KENDRIYA VIDYAALY NO - 1 UPPAL KVS ( RO ) HYDERABAD CLASS - 9 SANSKRIT STUDENT SUPPORT MATERIAL - 2020 - 2021 ( NEW CBSE PATTERN )

योऽनूचानः स नो महान्

हैदराबाद् संभाग:

नवमी कक्षाया:
संस्कृ त - छात्राध्ययनसामग्री
सत्रम् - 2020 -2021

चेिबय्यं वेङ्कट रामय्य: ,

प्र.स्ना. िि. - संस्कृ तम्
1
के न्द्रीय िवद्यालय: नं .1 ईप्पल् ।
KENDRIYA VIDYAALY NO - 1 UPPAL KVS ( RO ) HYDERABAD CLASS - 9 SANSKRIT STUDENT SUPPORT MATERIAL - 2020 - 2021 ( NEW CBSE PATTERN )

PREFACE
“ ऄस्मदाचायय - पययन्द्तां वन्द्दे गुरुपरम्पराम् ” CH V RAMAIAH ,T . G . T . (Sanskrit )
I would like to express my gratitude to Shri. P. Srinivasa Raju Garu Principal and Vice Principal Smt. N Rajeswari
who gave me moral support by writing the foreword and message for this material.
It is because of their Motivation and support I could prepare Class IX Sanskrit Student Support Material as per the new
CBSE pattern 2020 - 2021 for the benefit of Class IX Students.
The model paper at the begining of the material as per the latest CBSE pattern ( 20 - 21) with key will boost the
students’ confidence. So , I request you all to follow the INDEX for Complete Syllabus . Worksheets have been given with
answers at the end of every lesson for practice.
While other subjects have ample study material for class X , there has been a gap in the same for Sanskrit. Thus ,
it has been my dream to bridge that gap. I have voluntarily taken up task of preparing such useful material for Sanskrit
students.
With the same spirit and support from Principal Shri. P. Srinivasa Raju garu and Vice Principal Smt. N Rajeswari
mam i Thought of preparing Student Support Material for Class IX also. The entire credit goes to My Principal Sir and
Vice Principal mam.
I , personally thank Dr. Ch Durga Rao and Smt. Padmavathi mam , the scholars of our Sanskrit Department
KV NO 1 , Uppal , Hyderabad Region for their timely suggestions and continuous monitoring of the material to come out .
I Thank my Sanskrit Brothers and Friends of HYDERABAD Region for their concern and encouragement .
I also thank Sanskrit Scholors from other Regions - ( Chennai ) Sri.Venkatesan , Sri Raghavendra Sharma , ( Ernakulam ) Sri
Shibu , ( Bangolore ) Sri L M Bhat , Sri V V Bhat .
Special thanks to All India Sanskrit Teacher’s friend Sri . Pankaj Singh , KV , Karnal , Gurugram Region for his support
and encouragement throughout and for also designing the first page.
I seek blessings from my Sanskrit fraternity . Any errors may please be intimated to me for further corrections in
the next edition.
I strongly believe that inthis critical CORONA pandemic year , students will be benifitted by this self explanatory material
to score more hundreds in Session Ending Exam. I think this is the right time to practice and prepare for their Exam . I
wish all the best to the aspiring students .
2
KENDRIYA VIDYAALY NO - 1 UPPAL KVS ( RO ) HYDERABAD CLASS - 9 SANSKRIT STUDENT SUPPORT MATERIAL - 2020 - 2021 ( NEW CBSE PATTERN )

FOREWORD

I am happy to know that Sanskrit Student Support Material of class IX has

been prepared by Mr.Ch V Ramaiah T.G.T. ( Sanskrit ) of this vidyalaya .

I am sure that this material will cater to the needs of class IX students and
help them to score better and also to overcome their examination stress in their
Class X 2021 - 2022 aswell.

Since this Student Support Material is prepared as per the CBSE curriculum with the latest changes in the syllabus
and new pattern in the design of Question Paper for the academic year 2020 – 21 , I am sure that this will benifit
the Sanskrit students in the Session Ending examination to a great extent .

In this connection I appreciate the Sanskrit Department of KV NO 1 , Uppal in general and Mr.Ch V Ramaiah
T.G.T. ( Sanskrit ) in particular for his relentless efforts in bringing the Sanskrit student support material .

छात्राध्ययनसामग्री आयं नवमी कक्षाया: छात्रेभ्य: वािछछतफलप्राप्त्यै सहयोगं प्रददाित आित दृढं िवश्वस्यते ।

ददनाङ्क: :- 04 - 02 - 2021 ( िप . श्रीिनवासराजु )

प्राचायय: , के . िव . नं - 1 ,ईप्पल् , हैदराबाद् ।

3
KENDRIYA VIDYAALY NO - 1 UPPAL KVS ( RO ) HYDERABAD CLASS - 9 SANSKRIT STUDENT SUPPORT MATERIAL - 2020 - 2021 ( NEW CBSE PATTERN )

“ श्री मात्रे नम: ” । पुरोवाक्

महानयं प्रमोदस्य िवषय: यत् “ बालानां सुखबोधाय ” िवििष्य नवमीकक्षाया: छात्राणां कृ ते संरिचतेयं छात्राध्यायनसहायकसामग्री
CBSE संस्थाया: नूतन पाठ्यक्रमानुसारं नवीनतमप्रश्नपत्रम् अधृत्य सरलिैल्या िवलसित । “ ऄ ” “ अ ” आित भागद्वयेन ऄिीित ( 80 ) ऄंकानां कृ ते CBSE
प्रश्नपत्रस्य प्रारूपम् ( Blue print ) ऄनुसत्ृ य िविनर्ममता आयं ऄध्ययनसामग्री । “ ऄ - भागे " पञ्चवविित ( 25 ) ऄङ्कानां कृ ते बहुलैिछछक - प्रश्नै: ( MCQ’s )
ऄनुप्रयुक्त - व्याकरणम् पञ्चदि ( 15 ) ऄङ्कै : पठठतावबोधनं च िवद्येते । “ अ ” भाग: वणयनात्मकप्रश्नै: चत्वाररित् ( 40 ) ऄङ्कानां कृ ते प्रदत्तोsिस्त । ऄिस्मन्
दििभ: ( 10 ) ऄङ्कै : पठठत - ऄवबोधनम् , पञ्चदि ( 15 ) ऄङ्कै : रचनात्मककायं , पञ्चदि ( 15 ) ऄङ्कै : पठठतावबोधनं च िवलसिन्द्त ।
ऄत्र न के वलं प्रश्नोत्तरािण , ऄिपतु ऄभ्यासाथं प्रश्ना: ऄिप प्रदत्ता: । ऄस्यां सहायकसामग्रयां प्रत्येकस्य प्रश्नस्य ईत्तरं कथं लेखनीयम् आत्यिप संसिू चतम् । ऄत्र
व्याकरणिबन्द्दन ू ामुपठर िविेषावधानं प्रदत्तम् । नव मीकक्षाया: छात्रेभ्य: आयं सहायकसामाग्री कल्पतरुठरववािछछततफलप्राप्त्यै सहकरोतीित संभाव्यते । ऄवसरेsिस्मन्
ऄस्या: सामग्रया: प्रणेतारं िप्रयिमत्रम् ऄस्माकं संस्कृ तिवभागे ऄन्द्यतमं प्रिििक्षत - स्नातक - ििक्षकं श्रीमन्द्तं चेिबय्यं वेंकटरामय्यमहोदयं अिीर्मभ: समतोषियतुं भगवन्द्तं
हनूमन्द्तं संप्राथयये ।
बुधजनिवधेय: डॉ. िचलुकूठर दुगायराव:
ददनांक: :- 04 - 02 - 2021. प्रिििक्षत - स्नातक - ििक्षक: , के . िव . नं – 1 , ईप्पल् , हैराबाद् ।
*********************************************************************************************************************************************************
कमयणव
ै जयित पुरुष:
ॎ यो मां पश्यित सवयत्र सवं च मिय पश्यित । तस्याहं न प्रणश्यािम स च मे न प्रणश्यित ॥ गीता. 6 . 30 ॥
ऄिस्मन् संसारे दकयन्द्त: मानवा: सिन्द्त ये जायन्द्ते मृत्युं च प्राप्य परलोकं गछछिन्द्त । परन्द्तु कित जना: सिन्द्त ये तेषां िवषये जानिन्द्त ? सम्भवत:
ऄत्यल्पा: एव । यतोिह लोक: सवयदा कमययोिगनाम् एव स्मरणं करोित । गीतायां श्रीकृ ष्णेन ऄस्मादेव कारणात् पूवम य ेवकिथतं यत् -
“ योग: कमयसु कौिलम् ” आित । कक्षा - नवम्या: छात्राणां कृ ते सहायकाध्ययन - सामग्रया: िनमायणं स्वयमेव कठठनं कायं भवित । परन्द्तु काययिमदं िनर्मवघ्नं
पठरसमाप्य श्री रामय्या महोदय: “ कमयणव ै जयित पुरुष: ” आित वचनम् ऄन्द्वथयमकरोत् । श्री वेंकट रामय्य महोदयस्य कठठनतरपठरश्रमेण दृढसंकल्पेन एव
बालिहतकायोsयं सुसम्पन्नो जात: । ऄस्या: सहायकसामाग्रया: िनमायणाथं महोदयाय ऄहं धन्द्यवादान् ज्ञापयािम । ऄस्या: सामग्रया: मुखपत्रस्य िनमायणं मया कृ तमिस्त
। मुखपत्रे ऄंदकतं सुभािषतं िविेषरूपेण बालानां कृ ते एव योिजतम् ऄिस्त । मूलसुभािषतम् ऄिस्त महाभारतस्य िल्यपवयिण यथािह -
“ न हायनैनय पिलतै: न िवत्तेन न बन्द्धिु भ: । ऊषयश्चदक्ररे धमं योsनूचान: स नो महान् ॥
ऊिषप्रोक्त: परम्पराप्राप्त: ऄनूचान: सनातन: धमय एव ऄस्माकं महान् ऄिस्त । यश्च िनरन्द्तराभ्यासेन ऄध्ययनेनव
ै प्राप्तुं िक्य: । यतोिह बालानां
धमोsिप िनरन्द्तराध्ययनिीलता एवािस्त । ऄत: ऄहं िचन्द्तयािम यत् बालै: स्वाध्यायधमयस्य पालनेन स्वमातृ - िपतृ - गुरूणां मस्तकं गवेण गौरवोन्द्मख ु ं
करणीयम् । ईपठर िलिखत: “ यो मां पश्यित ....” आत्यादद गीताश्लोक: ऄमुमव े ाथं द्योतयित यत् भिक्तभावयुक्ता: भक्ता: यथा सवयत्र इश्वरमेव पश्यिन्द्त
तथैव छात्रा: स्वज्ञानिपपासां िमियतुं ऄध्ययने ऄजुन
य आव लक्ष्यैकायत्तिचत्ता: भवेय:ु आित । श्रीमान् पङ्कज िसन्द्ह:
04 - 02 - 2021 प्रिििक्षत - स्नातक - ििक्षक : , के न्द्रीय िवद्यालय: , करनाल: , गुरुग्राम सम्भाग: ।
4
KENDRIYA VIDYAALY NO - 1 UPPAL KVS ( RO ) HYDERABAD CLASS - 9 SANSKRIT STUDENT SUPPORT MATERIAL - 2020 - 2021 ( NEW CBSE PATTERN )

MESSAGE

My sincere accolades to Shri CH Venkata Ramaiah , TGT Sanskrit ,

KV NO 1 Uppal , for his relentless efforts in shaping Class IX Sanskrit

Student Support Material for the session 2020 - 2021. He prepared Student

Support Material for the Class X also for the session 2020 - 2021. I strongly believe that this IX class Student

Support Material in revised CBSE Pattern will be immensely beneficial to all the students who access it.

The initiative of Shri CH Venkata Ramaiah towards making students learn Sanskrit without complexities during this
toughest pandemic situation is praiseworthy.

I wish maximum Class IX children reap the fruit of Mr. Ramaiah’s hard work in learning Sanskrit through this
Chapter wise - Question wise Support Material.

My Best Wishes to Mr. CH V Ramaiah and his Students .

N RAJESHWARI
VICE PRINCIPAL
ददनाङ्क: :- 04 - 02 - 2021 KV NO 1 UPPAL
HYDERABAD .
5
KENDRIYA VIDYAALY NO - 1 UPPAL KVS ( RO ) HYDERABAD CLASS - 9 SANSKRIT STUDENT SUPPORT MATERIAL - 2020 - 2021 ( NEW CBSE PATTERN )

* िवषयसूची
संस्कृ तपाठ्यक्रम: ( कोड नं. 122 )
कक्षा - नवमी , संस्कृ तम् ( 2020 -21 ) वार्मषकं मूल्यांकनम् - 80 ऄङ्का:
पाठ्यक्रम: C B S E प्रश्नपत्रप्रारूपम् च । ( AS PER CBSE NEW PATTERN 07 / 07 / 2020 )
“ ऄ ” - भाग: ( बहुिवकल्पात्मका: प्रश्ना: ) 40 ऄङ्का:
ऄनुप्रयुक्त व्याकरणम् - 25 ऄङ्का:
पठठतावबोधनम् - 15 ऄङ्का:
“ अ ” - भाग: ( वणयनात्मका: प्रश्ना: ) 40 ऄङ्का:
ऄपठठत - ऄवबोधनम् - 10 ऄङ्का:
रचनात्मक - काययम् - 15 ऄङ्का:
पठठता - ऄवबोधनम् - 15 ऄङ्का:

भा खण्ड/ : िवषय : प्रश्नप्रकारा : ऄंका : पृष्ट -

ग : प्रश्नसंख्या संख्या
ऄ क ऄनुप्रयुक्त व्याकररणम्- 25
अदिय - प्रश्नपत्रम् ईत्तरािण च ( AS PER NEW CBSE PATTERN - 20 – 21 10 & 19
1 सिन्द्धकाययम् बहुिवकल्पात्माका : 4 21
स्वरसिन्द्ध : दीघय , गुण , ऄयादद
व्यञ्जनसिन्द्ध: वगीय प्रथमाक्षराणां -तृतीयवणे पठरवतयनम्
म् स्थाने ऄनुस्वार:
िवसगयसिन्द्ध: ईत्वम्

6
KENDRIYA VIDYAALY NO - 1 UPPAL KVS ( RO ) HYDERABAD CLASS - 9 SANSKRIT STUDENT SUPPORT MATERIAL - 2020 - 2021 ( NEW CBSE PATTERN )

2 िब्दरूपािण ऄकारान्द्त , ईकारान्द्त पुिं लङ्गिब्दा: - बालक , गुरु वत् बहुिवकल्पात्मका : 4 26

अकारान्द्त , इकारान्द्त स्त्रीिलङ्गिब्दा: - बािलका , नदी वत्
सवयनाम िब्दा ऄस्मद् , युष्मद्
3 धातुरूपािण :- बहुिवक्कल्पात्मका : 4 31
पठ् *, गम् , वद् , भू , क्रीड् , नी , दृि् , ऄस् , कृ ,
पा ( िपब् ) ( पञ्चसु लकारे षु )
सेव् *, लभ् ( लट् लकारे लृट् लकारे च )
4 कारक - िवभक्तय: ईपपद - िवभक्तय: च बहुिवकल्पात्मका : 4 38
िद्वतीया - पठरत :, िनकषा , प्रित , िवना
तृतीया - सह समम् / साधयम् /, िवना , ऄलम् , हीन :
चतुथी - रुच् , दा ( यछछ् ), नम :, कु प्
पञ्चमी - िवना , बिह :, भी , रक्ष्
षष्ठी - ईपठर , ऄध :, पुरत :, पृष्ठत :
सप्तमी - िस्नह् , िनपुण , िवश्वस्
5 प्रत्यया : क्त्वा -तुमनु ् - ल्यप् - क्तवतु बहुिवकल्पात्मका: 4 42
6 संख्या के वलं 1 - 4 प्रथमा िवभक्तौ ( 1- 100 सामान्द्यज्ञानम् ) बहुिवकल्पात्मका: 3 44
7 ईपसगाय: :- अ , िव , प्रित , ईप , ऄनु , िनर् , प्र , ऄिध , ऄप , िन , ऄव बहुिवकल्पात्मका : 2 46
ख पठठत – ऄवबोधनम् 15
8 प्रश्निनमायणम् । बहुिवकल्पात्मका : 5 49
वाक्येषु रे खािङ्कत - पदािन ऄिधकृ त्य पञ्चप्रश्नानां िनमायणम्
9 पयाययपदानां , बहुिवकल्पात्मका/ : 4 51
लघूत्तरात्मका :
िविेष्य - िविेषण - पदानां वा मेलनम् , ऄथवा
वाक्येषु प्रयोग : ( पाठानाधृत्य लघूत्तरात्मका: )
10 भािषककायायय तत्त्वािन ( पाठाधाठरतािन ) बहुिवकल्पात्मका : 6 52
*वाक्ये कतृय - दक्रया पदचयनम् ।
*िविेषण - िविेष्य चयनम् ,

7
KENDRIYA VIDYAALY NO - 1 UPPAL KVS ( RO ) HYDERABAD CLASS - 9 SANSKRIT STUDENT SUPPORT MATERIAL - 2020 - 2021 ( NEW CBSE PATTERN )

*सवयनामपदं कस्मै प्रयुक्तम् ।

*पयायय - िवलोम पदचयनम् ।
अ वणयनात्मका प्रश्ना: । : 40
ग ऄपठठत – ऄवबोधनम् 10 54
11 80 - 100 िब्दपठरिमत: ऄपठठत - गद्यांि: -
*I. एकपदेन ईत्तरत - 1 x2=2 लघूत्तरात्मका : 2
* II . पूणव
य ाक्येन ईत्तरत - 2 x 2 = 4 िनबन्द्धात्मका: 4
*III. िीषयकलेखनम् 1 - सृजनात्मक : 1
*IV. ऄनुछछेदाधाठरतं भािषक - काययम् बहुिवकल्पात्मका : 3
क) वाक्ये - कतृय / दक्रया / िविेषण / िविेष्य /
पयायय / िवलोम पदचयनम्
घ रचनात्मकं काययम् 15
12 संकेताधाठरतम् औपचाठरकम् ऄथवा ऄनौपचाठरकं लघूत्तरात्मका : 5 57
पत्रलेखनम् । मछजूषापद - सहायतया पत्रपूर्मत: ।
13 िचत्राधाठरतं वणयनम् ऄथवा ऄनुछछेदलेखनम् । िनबन्द्धात्मका : 5 58
14 िहन्द्दीभाषायाम् अंग्लभाषायां वा िलिखतानां पञ्चसरलवाक्यानां रचनात्मका : 5 63
संस्कृ तभाषया ऄनुवाद: ।
ङ पठठत - ऄवबोधनम् 15
15 ( पठठत ) गद्यांिम् ऄिधकृ त्य ऄवबोधनात्मकं काययम् - लघूत्तरात्मका : 3 75
I. एकपदेन ईत्तरत - ½ x 2 = 1 िनबन्द्धात्मका:
II . पूणव
य ाक्येन ईत्तरत - 1 x 2 = 2
16 ( पठठत ) पद्यांिम् ऄिधकृ त्य ऄवबोधनात्मकं काययम् - लघूत्तरात्मका : 3 76
I. एकपदेन ईत्तरत - ½ x 2 = 1 िनबन्द्धात्मका:
II . पूणवय ाक्येन ईत्तरत - 1 x 2 = 2
17 ( पठठत ) नाट्ांिम् ऄिधकृ त्य ऄवबोधनात्मकं काययम् - लघूत्तरात्मका : 3 76
I. एकपदेन ईत्तरत - ½ x 2 = 1 िनबन्द्धात्मका:
II . पूणव
य ाक्येन ईत्तरत - 1 x 2 = 2

8
KENDRIYA VIDYAALY NO - 1 UPPAL KVS ( RO ) HYDERABAD CLASS - 9 SANSKRIT STUDENT SUPPORT MATERIAL - 2020 - 2021 ( NEW CBSE PATTERN )

18 एकस्य श्लोकस्य ऄन्द्वय: / एकस्य श्लोकस्य संस्कृ तेन भावाथय: । लघूत्तरात्मक : 2 77

( मछजूषापद - सहायतया ऄन्द्वय / भावाथय - पूर्मत: )
19 घटनाक्रमानुसारं कथालेखनम् । सृजनात्मक : 4 81

पाठ्यपुस्तकम् -“ िेमष
ु ी ” संस्कृ तपुस्तकम् प्रथम: भाग: ( नवमश्रेण्यै ) परीक्षायै िनधायठरता: पाठा: - ( 2020 - 2021 )

पाठसंख्या पाठनाम िवषय : पृष्टसंख्या

िद्वतीय :पाठ : स्वणयकाक : गद्यात्मक : 82
तृतीय :पाठ : गोदोहनम् नाट्ात्मक : 90
पञ्चम :पाठ : सूिक्तमौिक्तकम् पद्यात्मक : 112
षष्ठपाठ :; भ्रान्द्तो बाल : गद्यात्मक : 119
नवम :पाठ : िसकतासेतु : नाट्ांि : 129
दिम :पाठ : जटायो: िौययम् पद्यात्मक : 135
एकादि : पयायवरणम् गद्यात्मक : 145

िनधायठरत - पाठ्यपुस्तकािन - ( नवमश्रेण्यै )

1. “ िेमष
ु ी ” - प्रथमो भाग: , पाठ्यपुस्तकम् , संिोिधत संस्करणम् ( प्रकािनम् रा . िै . ऄनु . प्र . पठर. द्वारा )
2. “ ऄभ्यासवान् भव ” प्रथमो भाग: - व्याकरणपुस्तकम् ( प्रकािनम् रा . िै . ऄनु . प्र . पठर. द्वारा )
3. “ व्याकरणवीिथ: ” व्याकरणपुस्तकम् ( प्रकािनम् रा . िै . ऄनु . प्र . पठर. द्वारा )
************************************************************************************************************************************************
1. AS PER NEW CBSE SYLLABUS & NEW QUESTION PATTERN EXPECTED PRACTICE QUESTION PAPER - 2020 -2021 .
*****************************************************************************************


9
KENDRIYA VIDYAALY NO - 1 UPPAL KVS ( RO ) HYDERABAD CLASS - 9 SANSKRIT STUDENT SUPPORT MATERIAL - 2020 - 2021 ( NEW CBSE PATTERN )

प्रथमाभ्यासपरीक्षा । PRACTICE TEST - 1 . ( 2020 - 2021 )

कक्षा : नवमी ( IX ) संस्कृ तम् SANSKRIT CODE ( 122 ) ऄविध: : होरात्रयम् पूणायङ्का: - 80
िनदेिाः - ऄिस्मन् प्रश्नपत्रे द्वौ भागौ स्तः । " ऄ " भागे बहुिवकल्पात्माकाः प्रश्नाः " अ " भागे च वणयनात्मकाः प्रश्नाः सिन्द्त ।
प्रत्येकंभागम् ऄिधकृ त्य ईत्तरािण एकिस्मन् स्थाने क्रमेण लेखनीयािन ।
प्रश्नसंख्या प्रश्नपत्रानुसारम् ऄवश्यमेव लेखनीया ।
सवेषां प्रश्नानाम् ईत्तरािण संस्कृ तेन लेखनीयािन ।
प्रश्नानां िनदेिाः ध्यानेन ऄवश्यं पठनीयाः ।
******************************************************************************************************************
“ ऄ ” भाग: ( PART – 1 ) ( बहुिवकल्पात्माका: प्रश्ना: ) 40 ऄङ्का:
खण्ड: - “ क ” ( SECTION - A ) ऄनुप्रयुक्त - व्याकरणम् - 25 ऄङ्का:

1. ऄधोिलिखतवाक्येषु रे खाखािङ्कतपदानां सवन्द्ध सिन्द्धिवछछेदं वा प्रदत्त - िवकल्पेभ्य: िचत्वा िलखत - ( के वलं प्रश्नचतुष्टयम् ) 1x 4=4
(i) सुख + ऄथी = .............. त्यजेत् िवद्याम् । ( क ) सुख ऄथी ( ख ) सुखेऄथी ( ग ) सुखाथी
( ii ) देवर्मषः नारदः नारायण ! नारायण ! आित वदित । ( क ) देव + ऊिषः (ख) देव + ऄऊिषः ( ग ) देव + ऄठरषु
( iii ) िब्दाः ऄच् + ऄन्द्ताः = ......... , हलन्द्ताः च भविन्द्त । ( क ) ऄचन्द्ताः (ख) ऄजन्द्ताः ( ग ) ऄजान्द्ताः
( iv ) रे खािङ्कत - पदािन अधृत्य प्रश्निनमायणं कु रुत = ....... + ....... कु रुत ।
( क ) प्रश्निनमायण + कु रुत ( ख ) प्रश्निनमायनम् + कु रुत ( ग ) प्रश्निनमायणम् + कु रुत
(v ) मानो िह = ......... + ......... महतां धनम् । ( क ) मानः + िह (ख) मानाः + िह ( ग ) मान + िह

2. प्रदत्तिवकल्पेभ्य: ईिचत - िब्दरूपं िचत्वा वाक्यािन पूरयत - ( के वलं प्रश्नचतुष्टयम् ) 1x 4=4

(i) ऄध्यापकः .................. गृहकायायिण स्वीकरोित | (क) छात्राः (ख) छात्राणां ( ग ) छात्रेषु
( ii ) माता .................. जलं ददाित । (क) पुत्रेण (ख) पुत्रे ( ग ) पुत्राय

10
KENDRIYA VIDYAALY NO - 1 UPPAL KVS ( RO ) HYDERABAD CLASS - 9 SANSKRIT STUDENT SUPPORT MATERIAL - 2020 - 2021 ( NEW CBSE PATTERN )

( iii ) मम िपता ............. पृछछित । (क) मां (ख) ऄहं (ग) ऄस्माकं
( iv ) िहमालये ................ तपः कु वयिन्द्त । ( क ) साधुः (ख) साधवः (ग) साधून्
(v) बालकाः .............. सह क्रीडिन्द्त । (क) बािलकानां (ख) बािलकाभ्यः ( ग ) बािलकािभः
3. प्रदत्तिवकल्पेभ्य: ईिचत - धातुरूपं िचत्वा वाक्यािन पूरयत - ( के वलं प्रश्नचतुष्टयम् ) 1x 4=4
(i) बािलके ज्ञानं .................... । ( क ) लभन्द्ते (ख) लभते ( ग ) लभेते
( ii ) वयं ह्य: पादकन्द्दक
ु े न ................... । ( क ) ऄक्रीडाव ( ख ) ऄक्रीडम् ( ग ) ऄक्रीडाम
( iii ) करोनाकाले वृद्धा: बिह: मा .................. । (क) गछछेयु: (ख) गछछेत् ( ग ) गछछेताम्
( iv ) आदानीं छात्र: िवद्यालये ................... । (क) भिवष्यत: (ख) भिवष्यित (ग) भिवष्यिन्द्त
(v) ऄहं िमत्राय फलािन ................... । ( क ) नयाम: (ख) नयािम (ग) नयाव:
4. ईपपदिवभक्त्यनुसारं प्रदत्तिवकल्पेभ्य: ईिचतं पदं िचत्वा वाक्यािन पूरयत - ( के वलं प्रश्नचतुष्टयम् ) 1x 4=4
(i) ........ िवना प्रकाि: नािस्त । (क) सूययः (ख) सूयेण ( ग ) सूये
( ii ) ............ प्रसादं रोचते । ( क ) भक्ते न (ख) भक्तानां ( ग ) भक्ते भ्यः
( iii ) पुत्री ........ िस्नह्यित । (क) जनके (ख) जनकं (ग) जनकात्
( iv ) चौर: ........... िबभेित । (क) रक्षकभट: (ख) रक्षकभटात् (ग) रक्षकभटम्
(v) ........ ईपठर फलािन सिन्द्त । ( क ) वृक्षस्य (ख) वृक्षाः (ग) वृक्षेषु
5. ऄधोिलिखतवाक्येषु रे खांदकतपदेषु प्रकृ ित - प्रत्ययौ िवभज्य संयोज्य वा प्रदत्त - िवकल्पेभ्य: िचत्वा िलखत - ( के वलं प्रश्नचतुष्टयम् ) 1 x 4 = 4
(i) छात्रः िवद्यालयं गन्द्तम
ु ् आछछित । (क) गम् + ल्यप् (ख) गम् + क्त्वा ( ग ) गम् + तुमुन्
( ii ) बालक: क्रीड् + क्त्वा गृहं गछछित । (क) क्रीिडत्वा (ख) क्रीिडतवान् ( ग ) क्रीिडतुं
( iii ) “ करोना काले ” जना: गृहभ्े य: बिह: न गम् + क्तवतु । (क) गतवान् (ख) गतवन्द्तौ ( ग ) गतवन्द्तः
( iv ) िपता पुत्रस्य प्रगितपत्रं समीक्ष्य प्रसन्नः भवित । ( क ) सम् + इक्ष् + क्त्वा ( ख ) सम् + इक्ष् + तुमुन् ( ग ) सम् + इक्ष् + ल्यप
(v) बािलका परीक्षां सम्यक् िलख् + क्तवतु । (क) िलिखत्वा (ख) िलिखतवान् ( ग ) िलिखतवती

11
KENDRIYA VIDYAALY NO - 1 UPPAL KVS ( RO ) HYDERABAD CLASS - 9 SANSKRIT STUDENT SUPPORT MATERIAL - 2020 - 2021 ( NEW CBSE PATTERN )

6. ऄधोिलिखतवाक्येषु ऄङ्कानां स्थानेषु प्रदत्त - िवकल्पेभ्य: ईिचत - संख्यावाचक - पदं िचत्वा िलखत - ( के वलं प्रश्नत्रयम् ) 1 x 3 = 3
(i) पुस्तकालये ......... 4 ........ बािलका: पठिन्द्त । (क) चत्वार: (ख) चतस्र: ( ग ) चत्वाठर
( ii ) क्रीडाक्षेत्रे ..... 1 ....... बालक: धावित । (क) एकः ( ख ) एकम् ( ग ) एका
( iii ) मम समीपे ..... 3 ....... फलािन सिन्द्त । (क) त्रयः (ख) ितस्रः (ग) त्रीिण
( iv ) अकािे ...... 2 ...... खगौ िवहरत: । (क) द्वौ (ख) द्वे (ग) द्वयोः
7. ऄधोिलिखतवाक्येषु रे खांदकतपदेषु िवद्यमानं ईपसगं प्रदत्त - िवकल्पेभ्य: िचनुत - ( के वलं प्रश्नद्वयम् ) 1x2 =2
(i) छात्र: श्लोकं पदछछेदन
े ऄिधगछछित । (क) ऄ ( ख ) ऄध ( ग ) ऄिध
( ii ) भाग्यनगरे िनजयन - प्रदेि: नािस्त । (क) िन ( ख ) िनर् ( ग ) िनर
( iii ) गङ्गा िहमालयात् प्रभवित । (क) प्रभ ( ख ) ईप (ग) प्र

खण्ड: - ख ( SECTION -B ) पठठत ऄवबोधनम् - 15 ऄङ्का:

8. रे खािङ्कत - पदािन अधृत्य प्रदत्त - िवकल्पेभ्य: समुिचतं प्रश्नवाचकपदं िचनुत - ( के वलं प्रश्नपञ्चकम् ) 1x5=5
(i) धमयसवयस्वं श्रुत्वा ऄवधाययताम् । ( क ) कु त्र ( ख ) कः ( ग ) कक
( ii ) कु क्कु रः मानुषाणां िमत्रम् ऄिस्त । ( क ) के षां ( ख ) कां ( ग ) कै ः
( iii ) तपोदत्तः िवद्याध्ययनाय गुरुकु लम् ऄगछछत् । ( क ) कया ( ख ) दकमथं ( ग ) कस्मात्
( iv ) ग्रामे िनधयना स्त्री ऄवसत् । ( क ) का ( ख ) कीदृिी ( ग ) कया
(v) वनवृक्षाः िनर्मववेकं िछद्यन्द्ते । ( क ) काः ( ख ) कः ( ग ) के
( vi ) चन्द्दनः कािीिवश्वनाथस्य कृ पया िप्रयं िनवेदयित । ( क ) कस्य ( ख ) कस्याः ( ग ) कासां

9. ऄधोिलिखतवाक्येषु रे खांदकतपदानां प्रसङ्गानुकूलम् प्रदत्त - िवकल्पेभ्य: ईिचताथं िचनुत - ( के वलं प्रश्नचतुष्टयम् ) 1x4=4
(i) पृिथवी , जलं , तेजो , वायुः , अकािश्चास्याः प्रमुखािन तत्त्वािन । (क) पिवत्रं ( ख ) तोयं ( ग ) समीरः
( ii ) िनवतयय मवत नीचां परदारािभमषयनात् । ( क ) ऄन्द्यसोदरी ( ख ) ऄन्द्यभायाय ( ग ) ऄन्द्यगृहं

12
KENDRIYA VIDYAALY NO - 1 UPPAL KVS ( RO ) HYDERABAD CLASS - 9 SANSKRIT STUDENT SUPPORT MATERIAL - 2020 - 2021 ( NEW CBSE PATTERN )

( iii ) तेन सह के िलिभः कालं क्षेप्तुं तदा कोsिप न वयस्येषु ईपलभ्यमानः असीत् । ( क ) कलािभः ( ख ) कालेन ( ग ) क्रीडािभः
( iv ) वृत्तं यत्नेन संरक्षेत् िवत्तम् एित च याित च । (क) चठरत्रम् ( ख ) धनम् ( ग ) िववरणम्
(v) सवे अश्चयेण चन्द्दनम् ऄन्द्योन्द्यं च पश्यिन्द्त । (क) ऄन्द्यं (ख) आतरं ( ग ) परस्परं
10. ऄधोिलिखत - वाक्येभ्य: भािषककाययसम्बद्धानां प्रश्नानां िनदेिानुसारं समुिचतम् ईत्तरं प्रदत्त - िवकल्पेभ्य: िचनुत - ( के वलं प्रश्नषट्कम् ) 1 x 6 = 6

(i) “ प्रहर्मषता बािलका िनरामिप न लेभे ” आत्यिस्मन् वाक्ये दक्रयापदं दकम् ऄिस्त ? ( क ) बािलका ( ख ) लेभे ( ग ) िनरां
( ii ) “ भो निन्द्दिन ! तव कृ पया तु ऄहं धिनकः भिवष्यािम ” आत्यिस्मन् वाक्ये कतृप
य दं कक प्रयुक्तम् ? ( क ) ऄहं ( ख ) तव ( ग ) कृ पया
( iii ) “ ननु भूयो रक्ष्यािम क्रुद्धस्य ईपाध्यायस्य मुखम् ” आत्यिस्मन् वाक्ये िविेषणपदं ककम् ? ( क ) मुखम् ( ख ) ईपाध्यायस्य ( ग ) क्रुद्धस्य
( iv ) “ अरम्भगुवी क्षियणी क्रमेण लघ्वी पुरा वृिद्धमती च पश्चात् ” आत्यिस्मन् वाक्ये “ लघ्वी ” आित पदस्य िवलोमपदं दकम् ?
( क ) गुवी ( ख ) क्रमेण ( ग ) वृिद्धमती
(v) “ नादिन्द्त सस्यं खलु वाठरवाहाः ” आत्यिस्मन् वाक्ये “ मेघाः ” आित पदस्य पयाययपदं कक प्रयुक्तम् ? ( क ) सस्यं ( ख ) वाठरवाहाः ( ग ) ऄदिन्द्त
( vi ) “ ऄहमिस्म तपोदत्तः ” आत्यिस्मन् वाक्ये दक्रयापदं दकम् ऄिस्त ? ( क ) ऄहं ( ख ) ऄिस्म ( ग ) तपोदत्तः
( vii ) “जना बहुमूल्यािन वस्तूिन नाियिन्द्त ” आत्यिस्मन् वाक्ये िविेष्यपदं कक प्रयुक्तम् ? ( क ) जनाः ( ख ) बहुमूल्यािन ( ग ) वस्तूिन
( viii ) “ हािनस्तु तेषां िह सरोवराणां येषां मरालैः सह िवप्रयोगः ” आत्यिस्मन् वाक्ये “ नािः ” आित ऄथे कक पदम् ऄिस्त ?
( क ) तेषां ( ख ) हािनः ( ग ) मरालैः
“ अ ” भागः ( वणयनात्मकाः प्रश्नाः ) 30 ऄङ्काः “ खण्डः ” - ख ( SDECTION - C ) ( ऄपठठत - ऄवबोधनम् ) - 10 ऄङ्काः
Q.NO.11. ऄधोिलिखत - गद्यांिं पठठत्वा प्रदत्तप्रश्नानाम् ईत्तरािण संस्कृ तेन िलखत -
ऄहं प्रवीणः | मम गृहस्य समीपम् एकम् ऄितिविालम् ईपवनम् ऄिस्त | तिस्मन् ईपवने ऄनेके वृक्षाः सिन्द्त | वृ क्षे ऄनेकािन नीडािन सिन्द्त |
नीडेषु िविवधाः खगाः वसिन्द्त | यद्यिप वृक्षे ऄनेकािन नीडािन सिन्द्त परं तेषु ऄतीव स्नेहः वतयते | पारस्पठरकस्ने हन
े तेषां जीवनधारा िनबायधा
गछछित | एकदा एकः चपलः वानरः तत्र अगछछित | सः वृक्षे आतस्ततः भ्रमित तेषां खगानां नीडािन ऄिप कषयित भूमौ िक्षपित च | ऄनेन ते खगाः
दुःिखताः भविन्द्त परं ते हतोत्सािहताः न भविन्द्त | सवे िमिलत्वा िचन्द्तयिन्द्त “ कथं एतस्य दुष्टवानरस्य प्रकोपेन ऄस्माकं रक्षा भिवष्यित ” ? आित |
ते ईपायम् ऄिचन्द्तयन् - “ चछचुिभः तस्य वानरस्य िरीरे प्रहारम् कु मयः ” आित | यदा वानरः अगछछत् तदा सवे खगाः एकित्रताः भूत्वा
ईपायानुसारम् एव प्रहारम् ऄकु वयन् | तेन सः वानरः पीिडतः ऄभवत् एवं पुनः कदािप तत्र च न अगछछत् |

13
KENDRIYA VIDYAALY NO - 1 UPPAL KVS ( RO ) HYDERABAD CLASS - 9 SANSKRIT STUDENT SUPPORT MATERIAL - 2020 - 2021 ( NEW CBSE PATTERN )

ऄतः ईिचतम् एव ईक्तम् - “ सङ्घे ििक्तः किलयुगे ” |

*
I. एकपदेन ईत्तरत - ( के वलं प्रश्नद्वयम् ) 1x 2 =2 (क) कस्य गृहस्य समीपम् ईपवनम् ऄिस्त ?
(ख) वृक्षे कािन सिन्द्त ?
(ग) कस्य प्रकोपेन खगानां बाधा भवित ?
II . पूणव
य ाक्येन ईत्तरत - ( के वलं प्रश्नद्वयम् ) 2 x 2 = 4 (क) सवे खगाः दकम् ऄिचन्द्तयन् ?
(ख) तेषाम् ईपायः कः असीत् ?
(ग) के षु स्नेहः असीत् ?
III . ऄनुछछेदस्य ईिचतं िीषयकं िलखत - 1
IV . िनदेिानुसारं प्रदत्त - िवकल्पेभ्य: ईिचतम् ईत्तरं िचनुत - ( के वलं प्रश्नत्रयम् ) 1x 3 = 3
(क) “ वृक्षे ऄनेकािन नीडािन सिन्द्त ” आत्यिस्मन् वाक्ये कतृप
य दं दकम् ? ( ऄ ) वृक्षे ( ब ) नीडािन ( स ) सिन्द्त
(ख) “ बहवः ” आित ऄथे कक पदमिस्त ? ( ऄ ) खगाः ( ब ) नीडािन ( स ) ऄनेके
(ग) “ नीडेषु िविवधाः खगाः वसिन्द्त ” आत्यिस्मन् वाक्ये िविेष्यपदं दकमिस्त ? ( ऄ ) खगाः ( ब ) िविवधाः ( स ) वसिन्द्त
(घ) “ अकािे ” आित पदस्य िवलोमपदं दकमिस्त ? ( ऄ ) पवयते ( ब ) भूमौ ( स ) समुरे
खण्ड: - घ ( SECTION -D ) रचनात्मकं काययम् - 15 ऄङ्का:
12. िमत्रं प्रित ऄधोिलिखतं पत्रं मछजूषाप्रदत्तिब्दै: पूरियत्वा पुन: िलखत । ½ x 10 = 5
यमुनाछात्रावासात् ,
ददनाङ्क: ...........
िप्रय िमत्र माधव ,
( i ) ................. ।
ऄत्र कु िलं तत्रास्तु । ऄहं ( ii ) .................... सज्जायां व्यस्त: असम् । ऄत: िवलम्बेन तव पत्रस्य ईत्तरं ददािम । ऄिस्मन् वषे मयािप
गणतन्द्त्रददवसस्य िोभायात्रायां भाग: ( iii ) ............... । ऄस्माकं िवद्यालयस्य छात्रा: राजपथे ( iv ) ................. प्रदियनम् ऄकु वयन् । ऄहं गरबानृत्यस्य
( v ) .................. असम् । छात्राणां राष्ट्रगानस्य ओजस्वी ध्विन: ( vi ) ............... गुिञ्जतम् ऄकरोत् । स्वराष्ट्रस्य सैन्द्यबलानां पराक्रमप्रदियनािन ,
िविचत्रवणयनािन पठरदृश्यािन , ( vii ) ..................... च दृष्ट्वा ऄहं गौरवािन्द्वत: ऄिस्म । ( viii ) .................... बाल्यावस्थाया: स्वप्न: तत्र पूणय:

14
KENDRIYA VIDYAALY NO - 1 UPPAL KVS ( RO ) HYDERABAD CLASS - 9 SANSKRIT STUDENT SUPPORT MATERIAL - 2020 - 2021 ( NEW CBSE PATTERN )

जात: । भवतः ( ix ) ................. प्रित मम प्रणामाञ्जिलः ।

भवत:
( x ) .............. महेि: ।
मछजूषा :- गृहीत: , िपतरौ , नमस्ते , मम , िमत्रम् ,
राजपथम् , लोकनृत्यस्य , लोकनृत्यािन , गणतन्द्त्रददवससमारोहस्य , प्रमुखसञ्चालक: ।

“ खण्डः ” – ग ( रचनात्मकं काययम् - 8 ऄङ्काः )

13. ऄध: प्रदत्तं िचत्रं दृष्ट्वा मछजूषायां प्रदत्तिब्दानां सहायतया पञ्च वाक्यािन संस्कृ तेन िलखत - 1x5=5

मछजूषा बालकः , यन्द्त्रेण , पुस्तकम् , पठत् , द्वौ बालकौ , पश्यित , पादकन्द्दक

ु े न , िचत्रफलके , बािलका , कीडतः , िनमायणे , िचत्रम् ।

ऄथवा ( OR )
मछजूषाप्रदत्तपदानां साहाय्येन िनम्निलिखतं िवषयम् ऄिधकृ त्य पञ्चिभ: संस्कृ तवाक्यै: एकम् ऄनुछछेदं िलखत ।
“ भारतभूिम: ”

ऄस्माकम् , ऄयम् , देिः , भारतवषयम् , िहमालयात् , रामेश्वरपययन्द्तम् , नद्यः , गङ्गा , यमुना , गोदावरी-प्रभृतयः ,
मछजूषा
ऄत्र , कािी , प्रयागः , मथुरा , तीथयनगरािन , जाताः , ऄत्रैव , राम-कृ ष्ण-गौतमाः , ग्रामप्रधानः , कृ िषप्रधानः ।

14. ऄधोिलिखतािन वाक्यािन संस्कृ तभाषया ऄनूद्य िलखत - ( के वलं वाक्यपञ्चकम् ) 1x5=5

15
KENDRIYA VIDYAALY NO - 1 UPPAL KVS ( RO ) HYDERABAD CLASS - 9 SANSKRIT STUDENT SUPPORT MATERIAL - 2020 - 2021 ( NEW CBSE PATTERN )

(i) ईन्द्होंने कायय दकया । They did the work.

