'''=,;
Loso. r : l0{4 n. a -D lHidlil s'do qutsd = 2 etg = 3, ca@do rodeMficura: R
c-20n
..r=l0 ,6 .
370
Vamosintoduir umvdidvel auilid, farendoD.1 = r. Asim. do tringulo ,4rC tmos: ,"": __j_ i+ ) = 2 = = j_. r+ l
or
f . 1 nr
: . r=1 0 ++ .. a
=10 ..=3 0 .
* :,
P -a -
lr lrs B :
rr)
.t
=h
-aBF
. . a tg tg d - n tg l = ft tg d . . d tg p tg d = tg o + tg I
; i-
371
btisicos
:B:ir.r:calale o vaid ddprcsso E= tgn 60'
qii:lit Send': i0",,ra o val da expeso:E : senr6x + cos5r B.{:rri Detemine o valor der n figul:
sen4
na figua:
,"t
I
Eti
312
d)
N
:C.e, Um homemde 1,80m de allu, em , em um tereno plarc e horizonrI.v, sobur ngulode 3(f cono plmo horlzonta.um posteocalizadonesseesmo leftno. Ao aproxinie 3 m en direo o posre, lasa a v lo sobum n8uode 6lI com o plano ho.izortal. Detemine a altua do posre. num reeno pldno e horizonta.De un ponto do lenno. ao sul da rorrc. v se o eiXl'l:i Um 1oe locliz-se topo dessa toe sob ngDlode 45'co o plano hozonr].D un ponto, do lereno, a lesleda tore. q a diltncia enrrc os se o topo dessa lde sob un nFulode l(]P co o pl honzr. Sabendo lonlos e B 80 m. deemine a altua da tore. (;./. .r Um ol-.enadorno ponro , da I rg.ra r lado.v um p!dio segundoM ngulo de 105". Se esse obserador esr stuadoa nmadistrcia de 18m do lro e a uma atura de 18 m em relaoao ler reDohorircntal. entoa allura do pnidio :
373
ffi
a rigura nost a auascircunferncis de .aios 12 m e 4 cm, tngenres ent si e r2ngentes a ua reral Deiteminea ediil o do ngllo O4.
iW
) 10("6 + 1)
d) :11
. 5.[('6 + r) q 2J i ( J + 1 )
m
e ) 6 + 2( E + E )
1 I
\ i
Gaec-sP) Un crco de raio / es insoiro no seto cicu .le aio tR= i8 e ryulo cenaa de 60e (coniome fi8ua). Nesss condies rem seque:
d )/ = a" .h
I J ti
ffi
I v
I
l
oe 0 - a 5) e e ' 6 etJl et J
Gaptulo 51
Uni da d e s d e me d id ade ar c os e ng u lo s
1. O n me ro n( p i)
Considerenos umcircunferncia quque..
Sejn c sexcompnmeno(pemetro) e 2,"a medidde seudimerro. Desde muito nes de Cristo,sbe-se qe a razojr constante. e procua dessa consranle foi
taefa dua de gandesmtemicosao longo da histia. Tavez o maremtico pe mais obcecado "capur" desse nmeo lenhasidoo gegoAqlrimedes (287.C.212 .C.). de Siacus o Dfimero chepd' ummerodo conero parro . lculo de"u con.rnre. Alvs de inscriese circunscries de polgonosegulresa uma rnesmacircunfernci, rs qusdor obteve poximao: 2, = 3 , 1 41 5.
Na busca desse nmeo, Arquimedes inscreveu e cc n.c'e\eu a umdme'mt ccunle'cnci, Je raio/ hexgonos regutaes.
Calculndo os permetros do hexgono inscriro e do circunscrio,o mienico obreve:6r e 6,92r, respecrivamente. Assim,a razo ; 2, d que:
.* .9 #
- z< |
< t , x.
375
U . ld d d m e di d a d ( os e nsu lo
Clculou ento os permetros dosdodecgonos inscrito e cicunscrito: 6.20/-e 6,44r.rcspedivamenle. 6. 20 , 6 1t. i . L.'go. J \on\rJnre e rd qk. O , .' )r ; ), -, O fisofo grego pocedimeno continuou esse atcheg polgonos cgutaes ins.riroe cicunscflto com96 lados. obtendo assim aproxnno: '' ' ), qtrcsimbozmos o nero incionl 3,141 59265..., pelaletra ge-
;1
- " :, ., jr, :,,,,.,, ,,,.,. Dessa guadade, chegamos fmul quecalcula o compimento de umacircunfencia de raior:
Exerccio resolvido
(pefteLo) .reumacncunlrncia cu.jo uio mcdc6 cn. liEflii:lc"*l" -.p.i-"nro Rsoluo O comprmento de uma circnirn. de rtu / ddopor . = 2nf. = Sendor 6 cm.lenos. : 2r. 6c. Logo, o compiimerto . da circu i.nca . = | 2, cD.
376
Definies
Exerccios resolvidos
R.2 Deenninr medida ao ".o vt-, n" ttg.u,.. --.'"".
l5
1 Logo,a mcdda do dco t; R.3 ' sabendoque o arco itt da flgura ede 2.8 rl!l. dcrcmar o raio da circunferrcid t.a rad.
lr 2 ,8
5 ,6 5 . 2 .8
377
circunfenciade rio r, numacena unidder, 2,'. Logo, sedo a medida O comprirnento de un1 da circunfenciem dinos,emosparegrade trsi I
da circunferncia e{uivae 27t= 6,28 Como = 3,14,a concluso anteriornosdiz qeo compdmento raios dessa cicunfencia.
4. Medidasequivalentes
Definio
Isto , o graus equivalente I adianos se, e somente se, ambos so medidas de ur'! nesno arco. Nol Em ceos momenlos, cometeremos um "buso de ingugem" e dimos que (r' : rad.
n .1 .,fo
2n .d
b) 60' equiYalente a
ad
5. Transformaes de unidades
Vimos que uma cicunfernciamede360' ou 2 rad. Portantomeia chcunferncimede 180" ou md, isto:
ssaequivalncia nos permitetransfomar unidades, ou seja,ddaa medidade m aco em gras,po' demos obreamedida de'searcoemradianos e \ice vel\a. 378
Exercciosresolvidos
R.4 Dereme, em adianos.a medidaeqDjlalentea 128. Rsouo lmbando que r rad equivalen a 180., bastaresolvmos a regra de ts: . . 1 80 - t: l 20 n
r. _ x-tzo
R.5
180
,:H
^d,..=**u
r s o. I
a
r80
I
. _. : _g r au s. ._ a: 30 "
180
= 3,r:r.rmos Faren.ron = jS
s'-' .. -. =v".
Exerccios brsicos
B. Calcuieo pe.metrode cadma dascircmfeencB.
!)
B'3 , , Um atletr deu 22 votasnumapisla circuld de 50 m de raio. eue disrncia pecoreu? (Ailren = 3,14 ) Br,.,.: Una toaltraeaonda tem 1.5 de raio. Umamulhd perede colocd rendem todo o Dermelro d balha_ metrcsde rendasero (Adoren : 3,14.) ne.essrios? Quantos E:5-: Detemine, en radieos. medidado arcoD
9-r ?
37S
8 .6
D r /T ir.
em grau. . a medidr do d. o { y A. do
\"*
\):-o
a modidado alo ti .onpnento desse 4,2 rad,
8.8
(Sugeo:Nositens j e k.lraNfome em graus les, isro:22'30 :22,5':7"30' :7.5'.) D. ru sprese, en u(, nrdrrr ellutrdrene a or rao j) .l rad
. . 5n
. 2r rr t rao
..5 r . 1lr ra , --
k) 1.5r.d l) 0.7rad
Exerccios complementare s
e:l
Duls odas dcnrrdas,com sessenta denles a maior e vint dentesa mer, co engienalscnLres. maio gndr queils 32nrad, voltas d. a meM? Qad
380
C.2
Un dndde de medldde ngulo.o grado. defiida da seSuirte !meira: u! reulo de ( E)un nglo rnedid grado devii.eO qrc delenninn numa .cunfe.nciade cenbo (, !m ,l (es. crnf co oe cornpnneno rgu 40 !edeum nguLo de50 er? Qulltos radi.nos
C.3
C.4
Saircdo que a mcdda do lrto dc uD heiigono cgua ir\cnLo nuia circnnle.nciade aiof igud ao prpro / c quc a ic{lrda do lado dc um hcxgonocgulr cncuscnlo a essr cicul'r..,,, U ].8 cm, : 1.73:na,sleque I < n < 1.46.
b) 200m
d) 2l n
V2 I uvcsr SP)Quatrtos apromidmcntc.un acodc 0-105 rad? erausme.le, V3l (Ur B-DF) Quanlo Dedeem r.disnos rnstorne unrcode2" l5 ? (Sugstor 15 engru.)
381
Captulo 52
O sistema trigonomtrico
1. Introduo
At qui, definimos seno,co senoe tangentesomentepara ngldosgdos.Vmos estendeesses conceitosprangulosno agudos.Paaisso necessia de Lmsistemachmdocircuna construo fernci trieonomtric.
2. Circunfernciatrisonomtrica
Considemos umacicunfenciade raio unitrrio(r : 1), cujo certro coincidecom a origen de um sistema caesiano oosonal
Convenes L O ponto( i , 0) odgemde todosos acosa seemrnedidosn circunfernca. IL Seum arco for medido no sentido horrio, entao essmedidaseratribudoo sinal negatiIIL Seum aofor medido medid no sentido ni-horrio,ento a essa se atribdo o sinalpo(+). sitivo IV. Oseixoscoordenados rgies chamadas quadrantes; dividem o planocdesiano emquatro esses qudrnes socontados no sentido.rnti horrio, pairdo ponto.
4" N t.
',.'
/
- o i s em dG a rc c
382
O sisema risonomlrico
3. Arcostrigonomtricos
medidasem grausou radianosdo arco A cadapontoM da circunferncia trigonomtricssociamos
Exempbs a) Paindo do ponto e girando uma volta complet no sentido anti-hoio, ssocmos as seguintes medidasaospontosA. B, A e B'l
b) Partindo do ponto e girando uma volta completa no snido horrio, associamosas segnes medidas aosDontos. B. eB':
fi
Exenplo
tX,.
IndicemosqueoeBsomeddasdearoscngruospord=P(-se"dcngruoa").
383
O sistema lrlgonmtio
PrLindo do pono e giando duas votrscompletas rosentido anri-horrio, associamos ssegunrtes nedds ospontos . A. A eB :
Conveno Pa indicarmosamedidadeum arco trigonomtrico, em mdnos. no necessrrio explicilfi I uni d ade r d.N oex em ploanterior.quandors so ci m sr o p" n oB osr r to ,e ,+ . l l ,a .' . *. . nr .n d" . n 5fi rlde 2 rad,
Exerccios resolvidos
:liiilt,:: ocrenim as r. em grals. associadas ao -eaias pontod. da fi8ura. qualo nas lrieis volraspo e riv as (0' << 144 0').
A edid,om gmus,asoci.da ao pontoB, n lrlmeira !lla posdva. 90F.Asslm. temosque a medida associada oportoRi . na seSunda loll positva 90" + 360" = 450'i . natmeir !ol1positva 90" + 2 360'=810"; . naqudtavolkposliva90+ 3. 360' = ll70'. Logo,osvaloes procurados so9.450'.810'e 1170". r:lll oecminu as mealas 1, e .Ianos.assocadas aponto.1,da fiSura,ras quLr pnmen$ votas positivas( 0< r<8n).
Resoluo A medida.em radinos,alsociadaao ponlo , Da pnmeira volta positvx. ,!. Asrim, tcmos que a medida asociada aoponlo: . m segunda voltapositiva r + 2r! : 3n; . m terceiralolta postiva r + 2 2n : 5, . na qua volta losilva i + 3 . 2r : 1ft. Logo,osvlorcs prccumdos so 1.3n.5n e'7.
384
O 3irma igonomrico
R .3 :D e te f ti d a m e d id adodc od. pdnenv ol tapos il i v a( 0"<r<l 0" )quepos u mes m aex tr emi dade
s sus Brr eliminamos do arcodc 11lCr Lodas voiscomplelas. Plm isso,dividimoslll0" por 360": 11 10 . 30'
:eo'
l
Asir,1110': l 30'+ 30'. voltas completas e misl(f. O arcode I | |0' po$ui 1rs r | | 0'. Poturru., 0'. D /ernoque l0 e,ngruu
ii4lr', Dercnind a ndida-do r.o da prlmcira vota positla (0 < < 2r) que possuia nesn exenidade do . l5 r
Como no ecrcco anterio.lanos elinin as \olras compttus ,le ]lA ma.esse lrc nun sona de dos outos ta que un dces rejd o Ldl de lols completd contdas en
5tr
15 11 2
l2n
3L
-.
15n
4. Simetrias
F muiro uril , b .mo. eldconJ r me did r . ". simtricasem elao arcoscom extremiddes u m do. erj,o'(oor den rJ" ' ' ' u r or gem d o !.r e nl .Jn e.rdno.por5i.. o n o. rj Ja r.m3i' ad i r nr e .a ffcos. cacuaos senose os co senosdcsses por exemplo,o pontoMda lgura Consderemos. abai.(o associado medida 30".
PeopontoM, tracemos ts retas:a peeen pela dicuarao eixo dasordenadas, a que pssa origen do sstema e a peryendicular ao exodas rb, i*.. Es.a. rc'r. inr('ccprin r circJnerencia nospontosN, P e q, respectjvnente.
O sim risonomtnco
Os inguLos (pois os tringulos/vot e MOF soconguentes). NOr e MO tm a mesma meada Logo.o rcomgonomnicoru meJe180' l0o = 150".
Anrogmente, remos:
O sastmtignmfico
Exerceio resolvido
medida il$Hil o p"'io M b ngura estasocido I ad. Dersmindasmedidd r (0 < 2n) ' -
Resoluo
l "-4 =4rv
,()
("-=#)"
Sugestes
or^ + =!ll
**."[?),,(?)"o(+]
Exercciosbtsicos
l{$ Detmine d nertidas. em s.us, asstriad$ os potos, B, , B', nd trs prireird voltsposi!vas (0'<r < 1080')-
mH
, em radidos. dsociadsaos obenh asmedidas pontos. t, , B', ms as lrimeiras volt$ psitivas (0<r< 6).
{ffi{
Umamediaa em grausas@iada@ pontoM d,r Igro lado 30'. caculetod6 6 medids ', 0' < , < I 800',s@iadd aoponioM'
347
o sslema lriqonmri
lBll l r: Umr ne.rida em danos asociada ao ponlo,/ .la ' ,, JJ , l'ooe + . 1. pd i d .' r, Q u-i 30rodJ.
:E;slli: Drermnc a medidar,do arcod prifreira!ltapositn! (ff < r < 360"),quepossui a mesma exrema) 1850'; :B'i6i;:;Obtenh a
b) 1320':
-edida
c) 1020..
18r
assocido medi.la2l". :.Bji:ii o p".to u, oa ngua. esr sodsmcdidas r (0' < < 360') assocjads Qus aospontos N, P e q?
:BllrrlO po*o M, da ngura.estssociddo medida c, .* r J,da',r' '-. " ciadas aospo.toslv. P e 0. I r ln r a !!u
iFj: Quas saoc mea;ors (0 < < 2n) asociadasosvices .los rLngul$abaixo?
388
O slsiom lgonmlr co
s Exerccio s complementare
;i:llrt o quadrilleroMNPP, ao lado, ur retsulo. Obtea os v.orcsr, 30'< j < 360',asocla ponlos dosos M, N, P c 0
,uaNAP,'O. !o ado, ocr{tgono C..: o polson , 2n . e grr'.Derpr ', eo. 'a o rc '. - ,r 1 *...i .,J o. xo. orr o\ 4. V. B. v. ,1.P. .I.
Cigli, Se d e l so duas Dcddls. em gaus, asocladas a um mesno Ponto d circunlrnci! trigoolca. eno podemos atum que: 2 . 36 0 ' . d )d : a) o= .
pa r )d = + l . 36 0 0, d g nn , 1 Z .
d) a = 3 + ' 2n . I) a a l gu m * ,t 2 .
C.s':il Qua a
;ll:.i Dctlrrnine a med]lo dco da prlmca vok psilila (f < r < 30') que posui . merna cxtrcmidd d o arco dc I110 ".
of
.o
alJl
-6
O -i:-
rad
389
s e co seno d um tgnomico
Exemplo Comoo aio d crcunfenci trigonomtric unilno (nedd igl 1). temosqueascoordends ponos, dos B. A eB'so:
Noeque:
.-el
Exercco resolvido
n .t j c ^.uld v - , dae i.re;or ' Resoluo
iiiiiiiili
'.:
pr I
ru-
ser 90" + cos 180" substtumdo r lor 30' na expresso, temost = sen270"
-E:0 .
t
,/-t\
391
Exerccio resolvido
fii,'lifo.L"--,r " .u,r o. produlo P = sen 53' cos 00"serI 63"cos 220'
53'. 100".163'e220' peen e o 3! qu&1ntc, respectvmente. Asim, sen 53"> 0, cos 10 0" < 0, s en 163' > 0 e
3. Reduo ao 1qquadrante
O objetivo desseestudo relaciono senoe o co-senode acosdo 2q,do 3qe do,1" qudrnte conr o seno e o co seno do aco coespondente cda un dessesarcos no 1q qudrarte. Par exenplificr, uriizemosa tabelados arcosnotveis:
Exercco resolvido
ji:t: Crlcularsei r50'e co$ 150'. A extrcmidade,l4 do co de 150' perence ao
Traddo por M pependicularso eixo dos senos. obremos o ponto /'. conespondcntc dc ,14 !o 1oquad.anle. confone lgua ao lado. Os ponlos Me P tm orderadas iguaise absciss.s Logo. icmos: sen r:O' = sen :0" : E" cos 150' : -cos 30" = . I e
392
Sn eco sn de um r tlgonomtico
q@ passa pelcenL Tnando porM rLa dr cponLo cunfernca. obleos o P. coespondenl de Mno ! quadr.nre.cnlome tigua ao lldo. Os ponlosMe Ph ordndas opos e scisss
sen
*. zo" =
-'
: oo"
j.
* .: +.
/:. ,r al-l
''/Ll) '
Exerccio resolvido
R:li:, Cdculdsen 330'e cos330'. A exenidadeM d arco de 130' perence ao
'Irndo por M a perpcrdcular ao cixo dos co senos,obLdos ponLr P. corespondenteiteMno 1! quadnnLe. conlome igura iado. Os ponkN,lr' e P tm ordcladas opostas c abscissas
130. : -s i3 0":
= .,tr 2
3,4. Concluses
393
Exenplos
JT
l2 l
J5I
2l
Assim sendo,connecendo-s o seno(o co-seno)de um co do lq quadane, o clcolodo seno(ou quadrnte co-seno)do arcoconespondente n m ouaro sesume, simplesmente, ao estudodo sinal-
Parao clco do sen210', bastaobtemos o senodo coespondentede 2l0o no lq qua&ante,ou seja,sen30', e atibuirmos a ele o sinal do senono 30quadaie, isto . o sinal negativo: sen210' = -sen 30".
Exerccio resolvido
5r exwso E = a2cosl0r + 2abse11r + ,l sen nwl simncd
+ 2 d s en3 30"+ ' zF n15 0" a1c os 300" Fazendo = 30, tmos, = a sen30' + cos 120'
Redlzhdo m 10qnadrdte, obtmos: I a' .or 60" + zab ( sen30" ) + 2 setr30"
d s en30'+ ( c $60")
*z .tl.| )* * . I
a'z
2db + b'
E:
'
22 '
'
2 2
T'
Exerccios bsicos
inm obsene a circmferncilrisonomfic e completed isuadades. a)co s 0 = - ....,m 0: .-..-;
orcos t
= .....,
ffi
394
!a : t
5 2r
5n
r5:rr Sendo lS0'< a < < 270', dsinalea anmao verdadeiral a ) s end c os < 0 b) seno > senl c ) c os e> c os p Bl6ll. Catcute o vatorCaexpsso E = cos 160' + sen70.(Sgesto:obsee qne os rnngulos desracados I igurdsocongruentes.)
l ,
a?r 4r
d )c o . _
.9
395
tao podemos afm{ que: rcl,,ii Se seno = ren 13, )d =t3 b) os cos de nreddas d e I rm exemidader simtricas em rclaeoxo ixo dasordemdas. c) os arcosd tuedids d e B t a nes eLrendde. d) osrcos deftedidas d e Ln nsnaerenid otrn exremiddes simtricas emrel od\o dsordenadas. e) oscos de edidrsd e B Ln nesna e{eidrde ou exemiddes sintricas emrelao aoci^o dasrbscisss. C.5 se .o . o . n.lj..n,:,. |.e. . dr,nr q, ,
. )o = r
b) os mos de medidas o c) os mos de meddasd d) os dcos dc nedidas d das ordcnadas. e) os dcos de nedidas d das abscssasL,o e I l extremidades simricas em reao ao eixo da\ abscissas. e 91ma mesmaextuemidade. e tm a nesma eitreDdade ou m exemdldes slmh cas cm relao ao eiro e tn a nesma eiend.de o m excmdadcs slmhcas em rclao ao eiro
) p r r r r q u e . ' c\ p\ \ J :
, r m : 6 0' e, +h .
:7:11A expreso = \l ,
p.ra r=-e 4 + /t d rE = I
t a+ u t .l t
bf-
t_
rr
,+
I
b)-l
r')|
Miii
! )2
+
.,7
, comt + 0, bLh-se:
bl l
. ^lt
(natec spl o valornumrico deD. ondeL : (ser + cos)r + a )1 2n . par = --, .6 6+ 5! ,5 .r
V!l
e:
-1 .2+3 r5 ,
. 2 3"1, o)-
I. 'o ts
Gaptulo 53
Senoe co-seno de um arco trigonomtrico
:'
*" -:
MP
I
: o p'
Note que asnedidsOP e MP so,respectivanenre, a absciss e a odendda do ponroM. Verenosa seguir como ampliar os conceitosde senoe de co seno de urn arco (o nslrlo) paa qulquerarcotrigononrrico. Definio
, -,
t. r
390
Captulo54
Re d u o a o 1qq uad r an te (g e n e ra liza o)
tr
. s e n ( ,r + a l = se n a . cos ( + ol = -cos ol
Se (t fo umanredid em gnus, cntoes sasrel.esdevenserexEessscomo: sen (180" d) = sen d; c o s( 1 8 0 "- 0 ) : c o so i se n( 1 8 0 ' + 0 ) : s e na ; : c o s( 1 8 0 ' + 0 ) c o sd i : sen (360' d) sen a; cos (360' - ) : cos ([.
Nota Mesmo que extremiddc do arco de medidao no sejaponto do 1'quaante. sctcsanrefloes contjnuan verdadeiras. Venfi qucl
Exerccio resolvitlo
R.l Sinllinca expreso E: scn(180" d ) sen(180"+ 0) sen(360' d) seno e ser (360' o) : send que ser (180" d) : send. scn(180"+ o) = Srbcmos *ro-( rn ) ^ - * ., I \er6
r) =
8c os(
r + c os( n +t r )
8(
Note que as extremidades de arcos de nedids opostas tm ordenads opostas e abscissasiguais, isto :
Exercciosresolvidos
( 30")ecos( 45'). l.H,a:lll crcur scn
s b e m o s q u e se n( o)= s oDoec os ( a) = co s o.
sen 30' =
"-.f
*l=-,*,'=
( i)
= j-
" -.
= co s 3 00 . , 3001
t'
'n = o z
+ ". + ",
Consideemos um arco de medida e. com extmidade no lq quadrante. Vamos estudar as rclaes exisrenres ene o senoe co senode o com o senoe (o sennde cdum do\ ac*.
3n 2 398
37r
Rduqoao rqqudfn1lgnrrizao)
1l
ct
Os tingulosOMP e ONQ so congrueDtes. Logo, temos: I. a ordendade N igual abrcissade M, isto : II. a .brcisM de N igua ordendde M, isto :
rr. i;
r ---t-';.
+ c*
3.2.Medidascre f
Os tringuosOMP e ONO soconguenes. Logo, temos: II bscissa de N o oposto da ordenadade L a odenada deN isual abscissa deM. isto
3.3.Medidasaef -ct
Os ngulos OMPe ONQsocongruenres. Logo.temos: I. ordendadc N o oposlo dbscissa deM, IL a abscissa de N o oposlo d odend
399
3 .4.Me di d asa"3f **
' ( *.")
aabscissdeN igx oenada de M. isto .
Nota Mesmo que extrcnidxde do ato i no leja ponto do I o qudraDte. as oito relaes aerioes con tinuam verdadeis. Verifi quc!
Exerccios resolvidos
.c aD en oo rtu e f s . fd h u r o r o \ ' r .r d !\ t{ c !\ .. o :
+d rsl
lr ,
+ @1 .
J De m o q n c o( \i ] f| | c| ' i | ' ,
48 55
n l ;+ " J +
-( 3n \
" * . * * . * . ( ; .f
"
* (*
")
". ."
cos o+ c os d I c os dr
2 c o sd
400
Reduoo 1!quadrante(sene.alaol
Exerccos bsicos
Eil Simplique a exprso E : c ' tlb0 "
cos 0
tr)
r os L 1 8 0 ' + d )
u)
cos ( 180'
3 5'
,B.3lr: Obscwc a figa e dssnaev ou F: a)sen ( -d l: se n 0 b)cos ( - d ) :c o s0 c)sen ( r+ d ) : s en d d)cos ( r+ d ) : c os d e) ser (2r 0) = send f) cos (2r u) = cosd
R4ll
E: Snplifique!expresso
3s en( n
0) + s ( r+ d l
.. f D rco st
.r )
"".{+-')
s e. l ; + xl m s
r+ sn l + r.l
401
E x erccio s complementares
C,f :r. Obseddo circunfdncia trigonomtica aolado.complete d iglaldades:
c)sen(n-a)=
d) cos (-d) =
"(+'+)
= dr
e) sen(2 - a) :
f) re l;i + o] = . 3n s)c s \2
h) sen{t! + a) = rr cos(r dl =
"**.-.
(+ -
(d + )1 se n (r--z ) . a* , (! ' l
a @s [ ; +. .] r r si r -r l
'v,
',..(';;;+l;f
) u*',l"'
"r ]
o -f
.f ,'r"""'
"r r* '
oz *' i
".,a
e)n.d.a.
or
- .i
|,
a r-z*,i
-. f
a)o
402
,r -i
oi
0,,+
E+
Gaptulo 55
Relao entreo senoe o co-seno de u m mesm o a r co
1. Relaco fundamental da
Dado n arcotrigonomtricode medidae, tem-se: Dmonstro
Seja rnedidde um aco com extremidade Aplicando o teoemde Pitgoas no tringuo OMP. teos, (MP)'1+ (OP)'z: (OD':.Ms saque:MP : send, OP : cosde OM - 1 bemos = 1. l,ogo,temos: sen']0+ cos':cr
Sejo medidade un co com extemidade numdospontos , B,l ouB'. No p o n to ,l'z+o'z - 1. No p o n t o B ,O '?+ l'?: 1. (-l)':+ No ponto, 0?: 1. No p o n t o B ',0 , + ( lP: 1.
Apcandoo teoren de Pitgors en cadaurn dostringuosh.chuados, temosque: (MP)' + (OP).: (OtO'. ' Em cada : seno, op : cosd e oM: I (mjo). um dosrringuios, podemos escrever:Mp Assin.lsen alr + cosdf : t: Lembrndo a propiedade do mdulo de um neroreal: , : _!i,temos. finalmenre: se nrd + c osr l:l. ( c. q . d. )
Exerccosresolvdos
R.l snu .. .c ,, " ; .+ " n .( ,r cur J, ..\ do,do .o .o
""""
=1
Irl* *-.
o. . .
F ' /e n d o. . d -
.
c r. [, . rem ,' .qu. : .e n .
:"6 -5
"*,: +
-:E.
404
Note qde ft = - no convn prcblema, los, sendosenr unnnero real,temos o ab$|do rtLogo, tu = 2 lh.l iii.il Resoler a equaio n vrivelr: r 2 + 'sr d =0 '|
21' [ * i.
,- -
212\end
Ento. ,S: {1
Exerccios bsicos
wtorc." ;,ui -i ' j' ' d'en 2ncdrcureo\do "q*n'"'!a' z*"" ]1+ : f '-t<'t
que sno= j ae d. sabendo c"r."re. li$.S, ""r". ""s sendo sen r: 1fii!lfi a""i, ,. ", '"r".". dese -ecos '. que sr= + ortenran,ne n. oenodo l-irffrj "*': = iSffi oetemineovalorae.d".od.q*,e"' +
*' " d = 0' ? + + *nr libi$,iiR"'.'" " "q"".. varivelri cosr+ 0: com aexpresso, simpmque l{.|,?ii!ll
,*+.*'l+-'l-'l+ "J
+ <r< substiru (sugeslo: o larordesen ', 'alculc
que 3 sen'1r - asenr + I =0eque0<< docosrsbendo rremirco vrr iWA$,$ que + cos' r + s serr &iliiiil sabenao s = 0errue f
405
Cacue o valoda expesso = sen10' + sen:20o+senr30o+ sef 40o + senr50. + sn,60"+ + sen,70' + selz80'.
lt ore,r," .
".r..
a"
, = "presso -l!!::g:!qj9:.
iEiffl sar"""q"",
f r ct r + m s : ' . 2 r co I seD
I
il
Deteminez- (Sugesto:eleve@ quadrado mbos os nembrcs da lrimena iguadade.) lffi D o conjunlo souod! equao do ? grauemr: ". * ,- .. ffi '" " =0 .
As razes da equaao do 2 grau, + + + 1 :0 soseno e cosd. Detemi* r. (s"gotao' o prodltod lazes daequao do 2qgraud, + rr +. = 0 so, respelivmerte, S= 4."::)
"**"
lffi
aexpresaoa: 1J1ft
a ) E= L c os r b ) : l + c os r
, p-"-,,+
r,equivarente a:
e) : 1 sen
c )t = 1 d) E:l + s enr
qua. .ao asraks dequao do? srau: rou".r-Se) r' \eno - .\ (u.
-. 2 .o . ol l)
"'_ ' f - . ' ., _ . ' . " * "
*"
"
- 0.."1" O. .
, \e nd 'l . end - l
|:
. eno . en .t I
2 ( o . - l/ I I
co\o
c)c osd + ec o s a
lffi
406
Captulo56
Equaes trigonomtricas em seno ou co-seno
.. or sen-r: "tt 2
c) tgr,- tg = 0 df nl;- rl+Lo sr:I
l \
Exemplos .t
b) seni = s
o- "' =
E
t. ou
407
Equaestisonomtics m 3
tl
Exercciosresolvidos
I
i: E nf ,: R : c s ol \ cd r ea u ( ; , e n , I . or,0_ 2n. D e ' er no oc r e mr n Ju \ p o n ' o .d d c i r c l n te r " ci a rr . { _ r .d q u er e mo r d e n r die . uda -, .u n lme Rgura a lado. Os vo.esdc r d pnrer volLapositiva pa os .t_ quassen = sao: 7 5n
.+t
408
Equaestriqonohtricas em s
4.2
D"r"U
'
2n
I
Obsle que os ponrosque posslcm o co seno ieud a !o 2! e 3! qdmtee, t lcren.en poLnto. n,-()esLo nalabel dosarcos notiveis.