( ii ) तुम दोनों नगर जाओ । Both of you should go to city .
( iii ) अप लोग िोर न करें । You all should not make noise.
( iv ) िचदकत्सक दवा देगा । Doctor will give the medicine.
(v) सैिनक देि की रक्षा करें गे । Soliders will protect the country.
( vi ) िखलाडी खेलता है । A player plays.
( vii ) लडका जल लाया । A boy has brought the water.
( viii ) हम दोनों क्या देखे ? What we both have seen ?

खण्ड: - ङ ( SECTION - E ) पठठत - ऄवबोधनम् 15 ऄङ्का:

15. ऄधोिलिखतं गद्यांिं पठठत्वा प्रदत्त - प्रिनानाम् ईत्तरािण संस्कृ तेन िलखत - 3
ऄत एव ऄस्मािभः प्रकृ ित: रक्षणीया । तेन च पयायवरणं रिक्षतं भिवष्यित । प्राचीनकाले लोकमङ्गलािािसन ऊषयो वने िनवसिन्द्त स्म । यतो
िह वने एव सुरिक्षतं पयायवरणमुपलभ्यते स्म । तत्र िविवधाः िवहगाः कलकू िजतश्रोत्ररसायनं ददित । सठरतो िगठरिनझयराश्च ऄमृतस्वादु िनमयलं जलं
प्रयछछिन्द्त । वृक्षा लताश्च फलािन पुष्पािण आन्द्धनकाष्ठािन च बाहुल्येन समुपहरिन्द्त । िीतल - मन्द्द - सुगन्द्ध - वन - पवना औषधकल्पं प्राणवायुं िवतरिन्द्त ।
परन्द्तु स्वाथायन्द्धो मानवस्तदेव पयायवरणमद्य नाियित । स्वल्पलाभाय जना बहुमूल्यािन वस्तूिन नाियिन्द्त । यन्द्त्रागाराणां िवषाक्तं जलं नद्यां
िनपात्यते येन मत्स्यादीनां जलचराणां च क्षणेनव
ै नािो जायते । नदीजलमिप तत्सवयथाऽपेयं जायते ।
I. एकपदेन ईत्तरत - ( के वलं प्रश्नद्वयम् ) ½ x2=1 क) कै ः प्रकृ ित: रक्षणीया ?
ख) यन्द्त्रागाराणां कीदृिं जलं नद्यां िनपात्यते ?
ग) पवना औषधकल्पं कक िवतरिन्द्त ?
II . पूणव
य ाक्येन ईत्तरत - ( के वलं प्रश्नद्वयम् ) 1x2=2 क) स्वल्पलाभाय जना कक कु वयिन्द्त ?
ख) वने दकम् ईपलभ्यते ?
ग) वने िवहगाः कक ददित ?
16
KENDRIYA VIDYAALY NO - 1 UPPAL KVS ( RO ) HYDERABAD CLASS - 9 SANSKRIT STUDENT SUPPORT MATERIAL - 2020 - 2021 ( NEW CBSE PATTERN )

16. ऄधोिलिखतं पद्यांिं पठठत्वा प्रदत्त - प्रिनानाम् ईत्तरािण संस्कृ तेन िलखत - 3
िनवतयय मवत नीचां परदारािभमियनात् ।
न तत्समाचरे द्धीरो यत्परोऽस्य िवगहययत े ् ॥
I. एकपदेन ईत्तरत - ( के वलं प्रश्नद्वयम् ) ½ x2=1 क) ऄिस्मन् श्लोके कः रावणं प्रित वदित ?
ख) सः कीदृिीं मवत िनवतयय आित वदित ?
ग) कः ऄनुिचतं काययम् न समाचरे त् ?
II . पूणव
य ाक्येन ईत्तरत - ( के वलं प्रश्नद्वयम् ) 1x2=2 क) जटायुः रावणं कक वदित ?
ख) धीरः कक न समाचरेत् ?
ग) कः नीचां मवत दिययित ?
17. ऄधोिलिखतं नाट्ांिं पठठत्वा प्रदत्त - प्रिनानाम् ईत्तरािण संस्कृ तेन िलखत - 3
तपोदत्तः :- अश्चययम् ! िसकतािभरे व सेतुं कठरष्यिस ? िसकता जलप्रवाहे स्थास्यिन्द्त दकम् ?
भवता िचिन्द्ततं न वा ?
पुरुषः :- ( सोत्प्रासम् ) िचिन्द्ततं िचिन्द्ततम् । सम्यक् िचिन्द्ततम् । नाहं सोपानमागैरट्टमिधरोढु ं
िवश्विसिम । समुत्प्लुत्यैव गन्द्तुं क्षमोऽिस्म ।
तपोदत्तः :- ( सव्यङ्ग्यम् ) साधु साधु ! अञ्जनेयमप्यितक्रामिस ।
पुरुषः :- ( सिवमियम् ) कोऽत्र सन्द्दह े ः ? दकञ्च ,
िवना िलप्यक्षरज्ञानं तपोिभरे व के वलम् ।
यदद िवद्या विे स्युस्ते , सेतरु े ष तथा मम ॥
I. एकपदेन ईत्तरत - ( के वलं प्रश्नद्वयम् ) ½ x2=1 क) “ अश्चययम् ” आित कः वदित ?
ख) अञ्जनेयम् ऄिप कः ऄितक्रामित ?
ग) पुरुषः कै ः ऄिधरोढु ं िवश्विसित ?
II . पूणयवाक्येन ईत्तरत - ( के वलं प्रश्नद्वयम् ) 1x2=2 क) तपोदत्तः सव्यङ्ग्यम् कक वदित ?
ख) तपोदत्तस्य तपोिभः एव काः विे स्युः ?
ग) कक िलप्यक्षरज्ञानं िवना िवद्या प्राप्यते ?

17
KENDRIYA VIDYAALY NO - 1 UPPAL KVS ( RO ) HYDERABAD CLASS - 9 SANSKRIT STUDENT SUPPORT MATERIAL - 2020 - 2021 ( NEW CBSE PATTERN )

18. मछजूषात: समुिचतपदािन िचत्वा ऄधोिलिखत - श्लोकस्य ऄन्द्वयं पूरयत - ½x4=2

सा तदा करुणा वाचो िवलपन्द्ती सुदःु िखता ।
वनस्पितगतं गृध्रं ददिाययतलोचना ॥
ऄन्द्वय: :- तदा सा ( 1 ) ............ सुदःु िखता करुणा ( 2 ) ............. िवलपन्द्ती ( 3 ) ............. गृध्रं ( 4 ) ............... ।
मछजूषा :- ददिय , अयतलोचना , वनस्पितगतं , वाच: ।
ऄथवा ( OR )
मछजूषापद - सहायतया श्लोकस्य भावाथं पूरयत -
स भग्नधन्द्वा िवरथो हताश्वो हतसारिथः ।
ऄङ्के नादाय वैदह े ीं पपात भुिव रावणः ॥
भावाथयः :- स: , यस्य ( 1 ) .......... भग्नं ऄभवत् , यस्य रथः ( 2 ) ............. ऄभवत् , यस्य ऄश्वाः मृताः , यस्य सारिथः हतः , रावण:
( 3 ) ........... सीतां गृहीत्वा ( 4 ) .......... ऄपतत् |
मछजूषा :- नष्ट: , ऄङ्के न , पृिथव्याम् , धनुः ।
19. ऄधोिलिखत - कथांिं समुिचत - क्रमेण िलखत - ½x8=4
i. काकः तस्यै एकां मछजूषां ददाित ।
ii. कवस्मिश्चत् ग्रामे िनधयना वृद्धा वसित स्म ।
iii. बािलका काकस्य गृहं गछछित ।
iv. तस्याः दुिहता िवनम्रा मनोहरा च असीत् ।
v. काकः बािलकां स्वगृहम् अगन्द्तुं कथयित ।
vi. माता सूयायतपे तण्डु लािन्निक्षप्य तेषां खगेभ्यः रक्षाथं बािलकाम् अददिित ।
vii. तण्डु लान् खादन्द्तं काकं दृष्ट्वा बािलका रोददित ।
viii. एकः सुवणयः काकः तण्डु लान् भक्षयित ।
*************************************************************** आित िम् *********************************************************************************

18
KENDRIYA VIDYAALY NO - 1 UPPAL KVS ( RO ) HYDERABAD CLASS - 9 SANSKRIT STUDENT SUPPORT MATERIAL - 2020 - 2021 ( NEW CBSE PATTERN )

प्रथमाभ्यासपरीक्षा । ( 2020 - 2021 ) ईत्तरािण । KEY . कक्षा :- नवमी , CODE ( 122 ) संस्कृ तम् SANSKRIT पूणायङका: - 80
“ ऄ ” भाग: ( PART – 1 ) ( बहुिवकल्पात्माका: प्रश्ना: ) 40 ऄङ्का:
खण्ड: - “ क ” ( SECTION - A ) ऄनुप्रयुक्त - व्याकरणम् - 25 ऄङ्का:
1. = सुखाथी , = देव + ऊिष: , = ऄजन्द्ताः , = प्रश्निनमायणम् + कु रुत , = मान: + िह | -4
2. छात्राणां , पुत्राय , मां , साधवः , बािलकािभः | -4
3. लभेते , ऄक्रीडाम , गछछेयु: , भिवष्यित , नयािम | -4
4. सूयेण , भक्ते भ्यः , जनके , रक्षकभटात् , वृक्षस्य | -4
5. गम् + क्त्वा , क्रीिडत्वा , गतवन्द्तः , सम् + इक्ष् + ल्यप् , िलिखतवती | -4
6. चतस्रः , एकः , त्रीिण , द्वौ | -3
7. ऄिध , िनर् , प्र | -2
खण्ड: - ख ( SECTION - B ) पठठत ऄवबोधनम् - 15 ऄङ्का:
8. कक , के षां , दकमथं , कीदृिी , के , कस्य | -5
9. तोयं , ऄन्द्यभायाय , क्रीडािभः , धनम् , परस्परं | -4
10. लेभे , ऄहं , क्रुद्धस्य , गुवी , वाठरवाहाः , ऄिस्म , वस्तूिन , हािनः | -6

“ अ ” भाग: ( PART -2 ) वणयनात्मका: प्रश्ना: - 40 ऄङ्का:

खण्ड: - ग ( SECTION -C ) ऄपठठत - ऄवबोधनम् - 10 ऄङ्का:

11. I. प्रवीणस्य , नीडािन , दुष्टवानरस्य || -2
II. .... “ कथं एतस्य दुष्टवानरस्य प्रकोपेन ऄस्माकं रक्षा भिवष्यित ” ? आित.... |
.... “ चछचुिभः तस्य वानरस्य िरीरे प्रहारम् कु मयः ” आित .... | खगेषु ..... | -4
III. “ सङ्घे ििक्तः किलयुगे ” / ईपवनम् ( यथोिचतम् ) -1
IV. नीडािन , ऄनेके , खगाः , x भूमौ || -3

19
KENDRIYA VIDYAALY NO - 1 UPPAL KVS ( RO ) HYDERABAD CLASS - 9 SANSKRIT STUDENT SUPPORT MATERIAL - 2020 - 2021 ( NEW CBSE PATTERN )

खण्ड: - घ ( SECTION -D ) रचनात्मकं काययम् - 15 ऄङ्का:

12. नमस्ते , गणतन्द्त्रददवससमारोहस्य , गृहीत: , लोकनृत्यस्य , प्रमुखसञ्चालक: , राजपथम् , लोकनृत्यािन , मम , िपतरौ , िमत्रम् | -5
13. कतृय - कृ यािन्द्वतेः अधारे ण िुद्धवाक्यानां कृ ते पूणायङ्काः देयाः | -5
14. 1) ते गृहकाययम् ऄकु वयन् / कृ तवन्द्तः | 2) युवां ग्रामं गछछत | 3) यूयं कोलाहलं मा कु रुत |
4) वैद्यः औषधं दास्यित | 5) सैिनकाः देिस्य रक्षां कु वयिन्द्त | 6) क्रीडकः क्रीडित |
7) बालकः जलम् अनयत् / अनीतवान् | 8 ) अवां कक ऄपश्याव ? -5

खण्ड: - ङ ( SECTION -E ) पठठत - ऄवबोधनम् 15 ऄङ्का:

15. I. ऄस्मािभः , िविाक्तं , प्राणवायुं | -1

II. .... बहुमूल्यािन वस्तूिन नाियिन्द्त | .... सुरिक्षतं पयायवरणम् .... | ...... कलकू िजतश्रोत्ररसायनं .... | -2
16. I. जटायुः , नीचां , धीरः | -1
II. “ परदारािभमियनात् िनवतयय मवत नीचां ” आित | ... यत्परोऽस्य िवगहययत
े ् तत् ... | रावणः ....... || -2
17. I. तपोदत्तः , पुरुषः , सोपानमागैः | -1
II. .... “ साधु साधु ! अञ्जनेयमप्यितक्रामिस ” आित ... | .... िवद्याः ..... | न , ..... न प्राप्यते | -2
18. ईत्तरािण :- ऄन्द्वयः :- अयतलोचना , वाचः , वनस्पवत , ददिय | भावाथयः :- धनुः , नष्टः , ऄङ्के न , पृिथव्यां | -2
19. ईत्तरािण :- क्रम: 1 2 3 4 5 6 7 8
-4
1 ii Iv vi Viii vii v iii I

*******************************************************************************************************************************************************

20
KENDRIYA VIDYAALY NO - 1 UPPAL KVS ( RO ) HYDERABAD CLASS - 9 SANSKRIT STUDENT SUPPORT MATERIAL - 2020 - 2021 ( NEW CBSE PATTERN )

ऄथ प्रश्नपत्रानुसारं ( प्रश्न - संख्यानुसारम् ) पाठ्यसामग्री : -

प्रथमं पाठ्यिबन्द्दन
ू ां िववरणं ऄभ्यास: च दीयते। तत: पाठानां पाठ्यसामग्री च दीयते ।
******************************************************************************************************************
कक्षा :- नवमी । संस्कृ तम् । छात्राध्ययनसामग्री । AS PER CBSE NEW PATTERN - 2020 - 2021.
“ ऄ ” भाग: ( PART – 1 ) ( बहुिवकल्पात्माका: प्रश्ना: ) 40 ऄङ्का:
खण्ड: - “ क ” ( SECTION - A ) ऄनुप्रयुक्त - व्याकरणम् - 25 ऄङ्का:
Q.NO - 1. सिन्द्धकाययम् । 4 Marks
1. ऄधोिलिखतवाक्येषु रे खाखािङ्कतपदानां सवन्द्ध सिन्द्धिवछछेदं वा प्रदत्त - िवकल्पेभ्य: िचत्वा िलखत - ( के वलं प्रश्नचतुष्टयम् ) 1x 4=4
सिन्द्ध:

1 . स्वर – सिन्द्ध: 2. व्यञ्जन – सिन्द्ध: 3. िवसगय – सिन्द्ध:

पूवव
य णय: + परवणय: = अदेि: ( change ) पूवव
य णय: + परवणय: = अदेि: ( change ) पूवव
य णय: + परवणय: = अदेि: ( change )
X Y Z X Y Z X Y Z
स्वर: + स्वर: = अदेि: / िवकार: व्यञ्जनवणय: + स्वर: / = अदेि: / िवकार: िवसगय: ( : ) + स्वर: / = अदेि: / िवकार:
व्यञ्जन व्यञ्जन
िवद्या + अलय: = िवद्यालय: वाक् + ऄथय: = वागथय: राम: + गछछित = रामो गछछित
सूयय + ईदय: = सूयोदय: जगत् + माता = जगन्द्माता क: + िचत् = किश्चत्
यदद + ऄिप = यद्यिप वनम् + गछछित = वनं गछछित क: + ऄिप = कोs िप

REMEMBER / ऄवगछछन्द्तु :- “ X ” + “ Y ” - अधारे ण सन्द्ध:े िवभाग: ित्रिवध: भवित । यथा ईपठर दर्मितम् ।
सिन्द्ध का िवभाग पूवव
य णय और परवणय के अधार पर तीन प्रकार दकया गया है ।
SANDHI is divided in to 3 parts based on X पूवव
य णय + Y परवणय ( Letters . )
************************************************************************************************

21
KENDRIYA VIDYAALY NO - 1 UPPAL KVS ( RO ) HYDERABAD CLASS - 9 SANSKRIT STUDENT SUPPORT MATERIAL - 2020 - 2021 ( NEW CBSE PATTERN )

पाठ्यिबन्द्दन
ू ां िववरणम् ईदाहरणािन च :-
1) द्वयो: पदयो: ( पूवयपदम् + परपदम् ) मेलनं सिन्द्ध: कथ्यते । When we join two meaningful words that is called SANDHI .
2) तत्र पूवयपदस्य ऄिन्द्तमवणय: पूवव
य णय: कथ्यते । ( पूवयवणयम् X आित िचन्द्तयन्द्तु । ) + Let us know the last letter of the first word as पूवव
य णय: ,
3) परपदस्य प्रथमवणय: परवणय: कथ्यते । ( परवणयम् Y आित िचन्द्ततयन्द्तु ) = and the first letter of the second word as परवणय: ,
4) पूवव
य णयस्य ( X ) परवणयस्य ( Y ) च स्थाने = अदेि: ( पठरवतयनम् = change ) भवित । ( अदेिम् Z आित िचन्द्तयन्द्तु )
In the place of both i.e. पूवव
य णय & परवणय / only पूवयवणय / only परवणय A new letter will come as अदेि . ( change ).
Rule will be :- ऄथायत् िनयम: :- X + Y = Z ( आित िचन्द्तयन्द्तु )
ऄथायत् - X पूवव
य णय: + Y परवणय: = Z अदेि: / िवकार:

AS PER CBSE NEW SYLLABUS WE HAVE THE FOLLOWING SANDHI s FOR THIS YEAR - 2020 - 2021

क) स्वरसिन्द्ध::- 1) दीघय 2) गुण 3) वृिद्ध

ख) व्यञ्जन-सिन्द्ध: :- 1) जश्त्व-सिन्द्ध::- ( X ) वगयप्रथमवणयस्य वगयतत
ृ ीयवणे ( Z ) पठरवतयनम् ।
2) मोsनुस्वार:- ( X ) ( X ) म् वणयस्थाने ऄनुस्वारस्य ( Z ) अदेि: ।
ग) िवसगय-सिन्द्ध: :- 1) ईत्वम्:- (X) िवसगयस्य स्थाने “ ई ” ( Z ) अगछछित ।
Sub division of 3 Sandhis as per CBSE syllabus shown in the above given box .
Another beauty of SANDHI is :- NAME of the sandhi in sub division will be given by अदेि / Z which comes based on
X पूवव
य णय & Y परवणय .
Let us understand स्वरसिन्द्ध’s Sub divisional SANDHIs :-1) दीघय 2) गुण 3) वृिद्ध ।
I. स्वरसिन्द्ध: - स्वरा: :- ऄ अ आ इ ई उ ऊ ऊ ऋ ए ऐ ओ औ ( 13 )
Combination of these 13 Vowels as X & Y will have change as Z and based on अदेि / Z Letter , name of the
Sub - divisional SANDHI will be given. Ex :-

22
KENDRIYA VIDYAALY NO - 1 UPPAL KVS ( RO ) HYDERABAD CLASS - 9 SANSKRIT STUDENT SUPPORT MATERIAL - 2020 - 2021 ( NEW CBSE PATTERN )

1) दीघय = अ , इ , उ and ऊ these letters are known as दीघायs । Hence Name of the सिन्द्ध is दीघय– सिन्द्ध : ।
2) गुण = ए , ओ , and ऄर् these letters are known as गुणाs । Hence Name of the सिन्द्ध is गुण - सिन्द्ध : ।
3) वृिद्ध = ऐ and औ these letters are known as वृिद्धs । Hence Name of the सिन्द्ध is वृिद्ध - सिन्द्ध : ।
सिन्द्ध: पूवव
य णय:X + परवणय:Y = अदेि: Z यथा :-
1. स्वर ऄ/अ + ऄ/अ = X&Y अ िवद्या + अलय: = िवद्यालय: ।
क) दीघय
आ/इ + आ/इ = X &Y इ किव + इश्वर: = कवीश्वर:
ई/उ + ई/उ = X &Y उ साधु + ईक्तम् = साधूक्तम्
ऊ/ऊ + ऊ / ऊ = X &Y ऊ िपतृ + ऊणम् = िपतृणम् (Double ऊ मात्रा)
ख) गुण ऄ/अ + आ/इ = X &Y ए सुर + आन्द्र: = सुरेन्द्र:
ऄ/अ + ई/उ = X &Y ओ पर + ईपकार: = परोपकार:
ऄ/अ + ऊ/ऊ = X &Y ऄर् महा + ऊिष: = महर्मष:
ग) वृिद्ध ऄ/अ + ए /ऐ = X&Yऐ तथा + एव = तथैव
ऄ/अ + ओ / औ = X& Yऔ महा + ओषिध: = महौषिध:
ऄभ्यास: :- I ) स्वर -सिन्द्ध: :-
1) दीघय - ईपठर प्रदत्त-िनयमं ऄवगम्य ( समझकर ) ऄधोिलिखत सिन्द्ध-िवछछेद-पदानाम् ईत्तरािण स्वयं िलखत ।
यथा :- देव + अलय: = देवालय: पद + ऄथय: = ................
सुख + ऄथी = ................ महा + अिय: = ................
मुिन + इि: = ................. प्रित + इक्षा = .................
रजनी + इि: = ................. गुरु + ईपदेि: = .................
वधू + ईत्सव: = ................. मातृ + ऊणम् = ……………
2) गुण - ईपठर प्रदत्त-िनयमं ऄवगम्य ( समझकर ) ऄधोिलिखत सिन्द्ध-िवछछेद-पदानाम् ईत्तरािण स्वयं िलखत ।
यथा :- गण + इि: = गणेि: रमा + इि: = ................
महा + इि: = ................ वार्मषक + ईत्सव: = ................
23
KENDRIYA VIDYAALY NO - 1 UPPAL KVS ( RO ) HYDERABAD CLASS - 9 SANSKRIT STUDENT SUPPORT MATERIAL - 2020 - 2021 ( NEW CBSE PATTERN )

पर + ईपकार: = ................ महा + उर्मम: = ................

महा + ईदय: = ................. चन्द्र + ईदय: = ................
देव + ऊिष: = ................ वसन्द्त + ऊतु: = ................
ग्रीष्म + ऊतु: = ................ राजा + ऊिष: = ................
राजा + आन्द्र: = ................ गज + आन्द्र: = ................
3) वृिद्ध - ईपठर प्रदत्त - िनयमं ऄवगम्य ( समझकर ) ऄधोिलिखत सिन्द्ध - िवछछेद - पदानाम् ईत्तरािण स्वयं िलखत ।
यथा :- महा + ऐश्वययम् = महैश्वययम् तत्र + एव = ................
ऄत्र + एव = .................. महा + ओघ: = .................
महा + औदाययम= ् .................. महा + औत्सािहक: = .................
******************************************************************************
II ) व्यञ्जन - सिन्द्ध: :- व्यञ्जनवणाय: -
क - वगय:- 5, च - वगय: - 5, ट - वगय: - 5, त - वगय: - 5, प - वगय: - 5, = 25 +
ऄन्द्तस्था: - 4, उष्माण: - 4 =8। अहत्य - 25 + 8 = 33 ।
1) जश्त्व = ग् , ज् , ड् , द् & ब् ( क , च , ट , त & प वगायणां तृतीय - वणाय: = जि् ) ऄत: सन्द्ध:े नाम जश्त्व - सिन्द्ध: ।
X वगयस्य 1 वणय will change it’s वगय 3 as Z , if Y is any / one vowel / वगय 2 / 3 / 4 / ि् / ष् / स् .

2) मोsनुस्वार: = पदान्द्त “ म् ” ( X ) वणयस्य परत: कोsिप व्यञ्जनवणय: भवित तर्मह ( X ) म् स्थाने ( Z ) ऄनुस्वार: भवित ।
2.व्यञ्जन वगयस्य - 1 वणय: - + कोsिप स्वर: / = X वणय-वगय- तत् + ऄत्र = तदत्र
क) वगय -1 क् , च् , ट् , त् , प् वगयस्य - 2 /3/4वणाय: वणयस्य
= वगय 3 तृतीय: वणय:
ि्,ष्,स्
ख) पदान्द्त “ म् ” + व्यञ्जनवणय: = X म् - स्थाने िवद्यालयम् + गछछित = िवद्यालयं गछछित ।
मोsनुस्वार: ऄनुस्वार:
ऄभ्यास: :- II ) व्यञ्जन - सिन्द्ध: :-
1) जित्व - ईपठर प्रदत्त - िनयमं ऄवगम्य ( समझकर ) ऄधोिलिखत सिन्द्ध - िवछछेद - पदानाम् ईत्तरािण स्वयं िलखत ।

24
KENDRIYA VIDYAALY NO - 1 UPPAL KVS ( RO ) HYDERABAD CLASS - 9 SANSKRIT STUDENT SUPPORT MATERIAL - 2020 - 2021 ( NEW CBSE PATTERN )

यथा :- जगत्+ इि: = जगदीि: वाक् + ऄथय: = ................ ऄच् + ऄन्द्त: = …….
आट् + ऄन्द्त: = .................. सुप् + ऄन्द्त: = ................. ऄप् + जम् =..........
षट् + अनन: = ................... तत् + ऄत्र = ................ तत् + धनम् = ..........
ददक् + गज: = .................. जगत् + गुरु: = ................... ऄस्मत् +वचनम् = .........
2) मोsनुस्वार:- ईपठर प्रदत्त-िनयमं ऄवगम्य ( समझकर ) ऄधोिलिखत सिन्द्ध-िवछछेद-पदानाम् ईत्तरािण स्वयं िलखत ।
यथा :- वनम् + प्रित = वनं प्रित वसहम् + पश्य = ............... गृहम् + गछछित = .........
धान्द्यम् + नयित = .............. करुणाम् + पापकमयणा = ......... ऄहम् + जाने = .........
माम् + पुत्रप्रीत्या = ............... वक्तव्यम् + वचने = .............. तम् + तण्डू लान् = .........
प्रश्निनमायणम् + कु रुत = ..............
*******************************************************************************************************************************************************
III ) िवसगय - सिन्द्ध: :- X “ ऄ: ” + Y ऄ / वगयस्य - 3 / 4 / 5 / य् / र् / ल् / व् / ह् = Z ( x ) “ ऄ: ” changes in to ऄई
( ऄ + ई = ओ ) / ( y ) “ ऄ ” changes as - “ s ” ( ऄवग्रह: ) ।
1) ईत्वम् :- X - ऄ: + Y ऄ / वगयस्य - 3 / 4 / 5 / य् / र् / ल् / व् / ह् = Z ई ( िवसगयस्थाने एव )
क) ( x ) ऄ: changes in to - ऄई ( ऄ + ई = ओ ) ( ऄ: + Y ... = ....Z.. , Now ऄ + ई = ओ )
and ( if y is ऄ ) ऄ ( Y ) changes as - s ( ऄवग्रह: ) ।
Example :- क: + ऄत्र = कोsत्र
ख) ( if Y is व्यञ्जनवणय: Then No change in Y वणय and ईत्तरपद starts with Y वणय only not joining with पूवयपद ) ।
Example :- राम: + गछछित = रामो गछछित ।
3. िवसगय ऄ: + ऄ , वगयस्य -3 , 4 , 5 = (x):-ई 1) स: + ऄिप = सोsिप
क) (ऄ+ई=ओ) 2) राम: + गछछित = रामो गछछित
, य् , र् , ल् , व् , ह्
ईत्वम्
/ (y) ऄ
s ( ऄवग्रह: )
ऄभ्यास: :- III ) िवसगय - सिन्द्ध: -
1. ईत्वम् - - ईपठर प्रदत्त - िनयमं ऄवगम्य ( समझकर ) ऄधोिलिखत सिन्द्ध - िवछछेद - पदानाम् ईत्तरािण स्वयं िलखत ।

25
KENDRIYA VIDYAALY NO - 1 UPPAL KVS ( RO ) HYDERABAD CLASS - 9 SANSKRIT STUDENT SUPPORT MATERIAL - 2020 - 2021 ( NEW CBSE PATTERN )

यथा :- स: + ऄिप = सोsिप राम: + गछछित = रामो गछछित

क: + ऄिप = ................... जन: + ऄत्र = ...................
मान: + िह = .................. वसह: + गजयित = ..................
गदयभ: + वहित = .................. अचायय: + वदित = ..................
**************************************************************************************************************************************************
Q.NO - 2 :- िब्दरूपािण 4 Marks
Q.NO - 2 . प्रदत्त - िवकल्पेभ्य: ईिचत - िब्दरूपं िचत्वा ठरक्तस्थानािन पूरयत - ( के वलं प्रश्नचतुष्टयम् ) 1x4=4
िब्दरूपािण ।
मानवानांजीवनं तेषां ज्ञानस्य ईपठर अधाठरतम् ऄिस्त । तत् ज्ञानं तु संस्कृ तभाषायाम् ऄिप ऄिस्त । संस्कृ तभाषाया: ज्ञानाय प्रथमं िब्दरूपाणां ज्ञानम्
अवश्यकं भवित । िब्दरूपाणां िवषये ऄधोिलिखत - िवषयान् पश्याम: :-
मूलिब्द: क: ? मूलिब्द: नाम प्राितपददकं भवित ।
प्राितपददकं नाम दकम् ? प्राितपददकं नाम ऄथययक्त
ु - धातुरिहत - तथा प्रत्यय - रिहत: िब्द : ।
ऄथययुक्त , न धातु , न प्रत्ययवाला मूलिब्द = प्राितपददक कहलाता है । The meaningful word without a Verb and suffix is called a Stem .
यथा :-
पुंिल्लङ् गे :- राम , बालक , वृक्ष , िब्द , गज , वानर आत्यादय: ऄकारान्द्त - िब्दा: । किव , मुिन , ऄिग्न , ऊिष , आत्यादय: आकारान्द्त - िब्दा: ।
गुरु , साधु , वायु , पिु , भानु आत्यादय: ईकारान्द्त - िब्दा: । िपतृ , भ्रातृ , नेतृ आत्यादय: ऊकारान्द्त - िब्दा: ।
स्त्रीिलङ् गे :- लता , माला , बािलका , सीता आत्यादय: अकारान्द्त - िब्दा: । नदी , लक्ष्मी , गौरी , माधवी , पावयती आत्यादय: इकारन्द्त - िब्दा: ।
नपुस
ं किलङ् गे :- पुष्प , फल , धन , ईद्यान , वन , द्वार , असान आत्यादय: ऄकारान्द्त - िब्दा: ।

मूलिब्द: । ( कतृप
य दािन = प्रथमा - िवभिक्त – पदािन )
ऄन्द्त: िलङ्ग: िवभिक्त: वचनम्
बालक ( क् + ऄ ) - ऄकारान्द्त: पुंिल्लङ्ग: स्त्रीिलङ्ग: नपुस
ं किलङ्ग: 1 2 3 4 5 6 7 8 एकवचनम् िद्ववचनम् बहुवचनम्

राम - ऄकारान्द्त: पुंिल्लङ्ग: - राम िब्द: प्रथमा िवभिक्त: राम: रामौ रामा:

26
KENDRIYA VIDYAALY NO - 1 UPPAL KVS ( RO ) HYDERABAD CLASS - 9 SANSKRIT STUDENT SUPPORT MATERIAL - 2020 - 2021 ( NEW CBSE PATTERN )

गुरु - ईकारान्द्त: पुंिल्लङ्ग: - गुरु िब्द: प्रथमा िवभिक्त: गुरु: गुरू गुरव :

लता - अकारन्द्त: स्त्रीिलङ्ग: - लता िब्द: प्रथमा िवभिक्त: लता लते लता:
नदी - इकारन्द्त: स्त्रीिलङ्ग: - नदी िब्द: प्रथमा िवभिक्त: नदी नद्यौ नद्य:

पुष्प - ऄकारान्द्त: नपुस

ं किलङ्ग: पुष्प िब्द: प्रथमा िवभिक्त पुष्पम् पुष्पे पुष्पािण

ऄस्मद् - दकारान्द्त: ित्रषु-िलङ्गेषु - ऄस्मद् िब्द: प्रथमा िवभिक्त: ऄहं अवाम् वयं
युष्मद् - दकारान्द्त: ित्रषु – िलङ्गेषु - युष्मद् िब्द: प्रथमा िवभिक्त: त्वं युवाम् यूयं

एवं ित्रषु िलङ्गेषु , सवायसु ( ऄष्ट ) िवभिक्तषु , ित्रषु वचनेषु च िब्दरूपािण भविन्द्त । ऄथायनस
ु ारं िब्दरूपािण कथं भविन्द्त आित पश्याम: ।
In the same way we have िब्दरूप in 3 genders , 8 cases and 3 numbers ( singular , dual & plural ) .
Let us see the िब्दरूप according to the meaning.
िहन्द्दी में िब्द के बाद ऄथय अता है ।
In ENGLISH meaning will be used before the word ।
In Sanskrit meaning / suffix will be used at the end of the word in merged way.
( word + suffix = together ). िनम्न तािलका से समझने का प्रयास करते हैं :-
िहन्द्दी ENGLISH संस्कृ तम्
िवभिक्त: िब्द िवभिक्त के ऄथय Meaning Word िवभिक्त: मूलिब्द: प्रत्यय: / ऄथय िब्दरूपम्
प्रथमा राम ने - Ram प्रथमा राम + : = राम:
िद्वतीया िवद्यालय को To School िद्वतीया िवद्यालय + म् = िवद्यालयम्
तृतीया दोस्त से / के साथ / के द्वारा With /By Friend तृतीया िमत्र + एन / एण = िमत्रेण
चतुथी धन के िलए For Money चतुथी धन + अय = धनाय
पञ्चमी घर से From Home पञ्चमी गृह + अत् = गृहात्
27
KENDRIYA VIDYAALY NO - 1 UPPAL KVS ( RO ) HYDERABAD CLASS - 9 SANSKRIT STUDENT SUPPORT MATERIAL - 2020 - 2021 ( NEW CBSE PATTERN )

षष्ठी पुस्तक का / की / के Of The Book षष्ठी पुस्तक + स्य = पुस्तकस्य

सप्तमी बगीचे में / पर In /On/ At Garden सप्तमी ईद्यान + ए = ईद्याने
सम्बोधन प्रथमा * हे / ऄरे / राम हे / ऄरे .... O ! / Hi ! Ram सं ‘ प्र राम + हे .. ऄ ! = हे राम !

AS PER CBSE 1. ऄकारान्द्त - पुवं लगिब्दा: - बालकवत् 2. ईकारान्द्त - पुवं लगिब्दा: - साधुवत्
NEW SYLLABUS - 3. अकारान्द्त -स्त्रीवलगिब्दा: - लतावत् 4. इकारान्द्त -स्त्रीवलगिब्दा: - नदीवत्
2020 – 2021 5. & 6. सवयनामिब्दा: ( ित्रषु वलगेषु समानरूपािण भविन्द्त ) ऄस्मद् & युष्मद्

1.ऄकारान्द्तपुवं लग- ऄकारान्द्त-पुंवलग-िब्द-प्रत्यया: Q.NO.2.प्रदत्त-िवकल्पेभ्य: ईिचत-िब्दरूपं िचत्वा ठरक्तस्थानािन पूरयत -

मूल - िब्दा: + एकवचनं िद्ववचनं बहुवचनं िव ऄथय:
बालक ( क् + + : औ अ: प्र ने / ... 1. सवे ............... क्रीडाक्षेत्रे क्रीडिन्द्त । बालकं / बालकस्य / बालका:
देव ( व् + + ऄम् औ अन् िद्व को / To 2. भक्ता: .............. नमिन्द्त । देवाय / देवं / देवे
गज ( ज् + + एन अभ्याम् ऐ: तृ से / के साथ / के द्वारा / 3. वानर: ................. सह चलित । गजं / गजस्य / गजेन
By /With
छात्र ( र् + + अय अभ्याम् एभ्य: च के िलए / For 4.ऄध्यापक: ............. प्रश्नपत्रािण िवतरित । छात्रेण / छात्राणाम् / छात्रेभ्य:
ऄध्यापक (क् + अत् अभ्याम् एभ्य: पं से ( ऄलग ) / From 5. छात्र: ............... प्रश्नपत्रं स्वीकरोित । ऄध्यापकात् / ऄध्यापकस्य / ऄध्यापकं
रमेि ( ि् + + ऄस्य ऄयो: अनाम् ष का / की / के / Of 6. आदं ................... पुस्तकं नािस्त । रमेिे / रमेिस्य / रमेि:
पुस्तकालय(य् + ए ऄयो: एषु स में / पर / In /On /At 7. छात्रा: ............... मौनेन पठिन्द्त । पुस्तकालय: / पुस्तकालयाय / पुस्तकालये
ििव ( व् + + हे ...ऄ ! हे ..औ ! हे ..अ: ! सं हे / ऄरे / O ! / Hi ! 8. ............... ! मां रक्ष । ििव: / हे ििव ! / हे ििवा: !

28
KENDRIYA VIDYAALY NO - 1 UPPAL KVS ( RO ) HYDERABAD CLASS - 9 SANSKRIT STUDENT SUPPORT MATERIAL - 2020 - 2021 ( NEW CBSE PATTERN )

2. ईकारान्द्तपुवं लग ईकारान्द्त-पुवं लग-िब्द-प्रत्यया: Q.NO.2.प्रदत्त-िवकल्पेभ्य: ईिचत-िब्दरूपं िचत्वा ठरक्तस्थानािन पूरयत -

मूल - िब्दा: + एकवचनं िद्ववचनं बहुवचनं िव ऄथय:
भानु ( न् + + ई: उ ऄव: प्र ने / ... 1.………ऄस्माकं जीवनाधार: ऄिस्त । भानव: / भानु: / भानो:
गुरु ( र् + + ईम् उ उन् िद्व को / To 2. छात्रा: भक्त्या ........... नमिन्द्त । गुरून् / गुरुणा / गुरो:
बन्द्धु ( ध् + + ईना ईभ्याम् ईिभ: तृ से / के साथ / के द्वारा / 3. जना: .............. सह अनन्द्दम् ऄनुभविन्द्त । बन्द्ध:ु / बन्द्धिु भ: / बन्द्धम
ु ्
By /With
वटु ( ट् + + ऄवे ईभ्याम् ईभ्य: च के िलए / For 4. ऊिष: .............. अििष: यछछित । वटवे / वटु: / वटूनाम्
िम्भु ( भ् + + ओ: ईभ्याम् ईभ्य: पं से ( ऄलग ) / From 5. ऄजुन
य : ............ ऄस्त्रम् प्राप्तवान् । िम्भुं / िम्भुना / िम्भो:
साधु ( ध् + + ओ: वो: उनाम् ष का / की / के / Of 6. ................... दियनं पुण्याय भवित । साधव: / साधूनाम् / साधवे
वायु ( य् + + औ वो: ईषु स में / पर / In /On /At 7. पुष्पोद्यानस्य............ सुगन्द्ध: भवित । वायुना / वायवे / वायौ
दीनबन्द्धु (ध् + हे ..ओ ! हे ..उ ! हे ..ऄव: ! सं हे / ऄरे / O ! / Hi ! 8. हे ........... मह्यम् भोजनं देिह । दीनबन्द्ध:ु / हे दीनबन्द्धो ! / दीनबन्द्धवे
3.अकारान्द्तस्त्रीवल अकारान्द्त-स्त्रीवलग-िब्द-प्रत्यया: Q.NO.2.प्रदत्त-िवकल्पेभ्य: ईिचत-िब्दरूपं िचत्वा ठरक्तस्थानािन पूरयत -
मूलिब्दा: + एकवचनं िद्ववचनं बहुवचनं िव ऄथय:
बािलका(क् + + अ ए अ: प्र ने / ... 1. .................... ईद्यानं गछछिन्द्त । बािलका / बािलके / बािलका:
लता ( त् + + अम् ए अ: िद्व को / To 2. ऄध्यािपका .................... पृछछित । लता / लताम् / लतया
माला( ल् + + ऄया अभ्याम् अिभ: तृ से / के साथ / के द्वारा / 3. लता ................... सह गृहं गछछित । माला / मालया / माला:
By / With
सुता( त् + + अयै अभ्याम् अभ्य: च के िलए / For 4. माता ................. फलािन अनयित । सुता: / सुता / सुतायै
लिलता(त् + + अया: अभ्याम् अभ्य: पं से ( ऄलग ) / From 5. सीता .................... धनं स्वीकरोित । लिलताया: / लिलता / लिलतां
गीता ( त् + + अया: ऄयो: अनाम् ष का / की / के / Of 6. लिलता .................. गृहं गछछित । गीतायां / गीते / गीताया:
मिहला(ल् + + अयाम् ऄयो: असु स में / पर / In /On / At 7. ................. बहव: गुणा: सिन्द्त । मिहला / मिहलायां / मिहलया
सेिवका(क् + + हे ..ए ! हे .. ए ! हे ..अ: ! सं हे / ऄरे / O ! / Hi ! 8. ................... ! ऄत्र अगछछ । हे सेिवके ! / हे सेिवका: ! / हे सेवीकां !