Pua podermosuilizd a Lrbela.vmo\ bu\cano I'qudrte um rco uxilir. sto , o lfco (da rabel)
io..'scm e ,cuar J +:
dt ar :
!. =lL 33
Resoho Dcvcmos deerminar os pont$ d circDnfernca que posuem ordenadii8ual a l. lrgonoDtrca conlbmc figuru ao lado. O nico porto da circun incia quetemordenda I o pontoa PortanLo:
:L og o.) =1 :
DcvcDos detemm os pontos da circunfencla que Lmabscissaigua a zdo, co.Jome frgun .o hdo. Os ponos de abscissazem soA e d . Podo:
;\
tr
ln
lr
Jr l
2, /
409
em s Equaes rrionmtics
Exerccios btsicos
pda 0 < r < 2. fii:Fl;i n.sotua "' "qu"0".
.E " r* ,, =. i
t 1- . ' = 'i
c )co sr= 1 Oms r- -s
o *" =
0 scn : - 1
.,ms = -.lt
i) ' en ' =3
k )cos : -5
pea ff < < 360'. decada umadasequaes, o conjurtosoro i:d:li: Detemrne .1 e )sen :0 nl *.r= O*. r= Z
.) -" :-+
c ) s n =r
n-.' =f
s) * , , =-+
i) c os : -l
j )s e n - 1
l-.
-r."",.
[". 1-]
fa ft = o Resolva aequro sen 3r = 1,lam 0 < r < 2r. (Sugesto: i,HS?: =o<
+,
osvalo.e! < zn .'. 0 < d < 6riresolva a equao se.d = 1,p@0 < o < 6iI:enconirados f ded, subsntua a por3:.reomddoassin vdivolo.inal.) sen = sn dequao irli::,i petemineo corjuntosouao f. dequo cosr = c* it:i5,iir; obtea o conjuro soluo |, '. lara o < r < zn. *i"** u = to, znt
prccue nacircunfernci ignomtca os aeqDao senr = cos r, pra0 < i < 2n. (Sgstor liold.l?lResolv iguis.) pnlos qDe tn abscissa e ordenad 410
Equaesl.iqonomtricas m 3
of
!![]-ilj
o
b)'!
")+
of
-. l! '.J
u)+
o f;
= r,pt"o<'< z'.e,
o!
o!
" r{ a )n
i,lf$., (c"'s*ir) a)2
b)2' !
o!
of
of
) 0
cos + sen r = 0 nointwalo [n. 3n] : o r."ro derazes daeqao d) 4 c)3 b)1
411
Gaptulo 57
Equaes na formafatorada
Exerccios resolvidos
(2 sen': r illi+ tesotver lea o < x < 2n, a cquao Pclapropdedadc do lrldulo Dulo.temos: I )(1 cos- 2) = 0, para0 < - < 2n
2se n r r r = 0 = s en r : .$
* -"
z =o +o s r:
"lt
,
/'-,
L =: L L =: L
'!t"l t;
\zr 'l
'i
L: ] L
5r
3 n5 7 n n 1 4 412
47
R es ol v er a equa o 2 c os s en r
Ftonndo o primeiro memhrod iglle pelo casodo fator comum.lmosqu: tenr (2 cosr Pelp.opriedade do podDLo nulo,temos;senr= 0 ou 2 cos l:0.
L.c".s-10...+. +
ffi nesolve. a equaao cosrsen - cos' + sen r - I = 0,pM 0 < r < 2r.
R6olo Fatddo pneno nemb|o da iSualdade pelo cas do grupmento, tems que: ' i se- I - l' (, . . ,scnI lrco.) l/ Pelaprolriedade do produto nulo.tenos:senr I =0orcos+ I =0. 0.
"",",r:l+..
43
Exerccios btisicos
(8 sei: - lX2cosa+ JT)=0.pra0<r<2:r. Resor'a equdo .'tlli
. i : j : Dele ri .e o co n iu n! olu c; od d eqr J r ; o:
r '* "' r
Ei*l' consiae.oaoo
que, cr Ar a \d n . , e ucr d. de
2 sen cosa cos a = 0. para0 < < 2n? (Sugeo: ltore o lgi-S;; q"d c ...j."r. r" uod! equo " nenb.o daigaldade.) lneo a equaao senl cosr cosr = 0, para0 < < 2n. liLl Resova ,1it D o conjno soluo da equao 2 senJcos 2 cosr (Sugeso:fatoreo primeirc membropor agrupamento.) sen + 1 = 0. no universo U: l0.2nt.
Exerccios complementare s
: ! * f, i i i l e so tv aae quaaozsenc osr= senr.p ar a0< r< 2 n. ( C u id ado : no di vid ao s.l o is ehb o si l ielardade po senr.) ' :.1# lij# xemte o con;unto soloda eqnao cos (2 sen + l) - 2 cos:. para0 <a < 2ft. (Cuidado: pof cosr.) no diyidaosdoismembros daigualdadc Obtenh!, no univeNo U: soluo ila equao senlcosr - 2 sen:r L0.2nl.o conjnro cosr + 2 = 0.
oe o conjuto aosvaloresde, 0 s r < 2n. que satistqam a igullad: sn \ + I =, * senr fr (Cuiddo:imPonLa de exsiencia a condio cos + 0.)
= t * 1ii',,'.
'c) cincorazes.
c) hsazes.
d) quatro mzes.
4. 1 b,) - 1 1.rI 4 4I
.' '^
,n
l.:
"
14
Captulo58
Resoluo de equaes trigonomtricas atravs de equ a epo s lin o m ia is
1. Equaopolinomial
polinomial todaequao Equao quepodeseescira comoum poinmio igualado a zeo. Exempos
) 5r, 4t I = 0 (equao do 2qgraul. b) 6t3 2t1 4t : O (equao do 3q gau).
Certas equaes gonomtricspodemseresovidas com o uio deumnequao polinomia,bastandoparaisso umamudan de varive.Observeos exercciosresovidos.
Exerccios resolvidos
z sef +sen-r :::llinqorcr aeqmao 1=0,para0<<2r.
Rsoluo F endosnr = r. temosa cquao do 2! enu: 2t 2+ | = O. . L:l, 4 2 ( l ) .. :9 .., = 1.
=1.
:t o u s n a=
5rt 6
: 0, pan 0 < a < 2n. R.2 : Resolvr 2 cod r 7 cos? equo - + 3 cosr Resoluo F endo c o s = r i 2 1 7 t' + 3 t:0 + t ( 2 t' _ 7 + 3 ) : O .. . r = 0 o u 2r r
Como cos : t, temoscos : 0 o cos- :
7 r + 3 =0 3 r = :
I
our=3.
t
415
Rsoluode equaesloonmt
. ou cos : 3 > !, poso navb do co'sen |. . .. ln ln n 5nl , T ll R i 3 : r' iR.s 'l or rer a c quac o 2 cos ) + s enr I =0. pd a0= r <2 .
uDacquao aprcscrlr senoecoseno, umrecrrsomuiioiil usa undasdcntidades: Qudndo senr : I cos: ou cosr : I senr r. pda nnslonar equ!o noutra quclprcsc \enoou co sno. cqui!alcnic, nlc somcnte peloexerccio po | sen,. Na eqaio lamossLrbitun.osrf, Fopsla 2(l s n,)+sen r.e r'a! 2, l=0..2 I 2s e :- + scnr t, . r I t6 4 l = 0. . 2senr +se nr +l = 0.
lol enJ.P r
Asi m, s n: -+ s : I
Rcsolendo s equresinedlas anLenores, a pnmena voltlsili!. emos:
4 16
Exerccosbtsicos
i!ili::Rcsol!!. equao 2 scnr .B,;2 o"L"*in" n sentr I = 0.lda0 <r< 2n. ntuo.lequo 2 sen: senr sen r = 0, pa.0 < r < 2r. "nn;'nr 2 co, + 3 senr l:0. a isualdade It.ii:ii olt"nt'u o, u"to'"' oe, 0 < r < 2n. qucsalisfaan no unilerso U: t0.zrt.
I : 0. pr 0 < -! < 2r? iB:]5-l:ii scnr + cos: aual o coijullo soluiodaequ!o o universo r./: t0, 2rl, resolva a equo cosrf, scnrr = l ,6 Conslderando L:t,l S.,tto O< r < r, Octemine 2 cosr + o conj!nt{r duo daequao D o .onjuntosoluo da equro 2 senr a lrir,: iF9tli:Resnvd 2 cos: 1 : (.pna ! c,luo cosr = O. "[ I = 0.nounivcrsoli: t0,2rl. =.= +
*luo daeq!o 5 senr lo.tili:, Orle " -r:"rr. (Susesto: cosra= (cosrr)1= (1 se!'r):.)
= o ")*",+ '[ Su ge o:as om aeoprodtrtodasnz esd aeq ua od o2: g. au a- r+ J+ .: 0s o. re sp ec iva men te , "\
s: ;" ': ; )
,;;i:,:: n.roru"
\en: = ser 2 ) : sen:r + sen, l : 0. pa0 < < 2r. (sugesto: " ",louao ott"ntuo roluo dequao co* + 2 cosr = 5 2cotpda 0 <a < 2L ::G':i "on;unto c ' l^ l 'o' \ -t : qe o:co <r I ) l
co . l. ' co \ ' ;0 '
r v2 , rc v\p ,
r )r= o
- r .n 'o - ,
" _' :a
I. .
o rr=T e )r:2 d ' : I.
= 1, pa 0 = < 2r, l d) 4
e) infinil.
411
Captulo59
lnequaes trigonomtricas em senoou co-seno
\ eo r > h c o ix - ' k
c o 6 ,r < l:
co s sl i
:co sr rt r .
a)senr> I
u"."'= |
Exerccosresolvidos
R.l R e . l v er a in eq u ac a oin i.| J E0 ., 2.
"'
ig""i,
"l
so
"f
-"i".'
o.l*
L os o, s= l ,e Rl + =,=+l
418
Inquaes tsonomicasem
].
w" o =
'
. z'.
",.r,**".**
q*
e +, ]. ,oro,ross,re+
+ 1.
:Rif
Re,olrerinequqto
i_' 'en,
0 - , . 2'r. Dd,a
+_.
4 tr .
A naior dincuddedessa resouo a ndein de se d a resposi.pa eirtendero poilu da foma da respolta,vmos "eic" (rcnfice) a circmferncia:
solDo d .euio
1 " .. ] | "]3 . , . |
Loe o. s-{ , eR o .r + *
Br4ir.i:Re\oherInequa(erc\,
F r.,
- T ' ,^J
pda0 2r.
a " ,
419
nequs tisonmtrics em
^**
" ,- *l
l
l c o s= r.
Resoveum sstema de ineques signfica enconaro conjunto dos vloresda incgnirqur sdis famrodsxs inequaes do sistemx.simultaneamente.
Exerccios resolvdos
.5 R... |\c r p,m, 'r ., { .r mr dein eq u ,l or :
lfnr >2 )
l "E lc os _
,, 2
L 6
ll! l 6
-'
(n)
1t!
IL
!L
Loeo.r:1]x t
.r<
qzo
Inqus rrisonomrlcs em
R.6
parrn "a
"".,
<-'.<
O conjunLo soluo do siern a nLesco dassolues de (l) e (II). RelilicandoN circunferncis. enos:
o+,.
Exerccios brisicos
pdr 0 < r < 2r: : lr Resolvas seCuinres neques.
."8
.t
f) os t > : r j
,)*r,= +
o*"'= +
421
nqus tisonomlicas em
iE2::; sejam osconjutos = e rlo <*< z^"*'"> I' < deternineA n B. ;1.
- l' c q o tB:3'i oroo.o'conirnro.,r 'l
dtemine n d,
tl
" r={' er
'o.,.n,
,l
" r={' et
o <<2re cos>
tl.
irie
o"r".,nin".p-uo<<2n.oconjunlosluod"r**"{::l:; :i1,: i9ii,il l"t do! !lores de',0 < r < 2n,n* *,*"r".*,"-".] ( '"'''t t
-i*.
-";'"r. r
t ..",".* *j :'
['''- ,
[" ""r
-
Ex erccios complementsr es
iei : i : 'i R s olm aineqnose ncos>0,pa.a0< r<2n. :C:Z:l:i DeLemi'o o onjuto a >0 l ssest o: - 1;]: souoda inequo 2 sen cosx < 0. pda 0 < r < 2r.
:;)
i;!li;: obtea o onjunto dos valoresde 0 < r < 2, que satisfam a dssuldade
" r f =' . $
n
o*.,="
j
o ]
<' <n
tt !
." .1 !
o o=,< f -"=,. +
c)0< r< + o u+ <,.2'!
422
Captulo60
Resoluo de inequaes trigonomtricas atravs de po in e q u a e s li no mi ai s
1. Inequaopolinomial
Chmase"inquao polinomialn incgnita-v" odainequo quepodesercoocada emumads p() tormasP() > 0, P(r) > 0, P(,r) < 0, P() < 0, P(_r)+ 0, en que un potinmjo. Exemplos a)r'] 5-+>0 (inequao do 2qgtr). b)jr-4,+3<0 (inequao do 3qgrau).
Ce8-sinequaes trigonornticas podemserresolvidas trvs de jnequaes poinomiaisauxilires, bastardo paraissoummudana devive. Resolveremos lgras,corno modelos.
Exerccios resolvidos
:tl:,i Resolvera ineqao 2 co* r cosr < 0. lra 0 < < 28. /<0. Faendoa mndana dvaivel cosl = r, renosi2/, A lnno/) = 2tr -, temo grfico
.,.+1
423
*,_
Resoluo d inqusignomicas alrv& d inequaespo lnomias
2 cosr + 3 sen 3 > 0 i*iiii otte.. parao < r < zn, o corjuto soluoda inequao: Resoluo LenbEndo que co* = | - !r, . pdeos escrever inequao na lorma: 2(1 +2 seDr ) + 3 se r - 3 > 0 + + 3 s en 2 s en':r 3 >0 .. - 2s enr 1+ 3sen I . lemos:2 s - 3 ser -r + I < 0. /, oblemos: 2rr 3/ + I < 0.
l > 0.
3r + I ien o grfioo:
+ .,.t.
\=''/
.'
- Loeo, t
Asim, oconjunto soluo darnequao s = R"'.r,"., p-" 0 <' < 2n.o ssrena: l:*i:i,i
RI
5E
J! I 2)
2s enr
Ts en + 3>0
Resolvcrdo cadaumd das neques do sisema,temos: L 2 sc n r T senr +3> 0 Efetando! mudma de vrilel, sen: r, oblemos:2) A funo/(/) = 21 7, + I1em o grfico:
7t + 3>0.
424
F e so lu , " o d c
eo dL, 'iO
o- c l '
a.
.,"".= +
ou r > 3. Logo.Lemos:
. o u s c nr > 3 + l - ( r o somaior v alorpo s v elparas enl). o corcctivootr i.dica x uniaodas solues dxs inequaes urc.iores. Loeo a soluo d! neqrao
*r r =
(r. rr)
!-4.
5n r-or:n. s =L e n i L
=..+
:,1':lu:li:ril,':lt]!rt',1:::
:1
Exerccios bsicos
fEilrt,i Resorv! a irequao 2 ser: scn < 0. pdr 0 < < 2n. ,[ sen-.>0. soluo tB;zl:l:Ot'tea, pa0 < , < 2n, o conjuno d! incquao 2 senr I
B:3r,:r, Sedo0 <-! < 2r. obtenho conjunto doslaloreq de-quesaLi\laan adesguadade 2 co s r - 7 c os r + 3< 0. 8.4' 85. 8,6 Delemnco conjuno dosv(es dcr, 0 = r < 2. deodo qrc 2 cos:r - 2 \cn) r Resolva.pan 0 < < 2. a ineqnaio 2 sen?- + 5 costr .tr> 0. soluio.lainequo 2 cosrr + 5 seni Qual o conjunto 8 < 0, paa0 < < 2? 1 < 0.
425
Exerccos complementare s
,ef lii* o .r" '*"" o. ,o'a ro, i*jri #ffi d e, .0 r' 2 ,r.d modo e que c2 o. r 2n.demodoque 2 -2 .o r > pamO<r < 2,r,a inequao: nesotva, 4. o! t2 +2 Jr ) cos + " <0. 5s en( r) 2. *" *' - o. otrent'o .0.. , o menoruatorde
r *., l
<'= " .
, - ,r .
o0<" <+ -f
o ';
c)0 < a< r -
.,.".
e) n .d .a .
'
) n. d. a .
b ' r.' +
ffi
0,0.,. l
e)o' <x<1 80'e r+90..
(F.eC.u s-tu c""nia sP)Se e l0',3fl't e sen r > sen!.ento: a )0'<r< 90'.) 90 " <r <n0" . b)0'<<180'. < <240". d)120"
426
Captulo 61
produto Inequaes e inequaes quociente em senoou co-seno
Tcnicasde resoluo
Exerccios resolvidos
i.rEj?resot,er,pmo<r< (4 senr 2n. a inequo lX2sn ,6)<0. Resoluo Eferodo a mudda de v.rivel sen : r, obleos (4t Estudmdoa viao de sinal de crda una dls funes:
1)(2l
"
) < 0.
6 :4t' - t . s():7
^lt ,
. Grfico de /
4r r: o = ': + * , =+
2 t. Grco de I
-E 13 =0.+
t =:L
427
+
2r- VT
+ +
.
+
+
1"c..*,,< + -+ =-,=+
+ - +
2 3
, ' r.
=.=rlll
0 .p x ." n
A1avs da mudan de vanvelcos = I, podemos escftver a inequii$oba fom co nd.. oJr e\ F lin cra2r : n
1/r : 2 + "12
< 0.
"
i I c s(r): 2r + ,, . tenx
. Grncode /
1 t, - t:o +, : + -'= +
+
424
. Raiz de g
_ t; 2 t+ J 2 =O -
L=
:T
P"-t"+S=0.p".",. + "" + = t=
Loso,co+^ sr< +=-" , =+
N circunfernciatrigonomtrica, obtdos:
;,
=" *
^3
,* j9.
Exerccios btsicos
(4 cos: a inequaao Itilii n",oruo,p-no<"< zJi. ' 1X2os' - !6)<0.
4:29
'$ii::: o"t--i"".
|)(2 sen,
I ) > 0. = "
;;
= 0.
1)Gef
E xerccio s complementdres
a inequaao 4 cos:a :iiiij,lnesor"a nebD da inequao.) 2cosr-2cosr+ I >0.par0<r<r!. (snsesto: fatore o pnmerc
soruao d" i'n*et" itffdl' o"t"..i"". p"- o < < 2'!,o co.junto *,liii ort"*". ""':,"to
,*lO >
+;lO , *;
<0.
aos varoes de r,0 < < 2,.d" ."a. r," --L ' i1Si:i r"'"r'" i""q,"a. <r.pda0<<2n. -t . T :* "
(
strsesto: csr ouplade.i8uddde d equivalenre ro.A|f*
f, t *
I
.,
'
_L, | r- senr
| -) a ) l r R l0 < '< + 1.
-
o[e r
] <' <r *
3rl 2
b )J, R o<<
dn< r< +l
.'. '^I
ilif.,.li rumst o
"..:'.r.
l'
4,
.r
3r t. tl 'r 4 L"l 2
7 ,r r 4
.': l+,+[,]+
lVil lunica.p-se) nt"-irc !ra odor, r e R.
-L
{30
62 Gaptulo
de um arco Tangente trigonomtrico
30'. do nguo AOM tambm A medida peoponto: Sejar eta peryendiclaao eixo dasbscssas do rio OM inercepta a retI no O prolongmento ponto 7. No ngulo AO?, temosque:
C o' n o O
'g:0":f
*il#i$ F
7' Assim. tg 30" a mediddo segmento de ul de rangerrc P .ru e 'rend enn o' o c onJ .iro aco tfigonomlrico, consideenos como eixo das ao eixo ds tangentes o eixo real /. perpendic o.ig em me.'n., orien,a!nd A eo d b. cr ssJ'. com
nsente de !m rcotrigonomtco
Deflio
;-:
lil:l
Obscrveque o pono Mno pode concjdir comB n. n o m A . poi . o. pr o l on Jm en ro . rJ o. n A d .\ ( O B nao . nr er . rp rd no ei \ o dd , rJ| , d, n re. . Po, rsso diTemosque no cxiste tangenlcde um arco com exemidade em B ou B'.
n. Se um arco,. Liverextremidde no 2! o no 4q quadrante. enoo proongamenlo do mio OM ntercept o eixo das tngentes em um ponro de ordnda negativ:
Por (I) e (II) dizemosque tangente positivapara acosdo l ! e do l 'q usdr r < e ne gr i ! xpJr r a rc os do 2q e do 4q quadrane.
82
ngnte de um arcoisonomtico
\+
Exerccios resolvidos
de: 8,11, calclaosvloes
b)L g 0
,/
t
b) A extrenidddedo dco de edida 0 Rd o tonb n. Probneando o raio O . imcrcepramos o ero das tangenlcsno ponto, cuia odcnada zero. Logo, 190 : 0.
a) A eremdade do no de medda r rad o ponLo. Ptulongndoo raio O. interceptanios o eirodrs lnge.les noponio,1, cuja ordcnada : zero. Logo. 1gr 0.
r' o
r'
d P o ofx ,l oJ . ,. +.
r'.l F,qr'-
13'lg 190'tg 352'. ,!.2:i Detemina.o sn! do produtoP: .ls Resoluo l3', 190'e 152'nextremidades !o l!, no l'e no,1!quadrane. reslectivanenle. Oslrcos dc ncdidas Logo-re 11"> 0; Lg190'> 0: g 352' < 0. queP < 0. Assir,tcmos
433
1.2. Teorema
e cos o + u. etao g G : Demonstrao Faremos a demonstrao penasno 1qquadmnre-.
L .o r r -Ao t t p - # = #
Z =rg o , OA = t.
(,:.q.d.)
Exerccio resolvido
,fi*|ii:r s"u*a" q*'e" = zoqDer < d <
^*"" I
(I) e (ll), lemos: Substuindo
(2 cos o)r + cos: o = 1 . . 4 cos, d + cos, a = 1 . . 5 cosr d : I . . co o =
tt s e '0 + c s r o =l
s en ra +c os r d=
1. (l l)
.ta
5
-, "
: - 4,
Fuendooso= f
"-r'r."*-**,.:
- tf
2. Reduoao la quadrante
Vamosestudaras reles exisrentes enrreragentes de arcosdo 20,do 3q ou do 4q quaanre com os arcosconespondenes quadranre. no lq Paraexemplificar,sarenos a rabelde arcosnotveis:
434
anqente de um arcoriqnmtl.o
Exercco resolvi.do
Itiiiill: c.. . ".'io .) 19120 " carcnrar: d" r,beladosecoslotvis,
b )tg2 10 ' c) tg 300" b)O coftspondete,no lq qudnre,d extr nidtdeMdo rcode 2t0' opntoP,extremi dadedo arcode 30".
a) O corcspondenle. no 1! quadran, d extt midade M d dco de 120' o pont P. extremi dade do co de 60F.
'|*
r,0" :
Como os tnngos OZA e O?!'l so mgnentes, opostas. segu{equeosp1os T e I'm ordndas l g l20 p= rc 60' :- ^ iT. Logo,c onc lu mos
oposlls. se8te seque os Pontos ? e I' tm otdenads Coo os tiilgulos OT,4e Ot socongrue.1os, Loso. conclunos ts 30tr = 1s60' : Jt .
435
n q e n t ed e um c o l qon om r ic
Nota Exisndo a tangente de a. mesmoque a ex!mid{edo arco o no sejpono do j q quadanrc. as 1rs reaes aneriores continuamveddeiras. Verfique!
Exerccio resolvido
. t e( 18 0! t) t 8( 1 800 +d ) sin p iticda ex prrs o. c omrgd + 0:r (30" rg d) (esoluo sabemos queLg(180" o)=-1gc.tg(180 .+ o) : Lg ocr gi 360 o d) : 1 ge.
As in, =
r sd: : l e g
r gd
...t=
_2 8
B
...r =2 .
436
ngniede um rcot'gonomerco
N , r iq, re' ^ p olnns J mcl ro'du Jin' qfe ps'Jm pel.sextrendadsdos co! o e d inerceptam o " \o d :. .r n! enr e' rm punlo' Je o-d'nid r' opoas,contbrmc figur ao lrdo
Exerccioresolvid'o
h6ijir Calculro valr dc tg ( 0') ( o) : quc1g sbemos so Loso, ( 60") :
= - . rsno"
bsicos Exerccios
ili:r:cul*I", a)tg 180" b ) is 360'
' .q, . I i" - * n ; ' n ltr i: ' l l c u l en' 'l * r n' o '! ' t . l r ndc
270" c) Lg
c o\ o
:Bl:a,ls" hendoqu e . p ^
.: S . ,b -nJo qu -, ' r,,e,en, a'4 \ob.ndo
Co l:br.l:r
r .
"
r +. ir'
"
r'in" rs
c) 19225' i ) 3 1 5"
o auxliodatbea ds dcos notvis,cdcole: c ) Lg310' b ) t8 24 0' a ) ts 15 0" , t' " tP .- n. !' | 1e- ,
d) 1g 135' lll
437
anonted um rcisonomtrico
# ffi*
#ff
lcI?I--sL.
b)ts( 1201
lBiE Calcule:
4 ' e+J 1
fECE s,mplitrque r e\ps( E=
' ,* l+J
sen( )
o* l +)
. I r a se n r + 0 e co ( r + 0 .
:*, sen sabenrroque0<< . deremrne o vo. detgr. f "r'e:-.' ;i ii# s"lenao,tu" cos)+0,cosr cos:!, + sensenrequeE sencosr'+senlcos, ent-oE cos cos ) - snr setrl "o,, equivlente a: Lffi ,, / - re r ,s. .
b , t -. e. ' iriffi iffi* | l Ct
. .
t i ,t
g' _ ,1,
r I ' - .. 1 - L lg rg',
e,f
.ej .8r
om que qua,lrotes o lroduto sen tg posirivo? s"nao u ."aion ae um arco t.igoDomhco com cos d > 0 c tg d < 0, derermine! que quilrre " do dc de edid! o. lertenc extrcmidade
stesdos vestibulares Que ,f f i ,r ",* .sc,..,g i ", " , I - ' i. " , ^r . , a"-,*,, , . .2 o,+ ,1)i
r i
,r,ando-o.0I
lU t)
", g o o "
cj n .d . r .
, , . 1 ) o I
lji:i:: C*p spl snr,*a. q"e rs : a, calcue em tuno d 4 o vaof da expres,- r : *]#i, se n r + c o s e c o s r + 0 .
438
Captulo63
Equaes trigonomtricas em tangente
::lcr_rl
em que,t umaconstnte real, denominada quoimediat em tg _r. Exemplos )tg : I b)ts':
!5
II. Simetrias
439
Equ(e6trigonomdtricsem lan9cne
Exercciosresolvidos
R1 Rc .o . \. r Jc q J- ,f \ l. ! ", rt , ' 'r Resolugo MdcaDos no cxo das tangcntcs o J)onto P d ordeada gual a L
Tm.mos porP. reta que lassa pelo ce!o d! ci. cunfencia trigonomtlica. Tal reta intcccp1a a ci.cu.ld.ci! nos ponto\ M e N. Os voe\ d pnhend lota p$idvr x\cixdos aMou /V so s
Loeo,r=
ou =rT+
= 5n
R e so l ve a r e q ua o i g f, = it*l;
1,lda0< r < 2n .
Malamos no eixo ds tangentcs o lonto P de rdenddagual d i e taos po.P a ret que peb ceo da cireunl.ncia, obtendo M N. ]rLlssa
As mzes daequaosoos valoresasociados aM ou N, D! primeira volta losilva. Tais valores o estoM tabcados arcosDotlcs,poisMc Ncso ida do 1! quadmrte. Busquemos.entio, no lq quddrante. o arco auxilia( isto , o dco (da tabca)
440
f'
L . 3o. r F.3' R.ulre. a r 4 -;" -, , '^ n. rJ 0 , . .r ', I,
I . o . . ,' - ] l. _
-qur\lo '8
Marcamos no ixo dasrangntes o lonro p dodcnada zeroe seguirlrahos por p a reta quep$sa leo cerro da circunlrnciagonoDrrjc.:
*i{i:;i
= -v A s !m.re rno /s
-'
o -
'"
i .,
., r :: .' tg.:4. 3
2 ..
-' = 1/r
ou
Cono tg = r, tcmos g :
' =+
33
.. = ,1 8
3 6 : 1 2.
"6
' ter:,6
':+*' =^ .'+:+
z^1. ."",,,r=l*. +, +, r' l
441
Exerccios btsicos
8.1 para 0 < < 2r: Resolva asequaes a )te : J T
o)n,: +
B:2 8,3 B:4 BF 8.6 8.7 t* Deternine o conjunto(tuo d equo
,tr ,s
o)t g= 0 f) t gr : I
tg - 0, lara 0 < - < 2. a igldad 9 lerr Obtenha o conjllodosvaorcsder,0< < 2r, quesatsfaam 3 rg: + 2 !4 Qud o conjuntosoluod equao tg r - 3 = 0. pda 0 < r < 2rl Jn,znl
3t8r=0.
: 0, io conjurtounivero U : t0, 2rt. ")ts+ '5 senr = .s . (Sugslordivda lmbos os mcnCoNiderdo o uliverso U : 10.2nl, esolvaa equao diviso pemitida,poiscosr + 0.) hos por cos. Notcqueess
Exerccos complementare s
C.l c.2 Rcsolv.a cqao 5 sen - cos:,1tgcos r, lda 0 < r < 2,!. . os: 0. para0 < < 2r. o cotrjunto Detemine. souodaequo: s entg+ s en C.3 C.4 C. 5 tgJ co si
soadrs rzes da equao tg:r = 5, par0 < r < 2r. Calcule qrc tgi Obtenra o conjunto dos!loesde,0 < r < i. dc Dodo | Re ' ol r "" euu" iio ^ 2 + rg' i]{ l,nu. n' e..' / tg=0. t 0 2nt
sen : cos r no!1ewlo 10,2nl : :V'3rl' (PUCPR)A soM dasrdzesdaequao "6 . .5r 2n .. 7 or
4) 1t bl j c) 1 3
.+
442
Captulo64
Inequaes trigonomtricas em tangente
1. Inequaes imediatasem
Ineques do tipoi
em quet umaconstante rea.sochmadas inequsimedits. Exemplos b)tg r < "/3 Paradetenin,rnoso conjuntosoluode cdumadelsasinequaes. vamosadorrum processo gfico, anogo queles utlizdosnasinequaes em senoou co-seno.
a) gr > I
rangenrc Exercciosresolvidos
R;:1:!:Resol!. a incquao tg > l, lda 0 <r< 2rPelo lonto de olenada I . do eixo das tangentes, e lor todos os pontosj desse eixo. con ordenadas marores que r. vnos id retas que plsa pelo centro da circln frncia:
+1
443
. pam0 < < zn Portodos os pontos do elxodastangentes qle los Nen ordnds menores que JT , uamostraa as retas qucpasan peloccnoda circunfernca:
L os ,,.i, \ Ro, .
1*- i
'1 ", +t )
, ."
Exercciosbsicos
B:i:t:i t*otuu ineqmoes pan0< r < 2nl
4 t c r > Jt
c )tg r >
O t c jr+ D >o
g)t g< 0
a ytg r < j
:Ei?i::i: n*otu o srtemaoeiequacs par 0 < - < 2r:
lE
:: Detomine o o{uto
l* ." =;
t*.=-+
itia CoNiddddoonnivesoU= [0,2r[, dermine o conjno.solo .l 1<tg< SjSj:ti aMr o onjunr. dainequao rsrr, rs < 0. ta 0 < r < 2r' "ruo B:dl:l Resova a 'equaaotgr> tg, pa0 < < 2n. 1.
444
Ex erccios complementares
:1ii:i' Re',,|'i , in.,,d!o ' '! J L>e qu o c ie n te l i$I-.:iil l"t"*in"". O<. I r n. o"o o rn I sse qo: r d\ Jr s ' I e re\ ol \r I nequ. ci '
< 2r, de modoqne e4uao do 2,grau4r, - 4 - ts o : 0 ldmirarazcs rears. tg .+ !F < 0, pan0 < < r.
o c d u to s o lu o : P: : ;l o bt e n h a da i ne qua o ts 3 , 6 tg . . - (Sugeslo:ltore o pimeno menbrc da desgualdade.) li*iiii saunao quc arunao/(): r, + (reo) + o, 0 < d < 2 . +
i$ril (MaclieDae sP)se0<o < ,re.pdarodo rc..rem-s que r: ++ isd > +. 6nto: ' )0 <" < + qi sLo eDe s s o +. ". + e )n i o cas on es .
r ,t o. ' <f
445
Captulo65
As razes recprocas do seno, do co-seno e da tangente
c ogd:
clrs cr -,
l
cossecd :
---L,
+ 0. Darasen.;1
I rgo
Exercciosresolvidos
F.l clcular: a) ctg30.
. - = c osl0' Jr cg-ru-
^13
:24=
t
: t=
'5
t 1.
| = 1 :r sen 90" I
r1 '-no.=;j*
146
R.2
Resolver aequao sec = 2. pan0 < r < 2r. Condio deexislDcia: cosr + 0. .c:2e -- L
I
1'
5n
ut o.J :1_._
R .3
- r e0
.d l u l.. u. .( , .
l:*i:
(I) en (II).lemos: Sub(ituindo
t
_
(II)
.. 5 s e nr r =r *' " : +
: umrco do l' qua,r.unt", t"r.or r". '' Cmo --5 4. 5 - --L - .. J5 ls 5 2,pard0<< 2R.4 Resolverainequaosccr> toa. c.... ' . "", = 2 = I vanvel cosr : r. oblemos !.ituddo a mudmade |
..."" '= 1 +.
22 =z o I _ zt o
It
2re,q(r) = r,temos:
z
I r r o .r r , I r-
441
L
t
+ + +
\ oq.c/(,) nn dJ0 l : t , : o. Lr ,o.. I
Na circnIernciatigonmrrca.tenosl
\. . . r . o . , , n I n. o , o r r ,r o J d - c q -\ .o " J
l. _R {, 1r
*+ -.=+l
O cojuntoimagem d! funio oconjutrtodos !tos defl)oisso bdstadelemjnmos a vdi.o de I n4 igualdrde] = scc tsabenos que sec : --L ",ro" I < "o, ' < L
l' =
L-.",,=!r rr
L i I I) = 1
l _l<cosa<
=1i., i+=
l t= r r t
'']
Ir
4il8
: I + ),lemosl
l+ t= 0+ t=
"*
"'"''
+ + +
+
qo i=,
+ + +
sai" v
> L ) r < -l
449
Do ringuto BOC,teosque:
d) - - = *1r r . rs (e o"
Logo. BC : cog o.
r =f
.ffi =rc
paratodo atco t]goesseconceilo Denoninando o eixorel de eixods co{angentes, estendenros nomtrico de medi<lao, con sen d + 0. Definio
A co lngene de u co trigonomtrico i' de nedida a, com send * 0. a bscissa do ei{o dis co-tando ponlo C de interseco com a ret ffi. eentes
Exempos
a)
b)
colg 30' : 16
cotg 135' =
c)
cots 330" =
'5
'
Vriaode sinald co-tangnt no 1qou no 3qquadrante, e negaivapararcos A co-tangente positivaparrcoscom extemiddes ligonontrca. com extremidades no 2qou no 4qquaante da circnfenci
Exerccioresolvid.o
R. Na circunfe.Dcifigononlrica ao lado. o rco AM 1en medidao. 0 < " . f. u*t -,r*,
ObserequeBC - corgd OA : i. rc tringulo BOC. emos: Aplicmdo o teorcna de Plgoas (oC)1= (oa)'] + (8C)r+ (oC = P + cotg:d -**.' d > 0, pois0 < o < Comocosse. (o c = L :co sse cl o
t'
151
Considercos o ponkr S de interseco do cixo das abscissas conr ctn quc trngencia circnf-
Do tinguloMOS,temos: OM I
I
os
Denoninndoo eixo das bscissas de ixo ds secntes, estendemos essse conceitopararodo rco rfllonorrf co qt dc In. ,l J: Defno
,\, * ",
Exempos
,,,...
G
secls' =
"
se c2 25' =
2"8
r
i 452
I -
Vrio de sinal d secnte A 'e canr e e po 'ir ir a p aa ff( o co rn e \r r em i dd de. no l"ouno 4' q u rda nre .ene gar ir Jp zr u r coscome\mr ddd e\no 2 ouD oI qua dr an r ed ! circunfernci lrigonomtrica.
Exerccio resolvido
B-i?ii Na cnoencid trsonoLrc ao lado, o 4 v- ' ,. ' d.oA r r.em me d idio.0 o
no tringuloMO,t, temos: de PiLgors ObscNcquc OS = secd e OM : L Apicdo o teorema ( os ): = ( oM) r+ (MJ ):+ s ec r d: 1+( MJ) r
.. ( Ms - se c' d
concluinos qeMS = tg d.
que:cos(90" Do tringloMOC,temos
o) -
O M
g:
'"*.$t*jii#{*il
Denoninndo o eixo das odenadas de eixo ds co'scantes. estendemos esse conceito rco trisonotrico i,'i de medid d. com sen o = u.
453
Definio
Exernplos
c)
X,
.ossc 225. = !
b)
cosseb150q= 2
Vriao de sinl da co:secnte A co*ecnre po.iriv prm i(os com e\nemidades no 1q e no 2q quadrnte, e negariva para rcos com extemidades no 3q e no 4q quadrante
a+
\
+\
-/
t I *n'
L
Exerccio resolvido
R:d,ril rqa circunrerenciarrigonomlrica abaixo, o mo ;D ren edid @, 0 <
".+
-X
Rsoluo Obsene queOC = cosec a e OM = L Allicmdo o teorema de Pitgomsno tringuloMOC, temos; = 1, + (MC.. (OC)'z=(oM)z+ (MC)2 + cossecld
,, | t4 li_ | .e1-o
(MC)r = cossec d
i, r( ) .orr..
t'
Exerccios biicos
riit'i carcure:
d" *p-so E : se 60" + .ssec 30o cots,30. :i?iii,"C"r*" " ""1* a-:li*.ti!: Resova a equao cossec r : ,[ para0<x<2:r. lj.{ili o"t"-i"" soluo daoquao tsr + cors = 2 sec l. ltm 0 <' < 2. " -r:r"t 8 .5. : ' se ndo . ec, , lr. ,dlc ule o val o rde.orcr. ^" ';"
< 2.
a.t.,;:, s"nao , : : . a < r < ,. cacue rsr"o** Rosolva a equao secr a - 3 kcr + 2 = 0, p!r0 < F;?,i
r +t e' r
l''li:i Oblena o conjnto dos valoresd.0 < < 2r, de modoque corg,r + colg f, = 0. ( rc r l (o s ec :r -l :i$;iil s Lnp||nqu ee xD| e slaoL -- --- -- - -- - -- : -- . co \ en ' a U e co\ l U
B. l0:: s rmplifi que d exp re* ao /- _ rg ( u ' 9' , .o .' . n ,.o . ro.
E x erccios complementdre s
ainequaao < 2. p@ 0 < r < 2n. sec lc:lir nesolva ii'l: oete-in" o soDo daiequao csec< ,t. "onjonto pda0 << 2tr.
455
o b p n , o. o, u,
, , , ' .L mJ d , -, ,. .o \
".,
c5i:
\, -p. , i quc - p\ p r e . . , o /
.c . ,B .o o cr .! d d . ,o o r .r .. ,1 r ,!o e d e e \i . ,e , ,. i , o b e d ' iJ . .. h .J .. r . fJ
cii t s l r pr r r qr . , t r e . . r . /
' . .n n Ji ,.:. .d e ., r
,r" --,t
".
dc d. i rnedidado senrento,l,tc.
, i e o or ; r' n r , ' l
:"
.l _ 2
,-
tf -"
d )2
J "
t,eS
\4liii
.+
.t!
-,a"{})
ere*r",
d)2 . *. r = e n t 5 scr ] , 3 tg
o-if
V4 l fR5 ,\e,,
of
- 0. Pn. oo .rt., J . e
of,
456
o{
Captulo66
l dentidad es
.r+r=lr:
l ) =j r -1 .
o isa se' rr en n os etornav c rda de ir ap a aval o esD ega r i vosde. r . co no, po r exe n = t : r.p p l o. .r ' 3c) lg cos .r : sen-r, pos a senrer' no se to.n veddeiprr lalorcs que no lm tangente, u = .o m o . p ') crerno tor ]-
Nota Ulr igualdadel(-r) = g(-) pode no se identidadeenl l unjversoU e ler idenlidxdc em ouo
Ecnplo
1= 1
R+
457
Exerccio resolvido
Ri. Denonste que iguldde lg + colgr = secrcosecr ideidade muniveNo U : { r Rl se i - + 0ecos' + 0} . Resoluo Pa.$o/r Pda existira expresso tgr + cotg deve-se te. cosr + 0 c scn + 0. Logo,o prineirofrembro da igualddeest dclnido em Pd a ex islir expes os ec c os s ec ade ve, s e er co sr+ 0e se n +0 .L ogo ,o scg und omemb ro d a igualdade estdefinido em U. Parso2i Partindodo prineir mbro da iguadade, tcmos:
#+
I
:
=
(..q.d)
IL Parprovamos que una senen rns li) : s() identidadeem um universoU. podemos = form-la n iguldade (I). e.qvalente atcnica /(jr) s() 0 e aplicanos
Exerccio resolvido
Rrl:ii Prove qe a siteia seC f, + cossecl r = secr a coser i.lenLjdde no univeBo
U : { ,
R I se nr +0 ecosr + 0 )} .
Trsformmos aiSualdadee ss:r + cossec,r sec: cosecrr = 0e alllcamos a rcnicx {I): Pas? /r A expessodo prineio enbro est definida desdequc scnr + 0 e cos r + 0. Logo, st definila em t/. A expresso do segudo nenbro a coslnrezero.Logo. cs definida em. pois no depede der. Comoos do membrosda ieDaldde esro defnids pda o 2opsso. em U, seguimos Par.a 2. Ptu r ,nd..Jo p meiro nembro: kc'? + Pdmeiro
r__ L_
_l*l_l _.en,-.u.'r | | -",-;,*-; Pelospasos I e 2, pro!mosqe a iguadc identdade em U. (c.q.d) : g(-r) identidade em U. a palir de oura idenridde | u \esundo merb'o
458
Exercco resolvido
R.3 = I + e': idcnndadc Demonstrc quc! guadadcsccr no lnivc$o l/: l- R cosa+01. Sabcmo squc aigu aldad ese nr+ co s r =t i d e n i d ad e em Re . po t a o ,1 am b m o e m U. p o i ! por cosr U c R. Dividindoseambos osmenbros desa igMldade , com cosr + 0, teos: t-
Trefd de case:exerccios B.l, 8.2, 8.3, 8.4, C.1. Tdefade casa: exerccios B.5.8.6.8.7. C.2.C.3,C.4.C.5
Exerccosbtscos
8.1 venfiqueseassenreras.baio nosespectivos soou noidentidadcs conjunlos univeso: a) 2(r+ 3) - 1 + 6c mar= Rj d ) tg cot gi = l e D U = rR i = oe n U: R t b): e ) L g co t g- : e U : 1 R se + 0e co $ + 0 . c ): 8.2 = oe mu =R 'r
Denonstrc quccada umadasieulldldcs ldentidade no rcspcctivo univesoU: a) I + c ot sr r = co ssec rr ern ar= { r r R se n + ol i b) (tg + cots ) sen r = sec r en ar = {y R sencosr + 0i; (1 + c) sc nr ) ( co sscc r 1 )s ecr = c o e rc ma r= L r R se n co sr + 0 l : d) s cnr c osar= sen ,r cos,e m u= R. A igualdade sen2a:2 sen umaidentidade en ! : RJustinque snarsposta. Deein o mismpounveso {/, U c R, de modque a igldde cosr sec : I sejaidmidade Povequc cdama d iguadadcs. a scguir. identidadeno respectvo unive6o Ul a) Gc c ' l) ico se crr 1) = I e ma r= { R se ! + 0 ccos + 0 } i b) 1er cosr = cosecr sen'?a em u = {a R I sei r cosr + 0li = c ) Gc c r l) co sra ( cos sec' ?rl) ra co s lr e ma l ={ r R sen - + 0e co s+ 0} : d) Gc nr + c os 2 ser cos a co s rr = se n r e m = R . '' r A igualdade sen cossec : I una denidade e R? Jusinque suaresposla. Detemine o ais !!1o unvcrso a/, U c R, de nodoquea suldade cos e : sen sejaident.i-
8.6 8.7
Exerccoscomplementare s
C.I (cosr + scnr): + tsencos Detcrmlco vaordc t dc modoque. iSualdade l:0sejaumaiden-
C.2
A iguadade coter : : tg
459
c: 3
se n
tco sr r
n r- l
tidade en U = lx eR iqt:ii
sen r + 01.
:G;5{ Detemine osvalors det e ,14, sahendo quea i8udldddc 5 senr + I cosr = M senr + 3 !o( r e umarden-
T**-
idnrica a:
e) rcnhumadasrc$oslas
* r*#1.
.2
''3,1
'eucse,r"*p*..b
460
Captulo67
ldentidades notveis
Demonsraes que:sen: Sabemos r + cosz r: I O umaidentidade em R. a) Supondo cos + 0 e dividindo ambos os membros de (I) po cos,, remos: I b) Supondo sen + 0 e dividindo ambos osmembros de (l) por serlr, tenosl I
ft tc oter r_c ui s ec \ .
(c.q.d)
Exerccio s resolvid.o s
8 ,1: i S obendo o' r ., l . . r lc ul c ' c cr quesec,: I + tgz. Substituindo Sabenos atgrpor3,tcmos: = +3 ,. .. se c r = t 0 ... se cJ= 1 /1 0 . scc r I Conor umlrcodo 3! quadra.te e a secdtetemo mesmo sinaldoco seno, temos:
*", = rto .
iR:2!llDetcmineo vaorrealded denodo quecors : n t nnJr :', ,, 1c .' rer d:d _0 c r' I o. , r u t .. .d 1 d =0 .. ." ( d ) :0 . .d =0 ou d =t . t "-**r:". i.
| , , ' a. t
> 1rlogo.lcmos A.ondiaodeex$tncjaexjgcd comofcsposta - 1. " + par < < Rit l1:Rcsolva a equo secr tg: I 0 2. Resoluo Condio dc csncia: cos + 0 Subs tituindo scc' 1r por 1+ ter Jlemos1 : + r +1 9 1 =I t gr a + gr = 0, ,1 e ( tg + l ) =L )
461
.. x-
3tr _ __ ou r=
___
. {Ll
=.. "".tl r,,
lou
2u
lr - . ,,0 " r .j . 2 ) = l + ) :. .: f2 2 ) + l : 0 . . : 1 .
)' = 1+]1=
| ,t
l* .,
t_ n
= J 2 .,. o \ r :
Lt g = 1
II.s ec i=23
lN
5n
. :+
+.
462
Exercciosbtisicas
q'e cots : ./l5 iBilill sabendo ' "w0<'< |, calcuc o valordecossec r. .,.2". 8r2,1::r Detemineo valord rgr, sabendo quesec, = J.!
-= - r I = 0 p d a 0 < r < 2 n .( S u g e stse o : cz= I+ r g r r .) . 5 i rI t es ot v aa e q u a a o s e c : + tg :rrrOeternine o conjurto soloda equao seca - 2r."zr:2 pda 0 < < 2n. (Sugsto: s e c r r= 1 + t c , r8 r = s e c : l .) :1:.::' Demone que lgul.lde: sec, cotg?r + cossecztgrr = co$ecrr + sec, urM identidade no ( / : c onj r nr o u n v e so {, R senrcosr+01.
Ex erccio s complementar es
,. r-' c.til: Detemin s vrs a" .u ]'= " ";u 'i't".n, Isc cJ : "o-o='.zn I ( ... = ) c:2::l oetemine osratores 0", no,i.t".o,]"og' . pda0<x<2j. ";r l co s se c r- l +r icl,.r3:::r ser = t + te'r + tgr com cos + 0.eo. + secar a)) = 1 secrr c)) = I sec'a sec"r
d ) ) = 1 + s @ ':r + se ca r cllr:ii Dado o ingulo relnsuloo lado. a) Detlmine, em tunode L asnedidas dos segmentosAB e BC. b)Com os valores obtidos n itefr (a). plique o teorcm de Pitgos.
e) = 1
-:'1
22
",I
(2tga) 1=0so:
e )i g41 s ena
: ? sec:tgzr= sec,' - iJ
c )tga ls ec d d) lg a 1 c otg4
turnsie*p.*a. t-'p:;t': )0 ,
463
Captulo68
G ir a n do a s i n fi ni ta s v o l tasd a circunferncia trigonomtrica
1. Introduo
Vimos como seresolveuma equo qundoa incgdta pertence trigonomtrc aum imen ao limi
(scno) Opontoquepo$sui a ordenad iguala I o pontoA. Existe umnicovlorde, 0 < tr < :,, \so(ido ro oonto a, o 5. '2 - = n Loco,
i7.
elementos teria o conjuntosouo da equao sen-r : I , sea incgnjta,r noestivesse miQuntos ad?Isto . se-v pudesse peencer a quaquer volta da cicunferncia rigonomtrica? Clo que o conjuntosoluoteria infnitos elementos, pois ao porto podcmos associar nfinitas medidas nsinfinitas voltasda circunlbncia dgonomtrica. Estudaremos um ntodopafa obte o coniuntosotuo de mequao trigonomrrica nasinfni1s = voltasda crcunfernci. ou seja,no universoU R. Pconpeendermos esse mtodo,necessitmos do conceito de progresso ritmtic. Um estudodetalhado daspogresses rilnticss serfeito no voume2 destaobla. Nestecprulo apresentaremos apens o conceitodesse ipo de progesso, o quenos auxiirno estudodasinfinits voltsda circunferncla tigonomtdca.
2. Progresso aritmtica
Dd d o sdo : num er o. d e r , . n n\id pe mo. o. rumero .: 'e i' ( . - - a-3r ,u 2r,a , a + O\ a + \ a + 2\ a + 3r. ... ). Dzemosque esses nmeosformaln. nessordem.uma progresso aritmtica(P.A.) de razor. Repesentmos indicamque ordem em que esro um P.A. sempentreparnteses. Os parnteses dispostos os elementos(seqncia) deve ser prcservad. 464
C r'd o d5
r - . " s v ol l a. d
ditmtic igl somrdo nmeroa com o ploduo /.r, Observeque qualquerte|modapogresso ondet rcprcsenla um nmerointciro, ou sej,i e Z = 1... -3, -2, - 1,0, 1,2.3. ...J. Por nso dizemos que um temo geral da progcssoriLtjca: 't Exeplos (... -5, -2, 1, 4. 7, 10, ...) uma progresso rritmtic de razor : 3- Um temo a) A se4nci: , Not Escohemos como vaor de l?o nneo 1; porm poderamos ter escolhidoquaqeelenento d pro gresso itnliccomo valor de .r. lsto . um temo geral poderi.se. escritona lonna: !. I i .' L com i - /. o lr' "o n|/
Exerccios resolvidos
. F ri :rlil a"-;n"r o,ao" '1eoger.ldaprog s odi nn t i ca: ( .. . 8, 3. 2, 1, 12 .1 7, .. . ) . Cadrremo dPA. lgual soma do temo tedor com5. Logo,d azo daPA. 5. ': U m lem graldes PA. r:2 + k 5, k 2. hlica lqnlnm lemo eeral:r = 6 + t 3 cont e z. :Elllii oete-.e a pmgresso
Escevendo, em ordem crcscente. as infiritasme dids associadas ao ponlo M, temos: ( . .. 690 ", 3 30' . 30 o. 390 .. 75 0. .... ).
465
Obsevequeessaseqncia umprogesso iimticde rzo. - 360'. Ponto maexpesso gek 2 . Consideremos goo ponto , associado medida7rad, na cicunfernciatdgonomtrica:
Exerccio s resolvd.o s
id'ltilii; D "." asids cada !m dos lonlos assinalados (4. B, A e a ) na circunfbnca trigonontrica, ao lado. expresso en srrus se dasmedidas
Resoluo
' As nedidd em grans asNiadas ao ponro,4, e odfr cscnte, iom a
466
cn c- oo s ini
, k e 7/ Alsifr, u lermo geral ds medidas associadas ao lonlo A t 1^ = Oa + k 36Oa : 360'. Coo 90' u P.A. d tuo / . Analo8meDle, as medidas dsociads ao ponto R lbmm uma lemo dessa P.A., temos que umd expreso ecal das nedidd associadas o pntB :
r\ = 180' + t
R.4
geral das medida\ em adi D uma exprcsso cada um dospontosasina os asociads ados(. a. { e A ) M ccunfncia trigonmtricaao ldo.
. As edidas em udis
P.A :
1n. 2n-o- 2n.4 n.. ) Assim. um tcmo geadasmcdidasasociadas poto,'t , 14 : O + k 2lt k Z Dm PA derazo ?r' . An.losdenre, a cad.um dospntos assocad 8.4 o a est A \ . l a . r m o. : . q - o, -t 2o., /:,- n t 2n1E1: ,. ': t ' )" . " + /
( .
i,
l I I i d - 15
N 9o
d!-d
L5
333;
3" 1 3
2i 6
534^3 2222
2i1
1t 2
3 r43 ns
o rad do eixo " coincdacon o dois eixos de modo que cadaponto M de bscissa esses Sobpondo ponlo M' de abscissaddo eixo Or, temos:
"""
"+ ^ , "
"i'
. i,
""0u
62 1 7
; ;; -f i; ;
i"i3
3 53
3 "3 d
3t
461
! , a n d oa . in in i r , r ' o
\o o i' n.
e e n " io n o . ,
cada nnero rcal o medda o rad. Podemos,gora. delrir a tuno Dessemodo, associnos ao ponto de trigonomlca. tal que cadanmroeal (! ssocido R- C. onde a a circunfencia do arco de medidr o rd. C que extrcnridxde Exempos )O nmero eal I .Nsocjdo exeni ddc do nto de 1 rad:
b)O co-senodo nnrerorel o scj,cos n igual 7r = 3,14159265..., ao co-senooe n radl l. cos n : cos (n rad) =
468
Exercciosresolvidos
i:liilrl"t"'n'in" u-" gerar reais dosmeros "*p.essao lrgo a$ociados ao ponto A d citunfecia
nomica.o ado.
denmcaos os nmeros.e.s asociados ao ponlo { com as nedidd cm radieos essocados a 2n,tz . , 4 .L o go, te mos 1 : =n+t R, 6' : .' De remnr.\in rldopldul,oP-rn * n 2 co \ r .o ' 5.
co'n Os nnerosreis1,2,3 5 sio idenlilicados as medidas| dd, 2 id. 3 d e 5 rad, que peLncm ro l!. ao 2o. ao 2o e ao :le quadrdle, respecti!aente. Assim,sen I > 0: sen2> 0: cos3 < 0i cos5 > 0.
Exerccios resolvidos
ilsi r","t"". ". r scn,= r. " "q"ao
O lonto da circunJrncia igonomica que !o! s u i o se n o( o de n a d a ) i gu l a l o p n L o B . sluo O conjunt da equao fomado peos innnitos nmeros reas (nedidas en radidos) dsociddos o po!1o B. A expre$o gera deses
Logo.tenoscono corjuntosoluio:s-
R l- : + + k .2 T ,k 7 t\. t) l
(+)'
i
+ t. 2 n o u : !
* r - n .r e zl .
469
R. 9
D c r e m in e o Ju m, r'o
'
.o.r'
O dmnio de / o cnjunto de todos os nfreos eais que satisfu em a condio de exisrnci da iDio, o u 'a
l+c os + 0+ co sr +
Rcsolvend e$a incqn.o.tens:
Note que o nico ponlo d ccunferncia que pos ( coa enoi)gua la 1o pnL o ,4 . s u i a ab sci ssa A$m, o domrio de / fomado po. todos os nmcros reaisque no estosocados o ponto D ( /) = l r R r + n + k. 2 , k e Z) .
Exerccosbrisicos
Btl Detemine razAoe um temo gemde cadaumad.s prcgrsses a.nticas: a) (...- , 2,2.6, 10.14....)i c) (... 680", 320', 40',400'.70". ...).
+ kn, k eZ.
O"1"*1n" n.ot."rro aritmrica queposui cox,oEmo gcrd,:r = 2 0 " +1 .1 8 0 0 ,t 7 1 , " B:4: D uma exprcss-o geraldas medidas em grausa$ocadasm ponio M dr circufe fNia lrgonomtrica ao ld.
470
B.
Fm quequdd,'e dd c,runenc a Ingonomrica e.rdo ponloasociadoa caddu d. numrrn. a)l b )2 c )3 d)4 e)5 f)6
'ed.
iEii
Em que qrdrnda cicunfncia lrieononaica est o ponto assocado a cdau!, dos meros rods b) 2 .),1,
o'5
BiSr'i Delenin o siMl do produb P = sen4 cos 3 sen5. lBr&ill O quadnltcDMPQ un qudrdo e,lr' o ponr di do primeio quadrdte. Delemine m expreso gera dos n mms reais asociadosao pontoM. Faao mesmo(ln cadaum dosponlos N, P e O-
")"
:|iol O tringrlo .d./P eqDiltero.Detemjne uma expsso Seral dos nmros reais associados a cada um dos vrtices dosF titrBulo.
d)sen: -+
f)
E xerccios complementares
comidqmdo o mnj*., ,CrlLri a) 0 =
b) +
{'.*
':
* *.zo,r.zf.tode{eafimdque:
ct 2T .,e
a tf
ea
oS
e .r
Cizi:t: cftsidemdooonj.""r={"."
,=!
171
c .3 D . d o . o. on r n ,^,1 ,cR .,
limrque: tode-se
,'",
,l. a
5 f' ,: n. ,-'
) A:B
C.4
b )A B =Q
",f
.,
, r,]
=a
"r ]
er
Cl$sitiquecadruDa dasaftmes comoV ou F: c )19 2< 0 a )scn 3>s en2 d)s n2 sen 4> o b )cos 3<c osl Reslv eren R aequa no2.os 2 = \en : . Rc\a\ee mR ac qua n'l i un(io rYr = t. \-
C .5 C .6
s dosvestbulares Queste
Vl (FEB-BA) 218r + se. + 1=0. Resolver cm tRt equao /l,' dr D = 1, R e) D = R ' ' L+ t zt t ezl V 2 , ce ,ce -s P rodom rm od;l-n.. a)D= { R b)D= { rR t+k 2n.k e7tl
crD= { a Rlrr ;
4't2
Captulo69
Ampliao do conceito de expresso geraldas medidas de arcos
Esccvendo, em orden crcscenre, smedids associadas a esscs ponros, tenos: ( ... 3 30 ", 1 50 ., 30 . . 210. . 390. . 570 . ...). M M 'M M 'M M ' Essa seqncia pornto nprogresso 4rnric de razo / : t80o. ura expesso gert dasme didas ssociadas aospoDros M ox M, : = ln o * . , 80 ., { _ /.
,0, 7r
A'AA'
2n
3n
...)
473
d o sr p d :d a :d r ' o
gealdosnmeos ritmtica derzo r.: n. Poantoumexpresso Essa seqiincia umaprogresso reais assocdos aosponlosoul : : 0+ li , (e 7 .
Podemos generlizar os rcsultados anterioress e d e uma m edr dras s oc 1dJ a um do.Ionro. 1' ou M' da circunfernciatrigonomtricr, smtflr \ e m re l3;oa ong emdr' \i\c mr. enldoumae\ pressogeral das infinitis medidrs:ssocadas a
o+fr.180',
= e+n,
Exerccios resolvidos
R-l geral dos nmefos rcas Deemine umr expresso asociados aos ponros R ou a' da ccunferncia lrigonomica ao ado, O . p o n r o B e A .! o \im rr tr o\ em , clc \ d o . . , gcm do sistema. Logo. os nmcrosrcais ssocidos a cles, cm ordem crescente, imdn uma P.A. d rzo. = r, Tenos. entoi 4 : t , r .{ 2. R2 Re \ l v e mR lequ ds e : 0.
igual a zero se- tu. um nmdo rcal assoO sn .ido aoponto oud.
Coo e so sint.icos em.eldo oig do sislerrr, os rmefosrcais associados reles, en odem scnre.imam unrP.A.d az r : r. leos, enlo:
L g o ,. t: { , R x= k1t . k 71:j.
474
A m p l i a od o co n ce i i od e ex p e ss o c f d sm d i d as dea,uos
Escrevendo. em odem crescente. as meddasassociadas a elsespontos,temos: (. .. 2 1 0 " , 9 0 ' , 30 " ,1 5 0 " , 2 7 0 " .3 9 0 ' . 5 1 0 ' ,.. .) . Essseqncia gerlds medi umal'lgesso aritmticadc rznor = I 20'. Polnto uma expresso das associds a esses pontos :
+ 3 0' + . 1 2O" ,k e Z.
C o n r der em o, . . ,1 . 8 .. o b e : r . u n e e nr.d In g n .m e ,c :r : o , p o n ro s , 18
"
^n
3n
) '2 +.
5n -
:!=o + r . + , i
generlizr Podemos os resuados anlerores da seguinte nnneira:sejam r pontos dividindoa circuntencia trigonomtrca em n arcosde mepondidasiguais. Os valores assocados a esses to!. escrlos em ordemcrescente, iblmam uma 3o0'
Droq "eqJo arrm e lr ca oe f alJ o,
475
R6oluo gtraisr em scisarco\de medids bgo, .\ nneros Os pontos M, N. P, (2. e S dividen a circuferncia ,e ri.d,ocr -d o "e. ..r n' o.e.r ir o"c ru , JF m : nmerosreais Assm, umaexpesso 8edesses j:tt t nr rcsoL\ccm K r rqu.
I
'j
\. re t . .
2 s c n:1
= 0+ s c n:r :
t
F -2
-^ltr 2
Os poos M. /r'. /'e C dlidem .cunferrcia dcos de medidrs igrjs: logo. os nmercs cn qudLo rcais ascidos a e$es pontos, e ordem crcscente,
.l n
/. Z. O conjuntosouao:
s=teR r =I:
476
T.
-l'
mpa9o do coiicdito d expess oldas;edidas de arcos R.5 Rcsovaa equaao sen 3,! = 0para0 < < 2r.
vanos, inici!mentc, rcsolvcf a equao c R, ou seja. nas infnitds lolas d ccunfencia trieo nomt ic!. Eletuandoamudlna de varvel = d, teos send:0.
a=o +k I ,k ez .
vaive ofigna, calculamos:
=o + k n . k e 7 t. .x =
Po furd r^ , o. \r lre. oc , J F modo,{ ." 0 , 'r
\,
rez.
t =0 + = 0 . t =
= L , t=Z +t
poisobrermosvalores nosinreresa, de fom do lntervalo
i:
r +:
-|,
*r.' q*.a.
pois2n I0. 2nt.
l = 6 ia :2 , va orqueo
ron"n o o
.3 1
.tt
Ewreelos bdsleos
Bt4:liiil oetemine una expresso seral dos nmerosrcais que detemina os ponlosM e M da figura ao lado.