29
KENDRIYA VIDYAALY NO - 1 UPPAL KVS ( RO ) HYDERABAD CLASS - 9 SANSKRIT STUDENT SUPPORT MATERIAL - 2020 - 2021 ( NEW CBSE PATTERN )

4.इकारान्द्तस्त्रीवल इकारान्द्त - स्त्रीवलग - िब्द-प्रत्यया: Q.NO.2.प्रदत्त - िवकल्पेभ्य: ईिचत-िब्दरूपं िचत्वा ठरक्तस्थानािन पूरयत -
मूलिब्दा: + एकवचनं िद्ववचनं बहुवचनं िव ऄथय:
नदी ( द् + ) + इ यौ य: प्र ने / ... 1. भारते बह्व्व्य: ……………. प्रवहिन्द्त । नदी / नद्यौ / नद्य:
पावयती ( त्+) + इम् यौ इ: िद्व को / To 2. िवयनायक: ................ नमित । पावयती / पावयतीम् / पावयत्या
लक्ष्मी (म्+ ) + या इभ्याम् इिभ: तृ से / के साथ / के द्वारा / 3. पावयती .................... सह क्रीडित । लक्ष्मीम् / लक्ष्मी / लक्ष्म्या
By /With
माधवी (व् ) + यै इभ्याम् इभ्य: च के िलए / For 4. लक्ष्मी ..................... जलं ददाित । माधवी / माधव्यै / माधवीनां
कौमुदी (द् +) + या: इभ्याम् इभ्य: पं से ( ऄलग ) / From 5. माधवी ................. फलं स्वीकारोित । कौमुदी / कौमुदीम् / कौमुद्या:
सरस्वती (त्+ + या: यो: इनाम् ष का / की / के / Of 6. कौमुदी ............... मिन्द्दरं गछछित । सरस्वत्या: / सरस्वतीं / सरस्वती
नदी ( द् + + यां यो: इषु स में / पर / In /On /At 7. ................ जलं स्वछछं भवित । नद्याम् / नद्या: / नद्य:
देवी ( व् + + हे .. आ ! हे ..यौ ! हे ..य: ! सं हे / ऄरे / O ! / Hi ! 8. ........... ! भवती करोनां दूरीकरोतु । हे देिव ! / हे देव्यौ ! / हे देव्य: !
5. ऄस्मद् ( = मैं / I ) िब्दरूपािण ( ईत्तम-पुरुष: / First person ) Q.NO.2. प्रदत्त - िवकल्पेभ्य: ईिचत - िब्दरूपं िचत्वा ठरक्तस्थानािन पूरयत -
एकवचनं िद्ववचनं बहुवचनं िव ऄथय:
ऄहं अवां वयं प्र ने / ... 1. .............. संस्कृ तछात्रा: स्म: । ऄहं / अवां / वयं
मां अवां ऄस्मान् िद्व को / To 2. ऄध्यापक: ............. पृछछित । ऄहं / मां / वयं
मया अवाभ्यां ऄस्मािभ: तृ से / के साथ / के द्वारा / 3. रमेि: ................ सह क्रीडित । ऄहं / मां / मया
By /With सवे बालका: बािलकािभ: सह क्रीडिन्द्त ।
मह्यम् अवाभ्यां ऄस्मभ्यं च के िलए / For 4. गुरु: ............ पुस्तकं ददाित । ऄहं / मह्यं / वयं
मत् अवाभ्यां ऄस्मत् पं से ( ऄलग ) / From 5. गोपाल: .................. ईत्तरपत्रािण स्वीकरोित । मां / मया / ऄस्मत्
गोपाल: ......... ईत्तरपत्रािण स्वीकरोित । छात्रम् / छात्रेभ्य: / छात्र:
मम अवयो: ऄस्माकं ष का / की / के / Of 6. ............ नाम चन्द्र: ऄिस्त । ऄहं / मम / मां
रा / री / रे दिरथ: ...रामस्य.. िपता ऄिस्त ।
मिय अवयो: ऄस्मासु स में / पर / In / On / At 7. क: .............. देवं पश्यित ? मम / ऄस्मासु / मया

30
KENDRIYA VIDYAALY NO - 1 UPPAL KVS ( RO ) HYDERABAD CLASS - 9 SANSKRIT STUDENT SUPPORT MATERIAL - 2020 - 2021 ( NEW CBSE PATTERN )

6. युष्मद् ( = तुम / YOU ) िब्दरूपािण ( मध्यमपुरुष: /II Person ) Q.NO.2.प्रदत्त-िवकल्पेभ्य: ईिचत-िब्दरूपं िचत्वा ठरक्तस्थानािन पूरयत -
एकवचनं िद्ववचनं बहुवचनं िव ऄथय:
त्वं युवां यूयं प्र ने / ... 1. ............... संस्कृ तछात्र: ऄिस । त्वं / युवां / यूयं
त्वां युवां युष्मान् िद्व को / To 2. वानर : ................. पश्यित । त्वं / युष्मान् / यूयं
त्वया युवाभ्यां युष्मािभ: तृ से / के साथ / के द्वारा / 3. रमेि: ................ सह क्रीडित । त्वां / त्वया / यूयं
By / With
तुभ्यम् युवाभ्यां युष्मभ्यं च के िलए / For 4. गुरु: .................. ज्ञानं ददाित । तुभ्यं / त्वया / त्वं
त्वत् युवाभ्यां युष्मत् पं से ( ऄलग ) / From 5. मुकुन्द्द: ................ कक स्वीकरोित ? त्वां / त्वत् / यूयं
तव युवयो: युष्माकं ष का / की / के / Of 6. ........... ग्रामस्य नाम दकम् ऄिस्त ? त्वं / युष्माकं / त्वत्
त्विय युवयो: युष्मासु स में / पर / In / On / At 7. कक त्वं ............... देवं पश्यिस ? त्वं / त्वया / त्विय
अम् , ऄहं मिय देवं पश्यािम ।
Q.NO. 3. धातुरूपािण 4 Marks
Q.NO. 3. प्रदत्त - िवकल्पेभ्य: ईिचतं दक्रयापदं / धातुरूपम् िचत्वा ठरक्तस्थानािन पूरयत - ( के वलं प्रश्नचतुष्टयम् ) 1x4=4
पाठ्यिबन्द्दन
ू ां िववरणम् । कतृप
य दानां महत्त्वम् । ऄभ्यास: च ।
AS PER पञ्चलके रे षु ( IN 5 TENSES ) दि ( परस्मैपददन: )धातव: च ( and 10 VERBS ):-
CBSE NEW पञ्चलकारा: :- 1) पठ् = पढ़ना / to read 2) गम् ( गछछ् ) = जाना / to go
SYLLABUS 1) लट् - लकार: ( वतयमान - काल: / present tense ) 3) वद् = बोलना / to tell 4) भू ( भव् ) = होना / to be
2020 - 2021. 2) लृट् - लकार: ( भिवष्यत्काल: /Future tense ) 5) क्रीड् = खेलना / to play 6) * नी ( नय् ) = लेजाना / to take
3) लङ् - लकार: ( भूत - काल: / Past tense ) 7) * दृि् ( पश्य् )= देखना / to see
4) लोट् - लकार: ( प्राथयनाथे / अज्ञाथे / Request /Order ) 8) * ऄस् = होना / to be 9) * कृ ( कर् ) = करना / to do
5) िविधिलङ् - लकार: ( कामनाथे / for rituals ,invitation , 10) * पा ( िपब् )= पीना / to drink
prayer ,possibility etc ) द्वौ ( अत्मनेपददनौ ) धातू च । सेव् , लभ् (and 2 VERBS )
द्वयो: लकारयो: ( IN 2 TENSES )
31
KENDRIYA VIDYAALY NO - 1 UPPAL KVS ( RO ) HYDERABAD CLASS - 9 SANSKRIT STUDENT SUPPORT MATERIAL - 2020 - 2021 ( NEW CBSE PATTERN )

धातव: ित्रिवधा: :- 1 ) परस्मैपददन: धातव: :- िजन धातुओं के रूप कु छछ प्रत्ययों से बनते हैं ईन्द्हें परस्मैपदी धातु कहते हैं - जैसे - पठित , िलखित etc
2 ) अत्मनेपददन: धातव: :- िजन धातुओं के रूप कु छछ प्रत्ययों से बनते हैं ईन्द्हें अत्मनेपदी धातु कहते हैं - जैसे – सेवते , लभते etc
3 ) ईभयपददन: धातव: :- िजन धातुओं के रूप परस्मैपदी और अत्मनेपदी प्रत्ययों से बनते हैं ईन्द्हें ईभयपदी धातु कहते हैं –
जैसे - पठित / पठ्यते ,िलखित / िलख्यते etc

CBSE द्वारा िनधायठरत - दि - धातूनाम् कृ ते पञ्च - लकारे षु धातुरूपाणां लेखनाय प्रत्याया: ऄध: दत्ता: ।

धातु: पुरुष: लट् - लकार: लृट् - लकार: लङ् – लकार: लोट् - लकार: िविधिलङ् - लकार:
XYZ प्रथम ... ित ... त: ... िन्द्त ... आष्यित ... आष्यत: ... आष्यिन्द्त ऄ....त् ऄ.....ताम् ऄ... न् ...तु ...ताम् ... न्द्तु ...एत् ...एताम् ... एयु:
मध्यम ... िस ... थ: ... थ ... आष्यिस ... आष्यथ: ... आष्यथ ऄ.... : ऄ.... तम् ऄ... त ... ऄ ... तम् ... त ... ए: ... एतम् ... एत
ईत्तम ..अिम ..अव: ...अम: ... आष्यािम ... आष्याव: ... आष्याम: ऄ... म् ऄ... अव ऄ... अम ... अिन ... अव ... अम ... एयम् ...एव ...एम

दक्रयापदानां / धातुरूपाणां प्रयोग: कतृप

य दस्य पुरुष - वचन - ऄनुसारं भवित । वाक्ये कािन कािन पदािन भविन्द्त आित पश्याम: । ऄधोिलिखत - तािलकाया:
अधारे ण जानीम: :-

कतृप
य दािन ऄन्द्यपदािन दक्रयापदािन
प्रथमािवभिक्तपदािन ऄन्द्यिवभिक्तपदािन / ऄव्ययपदािन / ......... कतृप
य दानुसारं दक्रयापदानां रूपािण भविन्द्त ।
पुरुष: एकवचनम् िद्ववचनम् बहुवचनम् पदम् यथा ऄथय: पुरुष: एकवचनम् िद्ववचनम् बहुवचनम्
प्रथम स: = वह (HE) तौ = वे दोनों ते = वे सब िद्वतीया िव पत्रम् पत्र को प्रथम पठित पठत: पठिन्द्त
सा =वह (SHE) ते = वे दोनों ता: = वे सब सिन्द्ध िवद्यालयं िवद्यालय को गछछित गछछत: गछछिन्द्त
तत्= वह ( that ) ते = वे दोनों तािन=वे सब प्रत्ययान्द्त श्रुत्वा सुन कर वदित वदत: वदिन्द्त
राम: रामौ रामा: िविेषण + प्रथम: छात्र: पहला छात्र भवित भवत: भविन्द्त
िविेष्य
32
KENDRIYA VIDYAALY NO - 1 UPPAL KVS ( RO ) HYDERABAD CLASS - 9 SANSKRIT STUDENT SUPPORT MATERIAL - 2020 - 2021 ( NEW CBSE PATTERN )

बािलका बािलके बािलका: ऄव्यय ऄिप वाक्यम् भी क्रीडित क्रीडत: क्रीडिन्द्त

यानम् याने यानािन ईपपद िव पुष्पै: सह फू लों के साथ नयित नयत: नयिन्द्त
मध्यम त्वम् = तुम युवां=तुमदो नों यूयं = तुम सब िव + िव सुन्द्दरं िचत्रं सुन्द्दर िचत्र को मध्यम पश्यिस पश्यथ: पश्यथ
त्वं युवां यूयं िव + िव बुिद्धमान् बाल: बुिद्धमान् लड़का ऄिस स्थ: स्थ
ईत्तम ऄहं = मैं अवां वयं सप्तमी गृहे घर में ईत्तम करोिम कु वय: कु मय:
ऄहं अवां वयं तृतीया चषके ण ग्लास से िपबािम िपबाव: िपबाम:
ईपठर प्रदत्त – तािलकाया: अधारे ण स्पष्टम् भवित यत् दक्रयापदानां / धातुरूपाणां प्रयोग: कतृप
य दस्य पुरुष - वचन - ऄनुसारं भवित आित ।
लट् - लकार: ( धातु: + प्रत्यय: = रूपम् )
Q.NO. 3. प्रदत्त - िवकल्पेभ्य: ईिचतं दक्रयापदं िचत्वा ठरक्तस्थानािन पूरयत - ( के वलं प्रश्नचतुष्टयम् ) 1x4=4
ध्यातव्यम् :- प्रदत्त - िवकल्पेभ्य: िुद्ध - ईत्तर - चयनात् पूवं कतृप
य दस्य क: पुरुष: ऄिस्त ?
कतृप
य दस्य कक वचनम् ऄिस्त ? आित िचन्द्तियत्वा , कतृप
य दस्य पुरुष - वचन - ऄनुसारमेव ईत्तरचयनं कु वयन्द्तु ।
धातु: + प्रत्यय: = रूपम् । लट् - लकारस्य प्रत्यया: । वाक्यािन िवकल्प - पदािन MCQs
पुरुष: धातु: एकवचनम् िद्ववचनम् बहुवचनम्
प्रथम पठ् + ित त: ऄिन्द्त 1) छात्रा: िवद्यालये ................... । पठत: / पठित / पठिन्द्त
गम् ( गछछ् ) + ित त: ऄिन्द्त 2) बािलके ग्रामं .................... । गछछत: / गछछिन्द्त / गछछित
वद् + ित त: ऄिन्द्त 3) जन: सत्यमिप ..................... । वदिन्द्त / वदत: / वदित
मध्यम क्रीड् + िस थ: थ 4) यूयं कु त्र ........................ । क्रीडथ: / क्रीडिस / क्रीडथ
ईत्तम नी ( नय् ) + अिम अव: अम: 5) ऄहं िमत्राय फलािन ................... । नयाम: / नयािम / नयाव:

लृट् – लकार: ( धातु: + आष्य / स्य + प्रत्यय: = रूपम् )

Q.NO. 3. प्रदत्त - िवकल्पेभ्य: ईिचतं दक्रयापदं िचत्वा ठरक्तस्थानािन पूरयत - ( के वलं प्रश्नचतुष्टयम् ) 1x4=4
ध्यातव्यम् :- प्रदत्त-िवकल्पेभ्य: िुद्ध-ईत्तर-चयनात् पूवं कतृप
य दस्य क: पुरुष: ऄिस्त ?
कतृप
य दस्य कक वचनम् ऄिस्त ?आित िचन्द्तियत्वा कतृप
य दस्य पुरुष – वचन – ऄनुसारमेव ईत्तरचयनं कु वयन्द्तु ।
धातु: + आष्य / स्य + प्रत्यय: = रूपम् ।लृट् - लकारस्य प्रत्यया: । वाक्यािन िवकल्प - पदािन MCQs
पुरुष: धातु: एकवचनम् िद्ववचनम् बहुवचनम्
प्रथम भू ( भव् ) + भिवष्यित त: ऄिन्द्त 1) आदानीं छात्र: िवद्यालये ................... । भिवष्यत: / भिवष्यित / भिवष्यिन्द्त
33
KENDRIYA VIDYAALY NO - 1 UPPAL KVS ( RO ) HYDERABAD CLASS - 9 SANSKRIT STUDENT SUPPORT MATERIAL - 2020 - 2021 ( NEW CBSE PATTERN )

दृि् ( रक्ष्य् ) + रक्ष्यित त: ऄिन्द्त 2) मानवा: सुददनािन .................... । रक्ष्यत: / रक्ष्यिन्द्त / रक्ष्यित
नी ( ने ) + नेष्यित त: ऄिन्द्त 3) चैना राक्षस: करोनां ................... । नेष्यिन्द्त / नेष्यत: / नेष्यित
मध्यम ऄस् ( भव् ) + भिवष्यिस थ: थ 4) युवां कु त्र ........................ । भिवष्यथ: / भिवष्यिस / भिवष्यथ
ईत्तम क्रीड् + क्रीिडष्यािम अव: अम: 5) वयं श्व: क्रीडाक्षेत्रे ................... । क्रीिडष्याम: / क्रीिडष्यािम / क्रीिडष्याव:
लङ् - लकार: ( ऄ + धातु: + प्रत्यय: = रूपम् )
Q.NO. 3. प्रदत्त - िवकल्पेभ्य: ईिचतं दक्रयापदं िचत्वा ठरक्तस्थानािन पूरयत - ( के वलं प्रश्नचतुष्टयम् ) 1x4=4
ध्यातव्यम् :- प्रदत्त - िवकल्पेभ्य: िुद्ध - ईत्तर - चयनात् पूवं कतृप
य दस्य क: पुरुष: ऄिस्त ?
कतृप
य दस्य कक वचनम् ऄिस्त ? आित िचन्द्तियत्वा , कतृप
य दस्य पुरुष - वचन - ऄनुसारमेव ईत्तरचयनं कु वयन्द्तु ।
ऄ + धातु: + प्रत्यय: = रूपम् ।लङ् - लकारस्य प्रत्यया: । वाक्यािन िवकल्प-पदािन MCQs
पुरुष: धातु: एकवचनम् िद्ववचनम् बहुवचनम्
प्रथम कृ + ऄकरोत् ताम् ऄन् 1) छात्र: ह्य: एव गृहकाययम् ................. । ऄकु रुताम् / ऄकरोत् / ऄकु वयन्
पा + ऄिपबत् ताम् ऄन् 2) िििु: दुग्धम् .................... । ऄिपबताम् / ऄिपबन् / ऄिपबत्
पठ् + ऄपठत् ताम् ऄन् 3) ऄध्यािपका: समाचारपत्रािण ............. । ऄपठन् / ऄपठत् / ऄपठताम्
मध्यम ऄस् + असी: अस्तम् अस्त 4) यूयं प्रात: कु त्र ........................ । अस्तम्/ असी: / अस्त
ईत्तम क्रीड् + ऄक्रीडम् अव अम 5) वयं ह्य: पादकन्द्दक ु े न ................... । ऄक्रीडाव / ऄक्रीडम् / ऄक्रीडाम

लोट् - लकार: ( धातु: + प्रत्यय: = रूपम् )

Q.NO. 3. प्रदत्त - िवकल्पेभ्य: ईिचतं दक्रयापदं िचत्वा ठरक्तस्थानािन पूरयत - ( के वलं प्रश्नचतुष्टयम् ) 1x4=4
ध्यातव्यम् :- प्रदत्त - िवकल्पेभ्य: िुद्ध - ईत्तर - चयनात् पूवं कतृप
य दस्य क: पुरुष: ऄिस्त ?
कतृप
य दस्य कक वचनम् ऄिस्त ? आित िचन्द्तियत्वा , कतृप
य दस्य पुरुष - वचन - ऄनुसारमेव ईत्तरचयनं कु वयन्द्तु ।
धातु: + प्रत्यय: = रूपम् ।लोट् - लकारस्य प्रत्यया: । वाक्यािन िवकल्प - पदािन MCQs
पुरुष: धातु: एकवचनम् िद्ववचनम् बहुवचनम्
प्रथम भू ( भव् ) + तु ताम् ऄन्द्तु 1) सवे जना: सुिखन: ................... । भवताम् / भवतु / भवन्द्तु
गम् ( गछछ् ) + तु ताम् ऄन्द्तु 2) बािलका: स्व स्व गृहािण .................. । गछछताम् / गछछन्द्तु / गछछतु
दृि् ( पश्य् ) + तु ताम् ऄन्द्तु 3) सवे जना: भरािण .................... । पश्यतु / पश्यन्द्तु / पश्यताम्

34
KENDRIYA VIDYAALY NO - 1 UPPAL KVS ( RO ) HYDERABAD CLASS - 9 SANSKRIT STUDENT SUPPORT MATERIAL - 2020 - 2021 ( NEW CBSE PATTERN )

मध्यम वद् + ऄ तम् त 4) त्वं सत्यं ........................ । वदतम् / वद / वदत

ईत्तम नी ( नय् ) + अिन अव अम 5) दकम् ऄहं जलं ................... । नयाम / नयािन / नयाव
िविधिलङ् - लकार: ( धातु: + प्रत्यय: = रूपम् )

Q.NO. 3. प्रदत्त - िवकल्पेभ्य: ईिचतं दक्रयापदं िचत्वा ठरक्तस्थानािन पूरयत - ( के वलं प्रश्नचतुष्टयम् ) 1x4=4
ध्यातव्यम् :- प्रदत्त - िवकल्पेभ्य: िुद्ध - ईत्तर - चयनात् पूवं कतृप
य दस्य क: पुरुष: ऄिस्त ?
कतृप
य दस्य कक वचनम् ऄिस्त ? आित िचन्द्तियत्वा , कतृप
य दस्य पुरुष - वचन - ऄनुसारमेव ईत्तरचयनं कु वयन्द्तु ।
धातु: + प्रत्यय: = रूपम् ।लोट् - लकारस्य प्रत्यया: । वाक्यािन िवकल्प-पदािन MCQs
पुरुष: धातु: एकवचनम् िद्ववचनम् बहुवचनम्
प्रथम क्रीड् + एत् एताम् एयु: 1) छात्रा: करोनाकाले बिह: मा ................. । क्रीडेताम् / क्रीडेत् / क्रीडेय:ु
गम् ( गछछ् ) + एत् एताम् एयु: 2) करोनाकाले वृद्धा: बिह: मा .................. । गछछेय:ु / गछछेत् / गछछेताम्
वद् + एत् एताम् एयु: 3) जन: सवयदा सत्यं ..................... । वदेताम् / वदेय:ु / वदेत्
मध्यम पठ् + ए: एतम् एत 4) युवां मौनेन .................... । पठतम् / पठ / पठत
ईत्तम नी ( नय् ) + एयम् एव एम 5) ऄहम् ऄवश्यं पुस्तकािन ................... । नयेयम् / नयेम / नयेव
CBSE द्वारा िनधायठरत - दि - धातुरूपाणां रूपािण पञ्च - लकारे षु ऄधोिलिखत – तािलकानाम् अधारे ण ज्ञात्वा पूरियत्वा च कण्ठस्थीकरणं कु रुत ।
1. पठ् = पढ़ना
धातु: पुरुष: लट् - लकार: लृट् - लकार: लङ् – लकार: लोट् - लकार: िविधिलङ् - लकार:
पठ् प्रथम पठित पठत: पठिन्द्त पठठष्यित पठठष्यत: पठठष्यिन्द्त ऄपठत् ऄपठताम् ऄपठन् पठतु पठताम् पठन्द्तु पठे त् पठे ताम् पठे य:ु
मध्यम पठिस पठथ: पठथ पठठष्यिस पठठष्यथ: पठठष्यथ ऄपठ: ऄपठतम् ऄपठत पठ पठतम् पठत पठे : पठे तम् पठे त
ईत्तम पठािम पठाव: पठाम: पठठष्यािम पठठष्याव: पठठष्याम: ऄपठम् ऄपठाव ऄपठाम पठािन पठाव पठाम पठे यम् पठे व पठे म
2. गम् = जाना
धातु: पुरुष: लट् - लकार: लृट् - लकार: लङ् – लकार: लोट् - लकार: िविधिलङ् - लकार:
गम् प्रथम गछछित ... त: ... िन्द्त गिमष्यित ... ष्यत: ...ष्यिन्द्त ऄगछछत् ऄ.....ताम् ऄ... न् गछछतु ...ताम् ... न्द्तु गछछेत् ...एताम् ... एयु:
मध्यम ... िस ... थ: ... थ ... ष्यिस ... ष्यथ: ... ष्यथ ऄ.... : ऄ.... तम् ऄ... त ... ऄ ... तम् ... त ... ए: ... एतम् ... एत
ईत्तम ..अिम ..अव: ...अम: ... ष्यािम ... ष्याव: ... ष्याम: ऄ... म् ऄ... अव ऄ... अम ... अिन ... अव ... अम ... एयम् ...एव ...एम

35
KENDRIYA VIDYAALY NO - 1 UPPAL KVS ( RO ) HYDERABAD CLASS - 9 SANSKRIT STUDENT SUPPORT MATERIAL - 2020 - 2021 ( NEW CBSE PATTERN )

3. वद् = बोलना
धातु: पुरुष: लट् - लकार: लृट् - लकार: लङ् – लकार: लोट् - लकार: िविधिलङ् - लकार:
वद् प्रथम वदित ... त: ... िन्द्त वददष्यित ... ष्यत: ...ष्यिन्द्त ऄवदत् ऄ.....ताम् ऄ... न् वदतु ...ताम् ... न्द्तु वदेत् ...एताम् ... एयु:
मध्यम ... िस ... थ: ... थ ... ष्यिस ... ष्यथ: ... ष्यथ ऄ.... : ऄ.... तम् ऄ... त ... ऄ ... तम् ... त ... ए: ... एतम् ... एत
ईत्तम ..अिम ..अव: ...अम: ... ष्यािम ... ष्याव: ... ष्याम: ऄ... म् ऄ... अव ऄ... अम ... अिन ... अव ... अम ... एयम् ...एव ...एम
4. भू ( भव् ) = होना
धातु: पुरुष: लट् - लकार: लृट् - लकार: लङ् – लकार: लोट् - लकार: िविधिलङ् - लकार:
भू प्रथम भवित ... त: ... िन्द्त भिवष्यित ... ष्यत: ...ष्यिन्द्त ऄभवत् ऄ.....ताम् ऄ... न् भवतु ...ताम् ... न्द्तु भवेत् ...एताम् ... एयु:
मध्यम ... िस ... थ: ... थ ... ष्यिस ... ष्यथ: ... ष्यथ ऄ.... : ऄ.... तम् ऄ... त ... ऄ ... तम् ... त ... ए: ... एतम् ... एत
ईत्तम ..अिम ..अव: ...अम: ... ष्यािम ... ष्याव: ... ष्याम: ऄ... म् ऄ... अव ऄ... अम ... अिन ... अव ... अम ... एयम् ...एव ...एम
5. क्रीड् = खेलना
धातु: पुरुष: लट् - लकार: लृट् - लकार: लङ् – लकार: लोट् - लकार: िविधिलङ् - लकार:
क्रीड् प्रथम क्रीडित ... त: ... िन्द्त क्रीिडष्यित ... ष्यत: ...ष्यिन्द्त ऄक्रीडत् ऄ.....ताम् ऄ... न् क्रीडतु ...ताम् ... न्द्तु क्रीडेत् ...एताम् ... एयु:
मध्यम ... िस ... थ: ... थ ... ष्यिस ... ष्यथ: ... ष्यथ ऄ.... : ऄ.... तम् ऄ... त ... ऄ ... तम् ... त ... ए: ... एतम् ... एत
ईत्तम ..अिम ..अव: ...अम: ... ष्यािम ... ष्याव: ... ष्याम: ऄ... म् ऄ... अव ऄ... अम ... अिन ... अव ... अम ... एयम् ...एव ...एम
6. नी ( नय् ) = लेजाना
धातु: पुरुष: लट् - लकार: लृट् - लकार: लङ् – लकार: लोट् - लकार: िविधिलङ् - लकार:
नी प्रथम नयित ... त: ... िन्द्त नेष्यित ... ष्यत: ...ष्यिन्द्त ऄनयत् ऄ.....ताम् ऄ... न् नयतु ...ताम् ... न्द्तु नयेत् ...एताम् ... एयु:
मध्यम ... िस ... थ: ... थ ... ष्यिस ... ष्यथ: ... ष्यथ ऄ.... : ऄ.... तम् ऄ... त ... ऄ ... तम् ... त ... ए: ... एतम् ... एत
ईत्तम ..अिम ..अव: ...अम: ... ष्यािम ... ष्याव: ... ष्याम: ऄ... म् ऄ... अव ऄ... अम ... अिन ... अव ... अम ... एयम् ...एव ...एम
7. दृि् ( पश्य् ) = देखना
धातु: पुरुष: लट् - लकार: लृट् - लकार: लङ् – लकार: लोट् - लकार: िविधिलङ् - लकार:
दृि् प्रथम पश्यित ... त: ... िन्द्त रक्ष्यित ... त: ...िन्द्त ऄपश्यत् ऄ.....ताम् ऄ... न् पश्यतु ...ताम् ... न्द्तु पश्येत् ...एताम् ... एयु:
मध्यम ... िस ... थ: ... थ ... िस ... थ: ... थ ऄ.... : ऄ.... तम् ऄ... त ... ऄ ... तम् ... त ... ए: ... एतम् ... एत
ईत्तम ..अिम ..अव: ...अम: ... अिम ... अव: ... अम: ऄ... म् ऄ... अव ऄ... अम ... अिन ... अव ... अम ... एयम् ...एव ...एम

36
KENDRIYA VIDYAALY NO - 1 UPPAL KVS ( RO ) HYDERABAD CLASS - 9 SANSKRIT STUDENT SUPPORT MATERIAL - 2020 - 2021 ( NEW CBSE PATTERN )

8. ऄस् = होना
धातु: पुरुष: लट् - लकार: लृट् - लकार: लङ् – लकार: लोट् - लकार: िविधिलङ् - लकार:
*ऄस् प्रथम ऄिस्त स्त: सिन्द्त भिवष्यित ... ष्यत: ...ष्यिन्द्त असीत् अस्ताम् असन् ऄस्तु स्ताम् सन्द्तु स्यात् स्याताम् स्यु:
मध्यम ऄिस स्थ: स्थ ... ष्यिस ... ष्यथ: ... ष्यथ असी: अस्तम् अस्त एिध स्तम् स्त स्या: स्यातम् स्यात
ईत्तम स्म: स्व: स्म: ... ष्यािम ... ष्याव: ... ष्याम: असम् अस्व अस्म ऄसािन ऄसाव ऄसाम स्याम् स्याव स्याम
9. कृ ( कर् ) = करना 8/8
धातु: पुरुष: लट् - लकार: लृट् - लकार: लङ् – लकार: लोट् - लकार: िविधिलङ् - लकार:
* कृ प्रथम करोित कु रुत: कु वयिन्द्त कठरष्यित ... ष्यत: ...ष्यिन्द्त ऄकरोत् ऄकु रुताम् ऄकु वयन् करोतु कु रुताम् कु वयन्द्तु कु यायत् कु यायताम् कु यु:य
मध्यम करोिष कु रुथ: कु रुथ ... ष्यिस ... ष्यथ: ... ष्यथ ऄकरो: ऄकु रुतम् ऄकु रुत कु रु कु रुतम् कु रुत कु याय: कु यायतम् कु यायत
ईत्तम करोिम कु वय: कु मय: ... ष्यािम ... ष्याव: ... ष्याम: ऄकरवम् ऄकरवाव ऄकरवाम करवािण करवाव करवाम कु यायम् कु यायव कु यायम
10. पा ( िपब् ) = पीना
धातु: पुरुष: लट् - लकार: लृट् - लकार: लङ् – लकार: लोट् - लकार: िविधिलङ् - लकार:
पा प्रथम िपबित ... त: ... िन्द्त पास्यित ... स्यत: ... स्यिन्द्त ऄिपबत् ऄ.....ताम् ऄ... न् िपबतु ...ताम् ... न्द्तु िपबेत् ...एताम् ... एयु:
मध्यम ... िस ... थ: ... थ ... स्यिस ... स्यथ: ... स्यथ ऄ.... : ऄ.... तम् ऄ... त ... ऄ ... तम् ... त ... ए: ... एतम् ... एत
ईत्तम ..अिम ..अव: ...अम: ... स्यािम ... स्याव: ... स्याम: ऄ... म् ऄ... अव ऄ... अम ... अिन ... अव ... अम ... एयम् ...एव ...एम

( ख ) अत्मनेपददन: :- सेव् , लभ् ।

धातु:
पुरुष: लट् - लकार: लृट् - लकार: 1) पुत्रा: मातािपतरौ ................... । सेवत
े े / सेवन्द्ते / सेवते
XYZ प्रथम ...ऄते ...एते ...ऄन्द्ते ...आष्यते ...आष्येते ...आष्यन्द्ते 2) बािलके ज्ञानं .................... । लभन्द्ते / लभते / लभेते
मध्यम ...ऄसे ...एथे ...ऄध्वे ...आष्यसे ...आष्येथे ...आष्यध्वे 3) यूयं पुरस्कारं ........................ ? लप्स्यथे / लप्स्यसे / लप्स्यध्वे
ईत्तम ...ए ..अवहे ..अमहे ...आष्ये ..आष्यावहे ...आष्यामहे 4) सैिनका: देिं ........... । सेवत
े ाम् / सेवन्द्ताम् / सेवताम्
यथा : - 5) अवां पठरश्रमेण फलं ............. । लभेमिह / लभेय / लभेविह
1) सेव् = सेवा करना / to serve सेवते ...... सेिवष्यते ................
2) लभ् = प्राप्त करना / to get लभते ... लप्स्यते ...............
*************************************************************************************************************************************************************
37
KENDRIYA VIDYAALY NO - 1 UPPAL KVS ( RO ) HYDERABAD CLASS - 9 SANSKRIT STUDENT SUPPORT MATERIAL - 2020 - 2021 ( NEW CBSE PATTERN )

Q.NO - 4. “ कारकिवभक्तय: ईपपदिवभक्तय: च ” 4 ऄङ्का: Q.NO - 4.

ईपपदिवभक्त्यनुसारं प्रदत्तिवकल्पेभ्य: ईिचतं पदं िचत्वा वाक्यािन पूरयत - ( के वलं प्रश्नचतुष्टयम् ) 1x 4=4
“ कारकिवभक्तय: ईपपदिवभक्तय: च ” | “ कारकिवभक्तय: ”

कारकत्वम् :- “ दक्रयान्द्वियत्वम् कारकत्वम् ” = वाक्य में दक्रयापद के साथ सम्बन्द्ध रखने वाले पदों को कारक कहते हैं ।
प्रत्येक कारक में िवभिक्त लगती है । आस िलए आन िवभिक्तयों को कारकिवभिक्त कहते हैं ।
यथा :- छात्र: िवद्यालयं गछछित ।
क: गछछित ? छात्र: - कारक ( कतृक
य ारके प्रथमा िवभिक्त: भवित )
छात्र: कु त्र गछछित ? िवद्यालयम् - कारक ( कमयकारके िद्वतीया िवभिक्त: भवित )
*******************************************************************************************************************************
“ ईपपदिवभक्तय: ” ( ईप = समीप , पद = पद , िवभक्तय: = िवभिक्तयां ) ।
वाक्य में समीप पद के साथ सम्बन्द्ध रखने वाले पदों को ईपपद ( समीप पद ) कहते हैं ।
ईस ईपपद में िवभिक्त लगती है , तो ईसे ईपपद - िवभिक्त कहते हैं ।
यथा :- बालक: िमत्रै: सह क्रीडित । आस वाक्य में “ सह ” पद के साथ प्रयुक्त होने वाले पद “ िमत्र ” में तृतीया िवभिक्त लगती है ।
ऄत: िनयम: :- “ सह ” योगे तृतीया ।
“ कारकिवभक्तय: ” ( िब्दरूपािण ) ( = वाक्य में दक्रया पद के कारण अनेवाले िब्दरूप )

क्र.सं. कारकम् िवभिक्त: ऄथय: वाक्यम्

1 कतृय प्रथमा ने छात्र: िवद्यालयं गछछित । ( जाने वाला कतृप
य द & कतृप
य द में प्रथमा )
2 कमय िद्वतीया को / TO ( स्थान / .... ) छात्र: िवद्यालयं गछछित । ( कताय जहां जाना चाहता है वह कमयपद & िद्वतीया )
3 करण तृतीया से ( साधन ) / के साथ / छात्र: ( अटो / बस ) यानेन िवद्यालयं गछछित ।
के द्वारा / BY /WITH ( जाने का साधन / िजस से दक्रया की िसिद्ध होती है वह करण & तृतीया )
4 सम्प्रदान चतुथी के िलए / FOR छात्र: ज्ञानाय ( अटो / बस ) यानेन िवद्यालयं गछछित ।
( फल / Result ) ( कमय से सम्बन्द्ध पद सम्प्रदान & चतुथी )
5 ऄपादान पञ्चमी से ( ऄलग होते समय दोनों में छात्र: गृहात् ( अटो / बस ) यानेन ज्ञानाय िवद्यालयं गछछित ।
िस्थर रहने वाला ) / FROM ( घर & िवद्यालय , घर से ऄलग हो रहा है आस िलए घर ऄपादान & पञ्चमी )
38
KENDRIYA VIDYAALY NO - 1 UPPAL KVS ( RO ) HYDERABAD CLASS - 9 SANSKRIT STUDENT SUPPORT MATERIAL - 2020 - 2021 ( NEW CBSE PATTERN )

6 सम्बन्द्ध षष्ठी का / की / के / OF ईप्पल् प्रान्द्तस्य / नागोल प्रान्द्तस्य छात्र: -

( दो व्यिक्तयों / वस्तुओं / पदों - गृहात् ( अटो / बस ) यानेन ज्ञानाय िवद्यालयं गछछित ।
के बीच में सम्बन्द्ध हो तो ( ईप्पल् / नागोल और छात्र के बीच में सम्बन्द्ध है ऄत: ईप्पल् / नागोल सम्बन्द्ध & षष्ठी )
िजस से सम्बन्द्ध रहता है वह
पद सम्बन्द्ध कारक होता है ।)
7 ऄिधकरण सप्तमी में / पर / IN / ON नगरे ईप्पल् प्रान्द्तस्य / नागोल प्रान्द्तस्य छात्र: -
- गृहात् ( अटो / बस ) यानेन ज्ञानाय िवद्यालयं गछछित ।
( दो व्यिक्तयों / वस्तुओं / पदों
( नगर और ईप्पल् / नागोल दो पदों में ईप्पल् / नागोल का अधार नगर है ऄत:
में जो दूसरे का अधार होता
नगर ऄिधकरण होता है & सप्तमी )
है ईसे ऄिधकरण कहते हैं )

8 सम्बोधनम् सम्बोधन- हे ! / रे ! / Oh ! .... हे देव ! नगरे ईप्पल् प्रान्द्तस्य / नागोल प्रान्द्तस्य छात्र: -
प्रथमा ( दकसी को बुलाते हैं तो वहां - गृहात् ( अटो / बस ) यानेन ज्ञानाय िवद्यालयं गछछित ।
सम्बोधन & सम्बोधनप्रथमा ) ( यहां देव को सम्बोधन कर रहे हैं , ऄत: देव सम्बोधन & सम्बोधनप्रथमा )

“ ईपपदिवभक्तय: ” (िब्दरूपािण ) ( = वाक्य में समीप पद के कारण अनेवाले िब्दरूप )

क्र.सं. िब्द: / पदम् ऄथय: समीपपदे वाक्यम् ऄभ्यास:

िवभिक्त:
1 पठरत: चारों तरफ िद्वतीया 1. िवद्यालयं पठरत: वृक्षा: सिन्द्त । ...... पठरत: क्षेत्रािण सिन्द्त । ( ग्राम )
िनकषा समीप िद्वतीया 2. िवद्यालयं िनकषा ईद्यानम् ऄिस्त । ...... िनकषा क्रीडाक्षेत्रम् ऄिस्त । ( गृह )
प्रित को / तरफ िद्वतीया 3. छात्र: गुरूं प्रित गछछित । जन: ...... प्रित गछछित । ( वन )
िवना िबना िद्वतीया 4. जलं िवना जीवनं नािस्त । …… िवना सुखं नािस्त । ( धन )

39
KENDRIYA VIDYAALY NO - 1 UPPAL KVS ( RO ) HYDERABAD CLASS - 9 SANSKRIT STUDENT SUPPORT MATERIAL - 2020 - 2021 ( NEW CBSE PATTERN )

2 साधयम् साथ तृतीया 1. बालक: िमत्रेण साधं क्रीडित । सुरेि: ....... साधं खादित । ( रमेि )
समम् समान तृतीया 2. िवद्यया समं सुखं नािस्त । ........ समं धनं नािस्त । ( िवद्या )
सह साथ तृतीया 3. सुरेि: रमेिन
े सह खादित । सीता ……सह चलित । ( राम )
िवना िबना तृतीया 4. पठरश्रमेण िवना सुखं न िमलित । ........ िवना प्रकाि: नािस्त । ( सूयय )
ऄलम् बस तृतीया 5. ऄलं कोलाहलेन । ऄलं ......... । ( िववाद )
हीन:

3 रुच् = पसंद होना (रोचते ) चतुथी 1. छात्रायसंस्कृ तं रोचते । ............ प्रसादं रोचते । ( भक्त )
दा = देना ( ददाित / यछछित ) चतुथी 2. गुरु: छात्रायपुरस्कारं ददाित । वृक्ष: ........... छायां ददाित । ( जन )
कु प् = गुस्सा करना ( कु प्यित ) चतुथी 3. िपतापुत्राय कु प्यित । रक्षकभट: ........... कु प्यित । ( चौर )
नम: नमस्कार चतुथी 4. कृ ष्णाय नम: । .......... नम: । ( राम )

4 िवना िबना पञ्चमी 1. जलात् िवना वृक्ष: न जीवित । .......... िवना मानव: न जीवित । ( पवन )
बिह: बाहर पञ्चमी 2.करोनाकालेगह
ृ ात् बिह: मा गछछ । वषायकाले ....... बिह: मा गछछतु । ( ग्राम )
भी = डरना ( िबभेित ) पञ्चमी 3. जन:सपायत् िबभेित । चौर: ........... िबभेित । ( रक्षकभट )
रक्ष् = रक्षा करना ( रक्षित ) पञ्चमी 4. माताजनकात् पुत्रं रक्षित । सज्जन: ........ िमत्रं रक्षित । ( मूखय )

5 ईपठर उपर षष्ठी 1. गृहस्य ईपठर ध्वज: ऄिस्त । ........ ईपठर फलािन सिन्द्त । ( वृक्ष )
ऄध: नीचे षष्ठी 2. मञ्चस्य ऄध: श्रोतार: सिन्द्त । ......... ऄध: छाया भवित । ( वृक्ष )
पुरत: सामने / अगे षष्ठी 3. गृहस्य पुरत: मिन्द्दरम् ऄिस्त । .......... पुरत: छात्र: ऄिस्त । ( ऄध्यापक )
पृष्ठत: पीछे षष्ठी 4. गृहस्य पृष्ठत: वृक्षा: सिन्द्त । ......... पृष्ठत: चार्ममनार् ऄिस्त । ( मिन्द्दर )

40
KENDRIYA VIDYAALY NO - 1 UPPAL KVS ( RO ) HYDERABAD CLASS - 9 SANSKRIT STUDENT SUPPORT MATERIAL - 2020 - 2021 ( NEW CBSE PATTERN )

6 िस्नह = प्रेम करना ( िस्नह्यित ) सप्तमी 1. माता पुत्रे िस्नह्यित । पुत्री ........ िस्नह्यित । ( जनक )
िवश्वस् =िवश्वास करना ( िवश्विसित ) सप्तमी 2. छात्र: ऄध्यापके िवश्विसित । हनुमान् .......... िवश्विसित । ( राम )
िनपुण िनपुण / कु िल सप्तमी 3. गोपाल:पठने िनपुण: । महेि: .......... िनपुण: । ( लेखन )

Q.NO - 4. प्रदत्त - िवकल्पेभ्य: ईिचत - िब्दरूपं ( ईपपद - िवभिक्त - रूपम् ) िचत्वा ठरक्तस्थानािन पूरयत - ( के वलं प्रश्नत्रयम् ) 1x3=3
1. ............... ऄध: बािलका ऄिस्त । छत्रम् / छत्राय / छत्रस्य
2. भक्ता: ............... प्रित गछछिन्द्त । मिन्द्दस्य / मिन्द्दरं / मिन्द्दरे ण
3. बालक: .................. िबभेित । वसहं / वसहाय / वसहात्
4. …………. िवना वषाय न भवित । मेघे / मेघ:ै / मेघष
े ु
5. ............... क: िवश्विसित? देव: / देवाय / देवे

**********************************************************************************************************************************************************

41
KENDRIYA VIDYAALY NO - 1 UPPAL KVS ( RO ) HYDERABAD CLASS - 9 SANSKRIT STUDENT SUPPORT MATERIAL - 2020 - 2021 ( NEW CBSE PATTERN )

Q.NO.5. प्रत्यया: - 1. क्तवतु , 2. क्त्वा , 3. ल्यप् , 4. तुमन

ु ् । AS PER CBSE 2020 - 2021 द्वारा िनधायठरत - 4 - कृ त् - प्रत्यया: :-
Q.NO - 5. ऄधोिलिखतवाक्येषु रे खांदकतपदेषु प्रकृ ित - प्रत्ययौ िवभज्य संयोज्य वा प्रदत्त - िवकल्पेभ्य: िचत्वा िलखत - ( के वलं प्रश्नचतुष्टयम् ) 1 x 4 = 4
प्रत्यया: ( SUFFIX ) । ( प्रकृ ित + प्रत्यय = रूप ) ( प्रकृ ित ( मूल िब्द / धातु ) + प्रत्यय = रूप ) ( बालक + : = बालक: , पठ् + ित = पठित )
प्रत्यया: ित्रिवधा: भविन्द्त । यथा :-

1 कृ त् 2 तिद्धत 3 स्त्री
धातु + प्रत्यय = रूप िब्द + प्रत्यय = रूप पुंवल्लग िब्द + प्रत्यय = रूप
गम् + क्त्वा = गत्वा बुिद्ध + मतुप् = बुिद्धमान् बालक + टाप् = बािलक
ऄज + (अ) = ऄजा

संख्या प्रत्यय: ऄथय िेष रूपम् धातु: + प्रत्यय: = रूपम् ऄथय वाक्ये प्रयोगा:
1 क्तवतु भूतकाले तवत् ित्रषु िलङ्गेषु गम् + क्तवतु = गतवत् गया पुं :- बालक: िवद्यालयं गतवान् ।
KTAVATU TAVAT पठ् + पठठतवत् बालकौ िवद्यालयं गतवन्द्तौ ।
िलख् + िलिखतवत् बालका: िवद्यालयं गतवन्द्त: ।
स्त्री :- बािलका िवद्यालयं गतवती ।
बािलके िवद्यालयं गतवत्यौ ।
बािलका: िवद्यालयं गतवत्य: ।
नपुस
ं क :- यानं गतवत् । ( जगत् )
2 क्त्वा कर / के त्वा ऄव्ययम् आव गम् + क्त्वा = गत्वा जा कर 0 :- छात्र: िवद्यालयं गत्वा पठित ।
बालक: पठठत्वा िलखित ।
बालक: ईद्यानं गत्वा क्रीडित ।
3 ल्यप् कर / के य ऄव्ययम् आव ईपसगय + धातु + ल्यप् = ....... ........ .....
अ + गम् ल्यप् = अगत्य अकार 0 :- छात्र: िवद्यालयं अगत्य पठित ।
+ छात्र: प्रश्नं अकण्यय ईत्तरं वदित ।
छात्र: पुस्तकािन अदाय िवद्यालयं गछछित ।
4 तुमन
ु ् के िलए तुम् ऄव्ययम् आव गम् + तुमन
ु ् = गन्द्तम
ु ् जाने के 0 :- छात्र: िवद्यालयं गन्द्तम ु ् आछछित ।
िलए

42
KENDRIYA VIDYAALY NO - 1 UPPAL KVS ( RO ) HYDERABAD CLASS - 9 SANSKRIT STUDENT SUPPORT MATERIAL - 2020 - 2021 ( NEW CBSE PATTERN )

Q.NO.5. ऄधोिलिखत - वाक्येषु रे खािङ्कत पदेषु क: प्रत्यय: ऄिस्त / प्रकृ ित प्रत्यय योजनेन कक रूपम् भवित आित प्रदत्त - िवकल्पेभ्य: िुद्धम् ईत्तरं िचत्वा िलखत –
1. जन: पठठतुम् ( पठ् + ......... ) पुस्तकालयम् गछछित । ( क्त्वा / ल्यप् / तुमन
ु ् )
2. बालक: ( क्रीड् + क्त्वा ) ................... गृहं गछछित । ( क्रीिडतुम् / क्रीिडत्वा / क्रीिडतवान् )
3. “ करोना काले ” जना: गृहभ्े य: बिह: न ( गम् + क्तवतु ) ............ । ( गतवान् / गतवन्द्तौ / गतवन्द्त: )
4. ऄहं ह्य: रात्रौ भोजनं न ................... ( कृ + क्तवतु ) । ( कृ तवन्द्त: / कृ तवान् / कृ तवन्द्तौ )
5. बािलका परीक्षां सम्यक् ................... ( िलख् + क्तवतु ) । ( िलिखतवान् / िलिखतवती / िलिखतवन्द्त: )
6. िपता पुत्रस्य प्रगितपत्रं ( समीक्ष्य ) ..................... हसित । ( सम् + इक्ष् + तुमन ु ् / सम् + इक्ष् + ल्यप् / इक्ष् + ल्यप् )
***************************************************************************************************************************************************************
रूप-तािलका : - धातु: = ऄथय: तुमन ु ् = के िलए ऄव्यय
गम् = जाना गन्द्तम ु ्
दृि् = देखना रष्टु म्
पा = पीना पातुम्
नी = ले जाना नेतम ु ्
कृ = करना कतुम य ्
श्रु = सुनना श्रोतुम्

क्त = भूतकालाथे क्तवतु = भूतकालाथे

पुंवल्लङ्गे स्त्रीिलङ्गे नपुस
ं किलङ्गे पुंवल्लङ्गे स्त्रीिलङ्गे नपुस
ं किलङ्गे
गत: / गता / गतम् गतवान् / गतवती / गतवत्
दृष्ट: / दृष्टा / दृष्टम् दृष्टवान् / दृष्टवती / दृष्टवत्
पीत: / पीता / पीतम् पीतवान् / पीतवती / पीतवत्
िस्थत: / िस्थता / िस्थतम् िस्थतवान् / िस्थतवती / िस्थतवत्
नीत: / नीता / नीतम् नीतवान् / नीतवती / नीतवत्
कृ त: / कृ ता / कृ तम् कृ तवान् / कृ तवती / कृ तवत्
श्रुत: / श्रुता / श्रुतम् श्रुतवान् / श्रुतवती / श्रुतवत्

43
KENDRIYA VIDYAALY NO - 1 UPPAL KVS ( RO ) HYDERABAD CLASS - 9 SANSKRIT STUDENT SUPPORT MATERIAL - 2020 - 2021 ( NEW CBSE PATTERN )

धातु: = ऄथय: क्त्वा ल्यप् ( ऄव्यय ) धातु: = ऄथय: तुमन

ु ् = के िलए ऄव्यय
श्रु = सुनना श्रुत्वा संश्रत्ु य गम् = जाना गन्द्तम ु ्
नी = ले जाना नीत्वा अनीय दृि् = देखना रष्टु म्
गम् = जाना गत्वा अगत्य पा = पीना पातुम्
दृि् = देखना दृष्ट्वा प्रदश्यय स्था = ठहरना स्थातुम्
पा = पीना पीत्वा संपीय नी = ले जाना नेतम ु ्
स्था = ठहरना िस्थत्वा संस्थाप्य कृ = करना कतुम य ्
* क्रीड् = खेलना , खेलने के िलए - क्रीिडतुम् / क्रीडनाय ,

* पठ् = पढ़ना , पढ ने के िलए - पठठतुम् / पठनाय ।

यथा :- 1. मैं सत्य बोलना चाहता हं । ऄहं सत्यं वक्तु म् आछछािम ।
2. िपता बाजार गए थे । िपता िवपवण गतवान् ।
3. लड़की गाना सुनी थी । बािलका गीतं श्रुतवती ।
**********************************************************************************************************************************************
Q.NO.6. ऄधोिलिखतवाक्येषु ऄङ्कानां स्थानेषु प्रदत्त - िवकल्पेभ्य: ईिचत - संख्यावाचक - पदं िचत्वा िलखत - ( के वलं प्रश्नत्रयम् ) 1 x 3 = 3
Q.NO.6. संख्या - 1 - 4 ित्रषु िलङ्गेषु । 1 - 100 सामान्द्यज्ञानम् ।
संख्यावाचकिब्दा: । :- एकसंख्यात: पञ्चपययन्द्तम् ( 1 To 5 ) ित्रषु िलङ्गेषु ।
संख्यावाचकिब्दा: िविेषणपदािन आव प्रयुज्यन्द्ते । तािलकाधारे ण पश्याम: :-
िविेषण िविेष्य ( िविेष्य पद का िलङ्ग , िवभिक्त , वचन के ऄनुसार िविेषण पद का प्रयोग होता है । )
यथा :- मधुरम् फलम्
सुन्द्दयय: बािलका:
संख्या पुंवल्लगे नपुस ं किलङ्गे स्त्रीिलङ्गे
1 एक: बालक: एकम् पुष्पम् एका बािलका
2 द्वौ बालकौ द्वे पुष्पे द्वे बािलके
3 त्रय: बालका: त्रीिण पुष्पािण ितस्र: बािलका:
4 चत्वार: बालका: चत्वाठर पुष्पािण चतस्र: बािलका:
5 पञ्च बालका: पञ्च पुष्पािण पञ्च बािलका:
44
KENDRIYA VIDYAALY NO - 1 UPPAL KVS ( RO ) HYDERABAD CLASS - 9 SANSKRIT STUDENT SUPPORT MATERIAL - 2020 - 2021 ( NEW CBSE PATTERN )

**************** सूचना :- संज्ञापदस्य िलङ्ग - िवभिक्त - वचन - ऄनुसारम् एव संख्यावाचक - िब्दस्य प्रयोग: करणीय: ।
यथा :- पुस्तकालये ....................... बािलका: पठिन्द्त । ( चत्वार: / चतस्र: / चत्वाठर )
क्रीडाक्षेत्रे .................. बालक: धावित । ( एका / एकम् / एक: )
मम समीपे ................ फलािन सिन्द्त । ( त्रय: / ितस्र: / त्रीिण )
अकािे .................. खगौ िवहरत: । ( द्वौ / द्वे )

संख्या पुं स्त्री नपुं िवभिक्त

1 एक: एका एकम् प्र
एकम् एकाम् एकम् िद्व
एके न एकया एके न तृ
एकस्मै एकस्यै एकस्मै च
एकस्मात् एकस्या: एकस्मात् पं
एकस्य एकस्या: एकस्य ष
एकिस्मन् एकस्याम् एकिस्मन् स

संख्या पुं स्त्री नपुं िवभिक्त

2 द्वौ द्वे द्वे प्र
द्वौ द्वे द्वे िद्व
द्वाभ्याम् द्वाभ्याम् द्वाभ्याम् तृ
द्वाभ्याम् द्वाभ्याम् द्वाभ्याम् च
द्वाभ्याम् द्वाभ्याम् द्वाभ्याम् पं
द्वयो: द्वयो: द्वयो: ष
द्वयो: द्वयो: द्वयो: स

1. राम: ...... 2 ?.......... िमत्राभ्याम् सह क्रीडित । ( द्वयो: / द्वौ / द्वाभ्याम् )

**********************************************************************************************************************************************************

45
KENDRIYA VIDYAALY NO - 1 UPPAL KVS ( RO ) HYDERABAD CLASS - 9 SANSKRIT STUDENT SUPPORT MATERIAL - 2020 - 2021 ( NEW CBSE PATTERN )

Q.NO.7. ईपसगाय: | Q.NO.7. ऄधोिलिखतवाक्येषु रे खांदकतपदेषु िवद्यमानं ईपसगं प्रदत्त - िवकल्पेभ्य: िचनुत - ( के वलं प्रश्नद्वयम् ) 1x2 =2
कक्षा - नवमी ईपसगाय: . ( ईपसगय / PREFIX + िब्द / धातु - रूप = पदम् ) ( ईपसगय + िब्द / धातु + प्रत्यय = रूप = पदम् )
Q.NO.7. ईपसगाय: :- संस्कृ ते 22 ईपसगाय: सिन्द्त । ते यथा :-
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11
प्र परा ऄप सं ऄनु ऄव िनस् िनर् दुस् दुर् िव

12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22
अ िन ऄिध ऄिप ऄित सु ईत् ऄिभ प्रित पठर ईप
( सु + अ + गम् + क्त = स्वागतम् ) ( ईप + पद + िवभिक्त = ईपपदिवभिक्त: )
************************************************************************************************************************************************************
ईपसगाय: :- ईपसगेण धात्वथो बलादन्द्यत्र नीयते । ( पदछछेद: :- ईपसगेण धात्वथो ( धातु + ऄथय: + बलात् + ऄन्द्यत्र
बलादन्द्यत्र नीयते ।
प्रहाराहार - संहार - िवहार - पठरहारवत् ॥ प्र + हार + अ + हार सं + हार िव + हार पठर + हार वत् + LIKE )
XXX + हार = हार ।

ऄथय :- ईपसगों के जुडने से पद का ऄथय बदल जाता है । िनम्निलिखत तािलका से स्पष्ट होगा :-

पद ऄथय ईपसगय + पद = ईपसगय से बना पद ऄथय

हार माला प्र + हार = प्रहार मारना
अ + हार = अहार भोजन
सं + हार = संहार नष्ट करना
िव + हार = िवहार घूमना - दफरना
पठर + हार = पठरहार सुधार करना
त्याग करना

46
KENDRIYA VIDYAALY NO - 1 UPPAL KVS ( RO ) HYDERABAD CLASS - 9 SANSKRIT STUDENT SUPPORT MATERIAL - 2020 - 2021 ( NEW CBSE PATTERN )

CBSE द्वारा 2020 - 2021 िनधायठरत - ईपसगाय: । ( 11 / 22 ) । ते यथा :-

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11
प्र ऄिध ऄप ऄनु ऄव िनर् िव अ ( अङ् ) िन प्रित ईप

पद ऄथय ईपसगय + पद = ईपसगययक्त ु पद ऄथय वाक्ये प्रयोग:

भवित होता है प्र + भवित = प्रभवित िनकलता है प्राचायय: वदित ।
अचायय: ऄध्यापक प्र + अचायय: = प्राचायय: प्रधानाचायय प्राचायायस्य प्रसङ्ग: भवित ।
सङ्ग: संगित प्र + सङ्ग: = प्रसङ्ग: ईपन्द्यास / सन्द्दभय
कार: करने वाला ऄिध + कार: = ऄिधकार: ऄिधकार स्वातन्द््यम् जन्द्मिसद्ध: ऄिधकार: ।
िक्षपित फें कता है ऄिध + िक्षपित = ऄिधिक्षपित िनन्द्दा करता है मूख:य ऄन्द्यान् ऄिधिक्षपित ।
गछछित जाता है ऄिधगछछाित समझता है छात्र: श्लोकं पदछछेदन े ऄिधगछछित ।
छात्र: श्लोकं धारणया ऄिधगछछित ।
छात्र: श्लोकं ऄन्द्वयेन ऄिधगछछित ।
छात्र: श्लोकं पूणत य या ऄिधगछछित ।
वसित रहता है ऄिधवसित िनवासं करोित
हठर: वैकुण्ठम् ऄिधवसित / ऄिधिेते ।
िेते सोता है ऄिधिेते िनवासं करोित
ििव: कै लासं ऄिधवसित / ऄिधिेते ।
ितष्ठित रुकता है ऄिधितष्ठित िनवासं करोित
ऄश्व: ऄश्विालाम् ऄिधितष्ठित ।
खग: नीडम् ऄिधितष्ठित ।
जय: जीत ऄप + जय: = ऄपजय: हारना युद्धे ििक्तहीनस्य ऄपजय: भवित ।
गछछित जाता है ऄनु + गछछित = ऄनुगछछित पीछे जाता है ििष्य: गुरुम् ऄनुगछछाित ।
गछछित जाता है ऄव + गछछित = ऄवगछछित जानता है छात्र: संस्कृ तम् ऄवगछछित ।
गछछित जाता है िनर् + गछछित = िनगयछछित िनकलता है गङ्गा िहमालयात् िनगयछछित ।
जन जन जन िनजयन जन रिहत भाग्यनगरे िनजयन - प्रदेि: नािस्त ।
धन धन धन िनधयन धन रिहत ग्रामे एक: िनधयन: ऄिस्त ।
हरित चुराता है िव + हरित = िवहरित घूमता है बालक: ईद्याने िवहरित ।
भाग भाग भाग िवभाग
कण्ठम् कण्ठ अ + कण्ठम् = अकण्ठम् गले तक बालक: अकण्ठम् खादित ।
गमनम् जाना गमनम् अगमनम् अना सूयस्य य अगमनम् कदा भवित ?
47
KENDRIYA VIDYAALY NO - 1 UPPAL KVS ( RO ) HYDERABAD CLASS - 9 SANSKRIT STUDENT SUPPORT MATERIAL - 2020 - 2021 ( NEW CBSE PATTERN )

वास: वास िन + वास: = िनवास: रहने का स्थान मम िनवास: हैदराबाद नगरे ऄिस्त ।
वदित बोलता है प्रित + वदित = प्रितवदित ईत्तर देता है छात्र: प्रितवदित ।
गछछित जाता है ईप + गछछित = ईपगछछित समीप जाता है छात्र: गुरुम् ईपगछछित ।
सगय: भाग ईपसगय:
पदम् 1 2 3 4 5
प्र ऄिध ऄप ऄनु ऄव
गछछित -- ऄिधगछछित ऄपगछछित ऄनुगछछित ऄवगछछित
6 7 8 9 10 11
िनर् िव अ ( अङ् ) िन प्रित ईप
िनगयछछित --- अगछछित --- प्रितगछछित ईपगछछित

पदम् 1 2 3 4 5
प्र ऄिध ऄप ऄनु ऄव
वसित / वास: प्रवास : ऄिधवसित --- ---- ----
6 7 8 9 10 11
िनर् िव अ ( अङ् ) िन प्रित ईप
*िनवायस: --- अवास: िनवास: -- ईपवास:
( वस्त्ररिहत: / गृहरिहत: ) ( गृहम् )

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11
ऄभ्यास: :-
प्र ऄिध ऄप ऄनु ऄव िनर् िव अ ( अङ् ) िन प्रित ईप
1) ईदाहरणमानुसत्ृ य ईपसगं योजियत्वा पदिनमायणम् कु रुत - ( प्रहाराहार - संहार - िवहार - पठरहारवत् )
यथा :- प्र + हार: = प्रहार: ,
प्र + कार: = प्रकार: ,
2) ऄध: प्रदत्त - ऄनुछछेदात् ईपसगययक्त
ु पदािन िचत्वा िलखत -
ऄनुछछेद: :-

48
KENDRIYA VIDYAALY NO - 1 UPPAL KVS ( RO ) HYDERABAD CLASS - 9 SANSKRIT STUDENT SUPPORT MATERIAL - 2020 - 2021 ( NEW CBSE PATTERN )

ईपसगययक्त
ु पदािन :-
3) परीक्षायाम् ईपसगय - प्रकृ ित ( मूल िब्द / धातु रूप ) िवभाग: करणीय: ।
यथा :- प्रयत्न: :- ...... + .................... िनपतित :- ...... + ....................
ऄनुसरित :- ...... + .................... ईपहसित :- ...... + ....................
ऄपकरोित :- ...... + .................... अजीवनम् :- ...... + ....................
*******************************************************************************************************************************************************
खण्ड: - ख ( SECTION - B ) पठठत ऄवबोधनम् - 15 ऄङ्का:
Q.NO. 8. प्रश्निनमायणम् । 5 ऄङ्का:
ऄधोिलिखत - वाक्येषु रे कािङ्कत - पदािन अधृत्य प्रदत्त - िवकल्पेभ्य: ईिचतं प्रश्नवाचकपदं िचत्वा प्रश्निनमायणम् कु रुत - 5
िववरणम् :- प्रदत्त - वाक्ये रे खािङ्कत - पदस्य ( िलङ्ग - िवभिक्त - वचन ) अधारे ण िुद्ध - प्रश्नवाचक - पदस्य चयनं करणीयम् ।
सूचना :- प्रश्निनमायणे प्रदत्त - िब्दरूपािण िलङ्ग - िवभिक्त - वचन - ऄनुसारम् एव भविन्द्त ।
यदद रे खािङ्कत - पदं िब्दरूपम् तर्मह तस्य पदस्य िलङ्ग - िवभिक्त - वचन - ऄनुसारम् “ दकम् ” िब्दरूपािण ऄनुप्रयुक्तािन भविन्द्त ।
प्रश्नवाचकपदािन । ( “ दकम् ” आित सवयनाम - िब्दस्य ित्रषु िलङ्गेषु रूपािण )
क) “ दकम् ” िवभिक्त: एकवचनम् िद्ववचनम् बहुवचनम्
पुंिलङ् ग - िब्दरूपािण - प्रथमा क: कौ के
िद्वतीया कम् कौ कान्
तृतीया के न काभ्याम् कै :
चतुथी कस्मै काभ्याम् के भ्य:
पञ्चमी कस्मात् काभ्याम् के भ्य:
षष्ठी कस्य कयो: के षाम्
सप्तमी किस्मन् कयो: के षु
***********************************************************************************************************************************************************
“ दकम् ” प्रथमा दकम् के कािन
नपुस ं किलङ् ग - िब्दरूपािण - िद्वतीया दकम् के कािन
* ( िेषं “ दकम् ” ( पुिं लङ् गवत् ) िब्दरूपािण भविन्द्त ।
***********************************************************************************************************************************************************
“ दकम् ” प्रथमा का के का:
स्त्रीिलङ् ग - िब्दरूपािण- िद्वतीया काम् के का:
49
KENDRIYA VIDYAALY NO - 1 UPPAL KVS ( RO ) HYDERABAD CLASS - 9 SANSKRIT STUDENT SUPPORT MATERIAL - 2020 - 2021 ( NEW CBSE PATTERN )

तृतीया कया काभ्याम् कािभ:

चतुथी कस्यै काभ्याम् काभ्य:
पञ्चमी कस्या: काभ्याम् काभ्य:
षष्ठी कस्या: कयो: कासाम्
सप्तमी कस्याम् कयो: कासु
****************************************************************************************************************************************
*
यदद रे खािङ्कत - पदम् िविेषणपदं तर्मह तस्य पदस्य िलङ्ग - िवभिक्त - वचन - ऄनुसारम् “ कीदृि ” िब्दरूपािण ऄनुप्रयुक्तािन भविन्द्त ।
ख) “ कीदृि ” प्रश्नवाचकपदस्य रूपािण ित्रषु िलङ् गेषु भविन्द्त । ईत्तरम् िविेषणपदं भवित । पश्याम: :-

( पुिं लङ् गे बालकवत् ) कीदृि: बालक: ? कीदृिौ बालकौ ? कीदृिा: बालका: ?

यथा :- पठरश्रमी छात्र: सफलतां प्राप्नोित । कीदृि: छात्र: सफलतां प्राप्नोित ?
पठरश्रिमणौ छात्रौ सफलतां प्राप्नुत: । कीदृिौ छात्रौ सफलतां प्राप्नुत: ?

पठरश्रिमण: छात्रा: सफलतां प्राप्नुविन्द्त । कीदृिा: छात्रा: सफलतां प्राप्नुविन्द्त ?

**************************************************************************************************
( नपुस
ं किलङ् गे पुष्पवत् ) कीदृिम् पुष्पम् ? कीदृिे पुष्पे ? कीदृिािन पुष्पािण ?
यथा :- ईद्याने सुन्द्दरम् पुष्पम् िोभते । ईद्याने कीदृिम् पुष्पम् िोभते ?

ईद्याने सुन्द्दरे पुष्पे िोभेते । ईद्याने कीदृिे पुष्पे िोभेते ?

ईद्याने सुन्द्दरािण पुष्पािण िोभन्द्ते । ईद्याने कीदृिािन पुष्पािण िोभन्द्ते ?

*************************************************************************************************
( स्त्रीिलङ् गे नदीवत् ) कीदृिी नदी ? कीदृश्यौ नद्यौ ? कीदृश्य: नद्य: ?
यथा :- बुिद्धमती बािलका िवचायय कायं करोित । कीदृिी बािलका िवचायय कायं करोित ?
बुिद्धमत्यौ बािलके िवचायय कायं कु रुतः । कीदृश्यौ बािलके िवचायय कायं कु रुतः ?

बुिद्धमत्यः बािलकाः िवचायय कायं कु वयिन्द्त । कीदृश्य: बािलकाः िवचायय कायं कु वयिन्द्त ?

50
KENDRIYA VIDYAALY NO - 1 UPPAL KVS ( RO ) HYDERABAD CLASS - 9 SANSKRIT STUDENT SUPPORT MATERIAL - 2020 - 2021 ( NEW CBSE PATTERN )

*************************************************************************************************
ग) सप्त - ककारा: :-
सूचना :- यदद रे खािङ्कत - पदम् स्थल / कारण / संख्या / िववरण ( धमय ) / समय - िब्दरूपम् तर्मह तस्य पदस्य स्थाने “ सप्तककाराणाम् ” ऄनुप्रयोग: भवित ।
ऄव्ययािन ऄथय: ईत्तरम् ( कथम् भवित )
1) कु त्र = कहााँ स्थलम् िद्वतीया / सप्तमी िवद्यालयम् / िवद्यालये
2) कु त: = कहााँ से स्थलम् पञ्चमी / मूलिब्दः + त: िवद्यालयात् / िवद्यालयत:
3) दकमथयम्= क्यों कारणम् चतुथी / मूलिब्दः + ऄथयम् धनाय / धनाथयम्
4) कित = दकतने संख्या द्वादि / ितम्
5) कथम् = कै सा िववरणम् तृतीया / िविेषणपदम् मौनेन / सुन्द्दरम् / सम्यक्
6) कदा = कब समय: प्रात: / मासे / रात्रौ
7) दकम् = क्या एकिस्मन् वाक्ये / प्रत्यक्षभाषणम् - “ ................ ” आित ।
यथा :- 1) छात्र: िवद्यालये पठित । ( सप्तमी ) छात्र: कु त्र पठित ?
छात्र: िवद्यालयं गछछित । ( िद्वतीया ) छात्र: कु त्र गछछित ? -

2) फलािन वृक्षात् / वृक्षत: पतिन्द्त । ( पञ्चमी / त: ) फलािन कु त: पतिन्द्त ?

3) श्रिमक: धनाय /धनाथयम् कायं करोित । ( चतुथी / ऄथयम् ) श्रिमक: दकमथं कायं करोित ?

4) कक्षायां पञ्चवत्रित् छात्रा: दृश्यन्द्ते । ( संख्या ) कक्षायां कित छात्रा: दृश्यन्द्ते ?

5) छात्र: कार्-यानेन िवद्यालयं अगछछित । ( तृतीया ) छात्र: कथं िवद्यालयं अगछछित ?

बाहुबली आित चलिचत्रं सम्यक् ऄिस्त । ( िविेषणपदं ) “ बाहुबली ” आित चलिचत्रं कथम् ऄिस्त ?

6) कोदकल: वसन्द्ते / वसन्द्त-काले कू जित । ( समय: ) कोदकल: कदा कू जित ?

7) स: “ आदानीम् ऄहं न गछछािम । ” आित ऄवदत् । ( प्रत्यक्षभाषणम् ) स: दकम् ऄवदत् ?

**********************************************************************************************************************************************************

51
KENDRIYA VIDYAALY NO - 1 UPPAL KVS ( RO ) HYDERABAD CLASS - 9 SANSKRIT STUDENT SUPPORT MATERIAL - 2020 - 2021 ( NEW CBSE PATTERN )

Q.NO.9. मेलनं कु रुत । ( समानाथयिब्दै: / िविेषण - िविेष्यिब्दै: सह ) 4 ऄङ्का:

9. ऄधोिलिखत - वाक्येषु रे खािङ्कत - पदानाम् प्रसङ्गानुकूलम् ईिचताथं िचनुत - ( के वलं प्रश्नचतुष्टयम् ) 1x4=4
1. तत्र स्वणयमय: प्रासाद: वतयते । भवनम् / वनम् / नगरम्
2. नादिन्द्त सस्यम् खलु वाठरवाहा: । वृक्षा: / भ्रमरा: / मेघा:
3. परोपकाराय सतां िवभूतय: । िगरय: / सम्पत्तय: / कवय:
4. बाल: के िलिभ: कालं यापायित । क्रीडािभ: / िमत्रै: / बािलकािभ:
5. जटायु: वैदह े ीं ददिय । लक्ष्मीम् / सीताम् / पृिथवीम्
ऄथवा
ऄभ्यासाथयम् :- िब्दानाम् िुद्धाथै : सह मेलयत - ( के वलं प्रश्नचतुष्टयम् ) 1x4=4
क = ईत्तरम् ख
पतगसत्तम: = ................. वारिध:
सेत:ु = ................. अतपे
िनदाघसमये = ................. पिक्षराज:
काक: = ................. हंस:
मराल: = ................. वायस:
***********************************************************************************************************************************
Q.NO.10. भािषकम् काययम् । 6 ऄङ्का:
10. भािषककायय - सम्बद्धानां प्रश्नानां समुिचतम् ईत्तरं िवकल्पेभ्य: िचनुत - ( के वलं प्रश्नषट्कम् ) 6 ऄङ्का:
भािषक - काययम् :-
* कतृप
य दम् / दक्रयापदम् दकम् ? राम: गछछित । कतृप
य दम् - राम: / दक्रयापदम् - गछछित ।
* िविेष्यपदम् / िविेषणपदं दकम् ? सुन्द्दरं वनम् । िविेषणपदम् - सुन्द्दरम् । िविेष्यपदम् - वनम् ।
* समानाथयकपदम् / िवलोमपदम् दकम् ? सन्द्तोष: = अनन्द्द: / सुखम् x दु:खम् ।

भािषक - प्रश्नानाम् ईत्तर - लेखनाय प्रदत्ते पाठाधाठरत - वाक्ये एव सहायकपदं भवित ।

तदाधारे ण ईत्तरं िलङ् ग - िवभिक्त - वचनानुसारं प्रदत्त - िवकल्पेभ्य: िचत्वा लेखनीयम् । “ प्रश्नपत्रे सवयत्र सहायकपदानुसारम् एव ईत्तरं लेखनीयं भवित ” ।
*******************************************************************************************************************************

52
KENDRIYA VIDYAALY NO - 1 UPPAL KVS ( RO ) HYDERABAD CLASS - 9 SANSKRIT STUDENT SUPPORT MATERIAL - 2020 - 2021 ( NEW CBSE PATTERN )

10. ऄधोिलिखत - वाक्येभ्य: भािषककाययसम्बद्धानां प्रश्नानां िनदेिानुसारं समुिचतम् ईत्तरं प्रदत्त - िवकल्पेभ्य: िचनुत - ( के वलं प्रश्नषट्कम् ) 1 x 6 = 6
पाठाधाठरतवाक्येभ्यः प्रश्नाः एवं भविन्द्त :-

(i) “ ” आत्यिस्मन् वाक्ये “ ” आित सवयनामपदं कस्मै प्रयुक्तम् ? (क) (ख) (ग)
( ii ) “ ” आत्यिस्मन् वाक्ये दक्रयापदं कक प्रयुक्तम् ? (क) (ख) (ग)
( iii ) “ ” आत्यिस्मन् वाक्ये िविेषणपदं ककम् ? (क) (ख) (ग)
( iv ) “ ” आत्यिस्मन् वाक्ये “ ” आित पदस्य िवलोमपदं दकम् ? (क) (ख) (ग)
(v) “ ” आत्यिस्मन् वाक्ये “ ” आित पदस्य पयाययपदं कक प्रयुक्तम् ? (क) (ख) (ग)
( vi ) “ ” आत्यिस्मन् वाक्ये कतृयपदं दकम् ऄिस्त ? (क) (ख) (ग)
( vii ) “ ” आत्यिस्मन् वाक्ये िविेष्यपदं कक प्रयुक्तम् ? (क) (ख) (ग)
( viii ) “ ” आत्यिस्मन् वाक्ये िविेषणपदं ककम् ? (क) (ख) (ग)

यथा :-
(i) “ प्रहर्मषता बािलका िनरामिप न लेभे ” आत्यिस्मन् वाक्ये दक्रयापदं दकम् ऄिस्त ? ( क ) बािलका ( ख ) लेभे ( ग ) िनरां
( ii ) “ भो निन्द्दिन ! तव कृ पया तु ऄहं धिनकः भिवष्यािम ” आत्यिस्मन् वाक्ये कतृप
य दं कक प्रयुक्तम् ? ( क ) ऄहं ( ख ) तव ( ग ) कृ पया
( iii ) “ ननु भूयो रक्ष्यािम क्रुद्धस्य ईपाध्यायस्य मुखम् ” आत्यिस्मन् वाक्ये िविेषणपदं ककम् ? ( क ) मुखम् ( ख ) ईपाध्यायस्य ( ग ) क्रुद्धस्य
( iv ) “ अरम्भगुवी क्षियणी क्रमेण लघ्वी पुरा वृिद्धमती च पश्चात् ” आत्यिस्मन् वाक्ये “ लघ्वी ” आित पदस्य िवलोमपदं दकम् ?
( क ) गुवी ( ख ) क्रमेण ( ग ) वृिद्धमती
(v) “ नादिन्द्त सस्यं खलु वाठरवाहाः ” आत्यिस्मन् वाक्ये “ मेघाः ” आित पदस्य पयाययपदं कक प्रयुक्तम् ? ( क ) सस्यं ( ख ) वाठरवाहाः ( ग ) ऄदिन्द्त
( vi ) “ ऄहमिस्म तपोदत्तः ” आत्यिस्मन् वाक्ये दक्रयापदं दकम् ऄिस्त ? ( क ) ऄहं ( ख ) ऄिस्म ( ग ) तपोदत्तः
( vii ) “जना बहुमूल्यािन वस्तूिन नाियिन्द्त ” आत्यिस्मन् वाक्ये िविेष्यपदं कक प्रयुक्तम् ? ( क ) जनाः ( ख ) बहुमूल्यािन ( ग ) वस्तूिन
( viii ) “ हािनस्तु तेषां िह सरोवराणां येषां मरालैः सह िवप्रयोगः ” आत्यिस्मन् वाक्ये “ नािः ” आित ऄथे कक पदम् ऄिस्त ?
( क ) तेषां ( ख ) हािनः ( ग ) मरालैः
53
KENDRIYA VIDYAALY NO - 1 UPPAL KVS ( RO ) HYDERABAD CLASS - 9 SANSKRIT STUDENT SUPPORT MATERIAL - 2020 - 2021 ( NEW CBSE PATTERN )

“ अ ” भाग: ( PART - 2 ) वणयनात्मका: प्रश्ना: 40 ऄङ्का:

खण्ड: - ग ( SECTION - C ) ऄपठठत - ऄवबोधनम् - 10 ऄङ्का:
Q.NO.11. ऄधोिलिखतं गद्यांिं पठठत्वा प्रदत्तप्रश्नानाम् ईत्तरािण संस्कृ तेन िलखत -
ऄिस्मन् प्रश्ने ऄपठठत - गद्यांिः दीयते | तदाधारे ण प्रश्नाः कथं भविन्द्त आित पश्यामः :-
80 – 100 िब्दपठरिमतः एकः ऄपठठत - गद्यांिः
प्रश्नप्रकाराः ऄङ्काश्च :-
(ऄ) एकपदेन ईत्तरत - ( के वलं प्रश्नद्वयम् ) 1 x2=2
(i) ?
( ii ) ?
( iii ) ?

(ब) पूणव
य ाक्येन ईत्तरत - ( के वलं प्रश्नद्वयम् ) 2x2=4
(i) ?
( ii ) ?
( iii ) ?

(स) ऄस्य ऄनुछछेदस्य कृ ते ईपयुक्तं िीषयकं संस्कृ तेन िलखत । 1

(द) यथािनदेिम् ईत्तरत - ( के वलं प्रश्नत्रयम् ) 1x3=3

(i) ‘ ’ आत्यस्य दक्रयापदस्य कतृप
य दं दकम् ऄिस्त ? (क) (ख) (ग)
( ii ) ‘ ’ ऄनयो: पदयो: िविेषणपदं दकम् ? (क) (ख) (ग)
( iii ) ‘ ’ आत्यस्य पदस्य क: पयायय: ऄत्र अगत: ? (क) (ख) (ग)
( iv ) ऄनुछछेदे “ ” आित पदस्य क: िवलोमिब्द: प्रयुक्त: ? (क) (ख) (ग)
54
KENDRIYA VIDYAALY NO - 1 UPPAL KVS ( RO ) HYDERABAD CLASS - 9 SANSKRIT STUDENT SUPPORT MATERIAL - 2020 - 2021 ( NEW CBSE PATTERN )

ऄभ्यासाथय ऄपठठत - ऄनुछछेदः :-

वतयमानकाले मानव: समस्यावते पिततोsिस्त । एकत्र देहस्य ऄनेके रोगा: , ऄन्द्यत्र मनस: िचन्द्ता: । काययवैफल्येन नैराश्यं भवित । जीवनिैल्या:
पठरवतयनं िवना मागायन्द्तरं नािस्त । व्यायामाभावात् िरीरस्य स्थौल्यं वधयते तारुण्यावस्थायां च मधुमेह: जायते । एतदेव व्यािध: ईछयते । अिधव्यािधभ्यां
पीिडतो मानव: िनरां न लभते । मानव: ऄतृप् त्या सदा िखद्यते । ऄत: यथाििक्त िारीरकश्रम: कत्तयव्य: । यत्र पद् भ्याम् गन्द्तुं िक्यते तत्र वाहनेन न
गन्द्तव्यम् । ऄलं श्रमिचन्द्तया । आदं िरीरं पोिषतमिप पािलतमिप च िोभते । स्वस्थिरीरे णैव मानव: सोत्साहं गृहस्थजीवनस्य सवयिवधानां समस्यानां
समाधाने कु िल: भवित । स: अध्याित्मकज्ञानमिप लभते । ईक्तञ्च - ‘ िरीरमाद्यं खलु धमयसाधनम् ’ ।
(ऄ) एकपदेन ईत्तरत - ( के वलं प्रश्नद्वयम् ) 1 x2=2
(i) कस्य ऄभावात् िरीरस्य स्थौल्यं वधयते ?
( ii ) मानव: कया सदा िखद्यते ?
( iii ) वतयमानकाले क: समस्यावते पिततोsिस्त ?
(ब) पूणव
य ाक्येन ईत्तरत - ( के वलं प्रश्नद्वयम् ) 2x2=4
(i) काययवैफल्येन कक भवित ?
( ii ) स्वस्थिरीरे णैव मानव: कासां समाधाने कु िल: भवित ?
( iii ) मानवै: यथाििक्त क: कतयव्य: ?
(स) ऄस्य ऄनुछछेदस्य कृ ते ईपयुक्तं िीषयकं संस्कृ तेन िलखत । 1
(द) यथािनदेिम् ईत्तरत - ( के वलं प्रश्नत्रयम् ) 1x3=3
(i) ‘ िखद्यते ’ आत्यस्य दक्रयापदस्य कतृयपदं दकम् ऄिस्त ? (क) सन्द्तोष: (ख) मानव: (ग) मधुमेह:
( ii ) ‘ पीिडत: मानव: ’ ऄनयो: पदयो: िविेषणपदं दकम् ? (क) पीिडत: (ख) मानव: (ग) नर:
( iii ) ‘ देहस्य ’ आत्यस्य पदस्य क: पयायय: ऄत्र अगत: ? (क) मानवस्य (ख) दु:खस्य (ग) िरीरस्य
( iv ) ऄनुछछेदे ‘ ऄिन्द्तमम् ’ पदस्य क: िवपययय: अगत: ? (क) ऄलम् (ख) अद्यम् (ग) आदम्
**********************************************************************************************************
ईत्तरािण :- 11. ( ऄ ) व्यायामस्य , ऄतृप्त्या , मानव: । ( ब ) ... नैराश्यम् ... । ... सोत्साहं गृहस्थजीवनस्य सवयिवधानां समस्यानां... । ... िारीठरकश्रम: ... ।
( स )‘ िरीरमाद्यं खलु धमयसाधनम् ’ / ..... । ( द ) मानव: , पीिडत: , िरीरस्य , अद्यम् ।
********************************************************************************************************************************************************
55
KENDRIYA VIDYAALY NO - 1 UPPAL KVS ( RO ) HYDERABAD CLASS - 9 SANSKRIT STUDENT SUPPORT MATERIAL - 2020 - 2021 ( NEW CBSE PATTERN )

Q.NO.11. ऄपठठत-गद्यांि: प्रश्ना: च –

I. एकपदेन ईत्तरत - ( के वलं प्रश्नद्वयम् ) 1x2=2
सूचना :- Q.NO.8. प्रश्निनमायण - ऄभ्यास: ऄत्र ईत्तरचयने सहायक: भवित ।
1. वाक्ये कतृय , कमय , दक्रयापदानुसारम् प्रश्नस्य समुिचतम् ईत्तरम् गद्यांिात् िचत्वा िलखत ।
II. पूणव
य ाक्येन ईत्तरत – ( के वलं प्रश्नद्वयम् ) 2x2=4
सूचना :- Q.NO.8. प्रश्निनमायण - ऄभ्यास: ऄत्र ईत्तरचयने सहायक: भवित ।
1. वाक्ये कतृय , कमय , दक्रयापदानुसारम् प्रश्नस्य समुिचतम् ईत्तरम् गद्यांिात् िचत्वा पूणयरूपेण िलखत ।
III. ऄस्य ऄनुछछेदस्य कृ ते ईिचतं िीषयकं संस्कृ तेन िलखत - ( िद्वित्रिब्दात्मक - िीषयकम् ) 1
( ऄनुछछेदात् िवषयाधाठरतम् “ समुिचतपदम् ” / वाक्यम् िलखत ।
IV. यथािनदेिम् ईत्तरत - ( भािषक - काययम् ) ( के वलं प्रश्नत्रयम् ) 1x3=3
सूचना :- Q.NO. 10 . ऄस्य प्रश्नस्य ईत्तरलेखने सहायक: भवित । प्रश्निनमायण - ऄभ्यास: ऄत्र ईत्तरचयने सहायक: भवित ।
****************************************************************************************************************************************************
ऄभ्यासाथयम् ऄपठठत - गद्यांि: :-
यद्यिप ऄिस्मन् संसारे बहिन वस्तूिन सिन्द्त , परं िवद्या एव सवयश्रेष्टं धनम् ऄिस्त । िवद्यया मानव: िवनयिील: भवित । िवनयात् ऄसौ पात्रतां
प्राप्नोित , पात्रत्वात् स: धनं प्राप्नोित । धनाद् धमं कृ त्वा एव स: सुखं लभते । सुप्रितिष्ठते कु ले समुत्पन्न: रूपयौवनसम्पन्न: जन: ऄिप यदद िवद्यया हीन:
भवित तदा समाजे स: सम्मानं न प्राप्नोित । िवद्यया एव स: सवयिवधं ज्ञानं प्राप्य अत्मन: समाजस्य च ईत्थानं करोित , लोके धनं कीर्तत च प्राप्नोित ।
िवद्या मानवस्य मातेव रक्षां करोित , िपतेव िहते िनयोजयित । िवद्या वस्तुत: कल्पलता िवद्यते । ऄन्द्यत् धनं व्यये कृ ते क्षयं प्राप्नोित , परं
िवद्याधनं व्यये कृ ते वधयते । ऄत: सत्यमेव ईक्तम् - “ िवद्याधनं सवयधनप्रधानम् ” आित ।
I. एकपदेन ईत्तरत - ( के वलं प्रश्नद्वयम् ) 1 x2=2
i. मानव: कथं िवनयिील: भवित ?
ii. मानव: कस्मात् पात्रतां प्राप्नोित ?
iii. िवद्याधनं कथं वधयते ?
II. पूणव
य ाक्येन ईत्तरत – ( के वलं प्रश्नद्वयम् ) 2x2=4
i. मानव: िवद्यया कयो: ईत्थानं करोित ?
ii. मानव: कदा सम्मानं न प्राप्नोित ?