8.2'rt Resolva em Raequaotg = L cosr = 0'B.*rii' Delemine. en R. o conjuntosoluoda eqao B.tlr,l Obih conj!t {losvlorder, R, demodoquetgr = 8.5 Re olvaem R a equa{o 2 coi r co. - 0 f.
477
8:6
O poeono MNPQ Dm peng egula. inscnto na crcunferncia tigoronticr. Enconte una erpssogeral,dos nmeosreais,que deler minaes*s cincovices.
8,7 83 Big:
Cnsdendoo univeNot/ = lR, resolvaa equao sen cos : 0. No univesoar = R. qual o conjunr soluo daoquao:2 sen,r + senr D o conjuntodosvalores der, r IR,quesasfan igrldrde:(2 cosr
I =0 ?
B.To Resova em R a equo rgrr - I 0. g:1 Detemine no universo (kc, r U = I -. +-t o conjurrosoiuo daequa:
lxcssec" 1) = 0.
C.3 , Dclemine o domniod funo/(r) = tg r. C.4rli: Qua o donni d funo/() = cotgr Cbr;i Resolv en R a equao senfr = 1. Cllll Resova a equo senfr: I pra0<r< 2r!.
Cl,::ll Detemine no univeNot/ = IR o conjDnto solDo dequo tg 2 : I . C:i Obtea no ure6o U: soruao daequaao t0,2rt o cnjunto E 2 = t.
= 1) R \ : rn .
a)1
r e zJeI =
[.
c )3
a) i 1 ,.
V.3
D
pr todor Intero, ^n 4
I
|
178
I h-
70 Captulo
Inequaes trigonomtricas com universo lR
Exerccios resolvidos
R.1 Resolva fr R ine{*ra. '"r. :' }. Na primela vota posirvaa soluo:
* r .zo .r .zl.
i =' .* + ='.+
f, + * .N <, <! +r.N
L * r. rn, "*f arr.
479
5r +l. 2 <r< 4
Notc,porm.que,como os dois interlos na crcunfetncja so smrrics en .elao oisem do sistema, podeDos d umr nica pn osdosintervro\, expesso isto:
f
L o c o , , s : 1r R
+r"<'<
. - ,. . j
+t ".*e2, ..
**=.'. i
R.3:1,
Resollendo clda uma das inequi)es do sjslem! apenas nr pnheitu volt! posiivr, tcmos: -l
"-."=+
{,
en |.
+r.2'<r<
+ k '2 t ,k 7 /: 1.
*t. :n =".$
+ k. 2 .t z.
480
+* zo.s *< !
*r.r "=
L.; r'r
1'1
\r
l0
t.2 ,r
5
,-'-_
+ * f.t .zl.
'r
l
e, Lemos cosd =
2'
Logo,
*t
-
ut= " = S
+ k .2 , k e7 /.
* r 'z n = : - - =}
*t
zn
. i * ''it" ='=+.
i 0n-, ; , '
LlL, 72
' e.
;' .r
.? -
,"
r'
Qnalquer oulro vald ineo atibudo r t no os ineress.. pois resnt ei valores de f, fora do rlcNaro
t0.znt.
dinequo : Lo8o.o conjurtosoluo
. 1 ., 1 la
R.6::l Resolvaem Ra inequo 2 senr
4",4
sen<0. I<0.
' l ^ . "- t
'
rn
48r
s = 1 R 0 +1 . 2 n < < a + , r . u ro u
t
1r+k 2rr. k
zl.
Exerccios btisicos
|E!:il nesolvae'n t< asinequaoes:
r* '" ' 9
a )t n I< +
b)os>
I 2
c) tgi > v6
t;
*'=+
ll l se n r >t .
"onjunto
ifi5:,ll Detemine, em tx, o conjuntosotuoda ineqo sen3r > 0B : 5 :: O b r mh ao. on i u @ d o \v r to e .d e r. 0 - r ' 2 r . q u e. l l q fa m d d e .i g u a td ase d ent, em R. da i.equ!ocos 4r < 0? Blill,tl au o onjunt solqo, .ii: Resoivaa inequaao cos 4r < 0. pda 0 < < 2r!. .( ,
482
Exerccios complementares
Crl 'C 2 . i*+ D eo r c n j u n r o {|rcoda inequro 2 @\ r-cosr' R e' ol v a e m R r r n e q u \ o l g r lsr0.
'
,lgi,4 Resolva emR a inequao sec > cosr emlR.dainequaor l':.:iliobterhao conjro soluo, ;i; = o *" '
o s= { ' e r ! * x n .' .!
b' s -l e R x
cs l\cR ;
* r . n. u\ .
zh .- 15
2tn.|ezl.
)ra r ;
zt' ,
- r t o. r . z l.
a, s-{*e n i
es=f eR ;
zn ' i
2 e .,.i
z m- }
,d
, ^, . +
2k t t/ ::-
- z *' .. t . z J .
2 k ' t.k e L l.
rjLr.i*i d x ainequaao sen +r > GErsp)Resorva f. (U'B-DDResorva rRai'equao em sen,r> r +.osr. i!r.:,i,'i:lii
d83
Captulo 71
F rm u l a s de adio d e a r c o sp a r ao senoe o co-seno
{,
r"llr"',
-*" l:1 .o q ue ls o.
Note,potnro, que iguldadeno dentidade enR . ou sej, no verdadeir para quis.uef valoes Veiicsede modonlogo quessenienas. sen(" ,): senr - sen,. cos(l, + ): cosa + cos,cos(a - t') = cosa cos,
no soidentiddes em Rr.
la +b ) e
444
F mu l s de a di ! d e a ( o5 p a
Parl clcunos distnci enlre os pontos e B, que indcmos por das. basta apicarmos o leorcm de Pitgoras no lingo ABP (g1?abaixo):
Logo, distncixenae os pontosA eB o comprimentodaprojeooogon de a sobreo ejro das abscissas, isto :z/j, = s -,n. comr, > "vi. Obse e que,seapicamosa rnuaobtidano q casopaacalculrdstncientrc c B, teremos:
Exerccio resolvido
'Rj:l: Calculd a dislcia etrt|eos pontos(, 9) c l(1. 1l) Resoluo
,^,
.r r
, - r - 4 r
J2 r ..J,,
..
445
Demonstraremos inicialmente a identidde (I). Ento verenos que a pai dela decorrem as ourras. Dmonstro I sqj1m A,,lt.Arr' e AP arco. rgooomerricos de medids.7,, e a , rcspectivamente:
Cad pono da cirunferncia trigonomtric repesentado peo p (cos o, sen a), onde o a medidadc um rrco com e\emi,l,le ne..e poDto. Assim, temosas coordenadas de, P, Ne M:
))
= J tc o s(d - /. )
ll ,+
l sen (d -b )
sen ,) 1
obtemosi Quaando mbosos membros, (a ) l1'z+hen(a ) 0 : (cos - cos), + Gen tcos a - sen ,, = , co r a /') 2 cos'"- , ||,e nrd -r '-!'_/-:
rl -
+ _\l/_
/_\
(c-q-d.)
446
' *"( +
: se n j ! , v . r R ; : c o s r , vj v , e R ;
cosr,V.t,reRi
.(c.c.c.
*' l Z
,c . q . d .r
cos.r. (c.q.d.)
aJ Por (I), tenos: cos(fi - t) = cosn cosr + sentr sen = - I cosr + 0 senr : .
aa) Por(D.temos: cos( :r) = cos (0 - r) : cos0 cos. + sen0 sen. : 1 cos + 0 sen cos. ' 4) Por(aJ e (r),teos:
(c.q.d.)
( .r l
- co s2 .1 |'
co s n
I t r r . l l_
(c.q.o.)
(c.q.d.)
DmotrstraoIII
s e n'd - b , - c o s l i J
(a') - cos (n l7 - d lco ,,,
ra-rl--.
li
'l-
t l= ',,
0D
t s en l2 -' ?l en D\--'
(aJ e (a) : s e n d c o s - c o s o s e n : s e n d co s - se n co sa
(c.q.d.)
4s'
F mul sd e ad i a od e arc os pa
( b ) l :. ([)
d ms (
r)
: s endc os + s en co sl'.
(c.q.dJ :
Exerccios resolvdos
gmi
'
:E
2 2 22 44 4
.,tr _E
.t:,6
tr = "6 ./ t
"6
,tr
11 ,]= '." ' .enme|rcme m - Drc = sfllT* = cos : seCundo nenbo. '
484
-. ['- +)
Exercciosbsicos
B:1iit Ctcule: a) cos 15' b)sen75" d) sen165"
"
" *" *
*'-*,
4 t : ,TI
'J : -, '.
/ 'l
449
t'
Fmul$ d dio de arcos pa
cosr
1 +s n(-rc os f g+ r'
cos"(r r)
8.7
sabendoquea+=+,cculeo!lorddxpreso:t=Genz+cosr):+(sen+cora)?. lHiii;
= rsom aecuiite ecuao emrR:sn +) i:Fisiri [r "q --.(,-+) p"t".-i.",nouniu"no.,=R.oconjuntosouoa"x*ea.,*"('+f,) iBitg: * *(., +)= +
J " +.
qu"zzo'. r.:rO', : +
*',
:i!ii req*a.--'-.
= 1equivaente r: -*"'*'
,-,[,-+) :,
ar*" [,;) -,
= r e equivatenre a:
o * [+,) =,
"eor
,*.(' +) ='
que Mostrar aexprcsso r' = #*:ffi lrsii (8.E.Mau-sp) , = ecarcu osu vro.nuricoper + . r= +
l *o
I
Capitulo 72
Frmulas de adiode arcospara a tangente
tn . } e Z . T e m !,\ :
tg((t + b) =
tg a + tg'b
te t a b= :r y.
Dmonstro .e n d co s b - ' e n , co s a re', , co ' , c o ' , b 'e" Dividindo o nunedore o deromindo d ltima explesso por cos a cos ,, temosi . .. ,' ' r ._ "' ,r sen dJDr,ft cos.gos- sen ,!o$ - rss- cos e n d c c (d
tgl.a + b) =
cDs-tJlBsn tos-ttos-t
I- t g a tE b
(c.q.d.)
'* +
la
=- T _T
, 1 5 "d - f rE
Logo,tg (:15'+ ") : 2
" o yi
r ' _ i,
491
+3 c m+ a { p a f l, do \r l. ,e. p o d e ,o \c Jl c r dr . r r
i
- ..
c - r crs
+.
-2
' ^ L! & rs B l+ r, dLrlj
l3 13 3 .. te (0 P) :i
|+ :. +
I - 45.
f t ueir d e f lh* e : e\ e ,c ic io. B . I , 8. . 2.B . . C . l. C.) . ]mtr de cai ertri.ios 8.4. B 5. B.. B.r. .. 4 4
: ,ll,.t',,,;.,,.,1
Exercciosbsicos
8.1 Cacuc 15'. a). B.zi:' scndotga: 2!5. calcule tg (60'
"4"!
8.4
quetg ( + ') = Sabendo rl e queLg = 2 rgL crlc!e o vrlor de rg.
2cm E zcn F
2c n
S b l doque ig d e r g s o ra e s d a e q u a o d o 2 Dg r u d r+ r - + .r = 0 ,d e m i n co va l o r d e l g (e + p ) c m f u r o d e d , e . ( o n d e d +.).
192
8:6
Exerccoscomplementare s
c.1
Calcule o laof dc t.sP Dalieutu:
,al '/.tl
,/ '
t7 l3
.D-n- A
C.2
c x l .x le . ! r r de p r s rhc ndoduc i
"
lr
C:3 C,4
S abendoquea+r= +,
dosvestibulares Questes
Vl (Cesgramjo) ten-!e: a: 5. No retguloRCD, BC : 3 e ( M : MN : NB.DeLennine omlorda lrnge.tedo ngulo MAN.
V2
( F u\cs SP)
A umadistnca de40 m. rm (ne !ist. sobun in8uloo, comomo$aa figura. dete1ine a atur.datorc. sulondoa = 20".Ettue os cculos. a) Usando a tabehdd. .10', podeda usando b) Se o nsu{) d vle$e coo se calculd a atua os dados d t.be.? Indiqueos r "" qr . l
V3
' llA
s P s ,fJn lh c ,',me,
-.n.'
'
493
Captulo 73
F rm u l a s d e a r c od u p l op a r ao s e n o e o co-seno
Demonstras Fazendo2r - + e usandosfrnulasde adiode ffcos, remos: seD 2 : sen(.t + r) : sen cos + senr cos = 2 sen.n cos cos 2:v= cos (r + r) = cos.r cosr senr sen :
( c. q .d . )
Exercciosresolvidos
.r \cn, s a be ndoq ue ,r .c d l c u e \e zt n i " q ,. j R6oluro qu5en2 2 serr cos. Sabemos PelareaofDndenra sen,r + cosr : I , remos: / v ; r - @.' x t. .c o Y. | 9 2i =16 25 5
494
As i m ,s en 2 :2 .f f 1 =
kgo, se 2r = .$. 24 , a5 1
J1
quecosr : : saDenoo
1.
r
_1
cos4x = cos (2 . 2) = cosr2r - senz 2 = = cos'?2r (1 cos':2r= 2cos12a I = 2(cos'? a - sen, r - 1 = :2lco s" (l c os ' ?r ) l' t =2t 2 cos1 a - 11 2 - L ( . , p ' s ub,Dr, do t7 Logo,cos4r r-. sen2' = 2 sen Fi{l;::: nemtva em n a equao '. RNlu{o ; . re mc:rc s 4x - 2 2 l? , ,l ,
x= kn ,ke Z Q)
x =n n , k e Z. \r r)
Obsefle qu conjunto(II) dosvoresda fou = i2n estcontidono conjunto(I) dosvaloresd fom = n. Z. Comoo conjto soluodevesera reuio de (I) e (II). tenosl
s= {r lRl = .1 Z l .
495
Fomule d . dupl pa o s
:j$;lliln"*t""."
" "q*o
2 rr-1-l=0
. . A= (
l)r
4.(2 ) .(
t) =9
. . t-
t1 l
.. 1: k2 ft, ke z
_l ?
,= -
2T 3
+ kz r, k e Z
Note que,pda simplilcdnos ! rcsposta, lodemos obsend que os trspontos, M e N dividem a cir cunlrlcia em s arcosde medidasiguais a 2n
. - -.
a L\.
farcta eclsr: esiiin: B. t. B.r B , B 4 8.5.:B 8'B 10, c 1.4.2. c J.c.8. -. ft,F|n oec! 6Brcrio5 B.o:8.7, B.o.d.I f. c4 c.5. c.6. c 7.
Exerccios btisicos
que Brri,:, sabendo sen= f "r*n.'. f, *r".r"*"2,. que sarxnao cos r= *r""r"-'2,. 82.r;:: f.
Bi::,rl que sabendo sen = 2 cos'e 0 <
.-+
496
F n s d r . o d u pl o pa s
em funo de4: . : a, calcue ifii'|t]i S"b-d" q,. -, a) cos2 'B:5. 5 r be n d oq uc s c '. S5': D..o^l," q* ;#=_ ieqF0 '
b) cos4
; .. a .u c r F r ,
*n 2r = 2 cosr, en R. "q*eo da equaao sen2 - 3 cos = 0 tt, soluo t.p'l:o"t .-i-. ' " "onjunto "* equaio co! 2 - sen2r + 1= 0 U = R, resolv ::Eillir c-ria--d.. -i"e6o :it: otteha o onjuno aos vaoresdc r. R. que satisfam a isualdade:cos 2 = ser '
Exerccios complementsres
l$lli:lli; sato,lo qre rcn rcos r: :giZti;t soUa" q* *" , + |. : {. aetcrmlt o varoroe senzr' 0"".-i." . *lor de $e 2 (ss6to: qule ambosos membos.la
"o' '
""
*-
1-{ir,l"!.e q*,
C'.5::::: Cal.ulco
d ) c o s2 = 2c o* r ',n'
l , V , R ' *" f,
,h e\pr" .- r
::::; cclcule.u vlor dc expre$to . : por r.l reuarddre aiae.tia"o";#*; :l::il oemorstre :E ': : v^. * q u" islj o':
""
sen,pda sen' +
cos.
z *' l *41 - . [ ; l
-r rj*--
comsen ? +
I obtemos: e )l ' * n
d )c o s2
*.t stl
b,
2 -
.,'-+
dtr
e'2
,) . : 0" , , = + r, t , : o- '= {
o'=f d )' : +
e) r - o
497
Captulo 74
Frmula de arcoduplo para a tangente
+ *".2,+
'le2" -
'
-, .,."--.,,
:, g .'
ts2,:ts(r+_x)_ffi:+i+
(c. q. d.)
Exerccios resolvidos
B,li' Sendo tg : 5, calcue tg 2i Re3oluo
2
r | 5:
- r r
)
l)
l :' * *+ rn
1'
pn,50. L.o,, ?4j= 1g. .. 2 tg r -. 8
t" '
lr +
'*** _l -'
l+++rE.
jl
I +f,r
'r p r . .r g
r g r - 0 . ..8 r
gI
t/ - o
. o !1 r +
l :o + t g :r =
i . .. l r
498
n,coma >0,
b) deremjneos vcoLes eaisder.
zLP t-lg:
2h 8)
Podenos dividir mhosos nembrcs dessa igualdailepor n, po o nunciadonos gdante que , no zero.Loso, temos: t = conon > 0. erod: ,!;7 = - t + n2 : 2 . . n' = 3 . . h : ! J, .
na iguardade tg = n.
que valoE. femo\. poro. o\ po*\ei\ derso:J hao, te- seque:cD = ,8, c : h'i.tii:lNu rie!. - lb cm,8 - l2. m ea r ne dr dd u od n g b a D
iguala 2d. D. b) Detemin nedida do segmenlo Rsoluo
-r'-.r-t
a) O trineuo CrA isscles.pois CD = DB: ogo. os ngrilos BaD e Da tm medidas isuis. Sejar essamedid|r.Lefrbrdo que Nm tringDtoa meddade um nguloexlemo igual som dos Dgulostemos no-djcertes,
+ 36 cm +
I I
,,+ . '' , 7 rT
'-l 3l
i2
=1 2 AD 2
0:l A D' !
9
12ar2
AD " oD
.3 1 2
499
!t
, og o . g -
I r - .
0 ,r
., s r -
5 t2
Exercciosbrsicos
B: Sendo tg r = 2, cacule tg 2. 8,2.:, Sendo te r = -1. calcule L 2. B: 3: : Se do C - : d , a + l e a + 1 .c a l c u e B2 e n f u n d oea. 'Bi4:::' Resolva em R a equao tg 2 : 2 tg r.
B;q,r:i D".u*i-
q*
"
ieu"ra"a" tff;
T+;
, = ) t : , * +r" " ,+ f +) .r ez l .
Ex erccos complementdres
C . De re r ni ne a eJ,d d o \c e r e n , o D n x i fu ,i
I
3
G2 j Sabendo que tg 2r = 5. cacuetg 4r. = 3, calculetg4. C,3,:- SabendoquetC rC.4 'i Determne o valor de 1g2. sbeDdo que 2 tg = I re5 . Resova (1 + tg r) rg 2 : en R equaao L
rgr .
b)-
L5
o;
o+
I esrno imelao:
",+
4
o/
8, 7
' r l: '
ol+,+
500
Gaptulo 75
Frmulas do arcotriplo
Dmonstras Fszendo3 : .{ + 2 e usando s fmulsde adiode cose de co duplo, temos: .enJ' \en r coL + 'n tr zU 'en )r cosr s e n ':r ' -2 se n - \ e nr ( co \ ' - ,e n :r r + 2 ,e nrc o, ,y- e n r ( l se o r = sen:r(1 - 2 sen, = .r) + 2 sen:r(1 sen'?.) : = sen - 2 sen3 :r + 2 sen- - 2 sen] 3 sen 4 sen3 r -r
cos 3. = cos( + 2-v)= cos-v'cos 2:v- sen:r sen2t = - cosr (coJ. seDrr .en r 2 sen r co\ r - cosr tcoJ cos'.r)l 2 'en'i cosr rl - c os r 2 c o s'- r l l co ' ,r)c orr 'l : 2 co s r . - co s - r + - 2c o s 2 co s3 :4 co s 3:r 3 c o s.
Exerccos resolvdos
s"t"'0.q". , = tlilLiii '"'
Rsoluo
s s l : J k nx - 4 se n r . . kn l \=1 .
I
,(+
sof'
23
t.
",u.+
<, <
3'.
(+I.""...: ,
".*-.':
l, temos:
o s r=r
-f.
;:;
. .os= i+
Conr !m co do 20qud.-",
Exerccios btisicos
:s.i1',:.:: sabendo que cos r:
sahendoque . o" '84:i:,
f, "ur""r"-,:'.
fii ""
(a tcut e.,nr e.. ) 2n .ca l cul e .en l'. o \en r ., l' ' S g sr o: "* " Bls::: Resolv! 6m R equo cos 3r = 5 cos. Bi;4:,; Deteminc. em lR. o cnjuntosoluoda equao sen3 = , *r * " cL os J(: (eso|v em |Xo s ste ml co sl > 0co s ,r
Ex erccios complementares
C. l . sa bendoque .e n -".c rt cu te .e mtu n od er .ov d l or de \pr or- 5!+ .,S trg sr o : sen6 = se(2 . 3r).) C:2' I Dadoque cosr = d. cacule,en furyao ded, o valor da exp.eso t = cos 6. Detmine o yalor do sen, sabendo que r 3 : -4 + 3 sn. .C'4 I De!rmeo valor do cos. sabendo que cos 3, cos. I Cl5. Calculeo vlor d tg 3(. sabendo que tg r = 2. (Sug6to; tg 3r tg (Zr + ).) C:6: I sabendoque rc 1r = 5 e qe tg 2r = 4, catclergi c:3
+ ff, rez..
+ kx ,ke Z k z. 2 ,
e) quaquer r. id quer =
k e 71,. 4 ,
s02
Captulo 76
Frmulas do arco metade
I. , q -: . l. 2.
;,
f.
.lr"-*,
Exercciosresolvidos
n;i::: : serdoms + ] .o.".
Resoluo
f, *r""r"*"".
s"t.*r**."=z*'f
Pela elao tu'.lamental, se", f
-,f.
+ -,.f =t,t".*,
r ns o, s en d =2 .+ +:+
503
q* rHr',, s"r""a"
<
s,0".",.r*-'"- *c f - *". f.
_7 t nr.r c, tem6:
-(' -*i) f,=z-..fr + =-,.+ =|: * "'|=i *.i =.* ...' -,.
que teos Po.nip1er + Loeo. + < o< '. tenos Dividinilo desisuurrle. lor 2 essa f . + . + un acoilo 1"quadmnte.
d1
-tn
".n' "2'3s'
.. .e n 22 " 0- J--!1
que quadte,conclumos , *r rrtn : Cono 22'30' Dn arcodo 1q :*i*iiil ca*r" te f que sabenrro tgd = 2eque0< d < 2 t8 *
f te= - i. .2:
+. 2t8 ;
'
| c ' 7
, w' 7
t = 0.
^
d que:rs t -
| 4 .'., ..., - rj
l+n 6 2
..' *i
' i'
504
I
Fmulasdrcmtade
t i # i:i i ," r " ,r" 'e ::"ro.l suse\r o: na, ' re n , i. r d d e ,s o '
i .. , -,"
s"b.'d.q.","".: igi"ijg tf .n "o. " .
:-"J
c o nc o s o r+
=-.' "ia-tro"a"-'" f
1!ij a pu,ti, o" ia"ntaaae -'"
4) cos t
** f.)
= -'. + en, rre: f . aemostrc
- ,
D)sen t
o , ef = .p ,
= -
T. *r".r" *' f.
*' (s"e*o",
IL: 2
i
I
') l - 2 rn -
b )E =2
:vi:rl (Fuvst'sP)se cos ; = t,
al r =* 'f
entocosr v,r'
, ' t l
t
d)
..tr4
8
.,4
n'
-. : -.+
r*"ot to
+.,
. ,J2
det Polaseguinte frmula: do lgulo 2r ddem tunaoda tangente Guvest SP)A Igenre 1 tg'z d)0,72 e) 1,00
i F
506
Captulo77
Equaes trigonomtricas com arcosda forma ax + b
1. Tcnica de resoluo
Fquaesdotiposen(d.r+r):,oucos(a+r):froutg(a+):*.ondefrconstanrereal e d e R+, soresolvidstravs da seguinre mudana de varivel:
Exercciosresolvidos
ff Resorva em R eau,ra.*" .2' + a l J/
\
l.
t
;
+ k 2r,k e Z
I
I lre
Substituituio d por2r +
+,
emos:
+ k- 2n.'. x=
# * t",r.u.
I
I
I
.
n"'"r'"""q*a"-'[, f]
Resolo Farndo a nuda de vdive
+ ln ,k eZ .
507
substuindo 0 por -
+,
tenos:
7E 5 ""_ l0
= , * n .t.z l . L os o, r = { ' R ft
iiiiili R*"r* -"R"-"-ao tn s, + I I : r. "\
-' 6)
+m . k e z.
Substituindo a por5 + I
+,temos:
...v-+ r t r .. . ,. lo ^I. * . r .
t I
I l
I
l o 8 o. 5
r c { R, - l :
"'
IL Z J
r. nee^e:
b)Pdlemina osvores der com0 < r < 2n,basta, nacxlrcso obd noirem(a). 1. 2, . - .. , --. - z . J, , i b L U,n o \\.r o e.co n \e ri e ,re,p d rr ; ::
2 \ 2r q r K nd f or \ e m N r . J r rr :
t:O
+ x: !: 5n r)
E
3n )'
orvem por( 1, 1 rE
s \ =
Obsrvo
1?
2l
R, em um inter
Pa resover equres do riposentd + ,) : .. co (@ + ) : ., utg (e + ) :... valo limitado (por exemplo,0 < < 2n), pdenos: L esorver gerais ! equao cm R- obteDdo epreses do tlpa.x = d+ k. :::, ll. tnbuir a t valorcsinteos convelientes(comonzemos!o exerccioR..1). rr . r:r: Kc .nr \rr 4 B dequ R6oluo qsen Lembrando a cos, fn i c o. r I
k Z:
scncosd=scn(d
* '1, il = i
Ettundo a uudoa de v{velr 7
+k' 2i ,k2 .
'1)
. 2n .k e z .'.x =
++ + k,2 n. .r : ;
+ k, 2 11.
4' r
r + -r I = Lembmldo que 2 sen cos1 sen2-! podemos escrever eqosoba foma scn2r = F@ndo a mudda de vivel Z : d, temos:
+ r.z",r,ez.
-- 6
+ k. 2n o t 2 ,:
+ * . 2 o , *e z
n
r 13 r 5 tr lh
5r
Ncum outro valor inleirc de nos inrere$a, pois o vlor de no peencenao interalo [0, 2r[. . 5' r l- 1,! 17, ^ n
tr 'lr i
Exerccios bsicos
B:1:: Resova em R asequaes:
.,*" . u, -I . r \ 4/
=0 b ) s 1 3 + + ]
B:2
., * q, 4 -\ J ,r
d) n5 r= z
1
r
f) s 8r=
t ^lt
Ai3r :i Dtemino o conjuntosoluoda eqDao cos 3 = 0. ptu0 < r < 2. B./ r,' Obtea o conjunrodos valoresder. 0 < r < 2n, de modo quetg ,1r = I .
51 0
lr,
iJ
,.
8.6 euare o. oniun,o.ru{,o o qua(r.o.(rr l. p.ao .. r: ) .'. sluo daeqao rs1 : l. paB;t:i::Do mnjunro + +
:B,rlrrcmsiddndo o uverso U = f0, 2nl, resolva a equosen 3r : .os 3r. (snsstor .livial mos os membros )or cos ]J. ) ' : g ; il O bl en huoc o njlntodos v alores de .0< < 2n.qu esati sl 4am aisuat dade2senxco sr =1 . B'i[:: Resover a equao s-. -.' : pdr0<r<2.
I - tgr : 2 tg. (Sugesto: por .birl::lNo univenoU: [r, ftsolvera eqnao dividaambos os membros I tgr. Tal diviso pemitida porque cdtamenre 1- tg' + 0. pois,pda I i8i = 0, nto , t g = t 1,a igMld ade I - tgr:2 tg fals a.)
".'=l.ls"g*.eo,
"
^lt
2
po' cos
s r - 2. (Sussto:divida Dbos os
C.-3f;:l Coroide@do o unireso U - R. resolvaa equao: cos + por 2. rccajndono exerccio&terior) '6 mombrcsda iguadado l|::rl resotvaa equaaocos - senar: 1pa0 < < 2tr. C5 , De E r m i neoc o ..ur odo.\dlore\de, .0
*r*
-'f
= r.
Questesdos vestibulares
(c*s'*no) R*"1* aeqmo (sm + msnr : ,ll:lliili ;. Vi?r,,uc PR) o' *ro*. que sasfazem aequaao c* i:, {J=o'a",
ffi
Resoluo Fendo& = o:
Captulo78
l. Tcnica de resoluo
que omparam Inequaes o sen(d + ,), o cos (.r.r + ,) ou a tS (d' + ,) com uma const:urc., c G R, saoesolvidasa.ravs da seguinre udanade varivel
Exercciosresolvidos
em R, aiieao sen &> It'ifr:::Resorva. 2'
*"= +
'' 6
* 1. z "= "=
+ r .2 .o m k 2 .
+l
2n <&<+
4 8- 4
, k e z.
Lo c o . s = Fe R4r
=. =*
.J
"l
. I om L ,, , r' r.
',
+rr . . ".
+in . ie z.
SDbstitindo o po2x+
+l
+ ! . re z.
A8ra, prra vmos abuj valo.es inteiros I denodo qre nhatuos 0 < r < n: qe varor no con!m:
t : O = O.r . f r
, -' + ' t J
k= 2=n<x< $. 'aro qrenao cooen;
r ocoi
{ , . Rt . .,
i-1
'J }
Exercciosbsicos
r<esoiva em n asinequaoes: ll,Er,i-i.'riii "l * r o, :' f t t* ': '= | c) t g 5 >I a t - .: '= |
ers l,r il
nrc s l J <
/ tr \
';
;
c ) ls l + ; J < |
513
l ne q u ( 6 ti g n m i . s. om .o sdr o m a \
+ b
8 .2
(o, 4 , De , em , ne o . n r u n r. ^ r u \ a .J d ,r e . r L d \ co
j.