56
KENDRIYA VIDYAALY NO - 1 UPPAL KVS ( RO ) HYDERABAD CLASS - 9 SANSKRIT STUDENT SUPPORT MATERIAL - 2020 - 2021 ( NEW CBSE PATTERN )

iii. िवद्या िपतेव कक करोित ?

III. ऄस्य ऄनुछछेदस्य कृ ते ईिचतं िीषयकं संस्कृ तेन िलखत - ( िद्वित्रिब्दात्मक - िीषयकम् ) 1
IV. यथािनदेिम् ईत्तरत - ( के वलं प्रश्नत्रयम् ) 1x3=3
i. ऄनुछछेदे “ दु:खम् ” आित पदस्य िवलोमपदं कक प्रयुक्तम् ?
क) धनं ख ) सुखं ग ) क्षयं
ii. “ लभते ” आित दक्रयापदस्य कतृयपदं दकम् ऄिस्त ?
क ) िवनयं ख ) िवद्या ग ) स:
iii. “ िवनयिील: ” आित िविेषणपदस्य िविेष्यपदं दकम् ऄिस्त ?
क ) मानव: ख ) समुत्पन्न: ग ) हीन:
iv. “ पात्रतां ” आित पदस्य पयाययपदं दकम् ऄिस्त ?
क ) योग्यताम् ख ) िवनयम् ग ) िमत्रताम्
********************************************************************************************************************************************************
खण्ड: - घ ( SECTION - D ) रचनात्मकं काययम् - 15 ऄङ्का:
Q.NO. 12. पत्रलेखनम् । 5 ऄङ्का:
पत्रपूरणाय ध्यातव्या: ऄंिा: :- स्थान , सम्बोधन , कतृप
य द , िविेषण , िविेष्य , दक्रयापदै: ऄन्द्यपदै: ( = पूरणपदै: ) च पत्रम् रचयत ।
ऄभ्यासाथयम् पत्रम् :-
िवद्यालयस्य नवमीकक्षायां प्रवेिाथं प्रधानाचायं प्रित िलिखते प्राथयनापत्रे मछजूषात: समुिचत - पदािन िचत्वा ठरक्तस्थानािन पूरयत - ½ x 10 = 5
मछजूषा :- सधन्द्यवादम् , ििष्य: , महोदया: , िवगते , नवमीकक्षायाम् , िनवेदनम् , भवतां , ईत्तीणय: , प्राथयये , जातम् ।
यमुनाछात्रावास: ,
हैदराबाद्त: ( स्थानम् )
20 / 12 / 2020
श्रीमन्द्त: प्रधानाचायय ( 1 ) .... महोदया: ! .... ( सम्बोधनपदम् )
सिवनयं ( 2 ) ... िनवेदनम् .... ( ऄन्द्यपदम् ) ऄिस्त यत् ऄहं ( 3 ) .... िवगते ..... ( िविेषणम् ) वषे घटके सरिस्थत
के न्द्रीय - िवद्यालयस्य ऄष्टमीकक्षायां प्रथम - स्थाने ( 4 ) .... ईत्तीणय: ..... ( ऄन्द्यपदम् ) ऄभवम् । मम िपतु: स्थानान्द्तरणम् ऄत्र
( 5 ) .... जातम् .... ( दक्रयापदम् ) । ऄत: ( 6 ) ..... भवतां .... ( ऄन्द्यपदम् ) िवद्यालये ( 7 ) ..... नवमीकक्षायाम् .... ( ऄन्द्यपदम् ) प्रवेिं

57
KENDRIYA VIDYAALY NO - 1 UPPAL KVS ( RO ) HYDERABAD CLASS - 9 SANSKRIT STUDENT SUPPORT MATERIAL - 2020 - 2021 ( NEW CBSE PATTERN )

दत्वा मां ऄनुगृह्णातु आित ( 8 ) ... प्राथयये ..... ( दक्रयापदम् ) ।

( 9 ) ... सधन्द्यवादम् ...... ( ऄन्द्यपदम् )
भवताम् अज्ञाकारी ( 10 ) ..... ििष्य: ...... ( कतृयपदम् - लेखक: )
ईदय: ।
( ऄन्द्यपदम् = पूरणपदम् )
ऄथवा ( OR )
मछजूषाप्रदत्तपदानां साहाय्येन िनम्निलिखतं िवषयम् ऄिधकृ त्य पञ्चिभ: संस्कृ तवाक्यै: एकम् ऄनुछछेदं िलखत ।
“ भारतभूिम: ”

ऄस्माकम् , ऄयम् , देिः , भारतवषयम् , िहमालयात् , रामेश्वरपययन्द्तम् , नद्यः , गङ्गा , यमुना , गोदावरी-प्रभृतयः ,
मछजूषा
ऄत्र , कािी , प्रयागः , मथुरा , तीथयनगरािन , जाताः , ऄत्रैव , राम-कृ ष्ण-गौतमाः , ग्रामप्रधानः , कृ िषप्रधानः ।

********************************************************************************************************************************************************
Q.NO.13. िचत्रवणयनम् 5 ऄङ्का:

ऄधोदत्तं िचत्रं दृष्ट्वा मछजूषाया: सहायतया च संस्कृ तेन पञ्चवाक्यािन िलखत - 1 x 5= 5

पाठ्यिबन्द्दन
ू ां िववरणम् :-
ऄिस्मन् प्रश्ने ध्यातव्या: िवषया: :-
1. िचत्रे क: / का / दकम् ऄिस्त ? कौ / के / के स्त : ? के / का: / कािन सिन्द्त ?
ईत्तरािण :- बालक: / बािलका / पुष्पम् , बालकौ / बािलके / पुष्पे , बालका: / बािलका: / पुष्पािण

( एवं िचत्रे दृश्यमानानां पदानां कृ ते मछजूषात: प्रथमािवभिक्त - रूपािण ( कतृय पदािन ) िचत्वा िलखन्द्तु )

2. िचत्रे कतायर: ( कतृप

य दािन / प्रथमािवभिक्त पदािन ) कक कक कु वयिन्द्त ? ( मछजूषात: तािन दक्रयापदािन िचत्वा िलखन्द्तु । )
ईत्तरािण :- कतृप
य दस्य वचनानुसारम् दक्रयापदािन िलखन्द्तु । यथा :- क्रीडित / सिन्द्त / िवकसिन्द्त ।
एवं कतृय - दक्रयापदानाम् ज्ञानं भवित । सरलवाक्य - िनमायणाथयम् कतृय - दक्रयापदानाम् ज्ञानं अवश्यकम् । पश्याम: वाक्यरचनाम् -

58
KENDRIYA VIDYAALY NO - 1 UPPAL KVS ( RO ) HYDERABAD CLASS - 9 SANSKRIT STUDENT SUPPORT MATERIAL - 2020 - 2021 ( NEW CBSE PATTERN )

वाक्यम्
कतृप
य दम् दक्रयापदम्
बालक: / बालकौ / बालका: पठित / पठत: / पठिन्द्त
आदानीं दक्रयापदस्य अधारेण प्रश्ना: - यथा :- बालक: कु त्र क्रीडित ? बालक: ईद्याने क्रीडित ।
बालक: कै : सह क्रीडित ? बालक: िमत्रै: सह क्रीडित ।
3. एवं सन्द्दभायनस
ु ारं प्रश्नकरणेन ईत्तरािण िमलिन्द्त ।
िनयम: :- * प्रत्येकिस्मन् वाक्ये कतृप
य दस्य ( 1 प्रथमा िवभिक्तम् सूचयित ।) वचनानुसारम् दक्रयापदस्य ( “ k ” दक्रयापदम् सूचयित । ) वचनम् भवतु ।
यथा :- स: िलखित । त्वं िलखिस । ऄहं िलखािम ।
आदानीं सरल - पदानाम् अधारे ण कथं िचत्राधाठरत - वाक्यिनमायणम् भवित ? आित जानीम: -

यथा :- वाक्य - िनमायणाय ऄध: प्रदत्त - प्राथिमकस्तर - तािलकां दृष्ट्वा ऄध: प्रदत्त िचत्रम् दृष्ट्वा च िचत्रवणयन - वाक्यािन रचयाम -

मछजूषा :- बालका: ,वृक्षा: , ईद्यानम् , मिहलािभ: , दोलायाम् ,

चलिन्द्त , व्यायामं , ईत्साहेन , पश्यित , सुन्द्दरम् ।

ईदाहरण - वाक्यािन िचत्र - वणयन - वाक्यािन

1. आदं ...........6………… िचत्रम् ऄिस्त । 1) आदं ईद्यानस्य / िवद्यालयस्य िचत्रम् ऄिस्त ।

2. ऄिस्मन् िचत्रे .......1....... .......k…. । 2) ऄिस्मन् िचत्रे बालका: क्रीडिन्द्त / पठिन्द्त ।

3. .....6...... समीपे / ऄध: / ईपठर ...1... ....k. । 3) वृक्षस्य ईपठर पुष्पािण दृश्यन्द्ते / सिन्द्त ।

4. ....7.... ....1..... ...k….. । 4) मागे जना: भ्रमिन्द्त ।

5. आदं िचत्रं सुन्द्दरम् ऄिस्त । 5) आदं िचत्रं सुन्द्दरम् ऄिस्त ।

59
KENDRIYA VIDYAALY NO - 1 UPPAL KVS ( RO ) HYDERABAD CLASS - 9 SANSKRIT STUDENT SUPPORT MATERIAL - 2020 - 2021 ( NEW CBSE PATTERN )

** दक्रयापदािन - K:- एक ददखता है - दृश्यते, दो ददखते हैं - दृश्येत,े ऄनेक ददखते हैं - दृश्यन्द्ते ।

यथा :- ऄिस्मन् िचत्रे वृक्ष: दृश्यते / वृक्षौ दृश्येते / वृक्षा: दृश्यन्द्ते । OR

ऄिस्मन् िचत्रे वृक्ष: ऄिस्त / वृक्षौ स्त: / वृक्षा: सिन्द्त ।
**********************************************************************************************************************************

Q.13. ऄभ्यासाथयम् िचत्रम् - ऄध: दत्तं िचत्रं दृष्ट्वा मछजूषाया: सहायतया संस्कृ तेन पञ्च वाक्यािन िलखत - 1x5 =5
1. मछजूषायां प्रदत्त-पदानां िवभाग: / ज्ञानम् :-
प्रथमा-िवभिक्त-पदािन ऄन्द्यपदािन दक्रयापदािन
पवयता: ( 1 ) अकािे ( सप्तमी = में ) गछछत: ( k )
वृक्षा: (1) ईत्पतिन्द्त ( k )
खगा: ( 1 ) ईदेित (k)
सूय:य (1) सिन्द्त (k)
गृहािण ( 1 )

मछजूषा:- पवयता: , वृक्षा: , खगा: , गृहािण , पुष्पािण , गछछत: , ईन्नता: , अकािे , सूय:य , ईत्पतिन्द्त , ईदेित , सिन्द्त ।
आदानीं मछजूषापदानाम् अधारे ण / िवभागेन ईपठर दत्तस्य िचत्रस्य वणयनम् कु मय: -
आदानीम् तािलकाधारे ण वाक्यािन रचयाम - *
1. आदं .........6……… िचत्रम् ऄिस्त । 1) आदं पवयतीयस्थलस्य िचत्रम् ऄिस्त ।
2. ऄिस्मन् िचत्रे .......1....... .......k…. । 2) ऄिस्मन् िचत्रे ईन्नता: पवयता: सिन्द्त / दृश्यन्द्ते ।
3. .....6......समीपे/ऄध:/ईपठर....1.... ....k….। 3) पवयतस्य समीपे गृहािण दृश्यन्द्ते / सिन्द्त ।
4. ....7.... ....1..... ...k…..। 4) अकािे सूय:य ईदेित / दृश्यते ।
5. .... 7 .... ..... 1........... ......k…….. । 5) अकािे खगा: ईत्पतिन्द्त ।
6. आदं िचत्रम् सुन्द्दरम् ऄिस्त । 6. आदं िचत्रम् सुन्द्दरम् ऄिस्त ।

60
KENDRIYA VIDYAALY NO - 1 UPPAL KVS ( RO ) HYDERABAD CLASS - 9 SANSKRIT STUDENT SUPPORT MATERIAL - 2020 - 2021 ( NEW CBSE PATTERN )

Q.NO.13. ऄधः प्रदत्तं िचत्रं दृष्ट्वा मछजूषायां प्रदत्तिब्द - सहायतयापञ्च वाक्यािन संस्कृ तेन िलखत- 1x5=5
1. एतत् जन्द्ति ु ालायाः िचत्रम् ऄिस्त ।
2. ऄत्र पञ्जरे वसहः , गण्डकः , मयूरः , हठरणः ,
ईष्ट्रग्रीवः आत्यादयः ऄनेके जन्द्तवः दृश्यन्द्ते ।
3. दियकाः आतस्ततः भ्रमिन्द्त ।
4. पुरूषः मिहला च बालैः सह जन्द्तन ू ् पश्यिन्द्त ।
5. सवे बालाः तान् जन्द्तन ू ् दृष्ट्वा प्रसीदिन्द्त ।

मछजूषा- पञ्जरे , आतस्ततः , ऄनेके , पश्यिन्द्त , जन्द्ति

ु ालायाः , दृश्यन्द्ते , प्रसीदिन्द्त , जन्द्तवः , गण्डकः , मयूरः , पुरूषः , ईष्ट्रग्रीवः ,
मिहला , सह , दियकाः , बालाः , वसहः ।

Q.No.13 िचत्रवणयनम् & 1 4. ऄनुवाद: । ऄभ्यासाथयम् - िचत्रवणयनम् ऄनुवाद: च ।

िचत्रवणयनाय वाक्यप्रारूपम् :-
1) आदं ..... 6 ...... िचत्रम् ऄिस्त ।
2) ऄिस्मन् िचत्रे ......1...... ......k…. ।
3) .....6.... समीपे / ऄध: / ईपठर ....1.... ....k…. ।
4) ....7.... ....1..... ...k….. ।
5) आदं िचत्रं ............ मनोहरम् / सुन्द्दरम् ऄिस्त ।

आदानीं मछजूषापदानाम् अधारे ण ईपठर दत्तस्य िचत्रस्य वणयनम् वाक्यप्रारूपानुसारम् कु मय: । ( प्रथमं िहन्द्दी वाकयािन िलखाम: तत: संस्कृ तेन ऄनुवादं कु मय: ।

मछजूषा :- िवपिण: , िाकािन , मिहला , जन: , क्रीणाित , क्रीणिन्द्त , क्रेतार: , िवक्रेतार: , गृञ्जनम् , रक्तफलम् , दृश्यन्द्ते , अपणम् ।

61
KENDRIYA VIDYAALY NO - 1 UPPAL KVS ( RO ) HYDERABAD CLASS - 9 SANSKRIT STUDENT SUPPORT MATERIAL - 2020 - 2021 ( NEW CBSE PATTERN )

ऄनुवाद: :- िहन्द्दी वाक्य :- संस्कृ तेन ऄनुवाद : :-

1) यह बाजार का िचत्र है । 1. आदं िवपणे: िचत्रम् ऄिस्त ।
2) आस िचत्र में सिब्जयां ददखती हैं । ` 2. ऄिस्मन् िचत्रे िाकािन दृश्यन्द्ते । ( दृश्यते / दृश्येते / दृश्यन्द्ते । )
3) सब्जी दुकान के पास लोग सब्जी खरीदते हैं । 3. िाक - अपण्स्य समीपे जना: िाकािन क्रीणिन्द्त ।
4) आस िचत्र में मिहला सब्जी खरीद ने अइ । 4. ऄिस्मन् िचत्रे मिहला िाकािन क्रेतुम् अगता ।
5) यह िचत्र बहुत सुन्द्दर है । 5. आदं िचत्रम् सुन्द्दरम् ऄिस्त ।
6) यहां बेचने वाला सब्जी खरीदने वाले से बात करता है । 6. ऄत्र िवक्रेता िाक - क्रेतृिभः सह भाषणं करोित ।
7) यहां टमाटर , गाजर अलू अदद सिब्जयां ददखती हैं । 7. ऄत्र रक्तफलािन , गृञ्जनम् , अलुकम् अदीिन िाकािन दृश्यन्द्ते ।
रचनात्मक - काययम् :- ऄभ्यासाथयम् ऄभ्यासवान् भव – 2 अधाठरतािन िचत्रािण ।
1. ऄध: प्रदत्तं िचत्रं दृष्ट्वा मछजूषायां प्रदत्तिब्दानां सहायतया पञ्चवाक्यािन संस्कृ तेन िलखत - 1×5=5
ईदाहरणवाक्यािन :-
1. ऄत्र रक्षाबन्द्धन - पवयण: अयोजनं भवित ।
2. भिगनी ऄग्रजस्य मिणबन्द्धे रक्षासूत्रं बध्नाित ।
3. तस्या: ऄनुज: ऄिप स्वक्रमस्य प्रतीक्षां करोित ।
4. भिगनी ऄग्रजस्य ऄनुजस्यािप मिणबन्द्धे रक्षासूत्रं बद्ध्वा िमष्टान्नम्
खादयित ।
5. तान् दृष्ट्वा मातािपतरौ प्रसन्नौ स्त: ।

मछजूषा - ( ऄग्रजस्य , ऄनुजस्य , भिगनी , स्वक्रमस्य , रक्षाबन्द्धनम् , रक्षासूत्रम् , करोित , कठरष्यित , मिणबन्द्धे , िमष्टान्नम् , ऄन्द्यम् , पश्चात् ,
पश्यित , प्रसन्नौ , मातािपतरौ , रूष्ट्वा , प्रसन्न: , पवयण: , बध्नाित )

62
KENDRIYA VIDYAALY NO - 1 UPPAL KVS ( RO ) HYDERABAD CLASS - 9 SANSKRIT STUDENT SUPPORT MATERIAL - 2020 - 2021 ( NEW CBSE PATTERN )

2. ऄध: प्रदत्तं िचत्रं दृष्ट्वा मछजूषायां प्रदत्तिब्दानां सहायतया पञ्चवाक्यािन संस्कृ तेन िलखत - 1×5=5
मछजूषा - पद - सहायतया ठरक्तस्थानािन पूरयत -
1. आदं जलप्लावनस्य ---------------------------- ऄिस्त ।
2. ऄत्र एक: सैिनक: वृद्धस्य ---------------------- करोित ।
3. ऄत्र छददषु ऄनेके ---------------------------- सिन्द्त ।
4. सैिनका: ईदग्रिवमानात् ------------------------- पातयिन्द्त ।
5. ऄत्र एका मिहला लिम्बतसोपानम् ------------------- ।

मछजूषा :- ( ईदग्रिवमानम् , सैिनक: , भोजनपुटकािन , जलौघपीिडता: , वृद्धस्य , लिम्बतसोपाने , अरोहित , पातयिन्द्त , सहायताम् ,
छददषु , ईत्थापयिन्द्त , िचत्रम् )

***************************************************************************************************************************************************************
Q.NO.14. ऄनुवादः 5 ऄङ्का:
ऄधोिलिखतािन वाकयािन संस्कृ तभाषया ऄनूद्य िलखत - ( के वलं वाक्यपञ्चकम् ) 1x5=5
पाठ्यिबन्द्दन
ू ां िववरणम् :-
िहन्द्दी / English भाषाया: वाक्यािन संस्कृ तेन ऄनूद्य लेखनाय अवश्यक - पदानाम् ऄभ्यासं कु मय: -

I . वाक्यम् :- ( सवयनाम - तािलका , दक्रयापदािन च )

कतृप य दािन दक्रयापदािन
एकवचनम् िद्ववचनम् बहुवचनम् पुरुष: एकवचनम् िद्ववचनम् बहुवचनम्
वह वे दोनों वे सब प्रथम .... है / is .... हैं / are ... हैं /are
स: = HE तौ ते प्रथम पठित पठत: पठिन्द्त
सा = SHE ते ता: िलखित िलखत: िलखिन्द्त
तत् = THAT ते तािन पतित पतत: पतिन्द्त
*********************************************************************************************
63
KENDRIYA VIDYAALY NO - 1 UPPAL KVS ( RO ) HYDERABAD CLASS - 9 SANSKRIT STUDENT SUPPORT MATERIAL - 2020 - 2021 ( NEW CBSE PATTERN )

तुम तुम दोनों तुम सब मध्यम .. हो / are .. हो / are .. हो / are

त्वम् = YOU युवाम् यूयम् मध्यम गछछिस गछछथ: गछछथ
*********************************************************************************************
मैं = I हम दोनों हम सब ईत्तम .. हं / am .. हैं / are ..हैं / are
ऄहम् अवाम् वयम् ईत्तम पश्यािम पश्याव: पश्याम:
********************************************************************************************
वाक्यरचनायां दक्रयापदं कतृप
य दस्य पुरुष - वचन - ऄनुसारं लेखनीयम् ।
ऄभ्यास: :- 1. वह खाता है । 1. ............. .................... । ( खाद् )
प्रथमपुरुषे ( पुं ) 2. वे दोनों दौडते हैं । 2. ............. .................... । ( धाव् )
3. वे सब लाते हैं । 3. ……….. ………..…... । ( अ + नी )
*******************************************************************************************
( स्त्री ) 4. वह गाती है । 4. .............. ....................... । ( गै / गाय् )
5. वे दोनों देखती हैं । 5. .............. ...................... । ( दृि् / पश्य् )
6. वे सब पीती हैं । 6. .............. ...................... । ( पा / िपब् )
*******************************************************************************************
*
7. वह िगरता है । 1. ............. .................... । ( पत् )
( नपुं ) 8. वे दोनों िखलते हैं । 2. ............. .................... । ( िवकस् )
9. वे सब हैं । 3. ……….. ………..…... । ( ऄस् )
******************************************************************************************
मध्यमपुरुषे 10. तुम तोडते हो । 10. ............ ..................... । ( त्रोटय )
11. तुम दोनों याद करते हो । 11. ............ ..................... । ( स्मृ = स्मर )
12. तुम सब बोलते हो । 12. ............ ..................... । ( वद् )
******************************************************************************************
ईत्तमपुरुषे 13. मैं सीञ्चता हं । 13. ............. ...................... । ( िसञ्च )
14. हम दोनों हसते हैं । 14. ............. ...................... । ( हस् )
15. हम सब बनाते हैं । 15. ............. ...................... । ( रचय )
********************************************************************************************************************************************************

*
64
KENDRIYA VIDYAALY NO - 1 UPPAL KVS ( RO ) HYDERABAD CLASS - 9 SANSKRIT STUDENT SUPPORT MATERIAL - 2020 - 2021 ( NEW CBSE PATTERN )

वाक्यिवस्तार: :- ईपठर कतृय - दक्रयापदाभ्यां ऄनुवाद: कृ त: । आदानीं कतृय - ऄन्द्यकारकपद / ऄव्ययपद दक्रयापदै: ऄनुवादं कु मय: ।
यथा :- वह क्या खाता है ? वह खाना खाता है ।
स: कक खादित ? स: भोजनं खादित ।
*******************************************************************************************
ऄभ्यास: :- 1. वह फल खाता है । 1. ............. ................. .................... । ( खाद् )
प्रथमपुरुषे 2. वे दोनों बगीचे में दौडते हैं । 2. ............. ................. .................... । ( धाव् )
3. वे सब पानी लाते हैं । 3. ……….. .................. ………..…... । ( अ + नी )
*******************************************************************************************
( स्त्री ) 4. वह गीत गाती है । 4. .............. ................... .................... । ( गै / गाय् )
5. वे दोनों बन्द्दर को देखती हैं । 5. .............. ................... ................... । ( दृि् / पश्य् )
6. वे सब दूध पीती हैं । 6. .............. ................... ................... । ( पा / िपब् )
*******************************************************************************************
7. वह पेड से िगरता है । 1. ............. ................... .................... । ( पत् )
( नपुं ) 8. वे दोनों फू ल िखलते हैं । 2. ............. ................... .................... । ( िवकस् )
9. वे सब पुस्तक हैं । 3. ……….. ………..….. ………..…... । ( ऄस् )
*******************************************************************************************

मध्यम - पुरुषे 10. तुम पत्थर तोडते हो । 10. ............ .................... ..................... । ( त्रोटय )
11. तुम दोनों श्लोक याद करते हो । 11. ............ …………….. ..................... । ( स्मर )
12. तुम सब सत्य बोलते हो । 12. ............ ..................... ..................... । ( वद् )
*******************************************************************************************
ईत्तम - पुरुषे 13. मैं फू लों को सीञ्चता हं । 13. ............. ..................... .................... । ( िसञ्च )
14. हम दोनों घर में हसते हैं । 14. ............. ..................... ................... । ( हस् )
15. हम सब िचत्र बनाते हैं । 15. ............. ..................... ................... । ( रचय )
*******************************************************************************************************************************************************
* आदानीं कतृय Unit - ऄन्द्यकारकपद Unit / ऄव्ययपद Unit - दक्रया Unit पदै: ऄनुवादं कु मय: ।
* िहन्द्दी वाक्येषु मूलिब्दै: सह य: ऄथय: भवित , तस्य ( ऄथयस्य ) अधारे ण मूलिब्दे तस्याः िवभक् ते: प्रयोगः भवतु ।
*********************************************************************************************
65
KENDRIYA VIDYAALY NO - 1 UPPAL KVS ( RO ) HYDERABAD CLASS - 9 SANSKRIT STUDENT SUPPORT MATERIAL - 2020 - 2021 ( NEW CBSE PATTERN )

यथा :- Unit = मूलिब्द + ऄथय । बगीचे में = ईद्याने , पेड से = वृक्षात् , देव को = देवं , दोस्त के साथ = िमत्रेण सह ।
Unit = मूलधातु + पुरुष & वचनम् । जाता है = गछछित , खेलते हैं = क्रीडिन्द्त , पीता हं = िपबािम , बनाते हो = रचयिस ।
* ऄनुवादकरणाय - “ िहन्द्दी िवभिक्त के ऄथय ” तथा “ ऄकारान्द्त – पुवं ल्लग - प्रत्यय ”, “ ऄकारान्द्त - नपुस
ं कवलग-प्रत्यय ”
“ अकारान्द्त - स्त्रीवलग - प्रत्यय ” - तािलका: पठठत्वा / ज्ञात्वा संस्कृ तेन ऄनुवादं कु रुत ।
*********************************************************************************************
II िवभिक्त के ऄथय तथा संस्कृ त - “ ऄकारान्द्त - पुंवलग , ऄकारान्द्त - नपुस
ं कवलग - अकारान्द्त - स्त्रीवलग - प्रत्यया: :-
िवभिक्त: ऄथय: एकवचनम् एकवचनम् एकवचनम्
बालक पुष्प बािलका
प्रथमा = ने ---- : ऄम् अ
िद्वतीया = को TO म् म् अम्
तृतीया = से ,के साथ BY ,WITH एन एन ऄया
चतुथी = के िलए FOR अय अय अयै
पञ्चमी = से ( ऄलग ) FROM अत् अत् अया:
षष्ठी = का , की , के OF ऄस्य ऄस्य अया:
सप्तमी = में , पर IN /ON ए ए अयाम्
सम्बोधन प्रथमा = रे , ऄरे , हे O! हे ..... ऄ ! हे ..... ऄ ! हे.... ए !
***********************************************************************************************
ऄभ्यास: :- 1. हम दोनों देव को नमस्कार करते हैं । ( नम् ) ................. ..................... .............. ।
2. लडके गांव से अते हैं । ( अगछछ ) .................. ...................... ............. ।

3. छात्र खेल के मैदान में खेलते हैं । ( क्रीड् ) .................. ...................... .............. ।

4. हाथी िाखाओं को तोड़ता है । (त्रोटय ) .................. ....................... ............. ।

5. रमेि ऄपना जन्द्माददन मनाता है । (अयोजय) .................. ....................... .............. ।

6. तुम सब पढने के िलए कहां जाते हो ? ( गछछ ) .................. ....................... ............... ।

7. बच्चा कु त्ते से डरता है । ( िबभे ) ................... ....................... ............... ।

66
KENDRIYA VIDYAALY NO - 1 UPPAL KVS ( RO ) HYDERABAD CLASS - 9 SANSKRIT STUDENT SUPPORT MATERIAL - 2020 - 2021 ( NEW CBSE PATTERN )

III वलगानुसारम् िहन्द्दी - पदानाम् कृ ते संस्कृ त - मूलिब्दा: / पदाविल: :-

पुंवलग–पदािन नपुस
ं कवलग-पदािन स्रीवलग-पदािन
िहन्द्दी संस्कृ तम् िहन्द्दी संस्कृ तम् िहन्द्दी संस्कृ तम्
गांव ग्राम: बगीचा ईद्यानम् बाजार िवपिण
रास्ता मागय: पुस्तक पुस्तकम् लडकी बािलका
पेड वृक्ष: दुकान अपणम् िाखा िाखा
कु त्ता िुनक: / कु क्कु र: पेन कलमम्
छात्र छात्र: दूध दुग्धम्
हाथी गज: घर गृहम्
बन्द्दर वानर: सब्जी िाकम्

IV िवभिक्त: कारकिवभिक्त: ईपपदिवभिक्त:

V दक्रयापदािन :- 1. वाक्यिनमायणे कतृप

य दस्य पुरुष तथा वचन - ऄनुसारं दक्रयापदस्य प्रयोग: भवतु ।
2. वाक्यिवस्तारे दक्रयापदस्य अधारे ण कारकस्य ऄवबोध: भवतु ।
3. वाक्यिवस्तारे के षाञ्चन ऄव्यायानाम् / िब्दानाम् ( ईपपदिवभाक्ते : ) ऄवबोध: भवतु ।
4. दक्रयापदानाम् ऄवबोध: पञ्च - लकारे षु भवतु । Unit के ऄनुसार ऄनुवाद करें ।
*******************************************************************************************************************
धातु: = ऄथय: लट् लृट् लड् लोट् िविधिलड्
गम् = जाना गछछित गमीष्यित ऄगछछत् गछछतु गछछेत् * अ+गम्= अना अगछछित
दृि् = देखना पश्यित रक्ष्यित ऄपश्यत् पश्यतु पश्येत्
पा = पीना िपबित पास्यित ऄिपबत् िपबतु िपबेत्
स्था = ठहरना ितष्ठित स्थास्यित ऄितष्ठत् ितष्ठतु ितष्ठेत्
गै = गाना गायित गास्यित ऄगायत् गायतु गायेत्
67
KENDRIYA VIDYAALY NO - 1 UPPAL KVS ( RO ) HYDERABAD CLASS - 9 SANSKRIT STUDENT SUPPORT MATERIAL - 2020 - 2021 ( NEW CBSE PATTERN )

पत् = िगरना पतित पितष्यित ऄपतत् पततु पतेत्

नी = ले जाना नयित नेष्यित ऄनयत् नयतु नयेत्
*अ+नी = लाना अनयित
भ्रम् = घूमना भ्रमित भ्रिमष्यित ऄभ्रमत् भ्रमतु भ्रमेत्
कृ = करना * करोित , श्रु = सुनना * श्रुणोित * िक्लृ= सकना* िक्नोित

लट् - लकार: ( वतयमानकाल: ) :- ( unit के ऄनुसार ऄनुवाद करें )

1. लडका बगीचे में घूमता है । 2. तुम दोनों प्रितयोिगता में गाना गा रहे हो ।
बालक: ईद्याने भ्रमित । युवां प्रितयोिगतायां गीतं गायथ: ।
लृट् - लकार: ( भिवष्यत् काल: ) :-
1. क्या तुम मेरी मदद करोगे ? 2. हम सब चैना नहीं जाएंगे ।

कक त्वं मम सहयतां कठरष्यिस ? ............ ............... ......... ................... ।

लङ् - लकार: ( भूतकाल: ) :-
1. लडके कल िहर गए थे । बालका: ह्य: नगरम् ऄगछछन् ।
लोट् - लकार: ( अज्ञाथे ) :-
1. तुम पानी पीओ । त्वं जलं िपब ।
िविधवलङ् - लकार: ( = कामनाथे / चािहए )
1. हमें संस्कृ तव्याकरण पढना चािहए । वयं संस्कृ त - व्याकरणं पठे म ।
*************************************************************************************************************************
VI प्रत्ययान्द्त - दक्रयापदािन :- * ऄनुवादाय प्रत्ययान्द्त - दक्रयापदािन ऄिप अवश्यकािन भविन्द्त ।

1) तुमन
ु ् - प्रत्यय: ( = के िलए & िेष: - तुम् , तुमन्न
ु न्द्त - पदम् ऄव्ययम् आव प्रयुज्यते । )
यथा :- जाने के िलए = गन्द्तम
ु ् , पढने के िलए = पठठतुम् , सुनने के िलए = श्रोतुम् , करने के िलए = कतुम
य ् ।

68
KENDRIYA VIDYAALY NO - 1 UPPAL KVS ( RO ) HYDERABAD CLASS - 9 SANSKRIT STUDENT SUPPORT MATERIAL - 2020 - 2021 ( NEW CBSE PATTERN )

2) क्त - प्रत्यय: ( = भूतकालाथे & िेष: - त , क्तान्द्त - पदानाम् रूपािण ( िविेषणािन आव ) ित्रषु िलङ्गेषु भविन्द्त ।

यथा :- गइ ( स्त्री ) = गता , गया ( पुं ) = गत: , गया ( नपुं ) = गतम् । पठठत: / पठठता / पठठतम् ।
िलिखत: / .... / ...... ।
3) क्तवतु - प्रत्यय: ( = भूतकालाथे & िेष: - तवत् , क्तवत्वन्द्त - पदानाम् रूपािण ( िविेषणािन आव ) ित्रषु वलगेषु भविन्द्त ।

यथा :- गइ ( स्त्री ) = गतवती , गया ( पुं ) = गतवान् । गया ( नपुं ) = गतवत् नीतवान् / नीतवती / नीतवत्
िलिखतवान् / ......... / ........... ।
4) िक्तन् - प्र त्यय: ( = आ - कारान्द्त - स्त्रीवलग: िब्द: भवित & िेष: “ ित ” ( िस्रयाम् िक्तन् = स्त्रीिलङ्ग में िक्तन् प्रत्यय का प्रयोग होता है )

यथा :- मित: , नीित: , बुिद्ध: , गित: , भीित: , िािन्द्त: , धृित: .......

5) आन् - प्रत्यय: ( = युक्ताथे , & िेष: - आन् । गुण + आन् = गुिणन् :- गुणी / गुिणनौ / गुिणन: )
*******************************************************************
रूप-तािलका
धातु: = ऄथय: तुमन
ु =
् के िलए क्त = भूतकालाथे क्तवतु = भूतकालाथे
ऄव्यय पुंवल्लङ्गे स्त्रीिलङ्गे नपुस
ं किलङ्गे पुंवल्लङ्गे स्त्रीिलङ्गे नपुस
ं किलङ्गे
गम् = जाना गन्द्तम
ु ् गत: / गता / गतम् गतवान् / गतवती / गतवत्
दृि् = देखना रष्टु म् दृष्ट: / दृष्टा / दृष्टम् दृष्टवान् / दृष्टवती / दृष्टवत्
पा = पीना पातुम् पीत: / पीता / पीतम् पीतवान् / पीतवती / पीतवत्
स्था = ठहरना स्थातुम् िस्थत: / िस्थता / िस्थतम् िस्थतवान् / िस्थतवती / िस्थतवत्

नी = ले जाना नेतम
ु ् नीत: / नीता / नीतम् नीतवान् / नीतवती / नीतवत्
कृ = करना कतुम
य ् कृ त: / कृ ता / कृ तम् कृ तवान् / कृ तवती / कृ तवत्
श्रु = सुनना श्रोतुम् श्रुत: / श्रुता / श्रुतम् श्रुतवान् / श्रुतवती / श्रुतवत्

69
KENDRIYA VIDYAALY NO - 1 UPPAL KVS ( RO ) HYDERABAD CLASS - 9 SANSKRIT STUDENT SUPPORT MATERIAL - 2020 - 2021 ( NEW CBSE PATTERN )

* क्रीड् = खेलना खेलने के िलए - क्रीिडतुम् / क्रीडनाय , * पठ् = पढ़ना , पढ ने के िलए - पठठतुम् / पठनाय ।
यथा :- 1. मैं सत्य बोलना चाहता हं । ऄहं सत्यं वक्तु म् आछछािम ।
2. िपता बाजार गए थे । िपता िवपवण गतवान् ।
3. लड़की गाना सुनी थी । बािलका गीतं श्रुतवती ।
****************************************************************************************************************
ऄभ्यास: :- Q.NO.14. ईपयुयक्त -पाठ्यिबन्द्दन
ू ां अधारेण ऄधोिलिखतािन वाक्यािन संस्कृ तभाषया ऄनूद्य िलखत - ( के वलं वाक्यपञ्चकम् ) 1x5=5
ध्यातव्य-िवषया: :- िहन्द्दी वाक्ये कतृप
य दािन , िहन्द्दीिवभिक्त के ऄथय के साथ रहने वाले पदों में ऄथायनस
ु ार -
(See :- ईपठर II िवभिक्त के ऄथय तथा VI संस्कृ त - प्रत्यय - तािलका ) संस्कृ त - पदानां िनमायणं कृ त्वा साथयकवाक्यािन िलखत ।

पश्याम: तावत् - ईपयुक्त

य - िववरणानुसारम् ईदाहरणािन :-
1. लडके िवद्यालय को जाते हैं ।
बालका: िवद्यालयं गछछिन्द्त । ( जाते हैं Clue बहुवचनम् )
( लडके कतृप
य द :- प्रथमा - िवभक्तौ = बालका:
िवद्यालय को - कमयपदम् :- िद्वतीया - िवभक्तौ = िवद्यालयं
जाते हैं । दक्रयापदम् :- लट् , प्रथम - बहुवचने = गछछिन्द्त । )
एवं िहन्द्दी वाक्यानाम् ऄनुवाद: करणीय: ।
एवमेव ऄिस्मन् प्रश्ने िहन्द्दी पदानाम् अधारे ण संस्कृ तपदािन रचियत्वा साथयक - संस्कृ त - वाक्यािन रचयत -

2. लड़की घर से पानी लाती है ।

बािलका गृहात् जलम् अनयित ।
3. क्या मैं ऄन्द्दर अ सकता हं ?

दकम् ऄहम् ऄन्द्त: अगन्द्तम

ु ् िक्नोिम ?
4. वे सब पानी पीने के िलए वहां जाते हैं । -
ते जलं पातुम् तत्र गछछिन्द्त ।
70
KENDRIYA VIDYAALY NO - 1 UPPAL KVS ( RO ) HYDERABAD CLASS - 9 SANSKRIT STUDENT SUPPORT MATERIAL - 2020 - 2021 ( NEW CBSE PATTERN )

5. बादलों से पानी िगरता है ।

मेघभ्े य: जलं पतित ।
6. गंगा िहमालय से िनकलती है ।
गंगा िहमालयात् िनस्सरित ।
7. हम सब कल गांव को जाएंगे ।
वयं श्व: ग्रामं गिमष्याम: ।
ऄभ्यासाय :- ऄधोिलिखतािन वाक्यािन संस्कृ त - भाषया ऄनूद्य िलखत - ( के वलं वाक्य - पञ्चकम् :- 1x5=5

1. माता खाना पकाती है । 1. Mother cooks food .

2. हम सब संस्कृ त पढ़ते हैं । 2. We study Sanskrit .

3. कल िवद्यालय का ऄवकाि रहेगा । 3. Tomorrow the school will remain closed.

4. कल तुम कहां थे ? 4. Where were you yesterday .

5. तुम कल कलम से िलखो । 5. All of you must write with pen .

6. बच्चे कु त्ते से डरते हैं । 6. The Children scared of ( from ) dog .

7. क्या मैं ऄन्द्दर अउं ? 7. May I come in ?

************************************
ईत्तरािण :- 1. …………………………………………………………………………… ।
2. ........................................................................................................ ।
3. …………………………………………………………………………… ।
4. ........................................................................................................ ।
5. …………………………………………………………………………… ।
6. ........................................................................................................ ।
7. …………………………………………………………………………… ।

71
KENDRIYA VIDYAALY NO - 1 UPPAL KVS ( RO ) HYDERABAD CLASS - 9 SANSKRIT STUDENT SUPPORT MATERIAL - 2020 - 2021 ( NEW CBSE PATTERN )

ऄभ्यासाय :- वाक्यं कथं भवित ? आित प्रथमं पश्यामः :-

वाक्ये पदािन :-
कतृपय दािन ऄन्द्यिवभिक्त - पदािन दक्रयापदािन
प्रथम - वह वे दोनों वे सब पेड़ से = वृक्षात् कू दता है = कू दयित ।
पुरुष: स: तौ ते बाज़ार में = िवपणौ खरीदता है = क्रीणाित ।
सा ते ता: कक्षा में = कक्षायां पढ़ाता है = पाठयित ।
तत् ते तािन कहानी = कथां सुनाता है = श्रावयित ।
पाठ = पाठं याद करता है = स्मरित ।
खेत = क्षेत्रम् जोतता है = कषयित ।
मध्यम तुम तुम दोनों तुम सब भोजन = भोजनम् पकाते हो = पचिस ।
पुरुष: त्वं युवां यूयं बगीचे में = ईद्याने घूमते हो = भ्रमिस ।
काम = काययम् करते हो = करोिष ।
घर से = गृहात् अते हो = अगछछिस ।
ईत्तम मैं हम दोनों हम सब पुस्तकालय में = पुस्तकालये पढ़ता हं = पठािम ।
पुरुष: ऄहं अवां वयं खेल के मैदान में = क्रीडाक्षेत्रे खेलता हं = क्रीडािम ।

****************************************************************************************************
ऄधोिलिखतािन वाक्यािन संस्कृ तभाषया ऄनूद्य िलखत - ( के वलं वाक्यपञ्चकम् ) 1x5=5
कतृप
य दं ....... दक्रयापदं
( i) ईन्द्होंने कायय दकया । They did the work.
ते काययम् ऄकु वयन् / कृ तवन्द्तः . ( क्तवतु - भूतकाले )
(ii) तुम दोनों नगर जाओ । Both of you should go to city .
युवां नगरं गछछतं ( गम् - लोट् , म , िद्व ) गछछ गछछतं गछछत
(iii) अप लोग िोर न करें । You all should not make noise.
भवन्द्तः कोलाहलं न / मा कु वयन्द्तु / कु यु:य
यूयं कोलाहलं मा / न कु रुत .
( भवान् / भवन्द्तौ / भवन्द्तः / OR त्वं / युवां / यूयं )

72
KENDRIYA VIDYAALY NO - 1 UPPAL KVS ( RO ) HYDERABAD CLASS - 9 SANSKRIT STUDENT SUPPORT MATERIAL - 2020 - 2021 ( NEW CBSE PATTERN )

(iv) िचदकत्सक दवा देगा । Doctor will give the medicine.

िचदकत्सकः औषधं दास्यित .
(v) सैिनक देि की रक्षा करें गे । Soliders will protect the country.
सैिनका: देिस्य रक्षां कठरष्यिन्द्त .
(vi) िखलाडी खेलता है । A player plays.
क्रीडकः क्रीडित .
(vii) लडका जल लाया । A boy has brought the water.
बालकः जलं अनयत् / अनीतवान् . ( नी - नय् , अ + नी ( नय् ) -
( viii ) हम दोनों क्या देखें ? What we both have seen ?
अवां कक ऄपश्याव ?
*****************************************************************************************************************************************************
ऄभ्यास: : - Unit wise संस्कृ तेन ऄनुवादं कु रुत : -
1) तुम सब गांव के मिन्द्दर को जाते हैं । ......... .................. .................. .................. ।
2) क्या तुम दोनों बाहर जाते हो ? .......... .................. .................. ................... ।
3) मज़दूर पत्थर तोड़ते हैं । .................... ...................... .................. ।
4) हम लोग खाना खाते हैं । .................... ...................... .................... ।
5) वे दोनों िमत्र के साथ गांव जाते हैं । ................. ............. ......... .............. ........... ।
6) मैं कल गांव जाउंगा । .................. .............. ................ ................... ।
7) सब लोग खुि रहें । .................. .................. ..................... ।
एवं िहन्द्दी वाक्यानाम् ऄनुवाद: करणीय: । एवमेव ऄिस्मन् प्रश्ने िहन्द्दी पदानाम् अधारे ण संस्कृ तपदािन रचियत्वा साथयक - संस्कृ त - वाक्यािन रचयत -

1. लड़की घर से पानी लाती है । - बािलका गृहात् जलम् अनयित ।

2. क्या मैं ऄन्द्दर अ सकता हं ? - दकम् ऄहम् ऄन्द्त: अगन्द्तम

ु ् िक्नोिम ?
3. वे सब पानी पीने के िलए वहां जाते हैं ।- ते जलं पातुम् तत्र गछछिन्द्त ।

73
KENDRIYA VIDYAALY NO - 1 UPPAL KVS ( RO ) HYDERABAD CLASS - 9 SANSKRIT STUDENT SUPPORT MATERIAL - 2020 - 2021 ( NEW CBSE PATTERN )

4. बादलों से पानी िगरता है । - मेघभ्े य: जलं पतित ।

5. गंगा िहमालय से िनकलती है । - गंगा िहमालयात् िनस्सरित ।

6. हम सब कल गांव को जाएंगे । - वयं श्व: ग्रामं गिमष्याम: ।

ऄभ्यास: :- 1. ईद्यान में फू ल िखल रहे हैं ।
ईद्याने पुष्पािण िवकसिन्द्त ।
2. मेरे पास पांच फल हैं ।
मम समीपे पञ्च फलािन सिन्द्त ।
3. ददल्ली भारत की राजधानी है ।
ददल्ली भारतस्य राजधानी ऄिस्त ।
4. कल हम दोनों गोवा ( को ) गए थे ।
ह्य: अवां गोवां ऄगछाव ।
5. कृ पया तुम मेरे िलए पानी लाओ / ले जाओ ।
कृ पया त्वं मह्यम् / मदथं जलं अनय / नय ।
6. वह मेरे िलए पानी लाता है / लाओ / ले जाओ ।
स: मह्यम् / मदथं जलं अनयित / अनय / नय ।
7. ििनवार को मैं ईत्सव में जाउंगा ।
ििनवासरे ऄहं ईत्सवे / ईत्सव मध्ये गिमष्यािम ।
8. ऄब तुम्हें पढ़ना चािहए । / पढ़ो ।
आदानीम् त्वया पठनीयम् । / ( ऄथवा / OR )
आदानीम् त्वं पठे : । / पठ ।
9. क्या ऄब मैं तुम्हें धन दूं ?

कक ऄधुना ऄहं तुभ्यम् धनं यछछािन / यछछेयम् ?

******************************************************************************************************************************************************

74
KENDRIYA VIDYAALY NO - 1 UPPAL KVS ( RO ) HYDERABAD CLASS - 9 SANSKRIT STUDENT SUPPORT MATERIAL - 2020 - 2021 ( NEW CBSE PATTERN )

खण्ड: - ङ ( SECTION - E ) पठठत - ऄवबोधनम् 15 ऄङ्का:

खण्ड: - ङ ( SECTION - E ) पठठत - ऄवबोधनम् 15 ऄङ्का:
Q.NO. 11. - 6 Marks + ( ऄपठठत - गद्यांिः - एकपदेन ईत्तरत 2 Marks & पूणयवाक्येन 4 Marks )
Q.NO. 15 . - 3 Marks + ( पठठत - गद्यांि: - एकपदेन ईत्तरत 1 Mark & पूणव
य ाक्येन 2 Marks )
Q.NO. 16. - 3 Marks + ( पठठत - पद्यांिः - एकपदेन ईत्तरत 1 Mark & पूणव
य ाक्येन 2 Marks )
Q.NO. 17. - 3 Marks . ( पठठत - नाट्ांिः - एकपदेन ईत्तरत 1 Mark & पूणयवाक्येन 2 Marks )
TOTAL = 15 Marks .
ऄत्र प्रश्नेषु “ दकम् , कीदृि , तथा सप्त - ककारा: ” आत्येतभ्े य: एकं पदं िुद्ध - ईत्तरलेखनाय सहायकपदम् भवित ।
यथा :- कः भुिव पपात ? रावणः भुिव पपात । ( कः - रावणः )
************************************************************************************************************
* ईपठर Q.NO. 8 . प्रश्निनमायणे प्रदत्त - दकम् , कीदृि , सप्तककाराणाम् च पुनरावृित्तम् कु वयन्द्तु ।
* प्रश्नवाचकपदानाम् िलङ्ग , िवभिक्त , वचनानुसारम् एव ईत्तरं प्रदत्त - गद्य / पद्य / नाट्ांिभ्े यः िचत्वा लेखनीयिमित ऄवगछछन्द्तु ।
*************************************************************************************************************************************************************
Q.NO. 15 . - पठठत - गद्यांि: 3 ऄङ्काः
15. ऄधोिलिखतं गद्यांिं पठठत्वा प्रदत्त - प्रिनानाम् ईत्तरािण संस्कृ तेन िलखत - 3
प्रितिनवृित्तकाले स्वणयकाके न कक्षाभ्यन्द्तराित्तस्रो मछजूषा: तत्पुर: समुित्क्षप्ता: । लोभािवष्टा सा बृहत्तमां मछजूषां गृहीतवती । गृहमागत्य सा तर्मषता
यावद् मछजूषामुद ् घाटयित तावत्तस्यां भीषण: कृ ष्णसपो िवलोदकत: । लुब्धया बािलकया लोभस्य फलं प्राप्तम् । तदनन्द्तरं सा लोभं पययत्यजत् ।

(ऄ) एकपदेन ईत्तरत । ( के वलं प्रश्नद्वयम् ) ½x2=1

(i) कित मछजूषा: तत्पुर: समुित्क्षप्ता: ? ................
( ii ) सा कीदृिीम् मछजूषां गृहीतवती ? ............
( iii ) बािलकया कस्य फलं प्राप्तम् ? ..............
(ब) पूणयवाक्येन ईत्तरत । ( के वलं प्रश्नद्वयम् ) 1x2=2
(i) मछजूषायां बािलकया क: िवलोदकत: ? ...........

75
KENDRIYA VIDYAALY NO - 1 UPPAL KVS ( RO ) HYDERABAD CLASS - 9 SANSKRIT STUDENT SUPPORT MATERIAL - 2020 - 2021 ( NEW CBSE PATTERN )

( ii ) तदनन्द्तरं सा दकम् ऄत्यजत् ? ..........

( iii ) लोभािवष्टा सा कक गृहीतवती ? ...........
*********************************************************************************************************************************************************
Q.NO. 16 . - पठठत - पद्यांि: 3 ऄङ्काः
16. ऄधोिलिखतं पद्यांिं पठठत्वा प्रदत्त - प्रिनानाम् ईत्तरािण संस्कृ तेन िलखत - 3
वृत्तं यत्नेन संरक्षेद ् िवत्तमेित च याित च ।
ऄक्षीणो िवत्ततः क्षीणो वृत्ततस्तु हतो हतः
(ऄ) एकपदेन ईत्तरत - ( के वलं प्रश्नद्वयम् ) ½ x 2=1
(i) वृत्तं कथं रक्षेत् ?
( ii ) दकम् एित याित च ?
( iii ) कस्मात् क्षीणः ऄक्षीणः भवित ?
(ब) पूणयवाक्येन ईत्तरत - ( के वलं प्रश्नद्वयम् ) 1x2 =2
(i) कस्मात् हतः हतः भवित ?
( ii ) यत्नेन कक रक्षेत् ?
( iii ) कक िवत्तस्य गित: चञ्चला ऄिस्त ?
************************************************************************************************************************************************************
Q.NO. 17 . - पठठत - नाट्ांि: 3 ऄङ्काः
17. ऄधोिलिखतं नाट्ांिं पठठत्वा प्रदत्त - प्रिनानाम् ईत्तरािण संस्कृ तेन िलखत - 3
चन्द्दनः - ऄस्तु । गछछ । सिखिभः सह धमययात्रया अनिन्द्दता च भव । ऄहं सवयमिप पठरपालियष्यािम । ििवास्ते सन्द्तु पन्द्थानः । ( स्वगतम् ) मिल्लका तु
धमययात्रायै गता । ऄस्तु । दुग्धदोहनं कृ त्वा ततः स्वप्रातरािस्य प्रबन्द्धं कठरष्यािम । ( स्त्रीवेषं धृत्वा , दुग्धपात्रहस्तः निन्द्दन्द्याः समीपं गछछित )
ईमा - मातुलािन ! मातुलािन !
चन्द्दनः - ईमे ! ऄहं तु मातुलः । तव मातुलािन तु गङ्गास्नानाथं कािीं गता ऄिस्त । कथय ! कक ते िप्रयं करवािण ।
ऄ. एकपदेन ईत्तरत - ( प्रश्नद्वयम् ) ½x2=1
i) मिल्लका तु दकमथं गता ? ……………….

76
KENDRIYA VIDYAALY NO - 1 UPPAL KVS ( RO ) HYDERABAD CLASS - 9 SANSKRIT STUDENT SUPPORT MATERIAL - 2020 - 2021 ( NEW CBSE PATTERN )

ii) दुग्धदोहनं कृ त्वा ततः कस्य प्रबन्द्धं कठरष्यित ? ........................

iii ) मिल्लका धमययात्रया कीदृिी भवित ? ........................
ब. पूणव
य ाक्येन ईत्तरत - ( के वलं प्रश्नद्वयम् ) 1x2=2
i) मातुलािन ! मातुलािन ! आित ईमायाः वचनं श्रुत्वा चन्द्दनः कक वदित ? ..............
ii ) चन्द्दनः स्त्रीवेषं धृत्वा , दुग्धपात्रहस्तः कस्याः समीपं गछछित ? ..............
iii ) ईमा कां संबोधयित ? ..............
**************************************************************************************************************************************************************

Q.NO. 18. ऄन्द्वयः 2 ऄङ्काः

ऄधोिलिखत - एकस्य श्लोकस्य ऄन्द्वयये ठरक्तस्थानािन मछजूषाया: सहायतया पूरियत्वा पुन: िलखत - ½ x4=2

* प्रदत्त - श्लोकस्य पदछछेदम् कु वयन्द्तु । मछजूषा - पदानां िवभिक्तज्ञानम् अवश्यकम् ।

* तत: श्लोकस्य ऄन्द्वये ठरक्तस्थानेषु ऄथायनस
ु ारम् चत्वाठर पदािन िलखन्द्तु ।

ऄन्द्वय: = गद्यक्रम: ( Prose order :- कताय ( Subject प्रथमा - िवभिक्तपदम् ) कमय (Object िद्वतीया िवभिक्तपदम् ) दक्रया ( Verb )

ऄथायत् कतृय - पद ... दक्रया -पदयो: मध्ये - ऄथायनस

ु ारम् ऄन्द्यिवभिक्तपदािन / प्रसङ्गानुसारम् कतृयवाछयम् / कमयवाछयम् /
ऄव्ययपदािन / िविेषण - िविेष्य - पदािन भविन्द्त ।

77
KENDRIYA VIDYAALY NO - 1 UPPAL KVS ( RO ) HYDERABAD CLASS - 9 SANSKRIT STUDENT SUPPORT MATERIAL - 2020 - 2021 ( NEW CBSE PATTERN )

ऄत्र तािलकाया: अधारेण मछजूषायां प्रदत्त - पदानां िलङ्ग - िवभिक्त - वचन - अधारे ण ऄनुवादे ठरक्तस्थानािन पूरयन्द्तु ।
िवभिक्त के ऄथय तथा संस्कृ त-प्रत्यया:
िवभिक्त: ऄथय: एकवचनम् एकवचनम् एकवचनम्
बालक पुष्प बािलका
प्रथमा = ने ---- : ऄम् अ
िद्वतीया = को TO म् म् अम्
तृतीया = से , के साथ BY ,WITH एन एन ऄया
चतुथी = के िलए FOR अय अय अयै
पञ्चमी = से ( ऄलग ) FROM अत् अत् अया:
षष्ठी = का , की , के OF ऄस्य ऄस्य अया:
सप्तमी = में , पर IN /ON ए ए अयाम्
सम्बोधन
प्रथमा = रे , ऄरे , हे O! हे ..... ऄ ! हे ..... ऄ ! हे ..... ए !

वाक्यम् / ऄन्द्वय: :- कतृप

य दम् ....... ...... मध्ये - ऄन्द्यपदािन ........ सिन्द्ध - िवछछेद पदािन .......... ........... दक्रयापदम् ।

कतृप
य दम् = प्रथमािवभिक्तः / कमयपदम् = िद्वतीया िवभिक्त: / करणकारकपदम् = तृतीया िवभिक्त: /
सम्प्रदानकारकम् = चतुथी िवभिक्त: / ऄपादानकारकम् = पञ्चमी िवभिक्त: / सम्बन्द्धकारकम् = षष्ठी िवभिक्त: /
ऄिधकरणकारकम् = सप्तमी िवभिक्त: / सम्बोधनम् = संबोधनप्रथमा िव / ऄन्द्य - प्रत्ययान्द्त / िविेषण / िविेष्य /
ऄव्यय - अदद पदािन / दक्रयापदम् ।

यथा :- ऄध: प्रदत्त - तािलकाया: अधारे ण श्लोकस्य ऄन्द्वयलेखने कक करणीयम् आित पश्याम : - क्रम: / PROSE ORDER :-

78
KENDRIYA VIDYAALY NO - 1 UPPAL KVS ( RO ) HYDERABAD CLASS - 9 SANSKRIT STUDENT SUPPORT MATERIAL - 2020 - 2021 ( NEW CBSE PATTERN )

श्लोक: यत् प्रोक्तम् येन के नािप तस्य तत्त्वाथयिनणयय: ।

कतुं िकयो भवेद्यन े स िववेक आतीठरत: ॥
ऄन्द्वय: येन ....1......ऄिप यत्.....2...........तस्य ......3..........येन
कतुं िक्य: भवेत् ,स:.........4.............आित इठरत: ।
मछजूषा तत्त्वाथयिनणयय: , के न ,िववेक: ,प्रोक्तम् ।
पदछछेद: यत् प्रोक्तम् ( प्र+ईक्तम् ) येन के न + ऄिप तस्य तत्त्व + ऄथयिनणयय:
कतुं िकय: + भवेत् + येन स: + िववेक: आित + इठरत: ।
मछजूषा- प्रोक्तम् :- क्त - प्रत्ययान्द्तपदम् , नपुस
ं कवलगे एकवचनम् ( कमय / भाव वाछये कमयपदानुसारम् )
पद -
( यत्2 blank सहायक - पदम् cluewordin ऄन्द्वय ) दक्रयापदम्
ज्ञानम् :-
िववेक: :- (कमयवाछय कतृप
य दम् ,प्रथमा-एकवचनम् / िविेष्यपदम्
(स:4 blank cluewordin ऄन्द्वय )
के न :- ( कमयवाछये कतृप
य दम् ,तृतीयािवभिक्त-एकवचनपदम् (येन1 blank cluewordin ऄन्द्वय )
तत्त्वाथयिनणयय: ( कमयवाछये कमयपदम् ,प्रथमा-एकवचन - पदम् च )
( िक्य: 3 blank cluewordin ऄन्द्वय ) ( दक्रया )
ईत्तरािण 1 . के न 2. प्रोक्तम् 3. तत्त्वाथयिनणयय: 4. िववेक:

ध्यातव्यम् :- क) एवमेव ईपठर तािलकायां दर्मित - िविधना मछजूषा - पदिवभाग: यदद दक्रयते तर्मह ईत्तरलेखनं सरलं भवित ।
मछजूषा - पदज्ञानाय िनम्निवषया: ऄिप ध्यातव्या: :-
क) श्लोकाधाठरत - पदछछेदे िवद्यमानािन ऄिधकािन पदािन गद्यक्रमानुसारं ऄन्द्वये सिन्द्त ।
ख) ऄन्द्वये चत्वाठर ठरक्तस्थानािन सिन्द्त ।
ग) तेषु ठरक्तस्थानेषु मछजूषायां प्रदत्तािन पदािन िलङ्ग , िवभिक्त , वचन , िविेषण - िविेष्य ,
कतृय - वाछय , कमय - वाछय ऄथायनस
ु ारम् ज्ञात्वा ऄन्द्वयानुसारं ठरक्तस्थानािन पूरयत ।
ऄथवा ( OR )

79
KENDRIYA VIDYAALY NO - 1 UPPAL KVS ( RO ) HYDERABAD CLASS - 9 SANSKRIT STUDENT SUPPORT MATERIAL - 2020 - 2021 ( NEW CBSE PATTERN )

मछजूषाया: साहाय्येन श्लोकस्य भावाथे ठरक्तस्थानािन पूरियत्वा पुन: िलखत - ½ x4=2

श्लोक: :- गुणी गुणं वेित्त न वेित्त िनगुयणो , बली बलं वेित्त वेित्त िनबयल: ।

िपको वासन्द्तस्य गुणं न वायस: , करी च वसहस्य बलं न मूषक: ।।

भावाथय: :- गुणवान् जन: एव ..............1........... महत्त्वं जानाित । गुणहीन: गुणानां महत्त्वम् न ऄवगछछित ।
तथैव ...........2............. जन: बलस्य महत्त्वम् जानाित परन्द्तु दुबल
य : बलस्य महत्त्वम् न ऄवगछछित ।
वसन्द्त - ऊतो: महत्त्वम् कोदकल: एव सम्यक् ...........3........ िक्नोित न तु काक: । एवमेव गज: वसहस्य
.......4............. महत्त्वम् जानाित । मूषक: वसहस्य िौययम् ऄवगन्द्तम
ु ् न िक्नोित ।

मछजूषा :- ऄवगन्द्तम
ु ् , बलवान् , पराक्रमस्य , गुणानाम् ।

ईत्तरािण :- :- 1. गुणानाम् 2. बलवान् 3. ऄवगन्द्तम

ु ् 4. पराक्रमस्य ।

***************************************************************************************************************************************
ध्यातव्या: िवषया: :- क) श्लोके िवद्यमानानां पदानां पयायय - वाचक - पदानां ज्ञानम् अवश्यकम् भवित ।
ख) श्लोकस्य भावाथय: सरलसंस्कृ त - पदै: / व्यावहाठरक - पदै: भवित ।
ग) भावाथे ऄिप ईपठर दत्त - ऄन्द्वयस्य क्रमम् ऄिप स्मरन्द्तु / िचन्द्तयन्द्तु / जानन्द्तु ।
घ) ऄन्द्वय - भावाथययो: भेद: एक: एव ऄिस्त यत् :-
ऄन्द्वये तु श्लोकस्थ - पदािन एव ईपयुज्यन्द्ते , भावाथे तु श्लोकस्थ - पदानां समानाथयकपदािन प्रयुज्यन्द्ते ।
सूचना :- भावाथे मछजूषायां प्रदत्त - पदानां मूलिब्द / वलग / िवभिक्त / वचन अदद ज्ञानेन श्लोकस्थ - पदै: सह मेलियत्वा ठरक्तस्थानािन पूरयन्द्तु ।
*********************************************************************************************************************************************************
80
KENDRIYA VIDYAALY NO - 1 UPPAL KVS ( RO ) HYDERABAD CLASS - 9 SANSKRIT STUDENT SUPPORT MATERIAL - 2020 - 2021 ( NEW CBSE PATTERN )

Q.NO. 19. घटनाक्रमानुसारम् 4 ऄङ्काः

प्रत्येकस्य पाठस्य संस्कृ तभाषया / िहन्द्दी भाषया सारांिं िलिखत्वा ऄवगछछन्द्तु ।
19. ऄधोिलिखत - कथांिं समुिचत - क्रमेण िलखत - ½x8=4
i काकः तस्यै एकां मछजूषां ददाित ।
ii कवस्मिश्चत् ग्रामे िनधयना वृद्धा वसित स्म ।
iii बािलका काकस्य गृहं गछछित ।
iv तस्याः दुिहता िवनम्रा मनोहरा च असीत् ।
v काकः बािलकां स्वगृहम् अगन्द्तुं कथयित ।
vi माता सूयायतपे तण्डु लािन्निक्षप्य तेषां खगेभ्यः रक्षाथं बािलकाम् अददिित ।
vii तण्डु लान् खादन्द्तं काकं दृष्ट्वा बािलका रोददित ।
viii एकः सुवणयः काकः तण्डु लान् भक्षयित ।
**************************************************************************** आित िम् *******************************************************************

81
KENDRIYA VIDYAALY NO - 1 UPPAL KVS ( RO ) HYDERABAD CLASS - 9 SANSKRIT STUDENT SUPPORT MATERIAL - 2020 - 2021 ( NEW CBSE PATTERN )

िद्वतीय: पाठ: । “ स्वणयकाक: ” । ( सोने का कौअ )

खण्ड: - घ ( पठठत - ऄवबोधनम् )
1. पुरा कवस्मिश्चद् ग्रामे एका िनधयना वृद्धा स्त्री न्द्यवसत् । तस्याः च एका 1. ऄनुवाद: :- प्राचीन काल में दकसी गांव में एक िनधयन बूढ़ी स्त्री रहती थी ।
दुिहता िवनम्रा मनोहरा चासीत् । एकदा माता स्थाल्यां तण्डु लािन्निक्षप्य पुत्रीम् ईसकी एक िवनम्र और सुन्द्दर बेटी थी । एक बार माता ने थाली में चावलों
अदददेि - “ सूयायतपे तण्डु लान् खगेभ्यो रक्ष । ” दकिञ्चत्कालात् ऄनन्द्तरम् एको को रखकर पुत्री को अदेि ददया - “ सूयय की धूप में चावलों की पिक्षयों से
रक्षा करना ” कु छ समय के पश्चात एक ऄद्भुत कौअ ईड़कर ईसके पास अया ।
िविचत्रः काकः समुड्डीय तामुपाजगाम ( = तस्याः समीपम् अगछछत् । ) ।
Q.NO.15.
I. एकपदेन ईत्तरत – ( के वलं प्रश्नद्वयम् ) ½ x2=1 10. दुिहता तण्डु लान् के भ्य: रक्षित ? ........................
1. स्त्री कु त्र न्द्यवसत् ? ........................ 11. दकिञ्चत् कालादनन्द्तरं क: तामुपाजगाम ? ........................
2. स्त्री कीदृिी असीत् ? ........................ 12. कीदृि: काकः समुड्डीय तामुपाजगाम ? ........................
3. ग्रामे का न्द्यवसत् ? ........................ 13 . कदा एको िविचत्रः काकः समुड्डीय तामुपाजगाम ? ..............
4. का िवनम्रा असीत् ? ........................
5. का पुत्रीम् अदददेि ? ........................ II. पूणव
य ाक्येन ईत्तरत - ( के वलं प्रश्नद्वयम् ) 1x2=2
6. माता कु त्र तण्डु लान् िनिक्षपित ? ........................ 1. दुिहता कीदृिी असीत् ? ...............................
7. माता स्थाल्यां कान् िनिक्षपित ? ........................ 2. माताकक कृ त्वा पुत्रीम् अदददेि ? ...............................
8. दुिहता कु त्र तण्डु लान् खगेभ्य: रक्षित ? ........................ 3. माता पुत्रीं दकम् अदददेि ? ................................
9. दुिहता कान् खगेभ्य: रक्षित ? ........................ 4. दकिञ्चत् कालात् ऄनन्द्तरं दकम् ऄभवत् ? .....................

Q.NO. 9 1 x 4 = 4 & 10 - 1 x 6 = 6 िनदेिानुसारम् ईत्तरत - 15. “ मिहला ” आित पदस्य समानाथयकपदं ऄनुछछेदे कक पदं प्रयुक्तम् ? ........
1. “ न्द्यवसत् ” आित दक्रयापदस्य कतृयपदं दकम् ऄिस्त ? ....................... 16. “ पुत्री ” आित पदस्य समानाथयकपदं ऄनुछछेदे कक पदं प्रयुक्तम् ? .............
2. “ असीत् ” आित दक्रयापदस्य कतृयपदं दकम् ऄिस्त ? ...................... 17. “ िवनीता / सुन्द्दरी ” आित ऄथे ऄनुछछेदे कक पदं प्रयुक्तम् ? ..............
3. “ अदददेि ” आित दक्रयापदस्य कतृयपदं दकम् ऄिस्त ? ...................... 18. “ जननी / स्थापियत्वा ” आित ऄथे ऄनुछछेदे कक पदं प्रयुक्तम् ? ...........
4. “ वृद्धा ” आित कतृयपदस्य दक्रयापदं दकम् ऄिस्त ? ...................... 19. “ पिक्षभ्य: ” आित पदस्य समानाथयकपदं ऄनुछछेदे दकम् ऄिस्त ? ..........
82
KENDRIYA VIDYAALY NO - 1 UPPAL KVS ( RO ) HYDERABAD CLASS - 9 SANSKRIT STUDENT SUPPORT MATERIAL - 2020 - 2021 ( NEW CBSE PATTERN )

5. “ दुिहता ” आित कतृयपदस्य दक्रयापदं दकम् ऄिस्त ? ...................... 20. “ वायस: ” आित ऄथे ऄनुछछेदे कक पदं प्रयुक्तम् ? .....................
6. “ माता ” आित कतृयपदस्य दक्रयापदं दकम् ऄिस्त ? ....................... 21. “ आदानीं ” आित पदस्य िवलोमपदं ऄनुछछेदे दकम् ऄिस्त ? …………
7. “ स्त्री ” आित िविेष्यपदस्य िविेषणपदं दकम् ऄिस्त ? ..................... 22. “ नगरे ” आित पदस्य िवलोमपदं ऄनुछछेदे दकम् ऄिस्त ? …………
8. “ स्त्री ” आित िविेष्यपदस्य िविेषणपदं दकम् ऄिस्त ? ..................... 23. “ कन्द्या ” आित पदस्य िवलोमपदं ऄनुछछेदे दकम् ऄिस्त ? …………
9. “ दुिहता ” आित िविेष्यपदस्य िविेषणपदं दकम् ऄिस्त ? ................ 24. “ पुरुष: ” आित पदस्य िवलोमपदं ऄनुछछेदे दकम् ऄिस्त ? …………
10. “ काक: ” आित िविेष्यपदस्य िविेषणपदं दकम् ऄिस्त ? ............... 25. “ पुत्र: ” आित पदस्य िवलोमपदं ऄनुछछेदे दकम् ऄिस्त ? …………
11. “ एका / िनधयना / वृद्धा / ” आित िविेषणपदस्य िविेष्यपदं दकम् ऄिस्त ? ..... 26. “ िपता ” आित पदस्य िवलोमपदं ऄनुछछेदे दकम् ऄिस्त ? …………
12. “ एका / िवनम्रा / मनोहरा ” आित िविेषणपदस्य िविेष्यपदं दकम् ऄिस्त ? ... 27. “ चन्द्र ” आित पदस्य िवलोमपदं ऄनुछछेदे दकम् ऄिस्त ? …………
13. “ एका: / िविचत्र: ” आित िविेषणपदस्य िविेष्यपदं दकम् ऄिस्त ? ......... 28. “ कौमुद्याम् ” आित पदस्य िवलोमपदं ऄनुछछेदे दकम् ऄिस्त ? …………
14. “ प्राचीनकाले ” आित ऄथे ऄनुछछेदे कक पदं प्रयुक्तम् ? ............... 29. “ पिुभ्य: ” आित पदस्य िवलोमपदं ऄनुछछेदे दकम् ऄिस्त ? …………

ईत्तरािण :- I. ग्रामे , वृद्धा / िनधयना , वृद्धा स्त्री , दुिहता , माता , स्थाल्याम् , तण्डु लान् , सूयायतपे , तण्डु लान् , खगेभ्य: , काक: , िविचत्र: , दकिञ्चत् कालादनन्द्तरम् । II. …िवनम्रा मनोहरा च ... ।
मातास्थाल्यांतण्डु लािन्निक्षप्यपुत्रीम्अदददेि । ... -“सूयायतपेतण्डु लान्द्खगेभ्योरक्ष।” आित ..... । दकिञ्चत्कालात् ऄनन्द्तरम्एकोिविचत्रःकाकःसमुड्डीयतामुपाजगाम । III.( कतृप
य दािन )वृद्धा स्त्री , दुिहता , माता ।
( दक्रयापदािन ) न्द्यवसत् , असीत् , अदददेि । ( िविेषणपदािन )एका / िनधयना / वृद्धा / , एका /िवनम्रा / मनोहरा , एक: / िविचत्रः / । ( िविेष्यपादािन ) स्त्री , दुिहता , काक: । ( समानाथयकपदािन ) पुरा ,स्त्री ,
दुिहता ,िवनम्रा / मनोहरा ,माता / िनिक्षप्य , खगेभ्य: , काक: । ( िवलोमपदािन ) पुरा , ग्रामे , वृद्धा , स्त्री , दुिहता , माता , सूयय , अतपे , खगेभ्य: ।
****************************************************************************************************************************************************************
2. नैतादृिः स्वणयपक्षो रजतचछचुः स्वणयकाकस्तया पूवं दृष्टः । तं तण्डु लान् 2. ऄनुवाद: :- ईसने आस प्रकार का सोने की पंखों वाला तथा चांदी की चोंच
खादन्द्तं हसन्द्तञ्च िवलोक्य बािलका रोददतुमारब्धा । तं िनवारयन्द्ती सा प्राथययत् - वाला सोने का कौअ पहले नहीं देखा । चावलों को खाते हुए और हंसते हुए
तण्डु लान् मा भक्षय । मदीया माता ऄतीव िनधयना वतयते । “ स्वणयपक्षः काकः ईस कव्वे को देखकर कन्द्या रोने लगी । ईसे माना करती हुइ वह प्राथयना करने
प्रोवाच “ मा िुचः । सूयोदयात्प्राग् ग्रामाद्बिहः िपप्पलवृक्षमनु त्वया अगन्द्तव्यम् । लगी - ( तुम ) चावलों को मत खाओ । मेरी माता ऄत्यिधक िनधयन है । स्वणय
ऄहं तुभ्यं तण्डु लमूल्यं दास्यािम । ” प्रहर्मषता बािलका िनरामिप न लेभे । पंखों वाला काक कहने लगा - ( तुम ) िचन्द्ता मत करो । सूरी के ईदय होने से
पहले गाम के बाहर पीपल के पेड़ के पास तुम अ जाना । मैं तुम्हें चावलों
की कीमत दे दूग ं ी । प्रसन्न हुइ ईस लड़की को नींद भी नहीं अइ ।

83
KENDRIYA VIDYAALY NO - 1 UPPAL KVS ( RO ) HYDERABAD CLASS - 9 SANSKRIT STUDENT SUPPORT MATERIAL - 2020 - 2021 ( NEW CBSE PATTERN )

Q.NO.15.
(ऄ) एकपदेन ईत्तरत - ( के वलं प्रश्नद्वयम् ) ½ x 2=1 Q.NO. 9 1 x 4 = 4 & 10 - 1 x 6 = 6 िनदेिानुसारम् ईत्तरत -
(i) का रोददतुम् अरब्धा ? ...................... (i) “ दृष्ट्वा ” आित िब्दस्य समानाथयकः िब्दः कः प्रयुक्तः ? ..........
( ii ) बािलका कां न लेभे ? ...................... (क) दृष्टः ( ख ) िवलोक्य (ग) मदीया
( iii ) बािलकायाः माता कीदृिी वतयते ? ...................... ( ii ) “स्वणयकाकः ” आित पदस्य िविेषणपदं दकम् ? ..............
( क ) रजतचछचुः ( ख ) खादन्द्तं ( ग ) िुचः
(ब) पूणव
य ाक्येन ईत्तरत । ( के वलं प्रश्नद्वयम् ) 1x2=2
( iii ) “ वतयते ” आित दक्रयापदस्य कतृयपदं दकमिस्त ? ....................
(i) काकः कक प्रोवाच ? ..............................
( क ) काक: (ख) िौच: (ग) माता
( ii ) कीदृिं काकं िवलोक्य बािलका रोददतुमारब्धा ? ...............
( iv ) “ धिनका ” आित पदस्य िवपरीताथयकः िब्दः कः प्रयुक्तः ? ...........
( iii ) बािलकया पूवं कक न दृष्टः ? .............................
(क) भक्षय ( ख ) िनधयना (ग) अरब्धा
ईत्तरािण : पाठ:- 1 - 2 ( ऄ ) बािलका , िनराम् , िनधयना ( ब ) ..“ मा िुच: .. दास्यामीित ” । तं तण्डु लान् ... अरब्धा ” । .. स्वणयपक्षो रजतचछचुः स्वणयकाक ... । ( स ) िवलोक्य , रजतचछचुः , माता , िनधयना ।

3. सूयोदयात्पूवयमेव सा तत्रोपिस्थता । वृक्षस्योपठर िवलोक्य सा 3. ऄनुवाद: :- सूयय के ईदय होने से पहले ही वह वहां पहुंच गइ । वृक्ष के
चाश्चययचदकता सञ्जाता यत्तत्र स्वणयमयः प्रासादो वतयते । यदा काकः िियत्वा उपर देखकर वह अश्चयय से चदकत हो गइ । दक वहां एक सोने का महल
प्रबुद्धस्तदा तेन स्वणयगवाक्षात्किथतं हंहो बाले ! त्वमागता । ितष्ठ , ऄहं त्वत्कृ ते था । जब कौअ सोकर ईठा तो ईसने सोने की िखिडकी से कहा – “ बाला !
सोपानमवतारयािम , तत्कथय स्वणयमयं रजतमयमुत ताम्रमयं वा ? कन्द्या तुम अ गइ क्या ? ठहरो । मैं तुम्हारे िलए सीढ़ी ईतारता हं । आसिलए
प्रावोचत् ऄहं िनधयनमातुदियु हताऽिस्म । ताम्रसोपानेनैव अगिमष्यािम । परं
बताओ – सोने की , चांदी की , ऄथवा ताम्बे की ( सीढ़ी ईतार दूम ) ?
स्वणयसोपानेन सा स्वणय - भवनमाससाद ।
लड़की कहने लगी – मैं िनधयन माता की बेटी हं । ( ऄत: ) ताम्बे की सीढ़ी से
ही अ जाउंगी । परं तु वह सोने की सीढ़ी से महल में पहुंची ।
Q.NO.15.
(ऄ) एकपदेन ईत्तरत । ( के वलं प्रश्नद्वयम् ) ½x2=1 Q.NO. 9 1 x 4 = 4 & 10 - 1 x 6 = 6 िनदेिानुसारम् ईत्तरत -
(i) सा कस्मात् पूवं तत्रोपिस्थता ? ................. (i) “ पुत्री ” आित िब्दस्य समानाथयकः िब्दः कः प्रयुक्तः ? .................
( ii ) तत्र कीदृिः प्रासदः वतयते ? ................. (क) पुरा ( ख ) दुिहता ( ग ) वृद्धा
( iii ) सा के न स्वणयभवनमाससाद ? ................ ( ii ) “ स्वणयमयः प्रासादो ” ऄनयोः िविेषणपदं दकम् ? ..................
( क ) प्रासाद: ( ख ) स्वणयमय: ( ग ) न दकञ्चन
(ब) पूणव
य ाक्येन ईत्तरत - ( के वलं प्रश्नद्वयम् ) 1x2 =2
84
KENDRIYA VIDYAALY NO - 1 UPPAL KVS ( RO ) HYDERABAD CLASS - 9 SANSKRIT STUDENT SUPPORT MATERIAL - 2020 - 2021 ( NEW CBSE PATTERN )

(i) बािलका दकमथयम् अश्चययचदकता सञ्जाता ? ........................ ( iii ) “ पुत्री ” आित िब्दस्य समानाथयकः िब्दः कः प्रयुक्तः ? ...........
( ii ) काकः बािलकां दकम् ऄवदत् ? ........................ (क) पुरा ( ख ) दुिहता ( ग ) वृद्धा
( iii ) कन्द्या कक प्रावोचत् ? ....................... ( iv ) “ स्वणयमयः प्रासादो ” ऄनयोः िविेषणपदं दकम् ? ............
(क) प्रासाद: ( ख ) स्वणयमय: ( ग ) न दकञ्चन
ईत्तरािण :- पाठ:- 1 - 3 ( ऄ ) सूयोदयात् , स्वणयमय: , स्वणयसोपानेन । ( ब ) वृक्षसयोपठर स्वणयमयमप्रासादं िवलोक्य .... । ....“ हंहो त्वमागता ? ितष्ठ ....... ताम्रमयम वा ” आित ।
...... ऄहं िनधयनमातुदियु हताऽिस्म । ताम्रसोपानेनैव अगिमष्यािम ..... । ( स ) दुिहता , प्रासाद: , त्वत्कृ ते , ऄहं ।
4. िचरकालं भवने िचत्रिविचत्रवस्तूिन सिज्जतािन दृष्ट्वा सा िवस्मयं गता । 4. ऄनुवाद: - वह लड़की बहुत समय तक ईस महल में िविचत्र वस्तुओं को
श्रान्द्तां तां िवलोक्य काकः प्राह पूवं लघुप्रातरािः दक्रयताम् - वद त्वं सजी हुइ देखकर अश्चयय में पड़ गइ । ईसी थकी हुइ देखकर कौअ कहने लगा
स्वणयस्थाल्यां भोजनं कठरष्यिस कक वा रजतस्थाल्यामुत ताम्रस्थाल्यां ? - पहले तुम नाश्ता / कलेवा कर लो । बोलो , तुम सोने की थाली में भोजन
बािलका व्याजहार - ताम्रस्थाल्यामेवाहं िनधयना भोजनं कठरष्यािम । तदा सा करोगी या चांदी की थाली में ( भोजन करोगी ) ऄथवा ताम्बे की थाली में
कन्द्या चाश्चययचदकता सञ्जाता यदा स्वणयकाके न स्वणयस्थाल्यां भोजनं पठरवेिषतम् । ( भोजन करोगी ? ) लड़की कहने लगी - ‘ मैं िनधयन ताम्बे की थाली में ही
नैतादृक् स्वादु भोजनमद्याविध बािलका खाददतवती । काको ब्रूते - बािलके !
भोजन करूंगी ’ । और तब वह लड़की अश्चयय से चदकत हो गइ , जब कौअ
ऄहिमछछािम यत्त्वं सवयदा चात्रैव ितष्ठ परं तव माता वतयते चैकादकनी । त्वं
न सोने की थाली में भोजन परोसा । लड़की ने अज तक ऐसा स्वाददष्ट
िीघ्रमेव स्वगृहं गछछ ।
भोजन नहीं खाया था । कौअ कहने लगा -‘ हे बाला ! मैं चाहता हं दक तुम
सदा यहां ही रहो , परन्द्तु तुम्हारी माता ऄके ली रहती है । ( ऄत: ) तुम जल्दी
ही ऄपने घर को जाओ ।
Q.NO.15.
(ऄ) एकपदेन ईत्तरत । ( के वलं प्रश्नद्वयम् ) ½x2=1 Q.NO. 9 1 x 4 = 4 & 10 - 1 x 6 = 6 िनदेिानुसारम् ईत्तरत -
(i) साकािन दृष्ट्वा िवस्मयं गता ? ................... (i) “ ब्रूिह ” आित िब्दस्य समानाथयकः िब्दः कः प्रयुक्तः ? ........
( ii ) स्वणयकाके न कस्यां भोजनं पठरवेिषतम् ? ......... (क) वद (ख) गछछ ( ग ) ितष्ठ
( iii ) बािलका कीदृिं भोजनम् खाददतवती ? .................. ( ii ) “ श्रान्द्तां तां ” ऄनयोः पदयो: िविेष्यपदं दकम् ? .........
(क) तां (ख) श्रान्द्तां ( ग ) न दकञ्चन
(ब) पूणव
य ाक्येन ईत्तरत । ( के वलं प्रश्नद्वयम् ) 1x2=2
( iii ) “ गछछ ” आित पदस्य िवपरीताथयकः िब्दः कः प्रयुक्तः ? .......
(i) बािलका दकमथयम् अश्चययचदकता सञ्जाता ? ....................
( क ) पठरवेिषतम्( ख ) प्राह ( ग ) अगछछ
( ii ) काकः बािलकां दकम् ब्रूते ? ..................
85
KENDRIYA VIDYAALY NO - 1 UPPAL KVS ( RO ) HYDERABAD CLASS - 9 SANSKRIT STUDENT SUPPORT MATERIAL - 2020 - 2021 ( NEW CBSE PATTERN )

( iii ) कन्द्यां िवलोक्य काकः कक प्राह ? .................... ( iv ) “ बािलका ” आित कतृयपदस्य दक्रयापदं दकमिस्त ? ............
( क ) दक्रयताम् ( ख ) आछछािम ( ग ) खाददतवती
ईत्तरािण :- पाठ: - 1 - 4 ( ऄ ) िविचत्रवस्तूिन , स्वणयस्थाल्याम् , स्वादु । ( ब ) यदा स्वणयकाके न स्वणयस्थाल्यां ......... तदा तद् दृष्ट्वा ... । ..... “ बािलके ! ...... स्वगृहं गछछ ” आित ।
......... पूवं लघुप्रातरािः दक्रयताम् ....... । ( स ) वद , तां , अगछछ , खाददतवती ।