* ,0 -
,. " I
8 .4
pe0-
::llri Conside.d'doo unvemoLr = t0. 2nt. resovaa inequao: serr cosr > 8. 6 Re . ol \ a a in eq u r \ o . " . ] . n n o i n ' " ' " to L o ,, h
"lt
o { '. n 0 . , .} }
o{,." f
.".r}
e)2.
r pu*0. ". ] e,
"r {'e n0 . , .f ,} u, , en o , {- l
o { ,e n f , . , . r } 1 o ,t,o i , l,
|. out,:. ."
o{ , er f . ' < f , ,
.oroao,
"o.o "on;,nto
!!. <"< + !:2!.. kzl. + "r{.en ui{"em } + k .z i t<x < ! *r . 2".* .21 . o k f ,. tt" = ' =* n l", t ."1 . " r{ ,e r n * r" =,=$ " t{, e rn- t r
514
79 Captulo
Fatorao de expresses trigonomtricas em senoe co-seno frmulas de prostafrese
1. Frmulas
Esssfnuls soconhecidas cono frnulas de prc\^{eselptusrhaphoere'r. que. em grego. signific adio e sbtreo-) Demonst ro sen(r + ])) = sen.cosI + sen) cos; sen( r,) = sen cos_v - senI cos; : ( cos + l,) cosr cos) - ser.r sen): cos( t) = cos cosJ + sen sen,,. (A) e (B): L sen(. + j) + sen(r ) : 2 sen.v menbrc a membo, cosJ. Somando, Subaaindo, membroa menbro,(A) e (B): n. sen(r + Jr) sen(.r )) : 2 sen} cosr. (C) e (D): III. cos(r + J) + cos( ]) : 2 cosr cos]. Somando, memblo a membro, 2 senr senr,. Subtaindo,nembro a membro.(C) e (D)r IV. cos ( + r,) - cos( y) : A) B) C) D) (l), ([), (lll) e (IV) as segunes mudanas de varia\ ers: Faamos agoaeln cadau dasigldades {'*'
- -i
'Y
= p-_c2
515
Ento efetmos asmudanrs ile vfiveis en(I), (rD.([t) e (Iv): L ".nf ll. 'en r' l l l .. o . , a l v . co ' , , e n . 7 _ 2. c n ! , q .en,/ fu . q _co'4 I,en Lrq :. * '..n Lf -. t ' , '"n ? .: 4 ,o , P , q . co. P:-! r: {
Exerccios resolvidos
E., ': Ftorea expre$o sc! 5t + sen3. Pea imul (l) deransforro enproduto:
;'
-:
""""
'
1,
5,
sbeDos qneco$( r) = cos. En1o, substituindo, remo\: cosl + cos5 = 2 co\ 4 cos. R:::F:norc a exprer$o cos10p cs,10". Platrmul (V) de trusformao cm P|oduto: ( us t oq . . 4u 2.en 0" _ +l ' "n .t -2 . en 5 . en. t 5., .
( 1 5" )= s e. l 5 '. Log o, S b e m o qu s es e n t em os: cots oo cos40 " :2 sen25. $en15 '. R:i:r Fato.c a expressno i sen80.. FzendoI = sen90" allicando a imula (lI) de transtomAocm produtol .c no no - .r,0 R,5 2\rn . _:c o\ aJo ir" '" , t' " _ . 2.e n: co,st
Falorea cpreso se a, * ,"n t * , ,.n ,t - '.e n2, i\ en, ,, ' , . ^' , r' 2." - , .-
: 2 sen2 cosr + 2 sen2r= 2 sen2(cos + r). FadndoI : cls 0. temos: senlf, + senr + 2 se 2 = 2 sen2(cos + cos0) = - 2. e, . 2, ' (u . ,' ^ ' .: .. ., :, " .j .c ' .4 * " /, r c. ,
516
rmu s d poslafrese
Exerccioshrscos
r"t". tr+i::lr ^ + sen2 a) sen4 b) sentu sn4- *p**0"r,
c) cos&I + cos2r d) co! 5 cosr e) sen10'+ sen20' f) 1 + sen20" g)cos 10' I h) I - cos
(ou conu som de senos *p.*." ten l(f + cos20". (Sug6to:t|ansibma expresso :AlZ::,r"r-" " .' ento o seno de trm deles ga senos) usandoa prcpnedade: "Se dois acossocompemenls. seno do ouo".) E:irtrr r*.siome cos + cos en prcouto expsso 2 cos 3r'
iBii;i Escrev!! expre$o a seguir!a tma frtoda: seD I 'l_2 ser 4r + sen2 'E,r,i: Ott"ntro u.u *p.essi fatonda cquivltea: cosr + cos 3 + cos 5 + cos 7\ e nl , r \.n
8. 7 - \ ' m f r , r, q u e . e l p , . { , /
romasimrrifi.da:c Bii:i es.=u a*prcsao cnum q'e a r er ,r d r 'r.e r n, t i s. l o . -^ r.r re co ' ' \\ t - . [,
tr4+s?13-1rlIJ+cn7a
: fn lsucesro:o\, li
I l.l
E x er ccio s complementale s
C:!!l: O**-i* ".a"i*" = senr+ cosx. qucI)od sumi|! cxpresso:t valor t r ai r ,^ ' , C: 2 .. \ imp liique de \f r . /
';3t penonsrre 4 2' sen 3r - se1r= sen aioentitadeen R: se!'? :C'{,,,:.r *p.rra. a: cosr, qivalente -.':'
ell ' <r
C. 5 - s . n. t o, - ,
c a l c , r lo e\c l o rd .
v2
ecq-r\-baf,r'
.,,, !
r il-l
517
Captulo80
Equaes trigonomtricas naforma fatorada
Exercciosresolvdos
lB: i:ll noot* n ecuao sen 5r = sen3r. ". " Resoluo sen 5r se!3r: 0. Falomndo o primeiro nenbro ala iguadade, temos: 2 sencos4 = 0.
EfiO:
.. =kn.k 2,
. ou cos4r : 0 (lzemos 4 = d)
"2
+ kn .k eZ .
Snbstituindo d por 4 4r =
++. + + r "..,:+
t t
+ k.k e Z
42
*! L
keZr
.'.,= !
+r.z n .rez .
Loco. s=
R r= T-
. "' = ! +* . u.r ez J .
Exercciosbtsicos
,'Eilll r Relva em lR a esuao cos5 = cossenl : sen. 'S2lili oetqmire. en r. o corjurto soluoda equo lB,igiiii Obte o conjunrods vloresder, R, qle ratisirn a galda.le cosr + cos 5 : 2 os 3. E :4 C" n! .l er ando o ut u'cr\o i R .,e .olrJJ eq uJ do : sen5r daequo sen: :B!5;l:D o corjufto souo iBl6::il Sabendo q'e 0 < D . r' ' senr - 2 cos3r. sen, pda0 < < 2r.
Re$r \ ae mK requ4
519
igii:i Deteme, em R, o conjuntosoluod equao senr + cos : 3. lqi:iil out "t'". * -i"-* t/ : 10,2rt, o conuntosolulao da oquao: seD 6r
b ,2 n
.'+
a4
" T
520
Gaptulo 81
Fatorao de expresses trigonomtricas em tangente
r\ ,
Ig r
rc4
'en r/ l 4r c\ | los 4
r\U
Demonstrao ( v ig l,+t g4 :
_ sen llr i4 l . sen P cos 4 + sen .1cos p
Exerccios resolvidos
R,l : Fak'e a er!.csso tg 4r + tg . Per!dcltdade(v), temosrtg ar + tg = Bl2 jgljl. cos 4i cos -r
Fabrea epesso 1 tgJ. Resoluo Iazerdo I : lg45'eaplicandoa identidade (vl). renosl \er' < '
' .,-1 :"!o \,
'l
Exerccios btscos
B.l Falorc d cxprcscs: ! )t g3 r+ t g b ) L g6 r g2 r Re \ l v r c nRd e o u a c x o t! h : u : De rF m , ne nu u r i \ e , .o r R . . .n r u n ,o \o l u c i o d d e q r" e r ' g 2 , '" 1.. c ) t9 4 0 '- 1 9 1 0 ' d ) l + r8 c) 1 - tg 2 -
8 .2 8 .3 8.4
Ex erccos complementdre s
C.l:' AepessoE = tg154' t8118' equivalente a: -' sen12"
I
_t
sen18"oosrri' b )d= l s en 18"
C:2,:r Transfom em predub d xpeso E' : cotg, + cotg , obedccida$ !! condies de exislncia. = cotea C.3: Fator. expreso,E G .4 de existnci. cotg,, obedecidas asco.Lies r' ' l ( o e ,g rg
s dosvestibulare Questes
V.: l ,( U. C t l i c d e S l v d B A ) De l e mn a ro n me r o d e so l u csd a e q u a o r g 7 J= tg ap ar a0 < a < . V2 's'. r F r. n- P F , A e \ n , c ' . a . | r + g a) (4s' ) b) (45' + r) o o .J "" ' 0 .. d ee r r Je ni. .e e q u i \ a l e n F d . ^ " o n d i c. e)sec(45" ) c) cote{.r5" ) d) cors(45" + )
V 3 i :S e d , e. s i one d i d s d o s r g u l o s i n r e mo sd e u m tr i n g u o t l q u e tg a - tg r = se cd se c ,e nt ao po d e seafirm que: d)a=15' a ) . : 90 ' b ) .< 9 0 " c ). > 9 0 ' e)b-2o'
522
Gaptulo 82
A UnC aO S e n O
1. Conceitu aao
Consjdercmos a funot R* Raoladoque ssoc cdanmeoreal ao sen. O dominioe a rmagem de f;o. rspecdvumenre : [;Im : l) lR | _1 < y < Paraconitruir o grfico de varos "deseolar"asinfinitas voltasda cicunfencirrigonomenca, obrendo assim o ei\o eal,ei\oda"ab.cissas): ;
f,f
"t
2
2
! 4z r - 3La L
0a
2 42
r !a . 9a
\, - 3a
D = R;Im :{ }Rl
\
ObsrYo Senfuno/,dedomnioD,satisfzacondio/(p+):/(r,paaqualqueD,esep o menor valor positivo que satisfazta condio,entodizemosque funo/ peridicae que seu Note que a luno senosatisfazascondies: sen(2n + .r.): ser.r, sen(4n + ,r) : selrr, sen(bn + :vl : senr, sen(r. 2 +.) : sen, con I Z. O menornmeo positivoI tl quesen(p + ) = sen.r p : 2n. Po anto funoseno peridica
J
Exercciosresolvdos
iiijii: r.o-" o g*n* aar*o ) = 2 sen -r.
R$oluo Pa uD esboodo grfco, bslibui.mos ao d .o, o' v ar o , esu . n. e 2^ etur.',rr, i. mos os cmespodentes vaoresde:!,:
') "c",0r,"-*,
D= Rh=
{) l R i
I <)<
1i p=2 n.
Observo
Construmos alenasum peodo do grfico.pom no lerca de vista que es 6gura seepe1e tantot o +- comoato na direo do eixodasabscissd. -
rh:2 :: Esb6e o
l r \ en.
{ ' -R
D = RiIm : { ) Rl
= 2 .
R;4i , Esboceo gijfico da tuo ) : sen1|. R6oluo Q uardooar c o daln ib sen ofor da l br ma d +t , com d +0 ed + l ou a =l e + 0 ,d eve mo s c o ! tnifuna tab el cmts colnms :al r ime i nl m ao rc oa + l ,. as g un d aP a ra !. o r cs d e rc a t t L e n d P! valorerde). en queo.a rbeladeve!e a Iomal No exerccio
f.
?!.
"
2",
" "
*s"1.
525
determinamos os vaorescorespondntes de e l
D : R :l n : 1r R -l <'<
l i p = r r
D : R rl m = l r R.B: Esboce grlco daiuno) = serr. IDicial,en, vamoscolsti| o erfico auxilitu det = sen:
R 2 <) < 4 i 1
: 2
526
Agon, vrnos consu o gfico dey = setrI,ou kj,J: yl. I. Se r > 0, ento rl : L craficcnte isso signiJicaqDeos potos do 8lfico auxilid que rivreh yno negativa permdecem imterados. ordenada yl: It. Ser< 0 ento - y Cralcamente issosg nilca que os pontosdo grfico auxilid que tiveEn a ordenada I negav devemse. t an$fomadosnos sinlricos em relaoao eixo dsbsclas. Assn,temosque o grico d)i : len r :
D -R rm = t0, rl. P =
Biti;:i EsbNo s.ficodalno ) = Resoluo
,q,sc ./. Cafico auxd r = sen 2. Do exercci R.4 temos que s gfico :
rai.2. Corums o gfico dafuno)r= serar. Pa isso,bastr, grfico nteriorl . corsed os ponrosde ordenadas Doneganvas; . transformd os pontos d ordenddasnegavas em seussimlricosem rel o exo Or:
aui? J. Fjnlhnle, para obtemos o g!fico de + lkn 2x, b$ta tansladmos o sifico )=I dterior umaunidde veicamcnte pda cima:
D = { R : I m= l} Rl I <}<2 }:p=
527
iH:e|: Ottenraosratores cas 1endemodoq!xista ! igualdadc scnr = 5a Resoluo que Sa b emo s - I < sen r < l. Log, l< 5 n I < 1. Somando i crdrnembro des dupl dsigrdldde, tenrsl 1= 5d l <1 +l + I + I 0 <5 u< 2. Dvrdndoosmembros p.r 5, orr"-.r, O= dessa tina desigual.lade Ponlo r iglde \en:5a 1s cx is tc pl En R " O= r =f . -
1.
= ]. '
ria decla$: *rcJcl;. u., ,, ;. r '. e.r.ii r:'c rrC,i.Co1.,l1. '::.-'..',.: ' ".'". ',,, , . d r a Je f a"c: q ;cci ;:8.r . .0 :'g.i..'. o.. .p ,. e, r? .(. t, c .ic . rbc r?, : .
Exercciosbtsicos
li:::t ertoce o grarico ae cada umadasfunes: a).)= 3s en' b)r=4s enr c) r: 4s en ; t r= t * .[ , .; )
i ) ) :4 +2 so n, )):3 2sen
atr=
)r=
3 +s e nr
e) ) = sen4 r ,* , r"
b :2 +5 se n 2 r a 2 {n2 n
o' : .. . |', i]
o ) \' = r + 3 s n li - ;l
. r = * '1 L pr lZ
il
-l
eals den a equao I admite rBi2l:rlparaque sen = la souo? "alo.s :E-,i:r tl.t.-in" o' u"to.s reaisde , de modoque exisraa isuadade2 sen = 3n + 1. lra quevalo.es,tais .1ed podemos ter senr = 2n i,41::l 1?
C :?
\'2,.oerermineo\\c loe.de ade moJ o oue \e n, Ju <* < ,1"ermine osvlres dn .le nodo que4 sen n:0.
G.ii,il! s"+
".
528
,lo eatco dafuno r cos . :jitiiiillraa'n esboo /(r) = 2 sen cos r. lSliiil n"p**nt. g.ti ca-ele fno /() = sen os8cos oas runoes vs : rsDoce a)), =2 + serr l b)t =2+ 12 se n rl .) c)]=3 setrr (sugstor I lsen xl : 3 se
dosvestibulares Questes
(Puc/crmpim sP)A tuno./. por: abio, dada rcprcsentad trlj'iilll
t
jlii4t:jil a funo x) = r + lsen !. pia n < < ,. euc-pR) o s,f"o qdeelhorrepresenta
*m4", o, "rr'"
"lores
529
Captulo83
A funeo co-seno
l. Conceituao
Considecmos a funo g: R-lR o doque assocacd nmeroealr ao cos r. O d o u n i o e r im f lgem de I , io. es pc rri!!men re. . D : n. Im : t 'l. e s t-<! = tl
,l: en'do o
,: *.
[]-..),;* "e,
D :R;I m ={ye R = F : t7 r. - I < 1 < I i i p e .o do
Exerccosresolvidos
R.'l Esboe o gfico da ftno ) = 2 cs. Resoluo
D:
R i l m= l )
2<J<2:p
= 2r
530
R.2
3;p = 1t
[r
+ J
14
5!
1!
9!
D: R i Im= {) R | <r<31:p : = R.4. Esb@e o grico datunao I + 2 cosal. ResoluSo o 8ficoauxiarI = | + 2 cos lamosconsrrun /16, i. Inicialmente,
2r.
Arunoco s n
Fdrd2.Agorvxnoxconstrulo Siinco de) : ll + 2 cos. Paa isso, bsta, !o grfico mter: . conserd ospont\d6oden.d. nonegLivl . tranbrmd crd ponb de ordcDada negavefr seusimrrcoem relaoao eixo dasabscissas. Assn tcremos o licoder = 1 + 2 cosl:
D:
R t tm = {) R 0 < ) < 3 }: p
: 2 r! .
R. 5
E \ h ,{ eo p fi . d r t ruaur= i + lc o s :. Rcsoluo
F a r . 2.G , nc o de r. :
c \;
532
D= lR;Im: Sugestes
{ } lR
1 < r< 21 ;p =2 n .
EXerttctos Dasrcos
lHlliiilc't*" " s.r"" uru d6 ne. o.. tura
8'" _ a) ! - . . o . ,
/
-, [.-
r
4
h )i =3 os l + ]
or) : r l = rc o s t
o grfco d tunot = , cosro : ff*r
n) ) = -r + r co s7
4J
Detdmine os valoies de e n.
53S
rBiiiiili Rmva eficane'te a inequaokn > cos r pda 0 < r < 2r!. (Susesto:cn$rrua os sricos das tunessenoe co-snono mesmollano carlesi e p.@ureno eixo dasabscissdos vlorospa os quis sen > cos.1 d. ..res da equao lE:lii: ad snr = r, 3r? (Su8esto:consrrua, no mesmoplanomfrydo, " "'n-" o s s r f i c ot d as fu n .Es /(a) = s enes (r )=r ,3r. onnerodep ontoscom uns@sdoi ssr fi c o s o !mero de r'zesda equao sen : , 3r.) ::E;i de razes daequao se : fl? aua o nmerc ,.Bij;,,t p-" q* -t.."r p-" qe ""r-* 'jll,' r*is ite n podemos rer cos = 2a *as den a equo cos, = 3tu 5? 2 a.lile soluo?
j+]
-.
z,.t
d)r=
i6cos.)
f ) ) =l +l c o s 2
e )t-1 . 01 2
tc",*. :;iit:::r
spt s""e
]',*[
"-.'=*-'
a )t 1 ,0 r
b) r r ,0r
,] nil
d ) t0 ,r
rI ol+,
53,1
Captulo84
Outras funes trigonomtricas
1. Funotangente
Rlr + ! { cada r, e ,, tg -r. J: D - R quessocia consideemos o conjunro D: * n, * e z}. cn^*^-sefunotansnte a fllno
D- lL
+'
+.
+'
+.
(2t + 1 ) rets essas notmpontocomum ou sej, veicaisdogrfico, ' . comft Z, so.r"sintotrs ) 21 +-l )'r a entre o gficoenma retdve.kal = como gifico e {:listncia ' Lomfr Z. tende . (2 k+ l) ir oe -zeonumlrzrnnanr 7 Not o quecontno conjuno abeto intcrvalo d quaquer Vizinhana de um nmero lal. Pot exenpo, intcvao 14,6t umviznhando nmeo5
Exercciosresolvidos
Bi l:,:i Esboc. o Snincoda funoI = tg . atribunos a Pasbodum peododo gr1co, .trJr..n7
4
Assim. lemos a tabela:
"1t
),..,
" [*,
"
z " +! +r n . r e z t, . , +f ,+
Loso, o domno o conjunro:
o =l - e n ' +! +! ! ,r e zl . L4
O conjuntoinaeen Ifr : R. O peodo da funo distnciedie dua! ssn isto : as consec!1ivs, n ^ / \ nl -; ) = P=.
+l
NAo lerca de visb que reprrentlmos apensum pcodo do gfico.E$a fguri se repercindefini.la_
"
+ h t. k t ..
"+ ++ k t,k e Z
k zl.
. .o ={ ,e n "+} *i" .
rer ooo:P:
ln
4
/
\
r
4) . . P = ,
537
Domo:2r +|
+ n.rez-
-, + i+ \.r e z
. . o= { ' "*t' + ! * \ , t ez J .
= Imgen: In : R. Perodo:p
H ;4 e . . . q *' el ; Resoluo { ] - .o r c , i d s u d d ,r e n u n i \e a o :u - l r ' R x
+.
r e zl
- , ) * * ^. *
r ',-j
"( a . r e z
tr.z
CoDo s expreses kne k\ k e Z. deteinm os mesnos pontos n circnnfernciatrigopodemos esorever t + kn. k eV,en\ezex + - kI'' k e V: Domtrica, d e h t u Je . mr ' ' ] e . ' .i | , ter + e. !o1dto, cotg estdennidacm t/ b) Praque existcolg devemos P o m , or s [ . pnm ei r o membro *
,.,,f+-'
- '17- "1
1 - ,] -
co ,g - \e { n d o m e m b r o
2. Funoco-tangente
funo co'tngente a tuno D - R que Considerenos D = { R r + ntr.* Z}. Chama-se associcada.r. e D. coter.
O d o n i o e i g e md e / .i o r e .p e cl i t r m e nr e
538
Oulas f unstigonomlics
rJ
D(/) =l .]r eR
Exercco resolvdo
hrlili co.stua o graticoaatuno /() : lcots . Rsoluo lqase 1.Grico auxiliar = cotg
corsl-
Basta. rc grico dterior, coDsed os pontos d ordendd .o negativas c trdsfomar os de rdenadas negativas nos simrricos om rclao ao exo O. Lo8o, um perodo do grtico da funo /() : lcotg :
3. Funoco-secante
Se j D: l 'L R + r , e
Z]. Chama+efuno co-secntea 1no /: D * R que ssocia
cada nmero iY. e D, cossec .
540
outasunes lrigonmticas
/4
(' ' 94
l.
\
+\
{-?
+l ,vl
7-
. o dornnio de/ D(/) : lx ealx + kl.k ezl. . o conjunto ineen de/ Im(/): t) R l) < -1ou) > I l. . O peodode p =2n. No Conshumospenas m peodo do gfico da tuno co-secane. Essfigura se repereindefinida-
541
LXertrcros resolvraos
R : Esoceo sifico da tuno /(r) = 2 + cossec r. Resolo Bdta trdsadd duas Dnidades verticalmentepda cima o erfico da fno) = cosec i tn8o. um penododoSr.i6.oda tLnio/r - 2 co\.ecr :
D(/) = {r R,
*n.rezl.
')
+ o * *:", f
x + kn. k 2.
-**[]
= -L
= s.", : s"g-do.".b-
4. Funosecante
S ej D: 1 R + + + ( , rL * e Z l .C a : ma-se funo secnte tuno t D - R quesso ciaa cad nmero , r D, a sec.r.
512
Ou{rs f un higonon&rics
/(x) : cossec [;
- .1
poruratranslao pr oUtiao horizontl a "esquerda ' ' l; -"..I* do8lficodfuno dogrfico datuno umpeodo . : ]] : cossec f(x) : se -r.Assimsendo,
: o grfico daruno/()
. o d om i ni od e / e D ,. 1 r r'. r l 'L)
n . t . zt .
-1ou}> 11.
513
Exerccio resolvdo
lRir:i;cost'u o granmoafuno 1. /(r) : lsec ar. ./. Glcouxiid I = sec
.a', 2. crfico dafuo /() : l. ou sjd,/() = s@ Bast,no srtico uterior, conserd spontosde ordenadas no-ncgativas e trasfbn os d ordadas negaliv!s $e\simtricos em reao ao eixo Or. Logo, um peodo do gr1co da funo/() : ss r l
o 6= { ' e r,+
+ n , re z J : m t n = { r e R r > 1 J : r : r .
544
Exercciosbtsicos
ffi Esboceo grfico de cadaumadasfnes a)t= tg3
o ):
f))=2+
ltctJ
tcl
t )r =t e
c) t:3+ tg2
= 7l arr lre
*' IE .S Souar eonu merca era re sda e qur " o,s
"
+ l+'
) 'Tt '
lffi!{! /() q"-t"s lotos tm em comdmos gifcos dastures I n f. : tg x e 6(r)
= cos !o itflao
, 2 t'
''
ri-:
+2'Pam0<<?
s vestibulare Questesdos
dada dfuo Por/() = tq 2r o conlDnto: lmifi Uc Rs) o domnio
l o ' ! ! . r, t tl
+ ;-
b l e Rl r=
k zl
Outr.slns tigonomti*s
b)) = le rl
c) ') d)"{r)
= tlcr
o ,) = -hosl
+ k,kL.
r"t
,Ce.ceD-SP, d(funroes abai\o mehtr \e dapr cogral icol Qual d)r = @sr
e)r = ltg,l + I
Captulo85
peridicas Funes
o perododa funo) : a + sen(ru + 4) o lnenor nmeropositivop tal que: + c), V R. a + b ser'n? + + ql = a +, sen(,'1r
f) F ./ rn
4 -O
l ''r
2,4.1
0,
- 0. ;sro:
"e.
a 't t 'k LL : p
o: L'
n^uo
oo o
2r
(c.q.d)
Obsrvo paa o peododa tuno]'' : t?+ , cos (,?u + 4) anlog nterior. A demonsto
547
'
t,'
O peodo da funo : a + b rg (m + q) o menornmeoposiiivo p ra1que: a + b rgln(x + p) + ql = a + h rg(M + q)
cos[,/ + p + 4] cosIni + 4) co sL m (r+ r,) + ql co s( +./) Essiguadde se verilca, p rodo. perrencenre o domn;oda funol = a + rg (,h. + q), se,e sonente se:sen(np) = 0.Iso: mp: kn.keL ..r: ff. *ez.
r Loco. r, : -+,
a .e -
u o r, , "
. e 2 , . 0.
r cq d r
Exercciosresolvidos
B ri .' D(rem ineopen odu dc fun or 1 .e l . Rsolo
R_il!:i Detqmjne o pecdo da tuno) = 3 -F s cos ( a1. Resoluo 2^ " 1 R: ii,,: De rc mineop .r o dod atnc ;or5 sen 1
1,n ?= llT: l2
2 | 2
= 4n
548
iir.+:tii Detmine o pajodo da fuo] : 5 + 1g2 Resol{o
=+ o=+
:Riiir;:r;txte-;e o pertoaoda funol = cos'], senr. selr r = cos . leos: J : cos 1r. 2 - uTro e:p - 2t d.'r Po ro o pe, iod. 2 l)l que cosr Lembrndo hS:i:: Deternine o periododa funoJ : 6 sen cosr. R6oluo + ) = 3 scn2 Lembmdo que 2 senr cosr = sen2. lemos:r = 3 2 senr cs 2n r. rlncooe:lJ Pun,nru o prd^da - -, T o Delodo dc lu nao Br ?:: rre re mjle t ' Resoluo d :lg+ l e mh'd ,1,''qup. - tedr e D Pon"ntu,,nen,.J.dr tun\ro e , .p!a I '.' ,r.rpm o* J -rs' ." " I t' -.v rB ,. -rc2'^ !l-l r-928J
Exercciosbsicos
:Bl!l::: p"t.-i"e "
a ))= 3+ 5 r e n 1 2 , - i]
b )) -,1 c os 5
l ):3+ 2c o s (-z r)
=3 e)_\
c , r r s n l
ri
;l
h r - 2I
2tg( 5) / .l -
, r 8 l
d )l -4+t g3 e ))=2 s en( - '1 ) Blell:l Qual o pdodo da tuno/{) = 2 sn .os 1' B3l;il Caldle o perododa lunolI) : sen-r cosr. B-*:;;: ottcnla o r.iodo aa tuno/(r) = senr oos + sena cosi r' (Sugesto:ratom) .qi:!l Dtemiie o perodo da fuo l(t: cos' (Sugesto: fabr.) senar.
549
+ \
Detomirc o vlo do D.
r f
t t'
1 rE "+
C . 6 : D e 'e m, n eo p e no do d at un u1 r .
[s ,g* ra ., r
' g ].1
^ ti
V.3
b)n
o+
. e ' :
d \2 n
e)3
a)r
rt
o+
d)2'r
")+
550
Captulo86
A inversa da funo seno
1. Relaoarco-seno
cdanmeroel:r, I <r< Consideemos aelao /de: - l. ll emlRquessoci dos senos, um nmeroeal ) da circunferncia trigonomtricata quei , mdida de um aco cujo snovale ., l,doeixo
Exemplos
"r(j,f) .r.0""?
. f l o' l\7.
5 5 n -" r. pors 6 , 6
I 2
551
invrs d funo n
Note que a elao/ no uma funo, pois a cadavalor r do eixo dos senospodemosassoclar, de /, infinitos vores trigonomtric: atrvs ) da cicunferncia
-.+
- .8! . Z9r .5r Er!
conseguir umatuno.Por exem Porm.sefizemos umarestnoo contadomo de/, podernos plo, serestingimo!o conlrdonnio a: CD teremos que /. l ,a R I ' \' '" l. 2l
c D =l r ( R - l
'r'- 2Jl . n oi . r c u Ja / l C 4. podem o,as ocrff. atra\e.de /. um ni ' ., co ),,) eCD .Obselael
'l
2. Funoarco-seno
E E a r una/: or ' r. rr - I L 2 nl q u e N. 2l
socia cda nmero eal, 1 < < 1, do eixodos rea). senos. um niconmero
2) ' nllrica, tal que sen ) : .
+.
JJ r i,cn'e,ncid isono-
552
A invoBa d luno sn
' ''. ' :. ' .' '- '' .' ': ''' '.:. )1r': Denordrim\ e.'a unio por: ::::li+:;:ihdti
' :: i:i : I
D" u em os e n t en aer e* a ig u d d a d e d .e g u i n re md n e i ' r : J a medida do aco cjo seno vl .r. O domnio e imgem da funo ) : asen. so espectivamente:
Exercciosresolvidos
Fjlilir cadle: .t Rmluo
O ual que 'm o , e m d e \e inreNJ o I Denenc erdo ' t2 -
.*-'( +)
+),
[coia'aor
".","n
A invrs d no sn
c )m s nl : + :
'*-'[+]:+
Logo,odonnioD= {"f
=,=
+}
"os",
554
: r R:5 carculer
Resoho
l,
trsil
i]
-. = csenl eto 5,
=: 1,"."
Devemos calculu) : sen2d = , sn o rcs a. o"de, " : ds +
l:+="=+
4
lil
como ; < d< ; .
- . ..
r . . co \ o- l
3
tems os o =
'
25
. . =" *. ""
+k .2 1
tt.z",t.zl.
Exercciosbrisicos
B{i:;; caore:
",**"f
.,iz,,i, Det.-nr.
o do-"io da tuno
+) "-"-( =
-"."n
c).rcxen(,) ,-"-( +)
-| t
o**,f
msen '.
8. 4 , c 4., ro \. ro . dP \ - *
."- l
l ( +l
oete-,inc que)= cos o'aor ae).demodo Ei5:i:: t** Bi6ir: obte. o valo der*.8. 7 - (; r,- r eo \al o dr e , -. " , : *. (, . ,"r . ,"" l ] + -"*' . i .J
4se.r+
I =0.
+)
,+
u "= *
o+
-e*rra",
r : -",*
+ ucrn ( l) + ucren ]E
c:
.)+
u ": - i
(+)
d)o
or :- i
e )
e) l = r
*]1.*^
o'=*
556
Gaptulo 87
A inversa da funo co-seno
l. Relaoarco-co-seno
Considercmos a elao /de - [ l,1]emRqueassociacdanmeroreat. -t << closco senos. a um nmerorea) da circufernci aigonomrricaral que: J medida de m arco cujo co"senovle , l.ctoeixo
um vor no eixo dos co senose 1, um vaor nac.unferncia mgunomrri(a latque co. ) ...
Bxempos
1 o [i. ]].r.wr"T
o [], $) .rp" *
5,r
l_ 2
557
A invrsduno.oseno
Note quea relao/ no umatuno,pois a cadavalor iv do eixo dos co-snos podemos associa, atavs de /, i.finitos valorcs) da circunferrciatrigonomtrica:
\ ai ,
teremosque/, sobess estrio, umfunode domnio = i CD - r vC R 0 ). r l.to i'a cad d r .F 4 . podemosds,oLi. \e\ de /. um unico ),)eCD.Obsev:
1, 1l e contadornnio
z. i unao rco-co-seno
funo/:t-1, ll-- t0, l quessociacada nrneroreal . - 1 < r < 1, do eixo dosco-senos um niconmero realJ. U r J r n. d cicunfernciatrigonomtricaal quecos.' = r
558
A invesa d un co seno
y - mco5.{'
Essigualdade deveserentendida como: J a mdida do arco cujo co-senovale r. O domnio e a imagernda funo) : ccos so,Especrivmente:
Exercciosresolvidos
'Blrr;l catote:
,)-ccos+
Rmluo Todomo-co+enode\cpenenero Inrervalo t0,rl:
tt
",-**,
\
0
.t
(Cuidado! O vaor de arccosI no podeser 2r. pois 2r no pence m intelo [0. ].)
559
A invs d6 Junco-seno
1\
Il
, rotunro.r' 8
T,
ou seta v - ./r
:!|:$.i.:: calculeo
'alor
dey = 18 les
i]
Rsoluo I -. \ er a - c( o'
Devemoscacure,,= rso =
Pelarelaofndmntal
i*.
*"
"
= **'
zJz
. : 2{ como o < o < n,temos sen . ^"..r=r.=
=* cacueovarorde:!, i*liiriii t, **
Resoluo
( +)]
a r
J-c o\ 2 o- @L d
" .."- l
; lj" L0<d <J . ): cosr d - se d = cos,a (l cos, d)
. . )= 2 co s, e - r . . , , : r (
.2 3 Lo g o , : r, --2 5 .
*l
560
"-
..,: *"- . |
+t .2 "
' :.
l
- - .' *
+ k . 2 n . k 2 .
S: 1 R
mc os-
+t.2n Z ].
Exercciosbsicos
caue: tlll:ir ' mcos --"lt ar
. J ',
^tT
2
= Ncos 5,. i$.?irl pctunire o aoninio datunotr' o vator oer = te (uccos t). i$ii::ili caicute
qu" = * a" is:ii: out"nr'" -u, [-*' + ) '.ooo l, r';E;ti a*r " ""1-d"*p."-r' : -te [--* J]r
cac"r. *0.""a"i : *. tz tBf,:i:i ".-. (-|)] " "alo.,t :$iiilii o"t"..i"", ". n, . "onjuto cos soluao <a equao r: f
561
Exerccioscomplementare s
dccos 2r ;irtilnesor'q n, f "" "quao: --*o= rl outentra, emn. o cor.lulo soiuo deqo: arccos 1I = 2 rccos r. lgr:i
l0sllit Detemi o mnjunlodosvalores de,' e R, iaisque:dcsn2r : 2 dccos'.
+
(E. F. E. i!+i;:r
bl +
o, +
" -.
.' u,
.,t !
c)o
.!.
or+
(-+) *.*'""$;
e)r
u,
o varodexpresso:r: s-t*"jub,Mc)
")+
d)l
),1
562
Captulo88
tangente A inversa da funo
l. Relaoarco-tangente
cadanmerorei, do eixo dastangentes, a um consideremos a relao/ de lR em R que ssoci que: tal nmeroe 1,,d circunferncia trgonomtric, j, medidde un rco cuja trgentvle.r
Exempos
u l r. ?] r ,eoh
.\
5n ri [r,f;] =r,n"r' -T
56i
A inversa da unongent
Noe que a relo / no um funo, pois a cd valor -q do exo ds tngenes,podemos lssociar' a\'s de I innnitos vdl()es ) da cntunlrnca trigonolntnca:
-+,T + - +T +
- .5-
conseguir matuno Por exemdeI podemos Pom,sefizennosumareslioao contradolnrio a: po, serestingimos o colrtradomnio
.o:t
r
2
21,
tcrcrnosque f. sobcssarestrio, umafunode domo R e contradomnio | . c D= ir e rR :-: < I < ; i.e o 'srrxd r
atra!sde/, um .. ,v R, podemosassocia, c ol .)eCD. Obs er ve:
2. Funoarco-tangente
L a f irn (.iu/. R I ^.^ que rs icrd cd nmero real do eixo ds tangenles um ni Lonmer^rc al l,
nn
564
nx8 .
Essaigualdadedeve serenlcndidacomo: J medida do .co cuj tangente vale . O domnio e imagen da funo ) : arctg so, iespectivamente:
Exercciosresolvidos
ttli:: calole: a)c 1 b) arcs Resoluso r"r"-"i" mo tanscnrc deve euarquer rn..*. |.|1, -
b ) mt g 0 = 0 :
) - t Tl )
lcuidedo! iguala ?. I )
r r r t 2 2-)
im
Resoluo
ros que(!
r-.*.
-'
"
- *"
n
)
=J '
[te d a =a r ct e ( 2 ) e j e
l- .".i
Ento, resolvendo o sislem: = -2 = - 2 c os o (D Itca + st rd L str zd +co sza- I lse 1 d +c o s,o = I @) ,l re m m r { - 2co sq r 'r co s a - | ... s co sd - | ... co .o- r .f5 -
., x= 9 4+ h\k ez .
I u."
l..
Captulo89
dasfunes Grficos i nversas trigonomtricas
1. Funo arco-seno
reso da funoseno: Consideremos seguinte
: l, = sen iv com donnio D cujo contmdonnio coincide com o conjunto ima genlm: I l, ]1. observe o grfico o ado. Essa fuDo bijetorr e, pofanto, admite invels. Su inversa a funo ) : rcsen j. de domnio
D - r- r
r ,e co n,-Jofto ,o rm +
sJb e m o.. dr l geb r. que t un(e c iorer'u \ possuem grficos simtricos em relao bissefll do' qurdrdnlF. mpae.. Logu. " giliLo dJ
2. Funoarco-co-seno
co seno: a segne rcitriod tuno Cons;dereos
: [0. ]' = cos r, com donio D 'I].
cujo contradonniocoincidecom o conjuntoimgenln: I I, l]. Obseve o sficoao ldo. in\er.a. F.\z iunio e biieroJ e. ponnl' '. Jmire = , de domnio inlcrs tuno arccos Su ) In' = I0, nl. D' : t 1, 1l e contadomno
568
3. Funoarco-tangente
Consideremos a seguinte restrio dfuno tnsenle: r : r : ts j. comdomnio l-+, cujocontrdomnio : coincide como conjnro imigen tm R_Observe o grfrco bjxo. +[.
F\", fun!roebUeror,e pornlo.cdnurein\er.r. Sur fun(io, arcrg (rndomi '. 'n\ersa = D' rReconrmd^nxmo T'" : I I. I[. ) 22
Exercciosresolvidos
:F r, l:. i: t .b G e oe r J , ( o d a r . n r r t.o t :/. """, Resoluo A turo / bijetora e. portanto.admteinversa.Esde!.do a funo/ sob a form I : 1 vamosdtemind sualvenl L subsrilumos r por e r po. *1", , = -v ", | -*"" 1. tr. holamos v!.ivel ) na igual.ladeantefior: = rcsen y + Zr - rcsen 1 . . 1,: senzr |
,, Assnn.ajlversade/runt-,/ [ +.+] +r que 1.rt tar . / ,(r)= sen
. "*, ,
. Et a'{ :E bo co g ,a r ,. o d. tu n( io:
- t,r.' t
l lq e '
-d c c o \ 2 ,.
2t. vdos
detemin suainve6a: L SDbihmos por ) e ) por r, ou seja:r = rccos2r. tr. Isolmos a vdive n iglaldde anterior: =arccos 21 3 2r = cos Assin, ainve6!de/ a funo:/ r: t0.rl t, i tl qre/ i(r) _l 2 1
t F
szo
Como funesnve*! !m gficos simtricosen relao bisseiz dos qudrures npms. sgue-se
10
l_ 2
A to./ bijctora e,lortdto, admite inve$a. Escrcvendo a funo / sobaforma:2 deleminr suainversa: L Substirnos porr erporr. ou *ja: = 2 ctg J. " *' . . * As sim .aiNes ade/d1r o:/i:l r , t R t alqu e / ( r ) = 19 ll l.rld mo.\ nrrs ualdade,ennr, 2 d, .r ! r 'i
Como funesnverss tn ericos sinics efr relao bissetriz dos quadrantes npas. seguese
571
Exercciosbsicos
Esb@c o slico dc cada umdas1e$: F..:iii t ,r ltl " T I I
. L- ,
j b)l:l . Il-l
i /: l.ll
o '/ ' R -
- j. I
LXerctctos comptemenares
G j .gu a nr u t , nr o s .e m c m c J m um , ^ s d l( u . dd. run.. /" , "r' "6,t , . -- .r: Ei u .: v uJ n r J. ra r / (. r . p o * ' ' e q r ( :ig-r.gji;i Omnros ptos r, en cmun os grficos das funes:/(1) = lc.l4i:it Qu.tu nircs aais losui a cquao 2rr + 2 : .cos ? ?!]+2cs() -ccos)
-.'.. '.
ondet trmr constnte real. Detemine os posveis valoresde dc modo que / e s lenhan interseco no!azi. a grco d ino: !j*:::l (PUC-ROQuados,ontosbaixoperence
572
Captulo90
Lei dos co-senos
l.
.,/
\-t'-\
---.-
"\
\"
----\
-- {-\
,i.ro.
-;l;-.-*:":-\
Demorstro
sejm: . CHa tura relativa aoldoBi . l1 projeo ologona {o ladoCsobleo ldoa: . 8H a projquo onogonl d ludoAC,obre o l,,JA Apicandoo leoremade PgorsnostingnlosetngulostlBC e 1d4C.temos: h1 + (c mJ, : t () h2 + m1: b,. tLL:) Sbtaindomemboa membroa,J (I) e (ID: isualdades ( c -n ), m1 =a1 -b ' .. .c. 2 cm + m 2 n1: b'.,.o'=b ,+c2 2c m (m)
573
Do tringulo C temos,*' -b
+:+n:/'cosd. " -
Ov)
sejam: . CH a atturaeativa o doB; . l1a projeo ortogonl do ldoC sobre reta;t; . AH d poiec;ooogonldo ld.' 8C \,bre ! rer,,a Aplicando o reorem de Pigors nostringulos retnguos EI|C e,4ltc, temos: h, + (c + n). : a\ r:) h, + m, : b2. lr\:) (I) e (II): Subtraindo membo nembro sisualdades (c + m) , m, = a, - b, . . c, + 2c m + m l m1-a' b 2 . . a 2- b 1+ t2 + 2 c m.( \
= u:,
cos(180'- a).
cosd. G\r)
2bc cos90".
Exercciosresolvidos
R:irr:l Determineo valr der na gurd:
R6oluo : : 3 r +8 2 - 2 . 1 . 8 c o s 0 o -.. 1^.^
574
F
fi,3
Exercciosbsicos
l:::: oetemine o "ator aer na tigura:
!i-:i::: Dois llds mNeutvos.le um pdaeoemmomedem!6 .h e 2 c e fbnnam enaesi um rgulo de jl. Calcuea medjdd rnior dagon. de$e pdalelogrdmo. isscelcs lidtj::tS"iuaac o- tte,]gui ta que/rB: C: ona. o e ."a,d. Jo anguro f. " aC Sendo M o pontomdiodo ado e p o pontodo ladoCtal quep:6 cm,calcule o pefmetro do qudriltero MPCB. tSrmeeo\o =
:i:iljij N fieua. D e Da esr enlresi na ruo oe 1 3. A edida do segenLo A,D . cm cen ldr
1 . a 8 2
b , ,( r a
") "Or
icaz:::lch*" * "medn! reativ! a um vjce d um hnngulo" o segrento de ret! que urc essevrtce t ponur med, d LJU opo ro. Daemine . nedidada medianolativa ao yice do t-
/, /,
i9llill Dois ldosmNeutrcs de un puclogrmo medem5 cm e l0 cm e lormm enresi um ngul de 12cr'. Caculeas medidas dasdiagonaisdsse polgono. i,iii] catcute o os " m rrtngb baixo:
'ti
e bonbeda do rio lua uM caixa d gud; :V:i:ii (U'i.-p-SP) A s'a utilizada na casdde un srio captada 50m de d i s l n c i a . A c a s a e s t a 8 0 md e d i tt n ci d a ca i x a d g u a e o n g u o l b ' m d o l e d di r e e s c bonbd guado mcro lonto de cryt d g!/oba e cixa d'gua/cas! de ". Se se pretende sonecesrios? dr cds.qantosmetrosde encananento
retDeulo MNPQLen rs l',:i.lliii: tc"'e.*iO o lrapzio do ngulo modidas ndicas nafieura. O co seno ejitN rale:
aaP
-+
b) 4 -
1 t;-r ''
c)r
c) 3
d)
,. o )2 e]I
(FuvestSP) Um trngulo 7 ten os ladosiguasa ,1.5 6. O co sem do maior ngulode T : llflitiiil ");
Captulo 91
Leidossenos
ento:
Sendo BD um metro dessa cicunfencia,remosqueo nguloDB reto,pojs esrinscrito numa semicicnferncia. Assim,temos:
*.D : ; .
Porm.os ngulosD e socoDgruentes, pois estoinscritosna mesmcicufencia e derermjnam omesmoarco. Logo.remos que: sen D:se n :
..:Zn =
!-.
senC
sen t
temosqueo nguloCB, rer,pois estinscriio numa SendoCD um dimetrodessa circunfernci, semicicunf encia.Temosento:
se n D - + . 2R
Porin, os nguos e D so conguentes, pois esto inscritos na mesra circunfencia e determinm o mesmo aco. Logo, temos que:
'e nD
5 en4
4=
-z n-
_t
zn:
sen
b ..
senc
que: Potanto conclumos sen senB sen C
573
v
Note que a : 2R e que o ngoBa reto, po;sestinscriro nua semici.cunfencia. Assim, re
*"e:
=Za =
b senB
sen C
l_
Potantoconcumos qe:
senC
( c. q .d . )
Exercciosresolvidos
o"t 1fr.lgg -in. " '"ra" ." r'ig"-, '
I i ,**
sen30.
s4tr
t t
I
q"l!
I
l a
t
L I
- 44tr
,tr
2
.t
fisua.
Exerctios btsicos
o vaorde nargual iHiS Detemine
im:::i
581
/t
/t
/t
/I
60' + ^
^60'
ili.;fiiliobtea
=j[
B -+D
./h.\
s.l
k,.\
+c
LXerclctoscomplementqres
lFiilli U- r;a.g,to ,uc ae lerneo p esr insoito lDma cftunrernci de raio /. Ccule. cm funodep e r, o valor de sen + sent + sena i*ii! u- t iangutoltc inscrito numacircunfernca de ruio r A ftedida .lo ladoBa isuar a /. ca,euE a "st nedida do nguo.
Num rringuoBc ren-se que o lada mede4 cn e que a nedidad lp.:.9::1 do ngulo i a metadeda medida do;ngLlo C Derrrore mdd. do hdC. \,brndo q- *. _ " + i,*iiii u' s-ito numcircunfe.ncia de rio f, uD ourrot'ineulo BD esrnscrironum "s circDnrerno" de ruiof. Cal.ut". Jn I runi,"0", . n. u ". senC -t'ianguroerc
542
*r\
ii
lltffi r o compnrenro do ladoc e d o anguloinremo do v@ ryuresp) Nun tinguo ac. denominemos . medidoen mdinos. que Sabe se o ladoAC nede 5 cn e que Bllo inremodo lenice a nede
Ento:
"'
b)t =; c= $lilti
; (F +." tg ')
(^/3 +tsd) {Jl +c ots d)
6"t""'s9
a)3 cm
b)12c n
c) cm
at:
' "m
e )6 , (m
543
Cptulo 29
r . '" 1 s = 1 ,1 '. , r , 1s :{o .f}: os ={ 0. 2, a}; d ) s- { f.{ f} , l"= { i} ,"r r = { ' .' - f . ' . ' , ' 1," r .= ! r ) , r, r s = r , . 0.:1 r.z . o r =t,f],u s= {j , {, os= to .zt' a r s= { 3 } ,e ) s= { r, r? } ;r ) ,r =
83 . ! ) s : l 2 l ; b ) s ={ r. 4l i c)s={R ]], e rs= 10. 11, 1 ; . t = { 1 , 5) } =" ={,o t=t t,:t,o" =
c. l )s : 11 , 0. 2 i b) .r =1 1,;r c) r =1 1 , r ,iJ. "Jr, / r.-J I . d)5: f or' = u , or ,= t R r <' < r }. {{}' or:
1< r< 21
2J c . 2rrs={rJ;
QueiEs dG y$libulare6
v .l a ) r= { r , 1 } ; h) 5- l 1. ;J. vr c. v J d. vr l s= { eR Cptulo30
+ - ,'+ o s= { , r Ri< <- 1 o u r < r < 3} i * r.' .]} 'os =t' .* - r <' < 0 1 o,s= {' e n ;' . + * * ' +
o =r.,1 1 ;g1 s=l re . ,.
, .t =l r R > r l . ! r r : o
Exercci6 .omplmentas
c . l o s = l. eR , - : 1, br s =Je , ul
= {r R
< lour >2}. c.3s= 121. Qu*les dosve6tibulae V,l c. v.2 a V.3c. V.4J: {r RJx< 0 Cptulo 31 8.1 A
= 3(3)= 8ri b)k o/x 2) = 3(/(-2) = 3(3)= 8rrd (s o/Xo) = sc(o) = s("6 ) = 25: a)k o u(2): 3(/(2)) o/)(): sfi) = s(,.+ 5 ):(,t.+5 I=(t'+5f d)(s 61 8
= l 3 r b ) ( o l ) ( 2 ) :3 f( 2 ) ) = /l + a )k r ( o) : s ( / o ) ) = 3 ( 3 ) = \ r/ L . r = c l a I :o l-;lr b
= ? i q G j l a ) = s{ a ) l = s( ) = 5 :,l r G o/ x t=
)4 . r= = s( 6 )= 2 0 r b ) ( l o r) (5 )= B r a )k o /) ( s)= 3 ( /( s) ) ] = l G (5 1) : / ( 17 )= + +r 1.) :3 6 + r ) + 2 = 3 + 5 ; d ) (/ o s) ( ) = /( s( r ) ) = J( 3 + 2 ) = -] 1 8 i c ) ( s J X ) = r ( a ) = 3(= 3 +2+ l = 3a + 3. B . ,t a ) ( c J Xl ) = s 0 ( ) = s ( 8 ) = Z b ) ( /o 3 X ) = i G ( l ) = /( l ) - 8 : c) ( Jo sX 8 ) = / ( 2) = = ri d) o/ x ) = R f ( ) ) = s ( ,+ 7 ) = , " .1 7 :e )( l o s ) ( r ) = ( ) = /( r , ' i ) = + 7 . B .s ) J( l D = 2 3i h) 11 2) = = 1 3 rc )/ ( r )= 4 r - 2 r 8 .6 a ). 1 0 )= 2 7 r b) J ) = - 2 9 :c) f ( ) = 7 4 3 B Ja ) /( 8 ) = 5 i b ) /( l ): l rc ) r) = : 2rt F + r. 8. 8 . r = 0 , 2 . B .9 s = { 6 , 1 1 . ExecciN complemertaet c.r (J orr) = lk(r)) =(,+ = ( a) = ,"(-',+a)-a = ,"6i = I l. (s o /X) = 3()) = str"[ +I =
4 ) r + r = r r e mo ! q u e ( /o s X )= ( s J r ) p r a to d o , D o s) = D (s o /) ;l o so , n t a n na op e n i ! /e ! c.3 a lt( o s) l (r= c..2 )( ( o / o ) = o : b ) ( s o r (r ) - + r o ( 8 ./X t= r ,# j + t. d ec o n pos i { ao re funs ) =a,+ r2+ 81d)0forJl()= ll + 7. c.a a)3) = -1lrb).f(5)= 7l = 2a; b)i(/ ) cll(o) - 81c)t(rs)oJl(r) r'' ' ' , ,, , , l - . : -' . , , , -, c. s c.6 = J ) r'" , ,, ,, = 2 ^ dosvrihulr4 Qu6es v, l e . v . 2b . v . 3 * : L V.4 c V .5 4 .
Cptuo 32
B.l ) sbjtol$ h) inictonr c) bijetra: d) nehum dsclasificaes d classricaes. 8.3 Sobrcietor. B,4 Inje$tu. l|.5 Bijeloa. B.2 ) sobEjetorrb) iijetrar c) bcroll d) nenun.
8.7
619
8.8
B.10 No, pois pda qm einta m bijco de en a ( e 6 linitot esss coijulos deven ler o mcsmo nnerc dc clcnenlos. B.l I Nor p xempo.a tuno/: a desila pelo diaraM: -
no iior4 nen sobFjeroo e, po'!, abr o hijor. 8.12 a) sobFjeronl b) bdoni c) sob.ereto:d) boia; c) nenhun!dascla\ilicaes. Exrccios complemertares poi C. 1a= 1 4 ,+ e l . C 2d = r . C 3 B = 16, 241. C,4l r=11, tl . C ,5a) n t ( /no s obrc i c l om , s /( )no podesnm o valor 2)i b) bijelorar .) inietom (/ no sobEjtoa,poisJ(r) nopodedssunir o valo 2)r d) bijetora. C.6 a = :1_ r R } < 0 o u r > 4 1 . C J l i. jc ton. Qlests dG vstibulrs v.l d. V.2e. V.3b. V,4 c.
Cptulo 33 B.l! ) ={ (2 -1), (2, 2i r(,R): l ), (5 ,2 ), (5, -2 r.b )D(R) =1,- 1.2, {2,s JrD ( ):{2 ,5};irn (nr)={, 1 .
2 , 2 . c) n tu n o, lol s olmenl o5j54. s ls s c i ado .av s defi ,ar uj s deunc l enem od ,8 .2)R' : I = l( 3, 9) ,(2 ,,1 )G.1 . ),( 0 ,0 ) .b) D ( r : { 9,4, 1, 0} i ln) = { 3, 2, 1,0i D( ): 3,2, r. 0,I n 0? ) = { 9.4, 1,01 c)R . tun,poisca.beenenlodeBess@i!do,atlvsdR,.umnicolnenrode.Bi A ruo/ inverel,pois blje!. 8.4 A funo/no ver'irel, poistro bijeloa. 8.5 A funos in!vel. pos betoa. 8.6 A funo/ no inlenivel, pon no bijetora. D,7 A funo/ vertivel, pon beto.,. B.8 sonenll e, so inveireis, pors so bijelons. 8.9 Smb L\ rns/ess. inrevs,F,\ \Ja r,'Jr+r = r, , "' . r -. 8.| | d" o.rOrr' = Lla - -. ,,- ,d^ . , r',7 "': ;1, ., o.., O1= I
, .b"
620
8.14
Exemcios complementes C.l c. C.2 e. C.3 No,pois,cooo e 4 nol o nesDonnro.s eenenlos, o exnteuna bije de h . c . 4 /\) = + ,r i+ " . c s j - (,) = j+ " /l+ r. c .6)i O)- l !l ; b)fol ,)(a )= rc)(/- o/ ) ( " ) = , .
(, 1 att. , rr b .t "S ",, r" _ C,8 r,
b ) / br j ebn OA fu n o ja.rnitei nE 6apo isbijtora suai "' .,," u,r,Or= { *n" ' "' = n a para < 4. l
621
I 'i" *'='o
..,.-..
"
-{,,)
o) 3),
d +'
Exerdcios compleenteres --; cl[. c.rlr.2)n = 22,16112. Quetr dos vestibla6 cez. c."t. c.s].
v.rr. v.za.v-rf,.
Captr o 35
Exercri6 bsicos B .r a )5rb)l: c )6rd) l: e)q f) 5:s) -5i h) 2i i) -1. B.2 a )2 L 5 r b )4 !r c)2 " 6 ; O 2 l ' [i e ) 2 !4 0 r f) 2" 6 ]
1 r/t
, 11, r],u* l
r..,6t; r),,6:. s.sat:i:tl"?; .;7, 11.i, a;,f),i. h)5.,4ti B.aa) O,Ei r,i:.)1,/+t; 8.7+.
Exerccios conplenenlas C, l e. Cra. C.3 c. C, 4b . Ci a
622
Captrlo 36
B. r
, o , , g, r I . n . h 5_ l _ _ r ;, ,. , . r 1 +. , { _ ; ,
j, ", s
ljt','l ;
BJ a)5= {3}rb) .r= { 2 rc) s = 3;d )s = { 2} r )s= { 1} r f )J = 41 . D .4 a )5 =t t, 2} i b) s={ 1, 21 c )s = l 2l i d)s - {0,1} ie)s= { - 1, 1} :i) s = { zlj g) r = { 2 jh )J : { ll . Eemicios coplementans c. l a)s= 10., 1j b) s= l0tos : { 0,Jid)J : { t l. c la )F : b) F ;c )F r d )v: ) F r oF r c) F r ) vri )F i j ) F : k ) v i ) v ;n ) v . QuestAdosresblaret 1 c. V2d. V . 3S= Z . Captulo 37
" -j
., l ;
r . , d , , , _ Rt , ; 1 , , , 1 ,. * ,
R1,.
d),t = { R < I > 2} ExrcciN complmentft s c-r.) s = { R 0 < r < 2:b ),t= { R I < 1 } ic)J R ;d )S = o r e )s l e R < 1} . -
c .4 r= R ; < <3 J l
vestilrlr4 Qmstesds v.l d . V.2e. 3a . V .4 S= { r eR < 0o r> 2 } . Captuo 38
B. rJ ,r :b , .,- :: d ,
i: n ,
2 : o , ", .
"
r.'7r : s
ios, a.j_! L3
623
s.
tos (a' )-
= b-=o
= ,;;
pordriniodeogdio.Podenos
*cewt !
= be,,, r" ]r
.; u1J , O I.
Ll,r u)
-'r
b )- 1. B. rs) :rl)
Exercci6 compleles C.l4. C.2 0,903 C.30,238. C.4 )/ Quests do6 rslibulrs Y,4e. V.rd. V.2 b. Vib.
() = losr|b)tr
(8): losr8:3
C.5b
C'6c
Cptulo 39
i) 0 34 (aFoe) I,58 (pmximdmote); i) .29; t 1.97ih) 0,0?r 0,25tc) 0,25;d) 0.63(aprcxindannle)r B.l a) l,ll;b) g) (prciimdmente): 1.25; h) e) ,47i l) 0,78r 0,I9 c) 0.22i d) 0,72r ximadme e)t l,O3ik) 3,08. 8.2 ) .16; b) 1,85; i) I,,16(aploxinadnent)rj) 2,20 (apoxinadmente)r lt) 0.7 (aprcnnadmente) BJ a) 0.79 (apoxiadanenrc)r b) 044 b) 0,30 (aPrcxinad@ile)i c) 0,69 (proxjtuddte). (aprcimdm). 8.4 ) 0,,13(aproxindmenl)i
a .5 a rr, gr -:--
*" -+ 5"
.
" l j -I
1+2".
t" "
.od .' B0
2 8 .?,
I8 8 r
B.e
B.l0
8.12
B, l 3r
o. B.r4 J-!-!L
Captulo 40 B.r a)
B.3a)vib)vic)F;d)vie)F. B4/r()=t decrcsenre. c)csmtid) 8.2)ftsentei b)ddsenrer ={ e R .*1 1 r>3 l;D() ={reR r<oou>3l;c ) D( t l ={* en " } . '
* t} , O ool = {' . o
!l
Exercooscompleentms
c.r d. cl c
cJ(
c. aa , D r = l \ r R l '' to u > 2 f
624
.)D r -1 ,r R i t . r
o t J i d r Dr /r= R <0 o tr1 <J<2 o u r>3 1. C.sD (/)=R 2 < < o ur> 31 . c . 6D ( ' = { r e R > 4 } . Qusrerdosvestibdares Cptulo41 B .1 a) s:{ 5 |b) J= { 3l i c) s = 6 } i d ) s -1 6 ,,1 } ;e rs= t2)s=ts t .5 t e rr=ts ,tt.L rs ,.= 1r r l -"f . t'
r<
l r,,r.r _11. L2l 1r . 2 x r s= 1 4 2 . b) t = l ,c) s={ 3 2 L d)J =l 2 l i e )s={3 .5 }j f)s-{1 ,9 }rs )r={ zJ: .Oe . . . 8 ..r. j e. -, DJ t . ., ,-
Eleccis
c . l . t = ( r R r > 2 1 . cl s = {5 1 . c .3 s= o. c .r r )s =I 2, rbrs : l+ , r, .rs =rro. ars =11 e l' " ""' " ' l' ll '-l e )s = { 0 .2 1 .I
doslestibdes Qustes V .l c V.2e. V .3e. V .4=2e)=6.1ou = : i ., r = r ?.
Cptulo 42
u.ta\
i,-n
r, _F ., . . .0 -,-= * e
R I o, r= L. "
:1 . )
e).s={eR 3 < r <5 }r f) 5 :{r r R >3 . t.z",s={ , eur * " l- o'! ' , o ,' ' n'f ' r. \ r(
11 . ,. r, - Rr. ..4
B . rr )s : 1, r ;
- .- 7 l r b l l= t R r .
Exerccios complebentars c.r,)s={ E tr{ 1 0<<r our>4i b)s =h R r < r <31 . c. 2! ) .r : { t R > 5ou o< < t j b) r= = {rRi0< <o >2. c .3a)J ={ reR t <r < 9}r b) s- {r R 2 < < 3ou ,> 51 . C . 4) ,r:1 ,8 R
I =* . r o .
Questes dos vibutares v. l e. V . 2 a . 3 , 8 R 0< , < t . Cptulo 43 B J) 2 j b ) 3 t c )0 r d ) 2: e) lif) -l: s ) 3. B ta)3jb) , r t c) l i d) t ; e ) 3i f ) 2 : g) - 1 . B . 3 a ) 1b ) j j c ) 3i d ) 5 .B, 4a ra. b)r j cl 0 i d ) . B .5a )0. 28556; b) 0, 05269:c ) 0 , 47 2) . 2 , 28 5 5 6 i b ) : 1 .0 5 2 9 i c )0 , 4 7 7 12 . 8 . 7 ! )0 . 9 26 86 rb )r,u /5 t ll t? ] .1 6! .)0,2104s. B,8a)2,92686:b) 3.0t5l:c) 1,23045. 1.9!) 1,22i9ib)0,88.12;c)2,245id) .6743. Excicios cmplemenrs C . 1) c :1 2 .n =0 ,5 336ib). : -3. h= 0. + 1712 c) . =o , : 0 , 27 J 1 :d ) r =-t , n =0 , 4 re ) . : 0, , =0 . 5 5 : l 0 i f) . : 827. = 0,6i s) . = 8, n = O,6to66; = = o,412rt t = 6, h _ o,az21t. h) . t, r = 0,.18; i) . - 4. )) c,2 9 dlgdismos. C.313 algdiros. C.42s ag!.isnos. C.s 6 dsdisros. C.648 aknsnos. C.7 t uros. e.a70 Qu.s dos vestiblrs V, 4lO . 3n s e s.
Respostas
Caprulo 0
.r (, ), ( b ) e (d ). 8 . 2- p : a> t .- t t :r + t - r : r non eopd 8. 3 a) Fi b) v r .) Fj d) V : e)v r r ) v r g) F. 8. 4 , 5 no nnopar e 5 ieula 3 . Bi C!los no foi vidu.e nofoi cscoln. 8,6 Jo* no.rsou ou notoi !ijd". r,7 Mcia voLlou ouo foi aociient . 8,8 !) !; b) Vr c) I; d) V. trrcciG complmenrcs c.r r) A Elao = podc se sdr b) r elao+ no podeser usadic) lqo + lode scr usdrd) a eho + podc sr usd. C.2 r) A r. e p.de seusadljb). Elnoc nopodescrsad:.) rcaioe n. podes usdard)a rlao po d e se r u sa d a C J x ) v r b) F: . ) v :d) F: e) F; f )v :s ) V ih) F:t vr )F. C ,l D ernos mos r rque asFopos i .s -(-r) e p tn a mcsnrba verdade.