5. आत्युक्त्वा काकः कक्षाभ्यन्द्तराित्तस्रो मछजूषा िनस्सायय तां प्रत्यवदत् - 5. ऄनुवाद: - यह कहकर कौअ कमरे से तीन सन्द्दक
ू िनकाल कर ( लाया औयर
बािलके ! यथेछछं गृहाण मछजूषामेकाम् । लघुतमां मछजूषां प्रगृह्य बािलकया ) ईससे कहने लगा - हे बािलका ! ( आनमें से एक ) सन्द्दक
ू आछछा के ऄनुसार
किथतिमयदेव मदीयतण्डु लानां मूल्यम् । गृहमागत्य तया मछजूषा समुद्घाठटता , ले लो । सबसे छोटी पेटी को लेकर लड़की कहने लगी - मेरे चावलों का यह ही
तस्यां महाहायिण हीरकािण िवलोक्य सा प्रहर्मषता तदिनाद्धिनका च सञ्जाता । मूल्य है । घर अकर ईसने पेटी को खोला और ईसमें ऄमूल्य हीरों को
देखकर वह प्रसन्न हो गइ तथा ईस ददन से ऄमीर बन गइ ।
Q.NO.15.
(ऄ) एकपदेन ईत्तरत । ( के वलं प्रश्नद्वयम् ) ½x2=1 Q.NO. 9 1 x 4 = 4 & 10 - 1 x 6 = 6 िनदेिानुसारम् ईत्तरत -
(i) काकः कितमछजूषाः िनस्सारयित ? .......... (i) “ प्रत्यवदत् ” आित दक्रयापदस्य कतृयपदं दकम् ? ..........
( ii ) काकः बािलकां कित मछजूषाः ग्रहीतुं कथयित ? ........ (क) काकः ( ख ) मछजूषा ( ग ) ताम्
( iii ) बािलका कीदृिी सञ्जाता ? .......... ( ii ) “ लघुतमां मछजूषां ” ऄनयोः िविेषणपदं दकम् ? ........
(ब) पूणयवाक्येन ईत्तरत । ( के वलं प्रश्नमेकम् ) 1x2=2 ( क ) लघुतमाम् ( ख ) मछजूषाम् ( ग ) न दकिञ्चदिप
(i) बािलका कीदृिीं मछजूषां गृह्णाित ? .................... ( iii ) “ ऄमूल्यम् ” आित पदस्य िवलोमपदं ऄनुछछेदे दकमिस्त ? .........
( क ) यथेछछम् ( ख ) तस्याम् ( ग ) मूल्यम्
( ii ) काकः बािलकां दकम् ऄवदत् ? ..................
( iv ) “ दृष्ट्वा ” आित पदस्य समानाथयकः िब्दः कः प्रयुक्तः ? ....
( iii ) बािलका कथं धिनका सञ्जाता ? .................
( क ) प्रत्यवदत् ( ख ) किथतम् ( ग ) िवलोक्य
ईत्तरािण :- ( ऄ ) ित्तस्रः , एकाम् , धिनका।( ब ) लघुतमां मछजूषां मछजूषां गृह्णाित । बािलके ! यथेछछं गृहाण मछजूषामेकाम् । .... महाहायिण हीरकािण िवलोक्य ...... ।
( स ) काकः , लघुतमाम् , मूल्यम् , िवलोक्य ।
*******************************************************************************
6. तिस्मन्नेव ग्रामे एकाsपरा लुब्धा वृद्धा न्द्यवसत् । तस्या: ऄिप एका पुत्री 6. ऄनुवाद: :- ईसी गांव में एक ऄन्द्य लोभी बुदढ़या रहती थी । ईसकी भी एक
असीत् । इष्ययया सा तस्य स्वणयकाकस्य रहस्यमिभज्ञातवती । सूयायतपे बेटी थी । इष्याय के कारण वह ईस स्वणयकाक का रहस्य जान गइ । सूयय की
तण्डु लािन्निक्षप्य तयािप स्वसुता रक्षाथं िनयुक्ता । तथैव स्वणयपक्ष: काक: तण्डु लान् धूप में चावलों को िबखेर कर ईनकी रक्षा के िलए ऄपनी बेटी को िनयुक्त कर

86
KENDRIYA VIDYAALY NO - 1 UPPAL KVS ( RO ) HYDERABAD CLASS - 9 SANSKRIT STUDENT SUPPORT MATERIAL - 2020 - 2021 ( NEW CBSE PATTERN )

भक्षयन् तामिप तत्रैवाकारयत् । प्रातस्तत्र गत्वा सा काकं िनभयत्सययन्द्ती प्रावोचत् - ददया । ईसी प्रकार सोने की पंखों वाले कव्वे ने चावलों को खाते हुए ईस
भो नीचकाक ! ऄहमागता , मह्यं तण्डु लमूल्यं प्रयछछ । काकोsब्रवीत् - ऄहं त्वत्कृ ते लड़की को वहां बुलाया । प्रत: वहां जाकर वह कव्वे की वनदा करती हुइ कहने
सोपानमुत्तारयािम । तत्कथय स्वणयमयं राजतमयं ताम्रमयं वा । गर्मवतया लगी - हे नीच काक ! मैं अ गइ हं । मुझे चावलों का मूल्य प्रदान करो ।
बािलकया प्रोक्तम् - स्वणयमयेन सोपानेनाहमागछछािम परं स्वणयकाकस्तत्कृ ते ताम्रमयं कौअ कहने लगा – मैं तेरे िलए सीढ़ी ईतारता हं । आसिलए बताओ दक सोने
सोपानमेव प्रायछछत् । स्वणयकाकस्तां भोजनमिप ताम्रभाजने ह्यकारयत् । की , चांदी की ऄथवा ताम्बे की ( लाउं ) ऄहंकार में डू बी लड़की ने कहा - मैं
सोने की सीढ़ी से अउंगी , परन्द्तु स्वणयकाक ने ईसके िलए ताम्बे की सीढ़ी दी
। स्वणय काक ने ईसे भोजन भी ताम्बे के बतयन में कराया ।
Q.NO.15.
(ऄ) एकपदेन ईत्तरत । ( के वलं प्रश्नद्वयम् ) ½x2=1 Q.NO. 9 1 x 4 = 4 & 10 - 1 x 6 = 6 िनदेिानुसारम् ईत्तरत -
( i) वृद्धा कीदृिी असीत् ? ................ (i) “ न्द्यवसत् ” आित दक्रयापदस्य कतृयपदं दकम् ? ...........
(ii) सा कस्य रहस्यम् ऄिभज्ञातव्ती ? ............... क ) वृद्धा ख ) काकः ग ) लुब्धा
(iii ) वृद्धा कु त्र न्द्यवसत् ? ................. (ii) “ तस्य स्वणयकाकस्य ” ऄनयोः िविेष्यपदं दकम् ? ...........
क ) तस्य ख ) स्वणयकाकस्य ग ) न दकिञ्चदिप
(ब) पूणयवाक्येन ईत्तरत । ( के वलं प्रश्नद्वय म् ) 1x2=2
(iii ) “ प्रिंसन्द्ती ” आित पदस्य िवलोमपदं दकमिस्त ? ............
(i ) कीदृिः काकः तण्डु लान् खादित ? ..............
क ) िनभयत्सययन्द्ती ख ) भक्षयन् ग ) मिभज्ञातवती
(ii ) बािलका काकं िनभयत्सययन्द्ती कक प्रावोचत् ? .........
(iv) “ कन्द्या ” आित पदस्य िवलोमपदम् ऄत्र दकमिस्त ?
( iii ) स्वणयकाक: तां भोजनमिप कु त्र ऄकारयत् ? ...............
क ) ग्रामे ख ) वृद्धा ग ) काक:
ईत्तरािण :- ( ऄ ) वृद्धा , स्वणयकाकस्य ,ग्रामे । ( ब ) स्वणयपक्षः काकः तण्डु लान् खादित । भो नीचकाक ! ऄहमागता , मह्यं तण्डु लमूल्यं प्रयछछ । ...... ताम्रभाजने ...... ।
( स ) वृद्धा , तस्य , िनभयत्सययन्द्ती , वृद्धा ।
**********************************************************************************************
7. प्रितिनवृित्तकाले स्वणयकाके न कक्षाभ्यन्द्तराित्तस्रो मछजूषा: तत्पुर: 7.ऄनुवाद: - ( ईस लड़की के ) लौटने के समय स्वणयकाक ने कमरे के ऄन्द्दर से
समुित्क्षप्ता: । लोभािवष्टा सा बृहत्तमां मछजूषां गृहीतवती । गृहमागत्य सा तर्मषता तीन पेठटयां ( लाकर ) ईसके सामने रख दीं । लालच में चूर ईस लड़की ने
यावद् मछजूषामुद ् घाटयित तावत्तस्यां भीषण: कृ ष्णसपो िवलोदकत: । लुब्धया सबसे बड़ी पेटी को ले िलया । घर अकार विञ्चत ईस लड़की ने जैसे ही पेटी
बािलकया लोभस्य फलं प्राप्तम् । तदनन्द्तरं सा लोभं पययत्यजत् । को खोला , वैसे ही ईसमें एक भयंकर काले सांप को देखा । लालची लड़की
को लोभ का फल िमल गया । तत्पश्चात् ईसने लोभ का पठरत्याग कर ददया ।

87
KENDRIYA VIDYAALY NO - 1 UPPAL KVS ( RO ) HYDERABAD CLASS - 9 SANSKRIT STUDENT SUPPORT MATERIAL - 2020 - 2021 ( NEW CBSE PATTERN )

Q.NO.15.
(ऄ) एकपदेन ईत्तरत । ( के वलं प्रश्नद्वयम् ) ½x2=1 Q.NO. 9 1 x 4 = 4 & 10 - 1 x 6 = 6 िनदेिानुसारम् ईत्तरत -
(i) कित मछजूषा: तत्पुर: समुित्क्षप्ता: ? ................ (i) “ लुब्धया बािलकया ” ऄनयो: िविेषणपदं दकमिस्त ? .......
( ii ) सा कीदृिीम् मछजूषां गृहीतवती ? ............ ( क ) लुब्धया (ख) बािलकया (ग) न दकिञ्चदिप
( iii ) बािलकया कस्य फलं प्राप्तम् ? .............. ( ii ) “ सा ” आित कतृयपदस्य दक्रयापदं दकमिस्त ? ..............
( क ) मछजूषां ( ख ) गृहीतवती (ग) बृहत्तमां
(ब) पूणयवाक्येन ईत्तरत । ( के वलं प्रश्नद्वयम् ) 1x2=2
( iii ) “ लघुतमां ” आित पदस्य िवलोमपदं दकमिस्त ? .............
(i) मछजूषायां बािलकया क: िवलोदकत: ? ...........
( क ) बृहत्तमां ( ख ) तास्यां (ग) लोभं
( ii ) तदनन्द्तरं सा दकम् ऄत्यजत् ? ..........
( iv ) “ दृष्ट: ” आित पदस्य समानाथयकपदम् ऄत्र दकमिस्त ? ..........
( iii ) लोभािवष्टा सा कक गृहीतवती ? ........... ( क ) प्राप्तम् ( ख ) गृहीतवती (ग) िवलोदकत:

ईत्तरािण :- ( ऄ ) ितस्र: , बृहत्तमां , लोभस्य । ( ब ) ...... भीषण: कृ ष्णसपय: .... । ....... लोभं .... । ..... बृहत्तमां मछजूषां ......... । ( स ) लुब्धया , गृहीतवती , बृहत्तमां , िवलोदकत: ।
***************************************************************************************************
Q.NO.1. सन्द्धयः :- i खगेभ्यो + रक्ष = ____________ ii तस्याश्चैका = ___________ iii तण्डु लािन्निक्षप्य = ________
iv दकिञ्चत् = ____________ v काकस्तया = ___________ vi प्रोवाच = ________
vii ग्रामाद्बिहः = ____________ viii मातुदियु हता = ___________ ix चात्रैव = _______
x न्द्यवसत् = ____________ xi प्रत्यवदत् = ___________ xii तत् + ददनात् = _________
xiii ददनात् + धिनका = _________ xiv तदनन्द्तरम् = __________
ईत्तरािण :- i . खगेभ्यः + रक्ष ii ) तस्याः + च + एका iii ) तण्डु लान् + िनिक्षप्य iv ) दकम् + च v . काकः + तया,vi. प्र + ईवाच vii . ग्रामात् + बिहः viii मातुः + दुिहता ix
च + ऄत्र + एव x िन + ऄवसत् xiिन + ऄवसत् xii तदिनात् xiii ददनाद्धिनका xiv तत् + ऄनन्द्तरम्

Q.NO.8. प्रश्निनमायणम् - i. ग्रामे वृद्धा स्त्री न्द्यवसत् । ii. सूयायतपे तण्डु लान् खगेभ्यः रक्ष । iii. िविचत्रः काकः समुड्डीय तामुपजगाम ।
iv तिस्मन्नेव ग्रामे लुब्धा वृद्धा असीत् । v. तदनन्द्तरं सा लोभं पठरत्यजत् ।
ईत्तरािण :- i . का ii ) कदा iii ) कीदृिः iv ) कीदृिी v . कम्

88
KENDRIYA VIDYAALY NO - 1 UPPAL KVS ( RO ) HYDERABAD CLASS - 9 SANSKRIT STUDENT SUPPORT MATERIAL - 2020 - 2021 ( NEW CBSE PATTERN )

Q.No.19. ऄधोिलिखत- वाकयािन घटनाक्रमानुसारं पुन: िलखत - ½ X8=4

1. i काकः तस्यै एकां मछजूषां ददाित ।
ii कवस्मिश्चत् ग्रामे िनधयना वृद्धा वसित स्म ।
iii बािलका काकस्य गृहं गछछित ।
iv तस्याः दुिहता िवनम्रा मनोहरा च असीत् ।
v काकः बािलकां स्वगृहम् अगन्द्तुं कथयित ।
vi माता सूयायतपे तण्डु लािन्निक्षप्य तेषां खगेभ्यः रक्षाथं बािलकाम् अददिित ।
vii तण्डु लान् खादन्द्तं काकं दृष्ट्वा बािलका रोददित ।
viii एकः सुवणयः काकः तण्डु लान् भक्षयित ।
*********************************************************************************
2. i बािलका काकं िनन्द्दित ।
ii गृहमागत्य पश्यित तस्याम् सपयः भवित ।
iii काकः तस्यै एकां मछजूषां ददाित ।
iv तिस्मन् ग्रामे ऄपरा लुब्धा वृद्धा वसित ।
v सा स्वणयकास्य रहस्यम् ऄिभजानाित ।
vi काकः बािलकां स्वगृहम् अह्व्वयित ।
vii काकः तण्डु लान् खादित ।
viii सूयायतपे तण्डु लािन्निक्षपित ।
**********************************************************************************
3. i एकः काकः तण्डु लान् खादन् बािलकां िपप्पलवृक्षस्य समीपम् अह्व्वयित ।
ii काकः बािलकां मछजूषां ग्रहीतुं कथयित । बािलका बृहत्तमां मछजूषाः गृह्णाित ।
iii बािलका तत्र गछछित एकां मछजूषां प्राप्य धिनका भवित ।
iv लुब्धायाः पुत्री ऄिप वृक्षस्य समीपं गछछित । काकं िनन्द्दित ।
v एकिस्मन् ग्रामे वृद्धा स्त्री वसित ।
vi यावत् मछजूषामुद्घाटयित तिस्मन् सपयः भवित । तदनन्द्तरं लोभं पठरत्यजित ।
vii तिस्मन् ग्रामे लुब्धा वृद्धा भवित ।
viii स्थाल्यां तण्डु लािन्निक्षप्य स्वदुिहतां खगेभ्यः रिक्षतुं कथयित ।

89
KENDRIYA VIDYAALY NO - 1 UPPAL KVS ( RO ) HYDERABAD CLASS - 9 SANSKRIT STUDENT SUPPORT MATERIAL - 2020 - 2021 ( NEW CBSE PATTERN )

ईत्तरािण :-
क्रम: 1 2 3 4 5 6 7 8
1 ii Iv vi Viii vii v iii I
2 iv V viii Vii vi i iii Ii
3 v Viii i Iii vii iv ii Vi
***************************************************************************************************************************************
तृतीय: पाठ: । गोदोहनम् ( गो: = गाय का , दोहनम् = दुहना ( गाय से दूध दुहना / लेना )
( प्रथमं दृश्यम् ) ( प्रथम दृश्य )
( मिल्लका मोदकािन रचयन्द्ती मन्द्दस्वरे ण ििवस्तुवत करोित ) ( मिल्लका मोदक / लड्डू बनाती हुइ धीरे स्वर से ििव की स्तुित को करती है )
( ततः प्रिविित मोदकगन्द्धम् ऄनुभवन् प्रसन्नमना चन्द्दनः ) ( तब प्रवेि करता है मोदक / लड्डू के गन्द्ध / smell को अस्वाद करता हुअ
प्रसन्नमन वाला चन्द्दन )
चन्द्दनः : - ऄहो ! सुगन्द्धस्तु मनोहरः ( िवलोक्य ) ऄये मोदकािन रछयन्द्ते ? चन्द्दनः :- ऄहो ! सुगन्द्ध तो मनोहर है ( देखकर ) ऄये ! मोदक / लड्डू बनाए जाते
( प्रसन्नः भूत्वा ) अस्वादयािम तावत् । हैं ? ( प्रसन्न / खुि होकर ) अस्वाद करता हं / सूंघता हं तब तक ।
( मोदकािन गृहीतुिमछछित ) ( मोदक / लड्डू लेना चाहता है )
मिल्लका - ( सक्रोधम् ) िवरम ! िवरम ! मास्पृि ! एतािनमोदकािन । मिल्लका - ( क्रोध के साथ ) रुको ! रुको ! मत छू ओ ! आन लड्डू ओं को ।
चन्द्दनः - दकमथं क्रुध्यिस ! तव हस्तिनर्ममतािन मोदकािन दृष्ट्वा ऄहं ह्व्वालोलुपतां चन्द्दन - क्यों गुस्सा करती हो ! तुम्हारा हाथ के बनाए गए लड्डू ओं को देखकर मैं
जीभ की लालच को / लोलुपता को िनयंत्रण करने में ऄक्षम / ऄसमथय हं
िनयिन्द्त्रतुम् ऄक्षमः ऄिस्म , कक न जानािस त्विमदम् ?
क्या नहीं जानती हो तुम यह ?

मिल्लका - सम्यग् जानािम नाथ ! परम् एतािन पूजािनिमत्तिन सिन्द्त । मिल्लका - ठीक जानती हं नाथ ! / पित देव ! लेदकन ये लड्डू पूजा के िलए हैं ।
चन्द्दनः - तर्मह , िीघ्रमेव पूजनं सम्पादय । प्रसादं च देिह । चन्द्दनः - तो, जल्दी ही पूजा करो । और प्रसाद दो ।
मिल्लका - भो ! ऄत्र पूजनं न भिवष्यित । ऄहं स्वसिखिभः सहश्वः प्रातः मिल्लका - हे पित देव ! यहां ( घर में ) नहीं होगी । मैं ऄपनी सहेिलयों के साथ
कािीिवश्वनाथमिन्द्दरं प्रित गिमष्यािम , तत्र गङ्गास्नानं धमययात्राञ्च कल सुबह कािीिवश्वनाथमिन्द्दर को जाउंगी , वहां गङ्गास्नान और
वयं कठरष्यामः । धमययात्राको ( गंगा से मिन्द्दर तक िोभायात्रा ) करें गी ।
चन्द्दनः - सिखिभः सह ! न मया सह ! ( िवषादं नाटयित ) चन्द्दनः - सहेिलयों के साथ ! नहीं मेरे साथ ! ( दु:ख का ऄिभनय करता है )
90
KENDRIYA VIDYAALY NO - 1 UPPAL KVS ( RO ) HYDERABAD CLASS - 9 SANSKRIT STUDENT SUPPORT MATERIAL - 2020 - 2021 ( NEW CBSE PATTERN )

मिल्लका - अम् । चम्पा , गौरी , माया , मोिहनी , किपलाद्याः सवायः गछछिन्द्त । ऄतः मिल्लका - हां । चम्पा , गौरी , माया , मोिहनी , किपला अदद सभी जाती हैं । आस
मया सह तव अगमनस्य औिचत्यं नािस्त । वयं सप्ताहान्द्ते िलए मेरे साथ तुम्हारा अने का औिचत्य / ईिचत नहीं है । हम सप्ताह
प्रत्यागिमष्यामः । तावत् , गृहव्यवस्थां , धेनोः दुग्धदोहनव्यवस्थाञ्च के ऄन्द्त में वापस अएंगी । तब तक , घर की व्यवस्था को और गाय
पठरपालय । का दूध दुहने की व्यवस्था को संभालो / करो ।

( िद्वतीयं दृश्यम् ) ( दूसरा दृश्य )

चन्द्दनः - ऄस्तु । गछछ । सिखिभः सह धमययात्रया अनिन्द्दता च भव । ऄहं सवयमिप चन्द्दनः - ठीक है । जाओ । सहेिलयों के साथ और धमययात्रा से अनिन्द्दत / खुि
पठरपालियष्यािम । ििवास्ते सन्द्तु पन्द्थानः । ( स्वगतम् ) मिल्लका तु रहो । मैं सभी भी / पूरा काम को पालन करूंगा / संभालूंगा ।
धमययात्रायै गता । ऄस्तु । दुग्धदोहनं कृ त्वा ततः स्वप्रातरािस्य प्रबन्द्धं िुभमाय / मंगलमय हो मागय । ( मन ही मन ) मिल्लका तो धमययात्रा
कठरष्यािम । ( स्त्रीवेषं धृत्वा ,दुग्धपात्रहस्तः निन्द्दन्द्याः समीपं गछछित ) के िलए गइ । रहने दो । दूध दुहना करके ईस के बाद ऄपने नास्ता
का प्रबन्द्ध करूंगा । ( स्त्री वेष को धारण करके , हाथ में दूध का पात्र
ईमा - मातुलािन ! मातुलािन ! लेकर निन्द्दनी ( गाय का नाम ) के पास जाता है । )
ईमा - मामी ! मामी !

चन्द्दनः - ईमे ! ऄहं तु मातुलः । तव मातुलािन तु गङ्गास्नानाथं कािीं गता च चन्द्दनः - हे ईमे ! मैं तो मामा हं । तुम्हारी मामी तो गङ्गास्नानके िलए कािी
ऄिस्त । कथय ! कक ते िप्रयं करवािण । को गइ है । कहो ! क्या तुम्हें िप्रय करूं ।
ईमा - मातुल ! िपतामहः कथयित , मासानन्द्तरम् ऄस्मद् गृहे महोत्सवः ईमा - मामा ! दादा जी कहते है , एक मिहने के बाद हमारे घर में
भिवष्यित । तत्र ित्रित - सेटकिमतं दुग्धम् ऄपेक्षते । एषा व्यवस्था महोत्सवहोगा । वहां तीन सौ - लीटर का दूध चािहए । यह व्यवस्था
भविभः करणीया । अपा के द्वारा करनी चािहए ।
चन्द्दनः - ( प्रसन्नमनसा ) ित्रित - सेटकपठरिमतं दुग्धम् ! िोभनम् ! दुग्धव्यवस्था
चन्द्दनः - ( प्रसन्नमन वाला ) तीन सौ - लीटर का दूध ! ऄछछा है ! दूध की
भिवष्यित एव आित िपतामहं प्रित त्वया वक्तव्यम् ।
व्यवस्था होगी ही , ऐसा दादा जी को तुम बताओ / कह दो ।
ईमा - धन्द्यवाद मामा ! जाती हं ऄब । ( वह ईमा चली गइ )
ईमा - धन्द्यवादः मातुल ! याम्यधुना । ( सा िनगयता )

91
KENDRIYA VIDYAALY NO - 1 UPPAL KVS ( RO ) HYDERABAD CLASS - 9 SANSKRIT STUDENT SUPPORT MATERIAL - 2020 - 2021 ( NEW CBSE PATTERN )

( तृतीयं दृश्यम् ) ( तीसरा दृश्य )

चन्द्दनः - ( प्रसन्नो भूत्वा , ऄङ्गुिलषु गणयन् ) ऄहो ! सेटक - ित्रितकािन चन्द्दनः - ( प्रसन्नहोकर , ईं गिलयों को िगनती करता हुअ ) ऄहो ! लीटर - तीन सौ
पयांिस ! ऄनेन तु बहुधनं लप्से । ( निन्द्दनीं दृष्ट्वा ) भो निन्द्दिन ! दूध ! आस से तो ऄिधक धन प्राप्त करता हं । ( निन्द्दनी को देखकर )
तव कृ पया तु ऄहं धिनकः भिवष्यािम । हे निन्द्दिन ! अप की दया / कृ पा से तो मैं धिनक / ऄमीर बनूंगा ।
( प्रसन्नः सः धेनोः बहुसेवां करोित ) ( िचन्द्तयित ) मासान्द्ते एव ( प्रसन्न हुअ वह गाय की बहुत सेवा करता है ) ( सोचता है )
दुग्धस्य अवश्यकता भवित । यदद प्रितददनं दोहनं करोिम तर्मह मिहने के ऄन्द्त में ही दूध की अवश्यकता होती है । ऄगर
दुग्धं सुरिक्षतं न ितष्ठित । आदानीं कक करवािण ? भवतु नाम प्रितददन दूध दुहता हं तो दूध सुरिक्षत नहीं रहता है । ऄब क्या
मासान्द्ते एव सम्पूणत
य या दुग्धदोहनं करोिम । ( एवं क्रमेण सप्तददनािन करूं ? ठीक है रहने दो महीने के ऄन्द्त में ही सम्पूणय रूप से दूध
व्यतीतािन । सप्ताहान्द्ते मिल्लका प्रत्यागछछित ) को दुहता हं / िनकालता हं । ( आस प्रकार क्रम से सात ददन बीत
गए । सप्ताह के ऄन्द्त में मिल्लका अएगी )

मिल्लका - ( प्रिवश्य ) स्वािमन् ! प्रत्यागता ऄहम् । अस्वादय प्रसादम् । ( चन्द्दनः मिल्लका - ( प्रवेि कर के ) हे स्वािमन् ! वािपस अइ हं मैं । ले लो / अस्वाद
मोदकािन खदित वदित च ) करो / खाओ प्रसाद को । ( चन्द्दन लड्डु ओं को खाता है और बोलता
चन्द्दनः - मिल्लके ! तव यात्रा तु सम्यक् सफला जाता ? कािीिवश्वनाथस्य है )
कृ पया िप्रयं िनवेदयािम । चन्द्दनः - मिल्लके ! तुम्हारी यात्रा तो ऄछछी तरह सफल हुइ ? कािीिवश्वनाथ
की कृ पा से खुि खबर / ऄछछी बात बताता हं ।
मिल्लका - ( अश्चयय के साथ ) ऐसा । धमययात्रा से बढ़ कर खुि करने वाला
मिल्लका - ( साश्चययम् ) एवम् । धमययात्राितठरक्तं िप्रयतरं दकम् ?
क्या है ?
चन्द्दनः - ग्रामप्रमुख के घर में बहुत बड़ा ईत्सव महीने के ऄन्द्त में होगा ।
चन्द्दनः - ग्रामप्रमुखस्य गृहे महोत्सवः मासान्द्ते भिवष्यित । तत्र ित्रित -
वहां तीन सौ - लीटर का दूध हमे देना चािहए ।
सेटकिमतं दुग्धम् ऄस्मािभः दातव्यम् ऄिस्त ।
मिल्लका - लेदकन आतना दूध कहां से पाएंगे / िमलेगा ?
मिल्लका - दकन्द्तु एतावन्द्मात्रं दुग्धं कु तः प्राप्स्यामः ?
चन्द्दनः - सोचो मिल्लके ! प्रितददन दोहन कर के दूध रखेंगे तो सुरिक्षत नहीं
चन्द्दनः - िवचारय मिल्लके ! प्रितददनं दोहनं कृ त्वा दुग्धं स्थापयामः चेत्
रहता है । आस िलए ही दूध का दोहन नहीं दकया जाएगा । ईत्सव
सुरिक्षतं न ितष्ठित । ऄत एव दुग्धदोहनं न दक्रयते । ईत्सवददने एव
के ददन में ही पूरा दूध दोहन कारें गे ।
समग्रं दुग्धं धोक्ष्यावः ।

92
KENDRIYA VIDYAALY NO - 1 UPPAL KVS ( RO ) HYDERABAD CLASS - 9 SANSKRIT STUDENT SUPPORT MATERIAL - 2020 - 2021 ( NEW CBSE PATTERN )

मिल्लका - स्वािमन् ! त्वं तु चतुरतमः । ऄत्युत्तमः िवचारः । ऄधुना दुग्धदोहनं AS PER CBSE NEW PATTERN ( from - 7 / 7 / 2020 ) :-
िवहाय के वलं निन्द्दन्द्याः सेवाम् एव कठरष्यावः । ऄनेन प्रश्ना: -
ऄिधकािधकं दुग्धं मासान्द्ते प्राप्स्यावः ।
क) कौ धेनोः सेवायां िनरतौ भवतः ?
( द्वावेव धेनोः सेवायां िनरतौ भवतः । ऄिस्मन् क्रमेघासाददकं गुडाददकं
ख) द्वौ एव कस्या: सेवायां िनरतौ भवतः ?
च भोजयतः कदािचत् िवषाणयोः तैलं लेपयतः ितलकं धारयतः ,
रात्रौ नीराजनेनािप तोषयतः ) ग) द्वावेव कु त्र िनरतौ भवतः ?
मिल्लका - स्वािमन् ! तुम तो सब से बुिद्धमान हो । ऄत्युत्तम / बदढ़या िवचार घ) “ गो: ” आित ऄथे ऄत्र कक पदं प्रयुक्तम् ?
है । ऄब दूध का दोहन को छोड़ कर िसफय निन्द्दनी की सेवा ही ङ) “ द्वौ ” कतृयपदस्य दक्रयापदं दकम् ऄिस्त ?
कारें गे । आससे ऄिधक से ऄिधक दूध महीने के ऄन्द्त में पाएंगे ।
( दोनों ही गाय की सेवा में लगे हुए हैं । आस क्रम में घास अदद च) “ भवत: ” आित दक्रयापदस्य कतृयपदं दकम् ऄिस्त ?

और गुड अदद को िखलाते हैं , कभी सींग पर तेल लगाते हैं , छ) “ द्वौ िनरतौ ” ऄत्र ऄनयो: िविेषणपदं दकम् ऄिस्त ?

ितलक धारण कराते हैं , रात को हारती / नीराजन से भी ज) “ िनरतौ ” आित पदस्य िविेष्यपदं दकम् ऄिस्त ?
खुि करते हैं )

चन्द्दनः - मिल्लके ! अगछछ । कु म्भकारं प्रित चलावः दुग्धाथं प्रश्ना: :- क) “ मिल्लके ! ” आित क: सम्बोधयित ?
पात्रप्रबन्द्धोऽिप करणीयः ।
ख) चन्द्दन: “ अगछछ ” आित काम् अकारयित ?
ग) चन्द्दन: मिल्लका च कं प्रित गछछत: ?
चन्द्दनः - मिल्लके ! अओ । कु म्हार के पास चलते हैं दूध के िलए पात्र का
प्रबन्द्ध भी करना चािहए । घ) चन्द्दन: मिल्लका च दकमथं गछछत: ?
( द्वावेव िनगयतौ ) ङ) दुग्धाथं क: करणीय: ?
( दोनों ही िनकल पड़ते हैं ) च) “ गछछ ” आित पदस्य िवलोमपादम् ऄत्र दकम् ऄिस्त ?
छ) “ क्षीरम् ” आित पदस्य पयाययपदम् ऄत्र दकम् ऄिस्त ?
( चतुथं दृश्यम् ) ( चौधा दृश्य )
कु म्भकारः - ( घटरचनायां लीनः गायित ) क) क: गायित ?
ज्ञात्वाऽिप जीिवकाहेतोः रचयािम घटानहम् ।
ख) कु म्भकार: कु त्र लीन: भूत्वा गायित ?
जीवनं भङ्गुरं सवं यथैष मृित्तकाघटः ॥

93
KENDRIYA VIDYAALY NO - 1 UPPAL KVS ( RO ) HYDERABAD CLASS - 9 SANSKRIT STUDENT SUPPORT MATERIAL - 2020 - 2021 ( NEW CBSE PATTERN )

ऄन्द्वय: :- यथा एष: मृित्तकाघट: ( तथा एव ) सवं जीवनं भङ्गुरं ( आित ) ग) “ ज्ञात्वा ” ऄत्र क: प्रत्यय: ऄिस्त ?
ज्ञात्वा ऄिप ऄहं जीिवकाहेतोः घटान् रचयािम ।
घ) कक मृित्तकािनर्ममत - घट: िाश्वत: भवित ?
कु म्भकारः - ( घडे बनाने में लगा हुअ गाता है )
ऄनुवाद: :- जैसे यह िमठ्ठी का बना हुअ घड़ा ( ऄिाश्वत है ) ( वैसे ही ) ङ) कु म्भकार: जीवनं कीदृिम् ऄिस्त आित जानाित ?
पूरा जीवन ऄिाश्वत है ( ऐसा ) जान कर भी मैं जीने के च) कु म्भकार: कस्या: हेतो: घटान् रचयित ?
िलए / जीवन के कारण से घडों को बनाता हं । छ) “ घट: ” आित पदस्य समानाथयकं पदं ऄत्र दकम् पदम् ऄिस्त ?
ज) “ मरणम् ” आित पदस्य िवलोमपादम् ऄत्र दकमिस्त ?

चन्द्दनः - नमस्करोिम तात ! पञ्चदि घटान् आछछािम । कक दास्यिस ? क) क: नमसकरोित ?

चन्द्दनः - नमस्कार करता हं हे भला पुरुष ! पन्द्रह घड़े चाहता हं । ख) चन्द्दन: कं नमस्करोित ?
क्या दोगे ? ग) चन्द्दन: कित घटान् आछछित ?
घ) चन्द्दन: कु म्भकारं कक पृछछित ?
ङ) “ कु म्भान् ” आित पदस्य पयाययपदं दकम् ऄिस्त ?

देवि
े ः - कथं न ? िवक्रयणाय एव एते । गृहाण घटान् । प्रश्ना: :- क) कु म्भकारस्य नाम दकम् ?
पञ्चितोत्तररूप्यकािण च देिह । ख) देवेि: दकम् वदित ?
देवि
े ः - क्यों नहीं ? बेचने के िलए ही ये घड़े । ले लो घड़ों को । और ग) देवेि: कित रूप्यकािण घटानां मूल्यं वदित ?
पांच सौ से ऄिधक रुपये दो ।

चन्द्दनः - साधु ! परं मूल्यं तु दुग्धं िवक्रीय एव दातुं िक्यते । प्रश्ना: :- क) चन्द्दन: कक वदित ?
देवि े ः - क्षम्यतां पुत्र ! मूल्यं िवना तु एकमिप घटं न दास्यािम ।
ख) देवेि: कक वदित ?
मिल्लका - ( स्वभूषणं दातुिमछछित ) तात ! यदद ऄधुनव ै मूल्यम् अवश्यकं
तर्मह गृहाण एतत् अभूषणम् । ग) “ क्रीत्वा ” आित पदस्य िवलोमपदं दकम् ऄिस्त ?

94
KENDRIYA VIDYAALY NO - 1 UPPAL KVS ( RO ) HYDERABAD CLASS - 9 SANSKRIT STUDENT SUPPORT MATERIAL - 2020 - 2021 ( NEW CBSE PATTERN )

देवि
े ः - पुित्रके ! नाहं पापकमय करोिम । कथमिप नेछछािम त्वाम् घ) “ मूल्यं िवना तु एकमिप घटं न दास्यािम ” ऄिस्मन् वाक्ये
अभूषणिवहीनां कतुम य ् । नयतु यथािभलिषतान् घटान् । दुग्धं दक्रयापदं दकम् ऄिस्त ?
िवक्रीय एव घटमूलं ददातु ।
ईभौ - धन्द्योऽिस तात ! धन्द्योऽिस ।
चन्द्दनः - ठीक है ! लेदकन दाम / मूल्य तो दूध बेचकर / बेचने के बाद प्रश्ना: :- क) मिल्लका कक दातुम् आछछित ?
ही दे सकता हं । ख) मिल्लका देवेिं कक वदित ?
देवि
े ः - माफ कीिजए बेटा ! दाम के िबना तो एक भी घडा नहीं दूग ं ा । ग) “ अभरणम् ” आित ऄथे पयाययपदं दकम् ऄिस्त ?
मिल्लका - ( ऄपने गहने देना चाहती है ) हे भला अदमी ! ऄगर ऄब ही
दाम अवश्यक / देना है तो लेलो यह गहना । घ) देवेि: “ पुित्रके ” आित कां सम्बोधयित ?
देवि
े ः - बेटी ! नहीं मैं पाप का काम / कमय करता हं । कै से भी नहीं ङ) “ ऄिभलिषतान् घटान् ” ऄत्र िविेषणपदं दकम् ऄिस्त ?
चाहता हं तुम्हें अभूषण के िबना करना । ( तुम से अभूषण च) कक “ िवक्रीय एव घटमूलं ददातु ” आित देवेि: वदित ?
नहीं लेना चाहता हं )
छ) ईभौ कक वदत: ?
लेजाओ जैसे अप चाहते हो / िजतने घड़े चाहते हो ईतने
लेजाओ ) । दूध बेच कर ही घड़े का दाम दीिजए ।
ईभौ - धन्द्य हो भला पुरुष ! धन्द्य हो ।
( पञ्चमं दृश्यम् ) ( पांचवा दृश्य )
( मासानन्द्तरं सन्द्ध्याकालः । एकत्र ठरक्ताः नूतनघटाः सिन्द्त । ( महीने के बाद सन्द्ध्याकाल / सायंकाल । एक जगह खाली नए घड़े हैं ।
दुग्धक्रेतारः ऄन्द्ये च ग्रामवािसनः ऄपरत्र असीनाः ) दूध खरीदने वाले और गांव के लोग दूसरी तरफ हैं )
चन्द्दनः - ( धेनुं प्रणम्य , मङ्गलाचरणं िवधाय , मिल्लकाम् अह्व्वयित ) चन्द्दनः - ( धेनु को प्रणाम कर के , मङ्गलाचरण / पूजा कर के , मिल्लका
मिल्लके । अगछछ । को बुलाता है ) मिल्लके । अओ ।
मिल्लका - अयािम नाथ ! दोहनम् अरभस्व तावत् । मिल्लका - अती हं पित देव ! दोहन / दूध िनकालना िुरू कीिजए ।
चन्द्दनः - ( यदा धेनोः समीपं गत्वा दोग्धुम् आछछित , तदा धेनःु पृष्ठपादेन चन्द्दनः - ( जब गाय के पास जाकर दुहना चाहता है , तब गाय पीछे
प्रहरित । ( चन्द्दनश्च पात्रेण सह पतित ) निन्द्दिन ! दुग्धं देिह । पैर से मारती है । ( और चन्द्दनपात्र के साथ िगरता है ) निन्द्दिन !
कक जातं ते ? ( पुनः प्रयासं करोित ) ( निन्द्दनी च पु नः पुनः दूध दो । क्या हुअ तुम्हें ? ( दफर से प्रयत्न करता है ) ( और
पादप्रहारे ण ताडियत्वा चन्द्दनं रक्तरिञ्जतं करोित ) निन्द्दनी / गाय बार बार पादप्रहार से मारकर चन्द्दन को खून से लथपथ
हा ! हतोऽिस्म । ( चीत्कारं कु वयन् पतित ) ( सवे अश्चयेण करती है ) हा देव ! मारा गया हं ( चीत्कार को करता / िचल्लाता हुअ िगरता
चन्द्दनम् ऄन्द्योन्द्यं च पश्यिन्द्त ) है ) ( सभी अश्चयय से चन्द्दन को और एकदूसरे को देखते हैं )

95
KENDRIYA VIDYAALY NO - 1 UPPAL KVS ( RO ) HYDERABAD CLASS - 9 SANSKRIT STUDENT SUPPORT MATERIAL - 2020 - 2021 ( NEW CBSE PATTERN )

प्रश्नाः :- ङ) चन्द्दन: कथं पतित ?

क) चन्द्दन: कां प्रणमित ? च) क: रक्तरिञ्जत: भवित ?
ख) मिल्लका चन्द्दनं कक वदित ? छ) “ चन्द्दनं रक्तरिञ्जतं ” ऄत्र िविेषणपदं दकम् ऄिस्त ?
ग) “ मिल्लके ! अगछछ ” आित क: वदित ? ज) सवे कक कु वयिन्द्त ?
घ) का पृष्ठपादेन प्रहरित ?