Notequea prncirar brei.!colum siojsuais: loso,/ e -(-/). C.s "Mrcia vou . C,6a)r<2-r<3.b),ScBco itofilhodel{achcl.cntoRchelnaomulherdeJos.c)"Seoqadndodamcnidrdonaiotdodeundngulodifeenre d s.nr dosquadmdos dasDcdidasdosulosdois ados,en1o essetriingulo no rcneuo". Qstes dsvestiblaes
Captulo 1 B . a) =1 0, r, 2.3 .4 1 b )a: { , , 0, ,2 }:c) c=1. 8. r.6, s .Il .2!)=th)B =(3);c )c=l l , t ,,2 l, 2,21 8.3a)v: b)vr c)vr d)V:e)F:l) vr9v. B.4a)vib)F:.)vid)v;e)vr) V:g)F.
8.6 )v b)Frc)Vr d)I; e)v: f) Vr d v: h) Fi i) vr i) Fk) v: ) V: n) v: n)F. BJ a)Vi b) vr c)Fi d)Vi e)Frt) FrC)vi h ) Fji) v; j) F;n)v . 8 .8a)F rb)v r .) F d)F:e)vr r ) F ;g)v; h)v: i ) v : ) v; ( ) vi 1 ) F . 8 .9Z ;1 1 l : { 2 } i l j l i { t, 2 l l B.r 0 l02 a. {1. 31; { 2,3lr11,2 ,3 } . Exerccios complebentm c.1 )= 1... 3, 2, 1 ,1 ,2 ,3...ib)a = oic) c= ( .. .- 3. 2 , 1 ,1 . 2, 3, .. .1 j d )s= 12 i dt ={ 0 , .2 ,1 , . . }. C . 2 )F : b) Fc)v; d)Fi e)F. C.l O corjnnto / !si nove eementos. Qsles dos vstibdes Cpiulo 2
B.rpl A,= {o lil lst to t.li B,l7 .ql. 8,e ,17 .s " 1 } !. 2 p( )= { o. { 6 , (? . 1 81 .1 e 1, (6 . 71 .{ , 8 , 16 . e 1 ,{ 7 ,8 1 {7. 'l.i 8.ol,l67,r 1 l16 r l 16 .8o { 78.j li r 7 .8 ,9 } . B .3 2 .= 64 B r r2 ,. 8 .s8 . 8 .6 )vr b )F r. ) v ; ! ) v : )I; f) Vrg)V rh)I ii) vi j) Fr k) vi)v Execcid complementaE6 C,l a)Fib)v r c)F;d )V: e)F rl) V. C .2= { a.r . . C.3 6 . C .4 2a = 5 C i 2 ' 0 = 1 0 24 .C .6 2 - 22 = 4 2 c.72 . - 22= 12. C .8 23 9= 24 7.
585
Quests dG vstibllrs
Captulo 3
B.r ) U t ={ 3,2 , 1 , 0, 1 . 2 . 3 } r b ) An a- J0 .,2 r. ),aUD 3={ .2, 1 ,0 ,1 .2 ,3.4 .5 ,6,? ,8 ),,\ AD=A, e) /UA U D =1 3 ,2 , 1 . 0 1 , . 2 , 3 . 4 . 5 , 6. r ,3 1 r) n Bn C={0 .1 ,2 1rg ) n rn c n,D =O i h )(Ur)n (8 ua )= { 1 .0. 1, 2 , 3 , a1 i ) ( r n D ) u( nO:{ 0 .1 ,2B.2a ,3 1. ),.{u r=1 0,1 ,2 ,3-4 ..1 ,9l,5 - ),4n4= ,?,6 l :b ={0 .1 .2 ,3 1O, ,1 n c = ( r . 2 . 3 . 5. 61 : d ) a n c:1 2 .3 ,.1j :e ) n a n a =12 ,3 1:| ) L -rBU c=J 7.0,1,2,1,s .6 l. 4,9.4, 6, 5. 91. B.l
8.5
:%u )
s86
8.9o)v; b) Fc)vi d)Fj e)v; f)V;s)Iih) Vii) v. ExeciciN complment!rei c. l a )a Lr D:l 1.0,1.2,r,41;b)rnD:11 r c) auc =1 .. . 3 , 2, t . 0, 1, 2, 3, 4 i d )a nc: ) e) Ar R= = 1 ... 3, 2, r.0,r.2,3,...1=Z:t)CoD=l1 ig ) aUc UD ={ .. . 3. 2, 1, cr ,1 ,2 .3 .4 ). h) B a rCa tD = Q, 2.1.0.1.2.3.41:)(a uc) n( , {U D) ={ .. . 3, 2, 1. 7, 2, 1. 4] |. t(n OUa=1...- 3, c.2 s= {6 , 5, 4, 3. 2 ,- 1,0,1 .2.3,4,5 . C.3s= {3.4,5.6 . !C . 4. r={2 , 3. 4. 5, , 7, 8, 91. C . s)v: b)V ; c)V ; d )Fre )Frf) v. c. 6 s= I 3,3 .2,4. C.7s - {5.3.4. dN vastibulars Quests V,l c. Vla . V Jc . v .4. Captulo 4
8 .1 !)a
r : L5, 7l i d) ( r
c) u (c
r ) =1 1. 2, 3, 9. 5. 7 1i e )0 8=
| 2.o t:r'l
tr
, at _,UU,J oe\ {e .D o, Le /. h, L b ) ( nD :
n-
a,
z. , fu
.2 . . 8. 6. i . .1
8 .2 a) Ua':
^ B.;l
8,5 8. 8.6 17. 8.710. Eerccior @mplemntrs c.t3= { r.2,3 ,6.?,8}. c .2a={ 1,2,7,8,9 }. ca A= ls ,h ,a - , e, l i B = l h ,a ,i ,j , b, .l :c= l e, f ,a .i, j, dl
587
Que6 dG vestiblla*
Cptulo 5
l45jotcns B.r QunE pes$s. B.2Doa tsos R.3Dzoilo.lunos ltrl Pinba colopIndopr Exerccios q'plmDlrs 36 pca tn expnci a nosls sctores crin. C5 Dezpessoas C.l8. ClUn auno. C3Ccoanos C.4Trs lm cxperin.en cetriciddc em pintura.It. vi.te Pessoas sostn eapennc Q6ts dos Y$tiburEs
Captulo 6 vlf) vie)vr h)F:i)vj) vik)F vic)Vrd)vre) B.r)vb)vr c)Fid)v;e)vr f) I;s) vr h)vii) V;j)F li.2a)v:b)
l) vi m)F i n ) V io ) V; p ) F . 8 .3 a) v i b) v : c ) Fr d) Vr e ) Fi r ) V ; e )v : h )F : i )v i j ) F: k )V i l )v n'i me B'l SejanPer/ 'i
/ 0. ". .
i.v
*'
l l ' q d I B 5 S eja n
3.
= !L.
d
7 ., t , ,
r .g . j i
Qi. ! ,1 . r.
B 6F un, l^f
= s b , c mo s q u el o P = 5 6 , 6 6 6._ a s i m. l q '
2= 5l
''
os' r
u" . oJ ,
8 . 7.
",
'- ' :
.', ,
ls
l 4 L3
--i "
$ v h) F : i ) v j) F r t ) v B. 9r= 1. 8.10Sjx m der r r er c sp r s,i st . d =2 ". ' E zh =2 n . n eZ - o b=2 ' ') n = a (c q d') BllSciandel)nm'rs = 2('.2,)icono" 2, um nercinbno. tnos que2( 2,t) p!r: Co. nl I s ,h o . a = 2 , +!. nEz b: 2n+ 1. ^ez ab= l2n+ l )( 2 n +t ) = 4n a +2 n +24 +1 =2 ( 2 n +n +n )+t l cono 2,n' + , + u ieno, tnos qe2(2nt + + n) + 1 mpdi loso,!, inp (c.q d.) B12Sejaunnnetup ' + un i n p r ' .ist o,d = 2n. ne?L,b = 2t i + I , n e V .a + b : 2 a + 2 n + I = 2 \ t +, , e, un n ro ' ' on o ' (..q d.) I +, np qc + + I nryd: logo. leos 2(,! n) nneointeio. Exccic complemenbes C,l Dilide secadaeemcnto de nerid r on cinco paes de medida
'euais
-:_
: Mca{e na semi-rtl E o sgnenlot c de ffnida l Tvi
I L'nd, h,1'r.i.1r
o\ shc.i 4r ri \ , .
M -=
(, 1Nmean.u
n nrfnos oulrcs rxciotrais. C.3 a) vr b) F, porquerdllou di,r que + 0: c) v: d) vr e) F. Frque frhtr dizcr quc + r = Ol l) Vi d vr h) F, ponlue llodi4r queq + 0. C.4luedor, = 4.5222...,tenos 10/ = 45,222.. e 100,,= 452.222.,., Jssitr\ 00r of = n7 qnn= 40p= l)0
-, ncn.. ..
tu.ro !. quaFquq \ .
Cptlo 7
8 . 1 ) v : b) v: c) F j d ) v : e ) v i I F r s ) Fi h) I i i) V D, 2a) V ib) : ic ) v rd)v i c )ri l ) v i g) v : h) F: i ) v i j ) v : r ) v ; t) F: n ) V: n) Fr o) V; p) v. 8.3 Sejn:r un nLrcn rcional o-no. r n nimerciacion., e t um nmrorerl tds que fr = : rn.iseturs t a posibilidadc dct scrcon. isror . ishdor: Rciomt tmcioml Fcionat t.dcional t <s
,+
Rconl
t bc io n al
r, ,r Jn
Jin
4 ,i-.
r.
i ,n l
T"'
igudad lbsudai logo, Dopo(le seracionali porao k aco.l (c.{l d.). 8.4 Axsenos a possibiliddc dc r se. n n e or acj on a l i sc d r . o n al .entoa: r oin . ) ois r r=a. deopodul odedoi s m. onai s fui n;r es s! oonclos o .o.an hiPlese portaDto dequea: imcion : assinserdo-, nopoie s mcionali d incionl(c q.d.). Bss={.
tenos qc a diaeoml ta ncdc J5 a: uiiliando un corlpaso. con a pdta4ea em A c n,o c. !o corena de PitEoras, d -. ' f . 5. d! . o le in r e r e oJ .. r fl e- A n,om dor '.
Nr assin,tenus r]lc
d erac io . ai sra ci o n ,r . C.4 s n td, dl '= 2t+ 1.. nl [, ,r ]s in. bnos que(. try =l E )\- t=E Q tt\ : como ![ um irnrna non!o e (^E))L @nmd (onrom {en.i arte,iot, cmos qD nt(,tr), nmcional. C.s ) lrs clcneniosib) nve elflels. C.6 a) nin() - 5 b) nn(& = 5; c) nrin(cl = 6 d) no cr{e nn1D). C.t ) nrx() = 180: b) (B) = 80rc) nrr (ll = Iti d) nto iistmx(D),
589
Qusles dosrestibulres V.le. Y.2d. V,3 Como todonncrcnalura ou intcircomclonat ouimionl rnbnnmerc ical. tns,p 'rcloi, ds tnltivd
coreras.
Cptulo 8
8.1 a)
o)
--:r->---------------
f)
c)
n J- ) 8.2 a) 51 , ---..--------.i .. ----------->
9# 3 8.3t l 3 ,7lrb) 3,41 c) + -l;O 13 + 8 l;e )t10 , t lr . 8l;d) 1 2. , - l; E )I -, 5 i h ) I * , 6l i i ) I - , + -t . B . 1a )| l , l r l i b) [5, loli c) I 3. 5[i d) ]10,r. 85 a)l--, +-t = fr: b) 12, 5t; o 5, + *ti d) I -, 2t. 8.6 a) 10, rtr b) I l, +-t: 10l j d ) t ,18t r e ) 4 . B . 8a ) ,r :t 3 _ l l ti b) ol- 1 ,01u t7,+ -t. r]. 7)lr . r0 lrb) (4) jd 1 2, J: , 12, I t, 2l B . 9 a ) s = =l . +-r. brr = [ - L + -f EtrccioscomplementrB
c . 1" ) ?, , , ,
I diridnnos a unidadc! cD s p*
ieM6 a
;r
pn
590
Jn jdimos r unidadc! cn dusp$tes i!a\ r + i a pair d O. o seni ero ngrilo, ndcmos cinc segnentosde medjds
:o
i. obLnddsi. n. Jc Jh\ns -: , 0_ .!ices conssuiivos tean abscissas 0 c 3: 5 r { r u i mo , e n r e n F u o d . l ' u ,_ t,dr f od o q u dar.
ou od
c. 23 . ; , d i \ i d i mo , , rn . J "d e re , q r r, " p, n e . i e r , a 'l : a pa u
+,
ot
-
b) '
+
;:
o- .-
'
'
'>
z
> onshnos un rclngo de l!a ! dc nod qu dis vicer
--l-----------
d=
'/7
enoeabertnlll
o
C . l r 0 :o r ro . ., 8 :d , Q!s o'o t.t 0. 1: br 0. i . . rl o , . c, 8 , 0 , c, 9 1 4 . 8r .
,f
"
dos vestibulars
591
r^ r
Captulo 9 B.1
5_
54
t0
8. 3 2 < < 2 .
B;= 3 o =
3 B. s = r o uj = 4
8. 6 a= l Z
u. r. = +.
C.64!.
o g u .P d . )eo n .J do l"a' dr:1re. complmentare3 Cl.. qes.lsraa hl codio. C.4iC3No eaist 3. C.s=9.
C.l)3tb)ai.)5.
I:
b )Bx =l( 5,1) ,( 5,2 ), ( 5 , 3) , ( 5 , 1 ) , ( 5 . 2) , ( 5 ,3 )r c) ::i (1 ,1 ),(1 ,2 ),(1 ,3 ). ,r),e,2 ),(2 ,3 ), (3,).(3,2). (3, x a = l( r,0),( I, D,(1,0), 3)l 8.2r. 0),(2, r). , r),(2,
I,
)'
8.4 a) 5
B.sa)
593
8.6
Exerc.iur coDlemenlcs c,r 50. C.2 C.3 O nmem de cdigor exsrents26. 100= 2600:cfrod emprcsa possui asom2750fnconanos, o "1. nnerc de digos no suficie.te pd idcntificros: umaalleno pa qDctod.s os rlbalhadors fosseDidenriric!@s sem c$ab.leceFsequc cdac{idjgofossefomrad por un a eta, e\colhida dcntrc xs26 et s d. dfabeto.sesuidadc un nhru mdts al . 1at0 i *i.o n me rc dec digos s ia26.10 =27 56. c .430 . c .s 25 . c ,6 c c J b . Qs dos cstiblrer
nI.
or . ,R, : l 2 , 0) , ( 2. 1 ) , ( 2 , 2 ), t.2 . 3 ) ,t 2 .4 )_ ( 1 .1 ) .( , 2 ) .( t. ,( - 1 ,1 ) _ ( 0 .2 ) .( ) , 1 ) ,( ) .4 ) .( , 3 ), ( , 4) .( 2. 4)
I,
594
595
B-.t
BJ
5 3
Exccios omplemDlrm
c.t
' 1 234
56 t
a 9 10
11 1 2
l crcs.enl;b) conxner c)dedscc.c: d)0% C.2a)32bcr.i!s; b) 85bcrias: c) 98bac.i!s. C.3)v;b) v: c) vl d) Fr e )ri t ) v ; s ) v r h) F Qu6ts dosvstiboras Cpulo 12 8,1
D(n)= l-2.
io
5e6
B 3D ( ) = ( 4 , t r( = l r ,ql .
: L n l l c)D (R) = 18 ,9 , 10. ene h loD toi 8.9a)sin:b)no 1 1... . rb) Im ()= N .)(9,);d)n o ExecciG cplem.Drares = t1,tl c.2 D(R)= R;fl(8) = {4} c.3 D(,()= R;n()= R c.lD(/): 12,81:n(R) c.4
Cptulo 13
de,4 cm aid)]l lnno de/ efl a' Bla)t d cn Br c) s no luno rlerl en sb) / tuno B.l a) nao luno B 3D l = { , lun q od e e sb ) /o fun odc etBc )3 fun o denc n- di d) ni ol un d c m a 2. l ,0r .2l = ; c D (/ ) = q1 , 2, 3 : ; cD(t - { 1,2. 5,8. l l . B r' l D O =l 1-2 ,1.4,5,6.3,1} :B : Im )= { B.s DO = { r .4, 6,3J ; r ) =12- 5. 3,e} :nt oP os 'l dc r c m i n ao c D )rk l { 0, 3. 4 , 5 , 12 1=s Jn O={ 0,3,1 2} . que cnt.ha o corjuntlInO B. t : 2 ou = 5 pode qlqcr um coni.to ser Exercici6 complemenres llravs del- a disclcnenlos d{inos de a: C.l No. pois o elenent 3 do conjunto e* associado.
C.2 A ho I funo de .'1 cn B, pois todo elemenlode csi scixdo. atars de /, a un ni'o cementude
597
C.3r = 9. C.4 A lao/ fuo de en B, pois iodo elenento deA csrassciado, aravs rle/. un nico eenero a. c.s A Elao / tuo de / en , pis r.do etedenlo de cst ss@jado, alravsd L a um nco eDenD oe I
b)(3,6)r C.8!)3200kwib)do?f,diasic)c60ft.C.9a)52dltrcsrb)lt des: c)cqitnta sacs. ystiblres dos Oustes V. 1 b , V, 2r = 2. v J c . Captulo | 4 B.r a ) /( 0) = 0i b) /( 2) :, 16ioo)= ao;d)J l :; = d) l (5 ) B .J J r / r 1r - 0. hr 2r::r/r +.
= rcD():Ir,9l: srn(R) = t1.61. c.6D(r)= t3,5l c.7a)D(,R) sft;;L,(^) = tr,6l - Ir.3l::cD(&= ta,
.J -41
I
I
= tr O/l ^l)
+]
2'
*(+ )
g.ql
Lc ,I
t-:a \,,t
c,J. f
j ,r,,,-r,
..
a
l
= = ri")Jt r)= jrd)/(o) d)"f(o) = 5ic)/(3) = ?rr)/("47) =0:e){ r< s) +. ' \ . - ic.4"j/( -iorr,)-r) < < 1 d3 < , < "/ i t in) re R r <r < 3o u Jt7 .. .5 ,,,1 \=,i t. c .s a ,/i .r ,= 2,b ,/s ) =l c r /( l ):or d f i/2 r= t
semn
C. 6 dr r r = 0: b) / l+] :
=) 2 ;d)O25= : c) J( 25 ) 3 . c .7 )3 0. : b)5 c n ic )p i en
1 -l
598
k) D(' = R. f) D(/) = Rrs) D(f) = Ril) D(/) = R*; i) D(, : rR: ) D(' = rRi B .2a)D (/ = ) l r R r > 0e r + b)D(/)= l re R > 31. c )D(l) : l l R > 3e + 51 . d ) D(i= R (r l, 11,
e)Du ) : { rR l , > 2
= = j , j } , 1 o r ,l: . * r ] ,g 1 o 1 yl { " " ' + ". " 1 ', = = = r + ", *' ] , n ) o 1 o { r . r : i ) D ( / rR i j ) D ( / ) {'. " }],ooo=* - tr.:l
B., la)D (,= L R l r > l er + 2 J b)D (/) = { E R > l e + 2e + 3 1 c ) D/) = l re R r > d)D(l) = R Exencios complnenles C.l,)D( r= r R rb ) D ( J ) = { 0 r . ) D( /) = { ' li d )D ( /) = R: e) D ( /) = R . c.2 b :c- l b ; c.4 b r c.s b . c. 6 a ) I( Jl =R l idnti.asr b)I(/) = Rj c) (, = {1}rd)I("1= [r ] e)(J) = Rf) I(/) = Lnr (/): R*;h)l(/) - R. c.7 )so b)no so idnlicasi c)no sioidnticd;{l) stoidnricrs. Quet$ dG vstibulet v J D(/ )= L R=1 2 , 21. V l a . Captulo 17 ExcciG b6icos e,t,' , ,0 ' ,,. e J : o O. ,2 e 2 : e l. - l t ]. n , n p o * u ,/e . B ,2 a l e l :b r u " p J :.' i r Jr ^. v 3 c . V. 4d 3er + l e r + 2 e + , 1 1
B J ) 3 , 2 1 : b ) 1 2 ,5 l i O? I , 3 l e 1 5 ,8 l .B .8 a ) V r b ) V i
Exe.cci6 complemenlars C, la) 3;b ) 4 r c ) 1 . C. 2o =2 .b. C. 3= CJ a)0s < r < 2 s r b ) ? s < t < 10s ic )2s < I < 7 s . Q6 dc vst'ibularB l a. V.2b. V,3b. V,4 d.
e . : l
c.4
Cptulo l8
8.1 a)
8.6a=
600
3.
d ef at o.)= 3+ L= 3, V ,eD ) eJ +0 . b) cr s o dn eh r cn c po por c on i s. p k (Noa:J coniro seOE D(/ ).) O e J sao dilinote 0),/(O)= 0, 5 ecs! sevenficda : t, Vr, r / e J + 0. .l) O gfico m conjnto
a =l.V.Et2.4l
dcpontosctido em una ret!, no pralela a um doseixos,quepasa pelaorisen do sntemacrbsiano otogonal.e)As r !veis e ) o so diEtme.te poporcionais, pols a delernhdapor | = 3 + no pass pela onsenr do sistena cacsano otogonal. CJ a) V e r sodnnen !ototuioais poso grfico s.(tco.tido nnna etl, no pda un dos exos,que !sx plaongeq b) t = ; i c)?h36n.
c.5
Cptulo19
8.1 !) tr)
I:III;=:!FIT
---f-T--l
+--f-
---1
b) 2
t:I6,.tr-X +--f1/B
1t^
i,
_ :l -_ L t tr r=-{r +i --------tL + |
|l]:rqt={
I,r:-,;i],=X. ll
o,
---r-F--l
+--f-=---]
5n
li:lIt==*.:,-l []IB;+,,lli:l-T
0 + -f-
--l T'l
[:-E..E5*...EE|-IT ---r-r--l
| , i= ' 2 tr 5 I + u,, | l 601
- I
tr-'t=T*--T.n=
l. .y! iri+?. | +
1t2
f)
f--F--l
) | |
r::iri
+
,
+
BJ 8.4
l -t;:FF-]-
+- f-=---l
Cptulo20 D .r" )s = {'R, = , +o ],or ={ , . o } * . "]' n r s: :. ,. :} ,1 "= { "." t,. r .. :. ,, ' r}: os ={, rRlo< <r ; r: k R, +a e o= . = r} , r, r= n ,* " {, . ] "
*.os u = { . ." ,.+ +. ' . r } , o" = [" " rI = " =' n, , =, ] ,o s = 1 , . . , = , = : ' *. tJ . o =a l rd ) s: Ja R | < r < 2 ;es )= mO r= {, . n1 , '}} , r ,t s= { ..o
s={* .n..0-,= }] 'e rs = ., .' ,. ,r =[ " R ,= - r ." ., ds= { ' ER 0 <' <r}, r) {, . . j + ]. 8 .5 ") .t={' R o <r<s }io r = [. o ] ., .4 , o ' ={," * +.". +1 , b)s=1eLR
e Rlr = f *, 4 , r s = { , . r. , . 2. ' *r * . la ' ' }] r< r . 8 . 1. )r=laeR '.' r l ,o s =l'. LRl} >a} rd). r-{ E R
= { ' ."
Eeft iciN complemenrrg c . 1 = 2 . c .2 = 0. c . la) s= 1 reLR < 2ou>3 ;b)s :lreR l2< r< q. < < 2 J . c . s s - l r R r < 5onr > l. c - 6) > 3rb)r : . 1. Qrsts d6 vcstiblue v . l c. V , 2 b . v . 3d . V. 4b.
602
D= R:
D=R l
n = {}e u {l }>
d)
9 ).
D- Rl
n = {r F.l }<e l .
D=R i
z)
D= Rl 1 rm: R f< i r
r ; i.
D: lRi
603
D:
l Rj
I n = b R
r<o
D-R
D=Ri L-
,=+l
^),
D= R i n= l ) R
r <9 1.
D =R i ID = l) R
) > - 18 )
D= R i
,.=l]'.-,"+]
604
t *:{r ."r= + l
D=Ri I n : { r LR l ) < 0j .
D:
lR:
n = Ue R r> 0 1 8 . 2a )a = 1 . = -2 e . = b )^ 4 )= r0 . B J De R ..|
trrccios coplenres
tn = { } e R
3 r b) ln = t l , n- t . r .r " = " .+ 0 .
J ,a =
0. BA a) a=l,b:
2 ec :2i
8. 6 ^= 2. BJ n>6 .
C . r a ) V ib) V id F r d ) Vi e )v ;f ) F. C2 k = 4 . C .3V t, t r R * C .4 * e R > < 2 0 . C . 6I m l = { r e R 4<}<51. c . 7l m ( /) = { r N } < 4 . 16. Qusirsdos vstibulrcs v.l a . v . 2a) ( 4, 0 ) e ( - 2 , 0 ) r b ) uR 0 < ,<
!l
605
Captulo 22
D, '
b)
f.o
9i o ponlo de r.ino
4.
o nlino
da lulo
O m dm o
-" -)l o m
m o ,u s e
T:
8.2 ) O nnnnm dr luno 8i o lonto de nniDo 3. b) O nnno da ruro 9l o ponb de nxnno 2. c) O nino da 0: o lom l6iopontodenxino0. e) O nnino dfuno tu.o 9i o ponr,r deni.iro 0. d)O nxino daruno { l e nni no0 f)On n in o . la ln o3:oponloden inoc IAr OmLmn datu n\;oe h)Onininodafuno-4po.tdeninimol .r c *.*." -1." ; j }, 9r o ponlode,ximo 2 j) O nnimo datu.. i) o nnno dafuno ) O rnimo daru'ro e $l oponoac
;oponlodenfinno0 drnino 0. t) O nxino d tuno -gr o ponto , ru n ,m oe o O ; m to ma in ' J 'rr\ . . d a nc aoel: opon "lr n{nm u ov ' d' \ ' m o I _ R. n-
d alun o 2 n) o mni mo
;;
.l o p onto deni ni no
f _.
'Jri m,
R:
'r -
B.3n=
3. B.4r=
6o un: 2
8. 5f t =
I.
b ding lumn\nna en 5 s. DxecciG conplenEntarcs C,l o nxino da tuno L C.2 A hm nnm adngdapcla p. foi 25 n 12c m. C .s ll2,s n). C. 64 3. C .7R $36. t 50, 00. Q!*tes dos lcstibulares V.l9 0c90 V.2 b V,3r = C.3 Fa xina 8 cnr. Cr cn e
v.410
Cptlo 23 8,1 xJ r a
br ---------l .r n = r " +.+2 -,-
lrn- . 606
5f ,+4 | + I
l+
, {'.1.
+.6f 9 !
+
!
hr lri{ = \ , +5 \ 61
i
2 1 | + l12
J ? ,
l l = r
,; +l + | + a, r= ^.
i)
r ( - r " - i -'+ -
c)
s = {r}; ) =s;e) o= '= J ] ; os = t ' e rn l-3 < < alrdr^ B. 2a ) s= l r eR < - r o D > 4 1 b ) s :1" R o' " ']J ' l) 5= R : s) J - o r h ) s ={ r R < 2 o u r> 5i i) s - { rR +=* =' 1' lls : { "n I P o'\ r'l-R I r: 'i'' r ', . n. { . ; , . l ', J- . ' " '" p ) 5= {r e R { < r <r l . 8 .3 ) s :{ ' E LR "t - l>"
, ,l u . ,- RL - ' r '. P,' ' u -| 4
I
'
*'
j
l ll i
2<,<
c .3 ) D{ = l a er R l
c . 4 n eR
--]
c s -' r
"]
c o ' en l "
Cptulo 24 9 {' R < 2 o u oo > 7) ; h ) s ={ R' <0 o 2 <r<51 :c )' = " 6 = t }' o s = {" r -2" ' a > 3 :d) s = R; ) s =I R l r < 2o u3< <4 o u >6 l rl ] -" " { " 'n r r t < < I + ,5 rh)s = 1'e n r " [ < r< l + ' [ o =3 ] B 2a )s ={ R <2o u 3 < <4 0 " > 3 l ;d )s = R )s =.{r Rl < 3@ o<- < 2 u >5 l "' iiol rt.",.''. r . " 0 ,O s = { '. R Br a)' t ={ Rl >a }i b )' t =( Rl r< 3o u- ? < r <r i ls - l'e m.i"a ;e l s = { L I 1r < r l l h) s =o r 3 - ;i; r < e No < < .' ,: 1 , . e r< > 1 e + 2 ] : d s = L R ( r R '< R.1 a) s= u5 r <'<
- z - , - r |, . , s =l ,e n . =i J
r) s ={1 rR Exe.cios coPlemenres
5 <r <0our> a
c . t ,' r = f
."
+ .,'"- ;
'.-
b, s= {, L R ' <
1<
ouo< r< o' 6 < = l l r) i = < < oo r > l lid) ,t = { eR 0< < I our> 2: e)s = 1' e n' < "4 = { R r < I ouo< " < I + .,5 l. cla) D( /) = lx R r<2 o> 3);b) D( r: rR rc)D = l 3 l "4 dosYestiblrer Questes
v . lc . v. 2a .v .3 b .u .n r :{' .* ..
r *-r .''}
-"r}
vsu 607
D = IR :
Im = {r' R } > 3.
D=Ri
D=Rl
r)
D -l Ri n : rlRl < 3 al
D=Rr
I"=f enly>
608
-+_,..
D=R;
8.2
a)
D = lR :
D : IR i In = R.
D_R I
m- l re
nin. e/(,) a tnpatu,n 'c, n.*, 1 ;: {
60!l
ExercciN compementA
A 0o n.lv de lR em F. p... pm I I k-$, 4 o.
D = R;
C,4stun6/eg soidndcas. C.5) sendo r o tenpo.n njn, e /(r) a ps, n ks/cn . tenos = = I r+ l se 0 <r = - )
r '')
l r *:.,=s
b)
Qu*tsdoslestibutares
Cptulo 26 B.la)vib)v:c)v;d)Fie)v;r) vrs)v;h)vii)Fitv. 8.2a) t;d)o,ol B.a)F: b) vi o Fi d) v; e)vl {6: b)2,4ic) v: n)vr i)v:) vj k)F;l) vi n) v: n)F. B.4a)s= ur'= {1,5;b)s= la. 3lic).r= r', *
{}},
' ,z'
| .to I
L.:
11 \2
.. e, r t. r . . r. . ,,r
1 2 .\ 'l
' 0. 2 t :c.(
1 oil
". r ", -
t 4 . -4 t . h , \ t r. r. 4 . 4 t : c, o .a, \
Erecicios cobplmertares
2 ;
ri l .
2. rJ:d )s=
11.21:b'rlr' ;J
Queseddo6 stib'nres v. 1 . V. 2 a . VJ d. V ,4 c .
Cptuo 27
D= Rr rm = [0,+-.
D= R In = 10.+-1.
D=l R: l n - [ . +- f)
D = lRr l m= l
D= Rl
-.01.
I n = I * ,0 1.
61 1
D=IR; n = [0.+-[.
In = l-*,01.
D= l Rr
n [4, +6[.
D =I R :
h=t
2 .+-t.
D* R l
m: Il. +-1.
D =R : I n : t 8,+* 1.
8.3 )
D=I R:
rn= [ l. + -l
D-RI r = I
-,21.
\i
D=l Rl
rn: I -, 2l
D =R r In=l
- . 41.
613
D : I R; Im=l *,01.
D : RJ In = I0,+-t
r)
D= R i I n= l
-,41.
Captulo 28
B.r a)
D : IR : n = Il, +-1.
D-Rl In =l
-.
61 .
D -R I lr
05
D: L{i
D= l R l
r=[ 4,+-[.
-: l + . -[
c)
i i
D = I R: D: Ri
h-1 .- ,
5r
l
t
D=R: t = [2. +-t.
D:
= [1,3]_ ra
Ri
616
D = lRr
D: R ;
.-t
617
Cptuto 44
podepar'jr eoc Nor:P.. o cculo dolog 1258, f) 0.566?7. e)0,72016r l.0S51id) -0,42597i D,lr) 1,13354b)0.78888rc) d ser diferenie scoh. a.prcxrto obtidr de su! lode do log 1,253ou do log 12,53ou, ainda,do og l?5,8i depedendo d*ira. cotsidee-' coet at I iereim portanto, sua rcsposla cocidir se resposhdda parr da qd3 casadecinr 's c) 16989?: b) 2,0523i c) -249485; {l) 0,49485r com os denais exercclos.D.2 a) 0.373'10: =' 1,8: = 8s )3, 0996?8; c )r 0, 0599 8.4) :42000r b) 8 3 a ) r =9 59 : b) = 3, 05: c ) = 0, 0046 f ) 0, 21 83 0 2 . 1,18337t8; c) {.191662 b) 1,4119046r.) 0.870962. B.) 3.1279t2;b) Execicbs omplmentaes t,1125407l. b) '110.207s472: c) 0,0059fl4ros5 C.1 a) 1-803858921:b) 3303?,l2li c) 0,04195702 C2 ^) = = 1.1472 a) .148?i b) b)r 3,42805873 C C.3 a)r 2,.12$2.1022: Quests d6 Yesiblrs v.r b. v10,71079. v32,50?26.
Cphrlo 45
b) 8"53'36: c) 4"2?'52'rd) 6?'56'42'i B.t t50!. Bl 72 cn. DJ 9 cn. 8.4 ) 50'; b) 9O': c) 1200. B,5 a) 36!24'12": = t2'2I tv 12' B 1 x b) 34i c) a'5 ) 3"33'33": i) 2'l? 33". 8.6 ) 18"21'12'i 0',17 Eft ci6 complmentres c.2 22.5"ou 22'30 . c.3 Aprorrdancnte 19"52?' c.;155". c.s 32" c.1ll5'. Qcs dos veibulars
Cptulo 46
B.l a)? 3' i b ) 6 3 " 1 5 ' : .) 73 ' 3 11 ?' 8. 2 ) 52' r b) l l2o4?ic ) 53" 13 ' 13' . B 360". l t '120" Execcios compl.menlars C,l Fa! coinci.lir o ce.to do tndor con o ponr c odsen (0') con n pontod Et | (cobme fisurr: B
nquc. nopapel.o ponrB corcspondenle nedid 9O': a reb Aa ret! prdurada C.2Ia a be do tnsfcidor con'idir peb centrodo fissfrdor c pela narc 90" tanbn pass pelo ponr] x Ft r e a .n reta / dc nodo que ! rela r quc Psss
626
C J , . / A 4. m . A 8
., .r O A = \c m:eO.
n n6' l
B OX : #
=!-
Cptulo 47
B,l Aprcxinadmentisen35" = 0,5t, s 35' = 0.31.C 35" = 0,70 8.2 ) t = 3,52.frr b) : 2,3 mr c) = 5,3 cn 8 .4 /= t ll,6 c n . R .s A ! oi i n d e nte 1 4,8 8 .6 A pm xlm ada_ B , 3a ) =1 8 , 6 cn l b) r=3 ,65cmlc) r =5,4, 1c E.rccios complemntard
c . l's = i .
r J s m . C. J ' t. ,n . c .4'
1!l!
- 2 n ( -. r n .
dosvibdres Qsts v ,l a . v , 2! . v . jb . y 3 p=
Cptlo 49
'
oeo.Gen d): + (cs o)' = 1, isto , sr o + cosrd = (c .q.d .).B ,7r:6c n. I \. n , i o s mp le me n rs1 6
'.
l:]
+ 1. c*""
= i;
I
I
627
Cptlo 50
n.r
':
. 'rnqF"
'.
1 .80]n c .J an ( .4
c .s r=
r'
c .6)
'i
d6 vestibulares Quees V . l b . V. 2 . V .3 . V. 4L
Captulo51
B.l.)C= C : 45,12kn apllxindamenle.lt.2 2(X0 62,8m aproiimdaheni b) C = lll.34.m proxindamenteic) B.s 1,75r d. 8.61 s ' B. 7r2 .u .m B .8 rm B . o,r + rx d .br + nd l
vo lt8. 8 . 36 9 0 8 m. R .4 9, ,1 2 n.
. J -"
; .d :c ) r.r''1 .,,.. i- a,
" a .' i
8.10 ) 360ih)150'ic) 135"r d) 35'ic) 20', f) 90"id 2,lO'; h) 100": i) 330'rj) l7l' (aproaima..nenle)i t) 85,9'(aorin denre)il),10,l (aproamdnenre). Execcios.omplemnt.cs C.l,1svras. C.2 a tud. C.3 - 3.14159265...
c,4
SendocL o pcrlnco do hexeoo inscrito, c, o perinetro do hesono ccursfil. C o penetro da cndnfdnnci, tenos C t'C< C1=6 I ; l/ r .' c-' h. g . .r .,. r r, . h' - cl rJ t p 2f, ob tens o s ne nb ro sde s s a d s i e l al .t de Id iv id in d o r.k r o.r r L a
.1 6:- 010 0;
Captulo52
R .r :0.2 n I l ,l i 0o. 36 0 0 , 7 2 0 o . 1 08 00 4j90' .4500, 31ooi,4 :13 0o .5. 10 !,9 00 ei 4 :27 0' ,63 0' ,99 0" . 4 r, 3
;,; . l a
!, *
628
a,
., nroo, 470'}. 83 {30". reo".750', +, + ",t", u.. u 5o"i h)240': c)3oo"n.eo $ b) ."dr o + '"d. BJ -a, +
s"' a', +,
tr
7n
ll
O + ; ". o . +
p 240'.0:300.r 8.9V n" b)ri 30.,:150., Mr50",lv: 30o.pj o:330.r.) 130". b i r '; .\ ;,.Q:^ :.,M: .\ j .ra .p :_ 1" ,.
ExEciG complentEs
Cl:4O', 320";:114', 22A.tP:220", ,+, l41"t an. C.2:0.2r, Q:32A" +.-+ ",+ -., ,),0, ; n p +. (.s, .0, -;' , 4:^ . c.re. c. 4 e c. r .o. ; ." + + ',;.
dosYsribulares Qsles Captulo 53 = .seno= B.ra)@so oib)co" - o, i = 1ic)msn = r,nr:o.d)-" = n *" = r cos2r = j .a , f,
a,i )t )
".r,,*.u,
j ,.,
r',.1,'
t"r
-2.
J a. ro r' :j
C,4d.C . 5
"'.i'
;,
-, , '
Exerd.ios comDlemenrs (-.1E- - ' .,2 / LC.J / Quetes d6 ysibulres V.l b . V.2b. V Je. v b
Cptulo54
B. lF - . B.2r ;. B.l . \ ' o, | : . , \ : d . \ : e I r , \ ' I t, 4 ! <. B .s , jb, ;: c
i,l. ,
" +'
r, + n.c " f
r , ;. ,i,
,i
Ex.rccios @Dplebentr*
"_
L
s: 8' .o . c.A E = L.
T h{r,tr _i_
_ .i .'' ,r
o\
;.
c r,rl ;
j _ c. 3f
QestdG ystibule
Captulo 55
B , l .c ' o - ;J 3. 2. .. a J . d,
/..
,
e s .
-,,
n, 4 ,
,.-
-o
B.5 u:5 . 8. 6r = t
B.|| - 4:
r- c os o i + . o s o
r.c,...=
f.
r.ror=+.
625
Execcios complmntarus
c. 1s en o s = ! .
c .z"= r *"=- !.
c; s={r
;* ",
c .4 &= r c. s b.
r.s s =1 ,- l lr :s = a . u. ,= {; } u .n "={ i ,- -L . B .s r= { ,, 3 } .
Erecci6 (omplemeDlas
-}
Captrlo 57
Captulo 59
B . r " ) . '= 1 R'e )s + .'.+ l, b) s ={ ,=| Rl + = "=+ li" ) s= { e R0< < r r :d = F R 0<
-*.,.*]
.' .,' ]' r r s : {} } ,:r s =r r eR 0 < <2r } l er s:{ , e n } =, = +} ,h) s =1, .R " =,. + " , + ={ ,R to <r <2 e r + = nr = os =o , 1 s= + " ,+ } ]. n z s { ,. n o =.. 2'. , + } ]'.rs {'. f,
e. r c ! - r R to ,l-"
r. 's: {, .n .l . , . + n .u,=1,.* *=.-* ="=* * "=..* J. * . rs = -+ . ,.'} ={,=nro = "*+ .i .,." J' n.rs:{,e .,.+ r.ss = ] ,. " r fn -+.,.ff
= }" =+ *+ ro< '<a" " ia .'.r | . n .r or..r s= {. .rn r
Exerccios complement*s
C,l l ' L. 1 4 lC. 2 , 0. C. J J 1]L R : -
= . =+ ]
Cptulo61
a . , s: ln ,e lf .,. + * + .,. + * + .* . f]
*+.,. + = ,. +-+., =gl "", ={,. "1 + 0 =,= * -*.,=.1 n. s" ={* *.r s={,"" ..,. +-+ +=.* "= +*, .,=+- +,-,,]
631 t'
F.\ercicio.complemrnr a rc.
*.
u.* "" = f
rlibr
"- ." :
* .u .n ,* ,j
+;
, i) l ie)rro t. B. 6E=-+
i cr / ]: B.tlar
Br a) { E; b ) : .c) -1
/ l : cr 8 . 12 s = 1.
d ); 3.
B. 10a) r h) J l
Qsis dN vestiblas
' 11
-+.,.+
c . r s= l ,e =nr ,. + f
+-"-,.
Cptulo5
B.r " ,r ", r ., L B .2/ | B.rr= I _ il )^ , -1 5t ' I e .s. =li h i " r 2 t 4l \2 " . t,
Excr.cbs complcm.ntsft s
0. r,
'
rl
u. sr.
rr r . ,,
c .r'
. Ft u ., - " , ':
'j
C. ! ln = { r r R }< I o u ) > | . C.4I m = {y rR ) ' < - 2 o u > 2 } . C . 5 E = O. C.6t = cotgr. C.7MC = cossec o L C.8 OM= I e OS = sccdr plreoema dc pisors.lenos (O,tf):+ (Ms)r =
-+
r 2^ . c r l
,.k +
, .+."
':;:;
'=';;::,;"
{$}
r *
=,e",--",r",u.
-l* +q =
j.
dosrstibaes Questes V . le . V.2 . V .3e. V.{ d. Cptuo 66 B. 1 a)i d mnddeenRlb)oidntidadeenR;c ) i den i dd em R *; d) n ol .t en ti & dcmR ; e) i (Gn ii d ad en U p! loso. Bl a)Usando rcnicn sr= idolidadeen On):aiguadesen:+ mbn o en U,pois U c iRididlndo anms = *. 0.".". r#+ +r+@r-q:,=!d\ (c.q.d.). *:sf =*; '* -. h)Usdtrdo a tcnic nmbn s dcfinido dtde q@sen o): Pdr,1: o primeno r + Oecos + Otose$ndo menbro edefinido q qc desde cos + loso, mbosG rnhnos esto dcfinidos m a/.pds" 2:padodopnnrc rrcnbotenos: pdmeim mebD= 6 mnbrosde$a isnarde m:l For
ll + !.rs ) \m I : ' ..- *, , l'.. ' .., ._ -*' -' = sgndo Nnbm (c.q.d.) c) Usndo a imico (): Pdr, l: o pnnei renbrc -, i. ,,, es rlefinido dcsdeqft sfl r + O c cos + (J:o Fgmdo mcnm s definidodsdc qre + 0; logo, mbs os menms eo dcfinidd em U. pr$ 2: ndo do = (tr pm m n embm. .n o . ! ' q ' v m m m . , ) L. i. e. r t/ s , r *, , , 1 l! se n t ' - r I co r r
. /l - r +{n nl:
,en r
I *;
--.*
,cn r
. o!
*:
= o re = sc eu d 'n.n-
bm (c.q.d.).d) Usmdo t cnica (I)i PJ, I 6 cipsessnr osaremrr - @sr o definida pu qalqcr a R (sen:r): (cos'I: Gei' + cs') Pars, 2: ttindo do nen nebo. n6: tnmd renbro = sc.ra co: ( s co f ) =. G e n cos r )= s Dr r c : r= s gm d o n b o (c q . d) . 8 . 3 N o, l o i s a s u . l d a d en o F ro ma ve rdaB . sJ r q t rd o . , e i u 'o , : :.e.rt r , - D , 6 '- u . ] i. J tnNfolllrms igalddc cn: (sC l)(osfC 1) 1:0.Pdsso.1:opnneinenbcsdefinidodesneqesn+0e cos + 0t o seudo ncrc e dennidoindelerdenleder logo, anhos osnnms detin.losen U. PaJ, 2: pdindo do n"nej'Enm. = I cos': r rem6: pirem I sen:r -;;nmb. r=;+ = (s/rr)(!s\e! . r= rr r : -] = qudoDenbrolc.q.d.). I 0= b) usmdo rmico | -l= ,f ,1 r = o ei n pm , o d o ,. , - R: p o 1m pr o. .e, [ .: .
ff
(tr): Lnimm6 a igMddsen te cos qe se. + o co$( snr = 0. Pdss, 1: o pimeiD mnbr esidcfid .les{ie e cos + 0i o gundoenb indeFn.lerle ogo.os.irk menbils cso dcfinidosen L/. Pdro 2 panindodoinjo nenb, b,.os:rnneirofrenbtu = tsrc6' $o,=;;; osr :] F:r:snr $n= 0: gundo ftnbo
(..qd.). c) Usndo r.nio (lI): tuommc leD,l.la.iccn(kC )cosrr (osFc:r )er+cosr=0. Pav /: qe senr + 0 e 6 + 0: o segdo nembo i.dcpenddd 11og,os dois o lini nmm. guajr *r rlefinido des.le (.d$dJ nhbN esto pdneio menbD: (s) l)..s' definidos em Pasro2: Dg:+cN:r= / I / lf ,n /1 . J' l ll en,i,cnr
1.,.,
rl- , 1,"",
g:+
| .."-- I ;:^,
+ cos:r= scnr 1+o5r=1 I =0= segundo ner (c.q.d.). d)ueldo ;+ princitu ti., (D:PdM l: mb6N ndsdaienaldeestodefinidosm U = lR. Pax?2: pdindo.iopmeimnerD.tens: = mn ho c s ) = s c t t J + 2 se n r os +G: r 2 sr cs o + = s en r = s eeb .ir Ge n + c s 2s c s mnbro(c.q.d.).8.6N.pisplninnbtunocdcfinidopmtodor,reRiporereplo.noesrlfnidopm= B. 7 U = { i rR o s +0 . ms, Exercicios complm.ntN C.l : 2. C.2 No. pois njstetu valos reak qe atribudos a loman a ieualdadefhxi por ercnplo, (fhol). C.3 t = 2. C.4 No, pos casemvaloreseaisque .tribudos a r tdm a ieMidade rk F xempo.
=ff-
=l
3.
*l 4l
3^
= sec) cotg'r + co$ec? r rcl r = O + tg:r) cole:r + (1 + co19r) 19r = cos) + tsr cotg:r + er + mte, tera = = colgrr + I + tg: + I = cossr + sd' = segundo nembm. Exncio, complmenlees C . 1r =0c] = L C. 2 = 2 J n C. J " C. 4t4 8 re g a C . p . \o b l . e \ r p.
Queslcs dG Ystihrla$
6i'4
+. J
k 71. 8.5 h = + ,{ . 2. t z. Il,6 ) l! quxdrmte:b) 2! qudter c) 2! quxdrmlq d) 3! qudrer ) 4! qudrnlel + f) 4'! qurdrnc 8.7 a) 4q quldrmlei b) 3q quadnnter c) 1! quadmter d) 2! quadrmter e) 2' quadmnte f) 3! qudrnc
+k .2t.k e z:ra =+
+ k .2n.ke
= * r. 2",*. 2.,,n
(o b su v a : c nos pod cr e* ;t , 1 =
= " *t ' = . + t :" *, = { + t . 2 . } e z l . c) .{ tr = R' =n + r . zn , t e z 1 ; , r 1 s : { , e nf' = * i 1,. * r . 2 ,- , = f + * . z , , re zJ r = {*e n , = 1 .2, , 1 6 2 y ; q s= e r n , = f * *. 2 "- , = f * "ts {* * r'r ,n. z J , "r s : {' . t l '= } + *. n *" : l t ** : . - ' = f + t . zr r e z } t o *e r " au c .ao -o ,,
mis adile que s trsxps* do.onjunto,t do in (g) poden ser Flnsfmrdrs em um ni. exFssogra,p!i. r\ portosqueea diminm dili.len cncun ternc, efr dcos densn hdid)ih) S = { e R = k.2,kEZ) Exerccios complebentrs
*0 .-,*.rr ]," ts =
= .!
'=k.2r.k7/.).
c.6 s=lreR
r=
j +r , , *e z l n . r s = 1 ' e
* m,r ezlobsnao: essa exp.sso *..'-i*' = ] + r' ou. aind!, r = - + +. se.aL rca..i" '=! ou, ai n.r d . u d m Jrr.ss:{ 'e r n t"= f ." -' =.* to .^.t. nl. r.r' -{ ** $.
re z. n .zs={,eur1,:f,r.z} r. * s: { , .n 1, = . r 4 . r . r } .
o.r }. u .to" ={" . o = 0) . '= t* r ."l sei :11+co s Exrrcci6
@mplemntaret
Cptulo 70
l,'!-/lnh\.nmdo:.d An d s
=,= f, + r ' u,. r . z), r,r r = {". * i +r'2"="= f, *n o. ,},"rs={' . r } + *"... '". ,, + -. t - zl B . r , i , R 'j t.:n ., " ' / z r r - zl B .a 1 ,.* * " +r .rt*] + * 2 " <, <+ * k . r" ,k .z J u . ..' = {, .* 0 ," ,.+ , .r ]. u . u " = 'a+
c rr={. . n '- ;
c..r s :{ ' .n r ' = i + r .z ' =,=f +r.z r." f +r .z r< ,<! * r .2 " ,* e z J k a t- /l r '.4 \ l .- F i - ^ .r ^ ' ^. r - / lc. r s 1 ,-R . .: i , "
r .r. r . : . l . - ' +
+ i+ k. 2 ,ke v.l.
. *
#, . 21
+r.2"
Cptulo 7l
n. ru, -, , f ,
b) -:ra. Itr
o , n , r . ,-l -, ,v
6r tr
u . r o ,i-
a ..r r ' - t
8 .a !:L ,,
B.5 L Os do s nenbrcs daiguldade eso defnidosen R: L ldndo dopincirc nefrbrcr m. primeno mcnbrc = 3r rrbroi prini nembro = cos r c B .8 E =l B . or =1 , l P .=+ *t . zn . *e z).
(c . q. d. ) .l ] . 7 - r c o s = se s ndonenbro
B . r o "( - c l, - +
636
^ " .,
.r .r" .t _z f
Elecicio omplemntrB
c . ru = f.
c. ru { . c :o $ .
cs!.os.
+ '"-.'"=
'eJ . B . ? rg' o0. -a,
Cptulo 72
". .. !u' 8,6/ ,
B,l
/,
8 .2 - :
B. J 4: '8, 4
B .5r s r
-
'sr
J
_
cos(90' + d) Ijecici6
lcosd+ snd.0
complemeDlA
c . r, "B: f
c .rtg '=
I.
ffi,
*',rro = l!4q
= liq
B.r lia.8,2
i=
B,J ,+ .b,
8.4.r ,
r b r3 r
3-
B .s ' " 1:
8, 6r .A mb oo s! ne n m oa ,
pda lodoa lal quesen isualdlde esto definidos + cos, hlo ,pa todor UrIl pardnos dopneo mebro: pnmetr!
' "n r /" \ @'
(o!r = @ s + nx -
c os r = l enr = segun
donenbrc(c.q.d.).8.7.AnososnenosdatualdadeeslodefinidospdalodorRI.ldinosdopnneirnnbro: p rn r cn !n e m b r o- c o s . 2 s e. c os 2 s en = 2 s cn me z s ena = 2 s en( l s en: r) - 2s nr = 2 s nr zs en r 2 sc .r = ? s c .3 = s ec undo m nbr c (c q.d) . B" 8 s :], P l r =+ +rn,r ez ,l e.r s =], ern1'=
ra -,
k ez l
Dxcci6 complemenlaes
. f , r / ^. r / . B . r r 1,-- ,
c .4a) cosz r = c oe reDr r- l en tr =l
. ' ,"
c .t * " r : ]
s en,r= 1
21
= cost
do nebro s .2 1
C.8 Pimeirc
nemb^i
s en3r
c os 3
s e n3r c osr - s n rc os 3
( lr sen
r)
25 n r Lo\
Qesies dN Ycstihlars
Cptulo74
B, r p,,., +. Bl+. + + B.J -- + . +rre.* + + +, B. 4S = lr lR B.5 L A rb.s osne mb ro d s i 8 ld ade eo deU nl do urt. parindo do pineirc fnbo: prinenonenbro =
^= t n,k E7t).
I z. kbe.parodore
lg r ( + t s r ) + 1sr (
1 8 )
tg r + t g : + ts r
ta , r
l q .r F,
= rE
= \D n d men m
t,
'n
r'. r c al.
Qestcs dG vstihul.es
Cpiulo75
lt +h r e 7r 18 . .4 5:f R t= :
*O r r - r = f ;
* t.Z " .X a Z t )
4llal + ll 2,
r.
..u +.
Q@s d6 vestibulr4
v:o
n.r*".=1ff n.z-"I
*': =-, "=-";
4
o
8 .4 n :
:i
B .s r u .o : o + ;
2
. .c o s0 = l 2 se nr : :
I +c s a
t' 2
2 - -- 2
I @ sd
t2
638
l'l +tm
-\
Cptuo 77
B . r a ) r = l eL r . z ], u s={' . ' :f R * r, .
k;h. !+ t+ * .u},o" ={.. * * *--j ' * . ,| , u r"= {,.o -,. ': + ' '='! -' = +
"
* =#
'=f
!r!
,r " ={,. ",'=; 8 .,r={ 0. + . + "+ +. +. +}-, +. +. e.2 "= {+.+ llL +,+l B.4s={+, + * + + 1* +,+) B.ss=l+, #l Bs= { ++l " .*' ={; +. $} n. , s = + +, + + +, +l B. ,s:
6',
l 3 '
Exerc.i6 coplemenrcs
c . ' '={".*
QuslF\
do\ re\rihdrr\
u. r ,= {. . n , : # *u r. . '|
Cptulo 78
'.- ,=i
* n .r e z ] ,
ji] * , =
..s= lE R
*+ -. . + -?- . -- l + -'.'
c . 4 s = F R|
+ r " =, . ;
+ Ln.k e zl.
dosYstibdes Qustes
Cptulo79
Ereccios bslcos 8.1 ) 2 sen3x s ri b) 2 sn cos5i c) 2 cos5{ cos}: d) s)2si:5'ih)2snr;. B,6E=2cos. B.7t= Bl2 en 40" cos30". BJ 2 ser zr se.3i ) 2 sn 15" os 5.i r) 2 sn 145"ms 25'r 8.5 4 cosr cos4r cos2t.
cote. B.8s=cos2r.8.9l.AnbososnenbosdaisnaldadeesrodennidosehRin.pauNo , -. -, *. * l;
do p hi jom em b D: p , n ., or e nb .
,l
* ,-r .-
+-,
,
, I -"1:
Exemci6 complemntms C.l!t.
= 2senr.osr2senrcc2r: sdrsen4
+ ]
: sandonenbrc G.q.d)
C.2C: tS.. Ca Amhs osdbrcs daisual.lade esto deiridosen R.Pdnd dopdmem henbrc:pinem men
Cptulo80
e .r' I ' n
rr -r o- -i
ll
rrr
-,
'I .,-rl
".r.
Rl ,. o, ,
: -
' j. . (c r.
B . rr
1, LR,
B .?\ . -R , -
Exerccios complementares
!_!
b.ab : 2 * : , ' = + '=
t
= 9 0o jo s o o tri ng ul o re tngulo
a= 90 ' ou
=a+' +b
= - 2se n2. (2a 2b ) = 2 s d 2. - na, . 12 *n {2d + 2b) . c .2 1snad+ se = t d+r+ . 180' ta+ 180. , = 1l s en 2 , + 2 )lu s 1 2 " 2 r 2sn2, 2 en (3 0 .- 2. ) c o s(% 2.b ): 2 s en 2. .. 2s e n2 .c o s (2 2 2r): L rd+ 2, = r 0 , 2. =_2 sen2. . . 2 cn 2 .co s( 2 a 2) + 2s en2.: 0. 2 r) l ) : 0 . . s er2. = 0 + 2 . - 130 ". . c : -2 s n (c os ( 2a =90 "ou cos (2 2 2 b ) =1 +2a 2b=0. ..a: r: eo ,otn n s u lo F l n gu l oo "i ,o *a *. c .rs = ],en
"-, f,
-T
dd vcsbulrs Questes tv. l r)s=1r lR =; + r . { z i b ) - R , 2 kx , --
"5
<^ <. 8.
\ .2 . v. rs =1 eR =z o u =
+.
Cptuo 81 B.l ar
",
+!-1L
sc. a5"+ l
b)
'j"4'=
,
"".10'
*. t0'
,. q
sen(45" + ) ...4s%*
se(:r5'+ 2)
'ttr
. B .2 s=l e L { =
l;
* ! !. r.z \. rls=
-1 , *,
. =+ ., / 1.8 .4 .r . .Fr , { . { _ 7
' i"
Exerccios complment6
". ,
.. J;';
;' - o
a< 90 '
;;
r,
Cptuo 82
D =R: I m = | 3 . 3 1i
a,
...,{
2
't.',', '-'
D=R: Ir : I ,l.4ll
, I I ir 7 .2 l 'n=
641
D =L Ri n = L 3, 31:
D =R l I=[
l . ll l
D =R : I n = I- 3 ,3 1; I
ryx
\l
" +^
rn =l 2,21i D =I R : n: 12, 61 :
1
D: L R i In = U,5li D R; I n: I- 4 , - 21 ;
612
n = [ 3 ,7 ] l
ll
D= R = | l . 5l i
D: IR; In = t 1 , 1 1 ;
Bl o < n < i .
83
<u = j .
B . ,l
<''<l
Exr.cft omplmentres
c,l
D=Rr lm = [0,t]i
C. 2nR
0<4<
J,
C . 3u l R 0 < n < 4.
r = l
r . ll l
D-RI _ a
n =L
tl ;
6
lt
C.6 J)
D: LI ' i l l
D= Ri
In = [0, 3 l i
D=Rj
Cpt o83
8.1 a)
D=Rj
r= I 3,311
D=R; m = [ .1,4]l
D =l R ;
D=Rr In = [ 4.4] ;
I rl I -2 . ):
D= l R ;
D =R i
D =Ri I n = [ 1 ,l ] i
Ir - [ 3. 3] r
D: Ri = t 2,2li
+ " +^
r0 : 12. 6l i
&5
D : LRJ In = [ 1,5]:
D= lR ; I m: t 4 . 2 l i
I
j
D= R; rli p)
h = I_1.51r
D: Ri m = t l ,1 l i
3T
a -z r
'"d= 2. B,l r
"
Rl+
; 1 . B.a D u tu 4 . 8 .5 r . i l + 8 .6 2 /
DxRcft .ompleenlres
D= R l ln = [0 ,1 ]r
C . 2 ue R c.3 a)
D= IR; n: t0,7l;
D=R: Im: I l .0 l l
D= R; In : [- 1, 0] j
m = L 6 ,0 1 r
r lv
+ + +"
D = Rr ln - [ l,21:
D =R i L : l l ,4 l l
6t7
Qesles dN vstibdars
Cptulo 84
B.l )
?-
. kezll
Rl ++2 r, ez );
^t _
I
, *e z]'
D ={ R l r + n+ 2t . z}: In = t0,+-ti
":L
+0
D : l R + +2I , *z i ln = 10. -li P = 2r '
D =l rEP ,+ i
In = 12, +-l;
648
F .-
gl
I
I
4-
kezl:
o :1 ,. n ' + !
t *,.*ezl'
I ",
[-
I
t
r
t
t t
t
D ={ e R r+ kn,k e Zll D : {r E Rl r + r.t z l ;
t
I I
I t
t - D = lf R , + ;
n ={y R
+ i . l e zj :
D= 1 R r+
h: {) E rR Lt <
+lt ,rez lr
or > 1 }i
D= {rR
r + I ,l e zJi
c,1
D= ir R , - - + +
e2.
ke 7 l ,
C .3 T nn i ni cpt ocon un .o p o n n ) {O,O) .Scv@ h L dr \,d r\\.h rcs L,,n.tr \u,.r elolv
iequdlaoen.
Ls c
pe.ebe quceatn ua nica sruco no Dtcraro ] l, Q6es doslestibtrlfts V ,l . V ,2 b . V 3b. V ,4. . Captulo 85
|f
c.r re-
'- -'-
a . l a ) r- r. b /
- ; ' . ! ',
8^ .d,/-
","
i,, p
re"
. h.p . .. r B l , . a ar f
R .4 p - r
8s!:r .
8.6 p= +.
ExeEci6 @mplemenres
c . r- = 650
-f.
c . z .= .]
= . * = t s. c .3 , = 2 .c . a r=5 e r, +
= p : 2. C.6p C.5 +
Cptulo 86
s . 1oi; rr-i, o + ,9 1 -+,o f . uo ={,e n t-} = '= JJ .r'r o :r' Rl 2 <r <2 r .4 r=! l s ., " : ? u . ur =. 8 s.7 r:. ms= 1 " ." " :* .* ] *r .2.*'= * t :'- '= ** .1 * t u ' * '= ' * *. } * :' * *+ + k zr . ke zn. j. r s= { .en '= f
+ t 2nk ezl.
EiecciG completut res
c . s r =i 9 .
} =' = r J .
r '+ r= r.u., n L = '= lf n .:v= o , =i n .ro f, t rf, o f, a : nof . r . zo={ ,. * o'+ * .r .u l r.e ,= @ 3. 7 s =F R I" = rdi .ds ".tt= 1 +
Ere(ici06 conplementarA
Captulo 88
u.rt= I
8. 6J= I e R l r =
+l
Quqts d6 veriburam
65t
Captulo 89
Dl
!)
8.3 a)
r- 1.
v.:,r
- . B . J . o,a
)
i
a,4r
5. 6.s J r
8 .6 .
, o 2.
8,7e.
Exe.ccios complementas c. r : a/ i; cn c .2 7 cn .c. 3 D : 5! c m .d: s "5. . .c . 1"" "= J . C.s petdt e,d \.o- en.. .os d_ poofato .le o serm nsuloi.teno de um dngulo e scuco eno serneg.tilo. renos qed btso. C.6 4 cm. -Ll
Cptuto91
o = 60 '.8 .4n.t(s,{ = 9 0" 8.5:A^ l . 8. 1' = 6 . 8 2 x=6! . B .3 Exerccios complnentaB D.6x:2" 6
\. 1a / -
15 t
rm / =
\.rd