मिल्लका - ( चीत्कारं श्रुत्वा , झठटित प्रिवश्य ) नाथ ! कक जातम् ? कथं त्वं मिल्लका - ( िचल्लाने की अवाज को सुन कर , जल्दी प्रवेि कर के ) नाथ ! /
रक्तरिञ्जतः ? पित देव ! क्या हुअ ? कै से तुम खून से लथपथ होगये हो ?
चन्द्दनः - धेनःु दोग्धुम् ऄनुमितम् एव न ददाित । दोहनप्रदक्रयाम् अरभमाणम् चन्द्दनः - गाय दुहने के िलए ऄनुमित ही नहीं देती है । दुहने की प्रदक्रया /
एव ताडयित माम् । ( मिल्लका धेनुं स्नेहने वात्सल्येन च अकायय काम को िुरू करने से ही मारती है मुझे । ( मिल्लका गाय को स्नेह
दोग्धुं प्रयतते । दकन्द्तु , धेनःु दुग्धहीना एव आित ऄवगछछित ) से और वात्सल्य / प्रेम से बुलाकर दुहने के िलए प्रयत्न करती है ।
मिल्लका - ( चन्द्दनं प्रित ) नाथ ! ऄत्यनुिचतं समझती अवाभ्याम् यत् , लेदकन , गाय िबना दूध की बनगइ कर के समझती है )
मासपययन्द्तं धेनोः दोहनं कृ तम् । सा पीडाम् ऄनुभवित । ऄत मिल्लका - ( चन्द्दन के प्रित ) पित देव ! बहुत बुरा / ऄनुिचत दकया गया हम
एव ताडयित । दोनों के द्वारा दक , एक महीने तक गाय का दूध नहीं िनकाला /
दुहने का काम नहीं दकया । वह पीड़ा को ऄनुभव करती है ।
आस िलए ही मारती है ।

चन्द्दनः - देिव ! मयािप ज्ञातं यत् , ऄस्मािभः सवयथा ऄनुिचतमेव कृ तं चन्द्दनः - देिव ! / मिल्लके ! मुझे भी समझ में अया दक , हमारे द्वारा
यत् , पूणम
य ासपययन्द्तं दोहनं न कृ तम् । ऄत एव , दुग्धं िुष्कं हमेिा ऄनुिचत ही दकया दक , पूरे महीने तक दुहना नहीं दकया ।
जातम् । सत्यमेव ईक्तम् - आस िलए ही , दूध सूख गया । सत्य ही कहा गया -
काययमद्यतनीयं यत् तदद्यैव िवधीयताम् । श्लोकस्य ऄनुवाद: :- अज का काम ( जो है ) ईसे अज ही करना चािहए । िजस
िवपरीते गितययस्य स कष्टं लभते ध्रुवम् ॥ का िवपरीत करने से वह ऄवश्य / िनश्चय ही कष्ट पाता है / कष्ट
ऄन्द्वय: :- ऄद्यतनीयं कायं तत् ऄद्य एव िवधीयताम् । यस्य िवपरीते का ऄनुभव करता है ।
गित: स ध्रुवं कष्टं लभते । मिल्लका - हां पित देव ! सत्य ही । मैंने भी पढ़ा दक -
मिल्लका - अम् भतयः ! सत्यमेव । मयािप पठठतं यत् -
96
KENDRIYA VIDYAALY NO - 1 UPPAL KVS ( RO ) HYDERABAD CLASS - 9 SANSKRIT STUDENT SUPPORT MATERIAL - 2020 - 2021 ( NEW CBSE PATTERN )

सुिवचायय िवधातव्यं कायं कल्याणकािङ्क्षणा । श्लोकस्य ऄनुवाद: :- ( ऄपना ) भला चाहने वाला ( व्यिक्त ) कायय / काम ऄछछी तरह
यः करोत्यिवचायैतत् स िवषीदित मानवः ॥ सोचकर करना चािहए । जो मानव िबना सोचे समझे आसे ( कायय
ऄन्द्वय: :- कल्याणकािङ्क्षणा ( मानवेन ) कायं सुिवचायय िवधातव्यम् । को ) करता है वह ( मानव ) दु:खी होता है ।
यः मानव: ऄिवचायय एतत् ( कायं ) करोित स: ( मानव: ) लेदकन अंखों के सामने अज ही यह ऄनुभव हुअ ।
िवषीदित ।
दकन्द्तु प्रत्यक्षतया ऄद्य एव ऄनुभत
ू म् एतत् ।
सवे - ददनस्य कायं तिस्मन्नेव ददने कतयव्यम् । यः एवं न करोित सः कष्टं सवे - ददन का कायय ईसी ही ददन में करना चािहए । जो आस प्रकार नहीं करता है
लभते ध्रुवम् । ( जविनका पतनम् ) सवे िमिलत्वा गायिन्द्त । वह कष्ट प्राप्त करता है ऄवश्य ।
अदानस्य प्रदानस्य कतयव्यस्य च कमयणः । ( जविनका / curtain िगरता है ) सब लोग िमल कर गाते हैं -
िक्षप्रमदक्रयमाणस्य कालः िपबित तरसम् ॥
श्लोकस्य ऄनुवाद: :- समय , जल्दी लेने का , देने का और करने वाले काम का
ऄन्द्वय: :- काल: िक्षप्रं अदानस्य , प्रदानस्य , कतयव्यस्य च कमयणः
नहीं करने से ईस काम के रस को पीता है । ऄथायत हमें जल्दी
ऄदक्रयमाणस्य तत् ( तस्य कमयण: ) रसं िपबित ।
ऄपना कतयव्य / काम नहीं करने से ईस काम का फल काल /
प्रश्ना: :-
ऄन्द्य ऄनुभव करता है ।
क) मिल्लका कक श्रुत्वा , झठटित प्रिविित ?
घ) का धेनुं दोग्धुं प्रयतते ?
ख) मिल्लका नाथं कक पृछछित ?
ङ) मिल्लका धेनो: िवषये दकम् ऄवगछछित ?
ग) धेनु: कक न ददाित ?
****************************************************************************

AS PER NEW CBSE PATTERN Practice :- ऄभ्यासाथयम् :- पठठत - ऄवबोधनम् - NEW Q.NO.17. नाट्ांिं पठठत्वा प्रश्नानाम् ईत्तरािण िलखत -
1. नाट्ांिं पठठत्वा प्रश्नान् ईत्तरत - (1+2=3) ii ) मिल्लका सक्रोधं कक वदित ? ..................
( मिल्लका मोदकािन रचयन्द्ती मन्द्दस्वरे ण ििवस्तुवत करोित ) iii ) चन्द्दनः कथं प्रिविित ? .................
( ततः प्रिविित मोदकगन्द्धम् ऄनुभवन् प्रसन्नमना चन्द्दनः ) NEW Q.NO.9 / 10 . भािषक-काययम् :- 4 / 6 ऄंका:
चन्द्दनः - ऄहा ! सुगन्द्धस्तु मनोहरः ( िवलोक्य ) ऄये मोदकािन रछयन्द्ते ? स. िनदेिानुसारम् ईत्तरत -
( प्रसन्नः भूत्वा ) अस्वादयािम तावत् । ( मोदकािन गृहीतुिमछछित ) i) “ दृष्ट्वा ” आित िब्दस्य समानाथयकः िब्दः कः प्रयुक्तः ? …………..
मिल्लका - ( सक्रोधम् ) िवरम ! िवरम ! मास्पृि ! एतािन मोदकािन । क ) मनोहरः ख) करोित ग ) िवलोक्य

97
KENDRIYA VIDYAALY NO - 1 UPPAL KVS ( RO ) HYDERABAD CLASS - 9 SANSKRIT STUDENT SUPPORT MATERIAL - 2020 - 2021 ( NEW CBSE PATTERN )

ऄ. एकपदेन ईत्तरत - ( प्रश्नद्वयम् ) ½x2=1 ii) “ प्रसन्नमनाः चन्द्दनः ” ऄनयोः िविेषणपदं दकम् ? ................
i) मिल्लका कािन रचयित ? ……… क ) चन्द्दनः ख ) प्रसन्नमनाः ग ) न दकञ्चन
ii) मोदकगन्द्धम् ऄनुभवन् प्रसन्नमना कः प्रिविित ? ............ iii ) “ करोित ” आित दक्रयापदस्य कतृप
य दं दकम् ?
क ) चन्द्दनः ख ) मिल्लका ग) मनोहरः
iii ) मिल्लका मन्द्दस्वरे ण कक करोित ? ...........
iv) “ दुगयन्द्धः ” आित पदस्य िवपरीताथयकः िब्दः कः प्रयुक्तः ? ................
ब. पूणव
य ाक्येन ईत्तरत - ( प्रश्नद्वयस्य ) 1x2=2
क ) िवरम ख ) सुगन्द्धः ग) प्रसन्नः
i) चन्द्दनः कािन ग्रहीतुिमछछित ? ..................
ईत्तरािण :- ऄ. मोदकािन , चन्द्दनः , ििवस्तुवत । ब. चन्द्दनः मोदकािन ग्रहीतुिमछछित । ... “ िवरम ! िवरम ! मास्पृि ! एतािन मोदकािन ” आित ... ।
..... मोदकगन्द्धम् ऄनुभवन् प्रसन्नमना ...... । स. िवलोक्य , प्रसन्नमना , मिल्लका , सुगन्द्धः ।
********************************************************************************
2. नाट्ांिं पठठत्वा प्रश्नान् ईत्तरत - (1+2=3)
चन्द्दनः - दकमथं क्रुध्यिस ! तव हस्तिनर्ममतािन मोदकािन दृष्ट्वा ऄहं िजह्व्वालोलुपतां िनयिन्द्त्रतुम् ऄक्षमः ऄिस्म , कक न जानािस त्विमदम् ?
मिल्लका - सम्यग् जानािम नाथ ! परम् एतािन पूजािनिमत्तिन सिन्द्त ।
चन्द्दनः - तर्मह , िीघ्रमेव पूजनं सम्पादय । प्रसादं च देिह ।
मिल्लका - भो ! ऄत्र पूजनं न भिवष्यित । ऄहं स्वसिखिभः सह श्वः प्रातः कािीिवश्वनाथमिन्द्दरं प्रित गिमष्यािम , तत्र गङ्गास्नानं धमययात्राञ्च वयं कठरष्यामः ।
ऄ. एकपदेन ईत्तरत - ( प्रश्नद्वयम् ) ½ x2 =1
i) मोदकािन दकमथं सिन्द्त ? ……………
ii) मिल्लका कािभः सह गिमष्यित ? ....................
iii ) िीघ्रमेव कक सम्पादनीयम् ? ....................
ब. पूणव
य ाक्येन ईत्तरत - ( प्रश्नद्वयम् ) 1x2=2

i) प्रसादं च देिह आित चन्द्दनस्य वचनं श्रुत्वा मिल्लका कक वदित ? ...........

ii ) चन्द्दनः कां िनयिन्द्त्रतुम् ऄक्षमः ऄिस्त ? ............
NEW Q.NO.9 / 10 . भािषक - काययम् :- 4 / 6 ऄङ्का:
स. िनदेिानुसारम् ईत्तरत -
98
KENDRIYA VIDYAALY NO - 1 UPPAL KVS ( RO ) HYDERABAD CLASS - 9 SANSKRIT STUDENT SUPPORT MATERIAL - 2020 - 2021 ( NEW CBSE PATTERN )

i) “ झठटित ” आित िब्दस्य समानाथयकः िब्दः ऄत्र कः प्रयुक्तः ? ……….. क ) त्वठरतम् ख ) िीघ्रम् ग ) क्रुध्यिस

ii ) “ मोदकािन ” आित पदस्य िविेषणपदं दकम् ? .............. क ) ऄहम् ख ) तव ग ) हस्तिनर्ममतािन

iii ) “ जानािस ” आित दक्रयापदस्य कतृप
य दं दकम् ? .............. क ) सः ख ) ऄहम् ग ) त्वम्
iv) “ सायम् ” आित पदस्य िवपरीताथयकः िब्दः कः प्रयुक्तः ? .............. क ) सम्यक् ख) प्रातः ग) देिह
ईत्तरािण :- ऄ. पूजािनिमत्तिन , स्वसखीिभः , पूजनं । ब. i) भो ! ऄत्र पूजनं न भिवष्यित । ऄहं स्वसिखिभः सह श्वः प्रातः

कािीिवश्वनाथमिन्द्दरं प्रित गिमष्यािम , तत्र गङ्गास्नानं धमययात्राञ्च वयं कठरष्यामः । ii ) चन्द्दनः िजह्व्वालोलुपतां िनयिन्द्त्रतुम् ऄक्षमः

ऄिस्त । स. िीघ्रम् , हस्तिनर्ममतािन , त्वम् , प्रातः ।

*****************************************************************************
3. नाट्ांिं पठठत्वा प्रश्नान् ईत्तरत - (1+2=3)
चन्द्दनः - सिखिभः सह ! न मया सह ! ( िवषादं नाटयित )
मिल्लका - अम् । चम्पा , गौरी , माया , मोिहनी , किपलाद्याः सवायः गछछिन्द्त । ऄतः मया सह तव अगमनस्य औिचत्यं नािस्त । वयं
सप्ताहान्द्ते प्रत्यागिमष्यामः । तावत् , गृहव्यवस्थां , धेनोः दुग्धदोहनव्यवस्थाञ्च पठरपालय ।
ऄ. एकपदेन ईत्तरत - ( प्रश्नद्वयम् ) ½ x2=1
i) कः िवषादं नाटयित ? ……………
ii) ताः मिहलाः कदा प्रत्यागिमष्यिन्द्त ? ...................
iii ) सिखिभः सह ! न मया सह ! आित कः पृछछित ? ...................
ब. पूणव
य ाक्येन ईत्तरत - ( प्रश्नद्वयम ) 1x2=2

i) मिल्लकया सह काः काः गछछिन्द्त ? ..................

ii ) मिल्लकायाः अगमनपययन्द्तं चन्द्दनः कक करोित ? ..................
NEW Q.NO.9 / 10 . भािषक-काययम् :- 4 / 6 ऄङ्काः
स. िनदेिानुसारम् ईत्तरत -
i) “ िमत्रैः ” आित िब्दस्य समानाथयकः िब्दः ऄत्र कः प्रयुक्तः ? ………… क ) न दकञ्चन ख) सुहृिभः ग) सखािभः

99
KENDRIYA VIDYAALY NO - 1 UPPAL KVS ( RO ) HYDERABAD CLASS - 9 SANSKRIT STUDENT SUPPORT MATERIAL - 2020 - 2021 ( NEW CBSE PATTERN )

ii ) “ वयं ” आित कतृप

य दस्य दक्रयापदं दकम् ? .............. क ) पठरपालय ख ) प्रत्यागिमष्यामः ग ) अगमनस्य
iii ) “ गछछिन्द्त ” आित दक्रयापदस्य कतृप
य दं दकम् ? ................ क ) तावत् ख ) सवायः ग ) मया
iv) “ ऄिस्त ” आित पदस्य िवपरीताथयकः िब्दः कः प्रयुक्तः ? ................ क ) गछछिन्द्त ख) नाटयित ग) नािस्त
ईत्तरािण :- ऄ. चन्द्दनः , सप्ताहान्द्ते , चन्द्दनः । ब. i ) मिल्लकया सह चम्पा , गौरी , माया , मोिहनी , किपलाद्याः सवायः गछछिन्द्त । ii ) मिल्लकायाः

अगमनपययन्द्तं चन्द्दनः गृहव्यवस्थां , धेनोः दुग्धदोहनव्यवस्थाञ्च पठरपालयित । स. सखीिभः , प्रत्यागिमष्यामः , सवायः , नािस्त ।
******************************************************************************
4. नाट्ांिं पठठत्वा प्रश्नान् ईत्तरत - (1+2=3)
चन्द्दनः - ऄस्तु । गछछ । सिखिभः सह धमययात्रया अनिन्द्दता च भव । ऄहं सवयमिप पठरपालियष्यािम । ििवास्ते सन्द्तु पन्द्थानः । ( स्वगतम् ) मिल्लका तु
धमययात्रायै गता । ऄस्तु । दुग्धदोहनं कृ त्वा ततः स्वप्रातरािस्य प्रबन्द्धं कठरष्यािम । ( स्त्रीवेषं धृत्वा , दुग्धपात्रहस्तः निन्द्दन्द्याः समीपं गछछित )
ईमा - मातुलािन ! मातुलािन !
चन्द्दनः - ईमे ! ऄहं तु मातुलः । तव मातुलािन तु गङ्गास्नानाथं कािीं गता ऄिस्त । कथय ! कक ते िप्रयं करवािण ।
ऄ. एकपदेन ईत्तरत - ( प्रश्नद्वयम् ) ½x2=1
i) मिल्लका तु दकमथं गता ? ……………….
ii) दुग्धदोहनं कृ त्वा ततः कस्य प्रबन्द्धं कठरष्यित ? ........................
iii ) मिल्लका धमययात्रया कीदृिी भवित ? ........................
ब. पूणव
य ाक्येन ईत्तरत - ( एकस्य प्रश्नस्य ) 1x2=2
i) मातुलािन ! मातुलािन ! आित ईमायाः वचनं श्रुत्वा चन्द्दनः कक वदित ? ..............
ii ) चन्द्दनः स्त्रीवेषं धृत्वा , दुग्धपात्रहस्तः कस्याः समीपं गछछित ? ..............
NEW Q.NO.9 / 10 . भािषक-काययम् :- 4 / 6 ऄङ्काः
स. िनदेिानुसारम् ईत्तरत -
i) “ सन्द्तष्ट
ु ा ” आित िब्दस्य समानाथयकः िब्दः ऄत्र कः प्रयुक्तः ? ………….. क ) प्रसन्ना ख) अनिन्द्दता ग ) सुखी
ii) “ ऄहम् ” आित कतृप
य दस्य दक्रयापदं दकम् ? ................. क ) सन्द्तु ख ) गछछित ग ) पठरपालियष्यािम
iii ) “ सन्द्तु ” आित दक्रयापदस्य कतृप
य दं दकम् ? ................. क ) ििवाः ख ) ते ग ) पन्द्थानः

100
KENDRIYA VIDYAALY NO - 1 UPPAL KVS ( RO ) HYDERABAD CLASS - 9 SANSKRIT STUDENT SUPPORT MATERIAL - 2020 - 2021 ( NEW CBSE PATTERN )

iv) “ दूरम् ” आित पदस्य िवपरीताथयकः िब्दः कः प्रयुक्तः ? ................ क ) कृ त्वा ख) समीपम् ग) धृत्वा
ईत्तरािण :- ऄ. धमययात्रायै , स्वप्रातरािस्य , अनिन्द्दता । ब. i ) ईमे ! ऄहं तु मातुलः । तव मातुलािन तु गङ्गास्नानाथं कािीं गता ऄिस्त । कथय !
कक ते िप्रयं करवािण । ii ) चन्द्दनः स्त्रीवेषं धृत्वा , दुग्धपात्रहस्तः निन्द्दन्द्याः समीपं गछछित ।
स. अनिन्द्दता , पठरपालियष्यािम , पन्द्थानः , समीपम् ।
***************************************************************************
5. नाट्ांिं पठठत्वा प्रश्नान् ईत्तरत - (1+2=3)
ईमा - मातुल ! िपतामहः कथयित , मासानन्द्तरम् ऄस्मद् गृहे महोत्सवः भिवष्यित । तत्र ित्रित - सेटकिमतं दुग्धम् ऄपेक्षते । एषा व्यवस्था
भविभः करणीया ।
चन्द्दनः - ( प्रसन्नमनसा ) ित्रित - सेटकपठरिमतं दुग्धम् ! िोभनम् ! दुग्धव्यवस्था भिवष्यित एव आित िपतामहं प्रित त्वया वक्तव्यम् ।
ईमा - धन्द्यवादः मातुल ! याम्यधुना । ( सा िनगयता )
ऄ. एकपदेन ईत्तरत - ( प्रश्नद्वयम् ) ½x2=1
i) ईमायाः गृहे कदा महोत्सवः भिवष्यित ? ……………
ii) ईत्सवे कित सेटकिमतं दुग्धम् ऄपेक्षते ? ...................
iii ) का िनगयता ? ..................
ब. पूणव
य ाक्येन ईत्तरत - ( प्रश्नद्वयम् ) 1x 2 = 2
i) चन्द्दनः ईमां कक वदित ? ...................
ii ) चन्द्दनः स्त्रीवेषं धृत्वा , दुग्धपात्रहस्तः कस्याः समीपं गछछित ? ..............
NEW Q.NO.9 / 10 . भािषक-काययम् :- 4 / 6 ऄङ्काः
स. िनदेिानुसारम् ईत्तरत -
i) “ सन्द्तष्ट
ु ा ” आित िब्दस्य समानाथयकः िब्दः ऄत्र कः प्रयुक्तः ? ………… क ) प्रसन्ना ख) अनिन्द्दता ग ) सुखी
ii) “ ऄहम् ” आित कतृप
य दस्य दक्रयापदं दकम् ? ................ क ) सन्द्तु ख ) गछछित ग ) पठरपालियष्यािम
iii ) “ सन्द्तु ” आित दक्रयापदस्य कतृप
य दं दकम् ? ................ क ) ििवाः ख ) ते ग ) पन्द्थानः
iv) “ प्रिवष्टा ” आित पदस्य िवपरीताथयकः िब्दः कः प्रयुक्तः ? ................ क ) कृ त्वा ख) समीपम् ग) िनगयता

101
KENDRIYA VIDYAALY NO - 1 UPPAL KVS ( RO ) HYDERABAD CLASS - 9 SANSKRIT STUDENT SUPPORT MATERIAL - 2020 - 2021 ( NEW CBSE PATTERN )

ईत्तरािण :- ऄ. धमययात्रायै , स्वप्रातरािस्य , अनिन्द्दता । ब. i ) ईमे ! ऄहं तु मातुलः । तव मातुलािन तु गङ्गास्नानाथं कािीं गताऄिस्त ।
कथय ! कक ते िप्रयंकरवािण । ii ) चन्द्दनः स्त्रीवेषं धृत्वा , दुग्धपात्रहस्तः निन्द्दन्द्याः समीपं गछछित ।
स. अनिन्द्दता , पठरपालियष्यािम , पन्द्थानः , िनगयता। |
********************************************************************************
6. नाट्ांिं पठठत्वा प्रश्नान् ईत्तरत - (1+2=3)
चन्द्दनः - ( प्रसन्नो भूत्वा , ऄङ्गुिलषु गणयन् ) ऄहो ! सेटक - ित्रितकािन पयांिस ! ऄनेन तु बहुधनं लप्से । ( निन्द्दनीं दृष्त्वा ) भो निन्द्दिन !
तव कृ पया तु ऄहं धिनकः भिवष्यािम । ( प्रसन्नः सः धेनोः बहुसेवां करोित ) ( िचन्द्तयित ) मासान्द्ते एव दुग्धस्य अवश्यकता
भवित । यदद प्रितददनं दोहनं करोिम तर्मह दुग्धं सुरिक्षतं न ितष्ठित । आदानीं कक करवािण ? भवतु नाम मासान्द्ते एव सम्पूणत य या
दुग्धदोहनं करोिम । ( एवं क्रमेण सप्तददनािन व्यतीतािन । सप्ताहान्द्ते मिल्लका प्रत्यागछछित )
मिल्लका - ( प्रिवश्य ) स्वािमन् ! प्रत्यागता ऄहम् । अस्वादय प्रसादम् ।
( चन्द्दनः मोदकािन खदित वदित च )
ऄ. एकपदेन ईत्तरत - ( प्रश्नद्वयम् ) ½x2=1
i) चन्द्दनः के षु गणयित ? ……………
ii) प्रसन्नः सः कस्याः बहुसेवां करोित ? ...................
iii ) चन्द्दनः कदा सम्पूणत
य या दुग्धदोहनं कतुम
य ् आछछित ? ...................
ब. पूणव
य ाक्येन ईत्तरत - ( प्रश्नद्वयम् ) 1x2=2
i) चन्द्दनः दकमथं मासान्द्ते गोदोहनं कतुम
य ् आछछित ? ....................
ii ) कदा मिल्लका प्रत्यागछछित ? ……………
NEW Q.NO.9 / 10 . भािषक - काययम् :- 4 / 6 ऄङ्काः
स. िनदेिानुसारम् ईत्तरत -
i) “ पयः ” आित िब्दस्य समानाथयकः िब्दः ऄत्र कः प्रयुक्तः ? …………… क ) धिनकः ख) धेनःु ग ) दुग्धम्
ii) “ मिल्लका ” आित कतृप
य दस्य दक्रयापदं दकम् ? .................. क ) भिवष्यािम ख ) प्रत्यागछछित ग ) करोिम
iii ) “ सेटक - ित्रितकािन पयांिस ” ऄत्र िविेषणपदं दकम् ? ................... क ) न दकञ्चन ख ) पयांिस ग ) सेटक - ित्रितकािन
iv) “ िनधयनः ” आित पदस्य िवपरीताथयकः िब्दः कः प्रयुक्तः ? .................. क ) प्रसादम् ख) मसान्द्ते ग) धिनकः
102
KENDRIYA VIDYAALY NO - 1 UPPAL KVS ( RO ) HYDERABAD CLASS - 9 SANSKRIT STUDENT SUPPORT MATERIAL - 2020 - 2021 ( NEW CBSE PATTERN )

ईत्तरािण:- ऄ. ऄङ्गुिलषु , धेनोः , मासान्द्ते । ब. i ) मासान्द्ते एव दुग्धस्य अवश्यकता भवित । यदद प्रितददनं दोहनं करोिम तर्मह दुग्धं सुरिक्षतं
न ितष्ठित । ऄतः मासान्द्ते गोदोहनं कतुम
य ् आछछित । ii ) सप्ताहान्द्ते मिल्लका प्रत्यागछछित ।
स. दुग्धम् , प्रत्यागछछित , सेटक - ित्रितकािन , धिनकः ।
****************************************************************************
7. नाट्ांिं पठठत्वा प्रश्नान् ईत्तरत - (1+2=3)
चन्द्दनः - मिल्लके ! तव यात्रा तु सम्यक् सफला जाता ? कािीिवश्वनाथस्य कृ पया िप्रयं िनवेदयािम ।
मिल्लका - ( साश्चययम् ) एवम् । धमययात्राितठरक्तं िप्रयतरं दकम् ?
चन्द्दनः - ग्रामप्रमुखस्य गृहे महोत्सवः मासान्द्ते भिवष्यित । तत्र ित्रित - सेटकिमतं दुग्धम् ऄस्मािभः दातव्यम् ऄिस्त ।
मिल्लका - दकन्द्तु एतावन्द्मात्रं दुग्धं कु तः प्राप्स्यामः ?
चन्द्दनः - चारय मिल्लके ! प्रितददनं दोहनं कृ त्वा दुग्धं स्थापयामः चेत् सुरिक्षतं न ितष्ठित । ऄत एव दुग्धदोहनं न दक्रयते । ईत्सवददने एव समग्रं
दुग्धं धोक्ष्यावः ।
ऄ. एकपदेन ईत्तरत - ( प्रश्नद्वयम् ) ½x2=1
i) चन्द्दनः कस्य कृ पया िप्रयं िनवेदयित ? …………………
ii) कस्याः यात्रा सम्यक् सफला जाता ? ...........................
iii ) धमययात्राितठरक्तं दकम् नािस्त ? ..........................
ब. पूणव
य ाक्येन ईत्तरत - ( प्रश्नद्वयम् ) 1x2=2
i) धमययात्राितठरक्तं िप्रयतरं दकम् ? आित मिल्लकायाः वचनं श्रुत्वा चन्द्दनः कक वदित ? .......................
ii ) चन्द्दनः कदा समग्रं दुग्धं धोक्ष्यित ? .......................
NEW Q.NO.9 / 10 . भािषक-काययम् :- 4 / 6 ऄङ्काः
स. िनदेिानुसारम् ईत्तरत -
i) “ कटुतरम् ” आित िब्दस्य समानाथयकः िब्दः ऄत्र कः प्रयुक्तः ? ………… क ) ऄस्मािभः ख) िप्रयतरम् ग ) महोत्सवः
ii) “ दुग्धं ” आित कतृप
य दस्य दक्रयापदं दकम् ? ................ क ) प्राप्स्यामः ख ) दक्रयते ग ) ितष्ठित
iii ) “ समग्रं दुग्धं ” ऄत्र िविेषणपदं दकम् ? ................ क ) न दकञ्चन ख ) समग्रम् ग ) दुग्धम्
iv) “ ऄरिक्षतम् ” आित पदस्य िवपरीताथयकः िब्दः कः प्रयुक्तः ? ................. क ) समग्रम् ख) सुरिक्षतम् ग) िप्रयतरम्

103
KENDRIYA VIDYAALY NO - 1 UPPAL KVS ( RO ) HYDERABAD CLASS - 9 SANSKRIT STUDENT SUPPORT MATERIAL - 2020 - 2021 ( NEW CBSE PATTERN )

ईत्तरािण :- ऄ. कािीिवश्वनाथस्य , मिल्लकायाः , मासान्द्ते । ब. i ) ग्रामप्रमुखस्य गृहे महोत्सवः मासान्द्ते भिवष्यित । तत्र ित्रित - सेटकिमतं
दुग्धम्ऄस्मािभः दातव्यम् ऄिस्त । ii ) चन्द्दनः ईत्सवददने एव समग्रं दुग्धं धोक्ष्यावः । स. िप्रयतरम् , ितष्ठित , समग्रम् , सुरिक्षतम् ।
**********************************************************
8. नाट्ांिं पठठत्वा प्रश्नान् ईत्तरत - (1+2=3)
मिल्लका - स्वािमन् ! त्वं तु चतुरतमः । ऄत्युत्तमः िवचारः । ऄधुना दुग्धदोहनं िवहय के वलं निन्द्दन्द्याः सेवाम् एव कठरष्यावः । ऄनेन ऄिधकािधकं दुग्धं
मासान्द्ते प्राप्स्यावः ।
( द्वावेव धेनोः सेवायां िनरतौ भवतः । ऄिस्मन् क्रमे घासाददकं गुडाददकं च भोजयतः कदािचत् िवषाणयोः तैलं लेपयतः ितलकं
धारयतः , रात्रौ नीराजनेनािप तोषयतः )
चन्द्दनः - मिल्लके ! अगछछ । कु म्भकारं प्रित चलावः दुग्धाथं पात्रप्रबन्द्धोऽिप करणीयः ।
( द्वावेव िनगयतौ )
ऄ. एकपदेन ईत्तरत - ( प्रश्नद्वयम् ) ½ x 2=1
i) चतुरतमः कः ? ……………..
ii) द्वावेव कस्याः सेवायां िनरतौ भवतः ? ....................
iii ) तौ कं प्रित चलतः ? ......................
ब. पूणव
य ाक्येन ईत्तरत - ( प्रश्नद्वयम् ) 1x 2 = 2
i) ऄिस्मन् क्रमे तौ कक कक कु रुतः ? .....................
ii ) तौ कु म्भकारं प्रित दकमथयम् ऄगछछताम् ? .....................
iii ) द्वौ धेनो: सेवायां कक कक भोजयत: ? .....................
NEW Q.NO. 9 / 10 . भािषक-काययम् :- 4 / 6 ऄङ्काः
स. िनदेिानुसारम् ईत्तरत -
i) “ स्नेहम् ” आित िब्दस्य समानाथयकः िब्दः ऄत्र कः प्रयुक्तः ? ………… क ) गुडाददकम् ख) दुग्धम् ग ) तैलम्
ii) “ ऄिधकािधकं दुग्धं ” ऄनयोः िविेष्यपदम् दकम् ? ................ क ) ऄिधकािधकम् ख ) न दकञ्चन ग ) दुग्धम्
iii ) “ ऄत्युत्तमः िवचारः ” ऄत्र िविेषणपदं दकम् ? ................ क ) न दकञ्चन ख ) िवचारः ग ) ऄत्युत्तमः
iv) “ मूखत
य मः ” आित पदस्य िवपरीताथयकः िब्दः कः प्रयुक्तः ? ............... क ) लेपयतः ख) चतुरतमः ग) कु म्भकारम्

104
KENDRIYA VIDYAALY NO - 1 UPPAL KVS ( RO ) HYDERABAD CLASS - 9 SANSKRIT STUDENT SUPPORT MATERIAL - 2020 - 2021 ( NEW CBSE PATTERN )

ईत्तरािण :- ऄ. चन्द्दनः , धेनोः , मासान्द्ते । ब. i) ऄिस्मन् क्रमे घासाददकं गुडाददकं च भोजयतः कदािचत् िवषाणयोः तैलं लेपयतः ितलकं
धारयतः , रात्रौ नीराजनेनािप तोषयतः । ii ) तौ कु म्भकारं प्रित दुग्धाथं पात्रप्रबन्द्धाथयम् ऄगछछताम् । स. तैलम् , दुग्धम् , ऄत्युत्तमः , चतुरतमः ।
************************************************************************
9. नाट्ांिं पठठत्वा प्रश्नान् ईत्तरत - (1+2=3)
कु म्भकारः - ( घटरचनायां लीनः गायित )
ज्ञात्वाऽिप जीिवकाहेतोः रचयािम घटानहम् ।
जीवनं भङ्गुरं सवं यथैष मृित्तकाघटः ॥
चन्द्दनः - नमस्करोिम तात ! पञ्चदि घटान् आछछािम । कक दास्यिस ?
देवि े ः - कथं न ? िवक्रयणाय एव एते । गृहाण घटान् । पञ्चितोत्तररूप्यकािण च देिह ।
चन्द्दनः - साधु ! परं मूल्यं तु दुग्धं िवक्रीय एव दातुं िक्यते ।
देवि े ः - क्षम्यतां पुत्र ! मूल्यं िवना तु एकमिप घटं न दास्यािम ।
मिल्लका - ( स्वभूषणं दातुिमछछित ) तात ! यदद ऄधुनव ै मूल्यम् अवश्यकं तर्मह गृहाण एतत् अभूषणम् ।
देवि े ः - पुित्रके ! नाहं पापकमय करोिम । कथमिप नेछछािम त्वाम् अभूषणिवहीनां कतुम य ् । नयतु यथािभलिषतान् घटान् । दुग्धं िवक्रीय एव
घटमूलं ददातु ।
ऄ. एकपदेन ईत्तरत - ( प्रश्नद्वयम् ) ½x2=1
i) घटरचनायां लीनः कः असीत् ? ………………..
ii) पञ्चदि घटानां कक मूल्यम् ? .........................
iii ) मिल्लका दकम् दातुिमछछित ? .........................
ब. पूणव
य ाक्येन ईत्तरत - ( प्रश्नद्वयम् ) 1x2=2
i) “ गृहाण एतत् अभूषणम् ” आित मिल्लकायाः वचनं श्रुत्वा देवि
े ः कक वदित ? .....................
ii ) जीवनं मृित्तकाघटः आव भङ्गुरम् आित ज्ञात्वाऽिप कु म्भकारः दकमथं घटान् रचयित ? .....................
NEW Q.NO. 9 / 10 . भािषक-काययम् :- 4 / 6 ऄङ्काः
स. िनदेिानुसारम् ईत्तरत -
i) “ स्वीकु रु ” आित िब्दस्य समानाथयकः िब्दः ऄत्र कः प्रयुक्तः ? …………. क ) दास्यिस ख) गृहाण ग ) रचयािम
ii) “ एतत् अभूषणम् ” ऄनयोः िविेष्यपदम् दकम् ? ................ क ) अभूषणम् ख ) न दकञ्चन ग ) एतत्
105
KENDRIYA VIDYAALY NO - 1 UPPAL KVS ( RO ) HYDERABAD CLASS - 9 SANSKRIT STUDENT SUPPORT MATERIAL - 2020 - 2021 ( NEW CBSE PATTERN )

iii ) “ ऄहम् ” आित कतृप

य दस्य दक्रयापदं दकम् ? ................ क ) िक्यते ख ) करोिम ग ) ददातु
iv) “ क्रयणाय ” आित पदस्य िवपरीताथयकः िब्दः कः प्रयुक्तः ? ............... क ) ज्ञात्वा ख) िवक्रीय ग ) िवक्रयणाय
ईत्तरािण :- ऄ. कु म्भकारः , पञ्चितोत्तररूप्यकािण , स्वभूषणम् । ब. i ) “ गृहाण एतत् अभूषणम् ” आित मिल्लकायाः वचनं श्रुत्वा देवि
े ः वदित
पुित्रके ! नाहं पापकमयकरोिम । कथमिप नेछछािम त्वाम् अभूषणिवहीनां कतुम
य ् । नयतु यथािभलिषतान् घटान् । दुग्धं िवक्रीय एव घटमूलं ददातु ।
ii ) जीवनं मृित्तकाघटः आव भङ्गुरम् आित ज्ञात्वाऽिप कु म्भकारः जीिवकाहेतोः घटान् रचयित । स. गृहाण , अभूषणम् , करोिम , िवक्रयणाय ।
*************************************************************************
10. नाट्ांिं पठठत्वा प्रश्नान् ईत्तरत - (1+2=3)
( मासानन्द्तरं सन्द्ध्याकालः । एकत्र ठरक्ताः नूतनघटाः सिन्द्त । दुग्धक्रेतारः ऄन्द्ये च ग्रामवािसनः ऄपरत्र असीनाः )
चन्द्दनः - ( धेनुं प्रणम्य , मङ्गलाचरणं िवधाय , मिल्लकाम् अह्व्वयित ) मिल्लके । अगछछ ।
मिल्लका - अयािम नाथ ! दोहनम् अरभस्व तावत् ।
चन्द्दनः - ( यदा धेनोः समीपं गत्वा दोग्धुम् आछछित , तदा धेनःु पृष्ठपादेन प्रहरित । ( चन्द्दनश्च पात्रेण सह पतित ) निन्द्दिन ! दुग्धं देिह । कक
जातं ते ? ( पुनः प्रयासं करोित ) ( निन्द्दनी च पुनः पुनः पादप्रहारे ण ताडियत्वा चन्द्दनं रक्तरिञ्जतं करोित ) हा ! हतोऽिस्म ।
( चीत्कारं कु वयन् पतित ) ( सवे अश्चयेण चन्द्दनम् ऄन्द्योन्द्यं च पश्यिन्द्त )
मिल्लका - ( चीत्कारं श्रुत्वा , झठटित प्रिवश्य ) नाथ ! कक जातम् ? कथं त्वं रक्तरिञ्जतः ?
ऄ. एकपदेन ईत्तरत - ( प्रश्नद्वयम् ) ½ x2=1
i) एकत्र ठरक्ताः के सिन्द्त ? ……………….
ii) चन्द्दनः काम् अह्व्वयित ? ........................
iii ) मिल्लका कीदृिं चन्द्दनं पश्यित ? .........................
ब. पूणव
य ाक्येन ईत्तरत - ( प्रश्नद्वयम् ) 1x2=2
i) “ यदा धेनोः समीपं गत्वा दोग्धुम् आछछित तदा दकम् ऄभवत् ? .....................
ii ) चन्द्दनः कक कु वयन् पतित ? .........................
स. िनदेिानुसारम् ईत्तरत - NEW Q.NO. 9 / 10 . भािषक - काययम् :- 4 / 6 ऄङ्काः

i) “ िीघ्रम् ” आित िब्दस्य समानाथयकः िब्दः ऄत्र कः प्रयुक्तः ? ………… क ) जातम् ख) प्रिवश्य ग ) झठटित
ii) “ ठरक्ताः नूतनघटाः ” ऄनयोः िविेष्यपदम् दकम् ? ............... क ) ठरक्ताः ख ) न दकञ्चन ग ) नूतनघटाः

106
KENDRIYA VIDYAALY NO - 1 UPPAL KVS ( RO ) HYDERABAD CLASS - 9 SANSKRIT STUDENT SUPPORT MATERIAL - 2020 - 2021 ( NEW CBSE PATTERN )

iii ) “ निन्द्दनी ” आित कतृप

य दस्य दक्रयापदं दकम् ? .............. क ) देिह ख ) पश्यिन्द्त ग ) करोित
iv) “ स्वीकु रु ” आित पदस्य िवपरीताथयकः िब्दः कः प्रयुक्तः ? .............. क ) ऄन्द्योन्द्यम् ख) देिह ग) सह
ईत्तरािण:- ऄ. नूतनघटाः , मिल्लकाम् , रक्तरिञ्जतम् । ब. i ) यदा धेनोः समीपं गत्वा दोग्धुम् आछछित तदा धेनःु पृष्ठपादेन प्रहरित । ii ) चन्द्दनः
चीत्कारं कु वयन् पतित । स. झठटित , नूतनघटाः , करोित , समीपम् ।
**********************************************************************
11. नाट्ांिं पठठत्वा प्रश्नान् ईत्तरत - (1+2=3)
चन्द्दनः - धेनःु दोग्धुम् ऄनुमितम् एव न ददाित । दोहनप्रदक्रयाम् अरभमाणम् एव ताडयित माम् ।
( मिल्लका धेनुं स्नेहन
े वात्सल्येन च अकायय दोग्धुं प्रयतते । दकन्द्तु , धेनःु दुग्धहीना एव आित ऄवगछछित )
मिल्लका - ( चन्द्दनं प्रित ) नाथ ! ऄत्यनुिचतं कृ तम् अवाभ्याम् यत् , मासपययन्द्तं धेनोः दोहनं कृ तम् । सा पीडम् ऄनुभवित । ऄत एव ताडयित ।
चन्द्दनः - देिव ! मयािप ज्ञातं यत् , ऄस्मािभः सवयथा ऄनुिचतमेव कृ तं यत् , पूणयमासपययन्द्तं दोहनं न कृ तम् । ऄत एव , दुग्धं िुष्कं जातम् ।
सत्यमेव ईक्तम् -
काययमद्यतनीयं यत् तदद्यैव िवधीयताम् ।
िवपरीते गितययस्य स कष्टं लभते ध्रुवम् ॥
ऄ. एकपदेन ईत्तरत - ( प्रश्नद्वयम् ) ½x2=1
i) दुग्धं कक जातम् ? …………
ii) ऄद्यतनीयं कायं कदा िवधातव्यम् ? ................
iii ) दकम् अरभमाणम् एव धेनःु ताडयित ? ................
ब. पूणव
य ाक्येन ईत्तरत - ( प्रश्नद्वयम् ) 1x 2=2
i) दोग्धुं मिल्लका कक कक करोित ? ......................
ii ) मिल्लका चन्द्दनं कक वदित ? ......................
स. िनदेिानुसारम् ईत्तरत - NEW Q.NO. 9 / 10 . भािषक - काययम् :- 4 / 6 ऄङ्काः
i) “ गौः ” आित िब्दस्य समानाथयकः िब्दः ऄत्र कः प्रयुक्तः ? ………….. क ) दोहनम् ख) दुग्धम् ग ) धेनःु
ii) “ ऄद्यतनीयं काययम् ” ऄनयोः िविेष्यपदम् दकम् ? ................. क ) ऄद्यतनीयम् ख ) न दकञ्चन ग ) काययम्
iii ) “ सः ” आित कतृप
य दस्य दक्रयापदं दकम् ? ................. क ) ईक्तम् ख ) लभते ग ) कृ तम्

107
KENDRIYA VIDYAALY NO - 1 UPPAL KVS ( RO ) HYDERABAD CLASS - 9 SANSKRIT STUDENT SUPPORT MATERIAL - 2020 - 2021 ( NEW CBSE PATTERN )

iv) “ ईिचतम् ” आित पदस्य िवपरीताथयकः िब्दः कः प्रयुक्तः ? ............... क ) ईक्तम् ख) कृ तम् ग) ऄनुिचतम्
ईत्तरािण :- ऄ. िुष्कम् , ऄद्यैव , दोहनप्रदक्रयाम् । ब. i ) मिल्लका धेनुं स्नेहन
े वात्सल्येन च अकायय दोग्धुं प्रयतते । ii ) नाथ ! ऄत्यनुिचतं
कृ तम् अवाभ्याम् यत् , मासपययन्द्तं धेनोः दोहनं कृ तम् । सा पीडम् ऄनुभवित । ऄत एव ताडयित । स. धेनःु , काययम् , लभते , ऄनुिचतम् ।
************************************************************************
12. नाट्ांिं पठठत्वा प्रश्नान् ईत्तरत - (1+2=3)
मिल्लका - अम् भतयः ! सत्यमेव । मयािप पठठतं यत् –
सुिवचायय िवधातव्यं कायं कल्याणकािङ्क्षणा ।
यः करोत्यिवचायैतत् स िवषीदित मानवः ॥
दकन्द्तु प्रत्यक्षतया ऄद्य एव ऄनुभत ू म् एतत् ।
सवे - ददनस्य कायं तिस्मन्नेव ददने कतयव्यम् । यः एवं न करोित सः कष्टं लभते ध्रुवम् ।
( जविनका पतनम् ) सवे िमिलत्वा गायिन्द्त ।
अदानस्य प्रदानस्य कतयव्यस्य च कमयणः ।
िक्षप्रमदक्रयमाणस्य कालः िपबित तरसम् ॥
ऄ. एकपदेन ईत्तरत - ( प्रश्नद्वयम् ) ½ x2=1
i) कल्याणकािङ्क्षणा कायं कथं िवधातव्यम् ? ……………
ii) यः मानवः ऄिवचायय कायं करोित सः कक करोित ? ..................
iii ) ददनस्य कायं तिस्मन्नेव ददने यः न करोित सः कक लभते ? ..................
ब. पूणव
य ाक्येन ईत्तरत - ( प्रश्नद्वयम् ) 1x2=2
i) िक्षप्रमदक्रयमाणस्य अदानस्य प्रदानस्य कतयव्यस्य च कमयणः रसं कः िपबित ? ...................
ii ) मिल्लका कं श्लोकं गायित ? ..................
स. िनदेिानुसारम् ईत्तरत - NEW Q.NO. 9 / 10 . भािषक - काययम् :- 4 / 6 ऄङ्काः
i) “ िीघ्रम् ” आित िब्दस्य समानाथयकः िब्दः ऄत्र कः प्रयुक्तः ? …………. क ) जातम् ख) िक्षप्रम् ग ) झठटित
ii) “ िवषीदित ” आित दक्रयापदस्य कतृप
य दम् दकम् ? ................ क ) ऄनुभत
ू म् ख ) मानवः ग ) सः
iii ) “ कालः ” आित कतृप
य दस्य दक्रयापदं दकम् ? ................ क ) गायिन्द्त ख ) िपबित ग ) पठठतम्

108
KENDRIYA VIDYAALY NO - 1 UPPAL KVS ( RO ) HYDERABAD CLASS - 9 SANSKRIT STUDENT SUPPORT MATERIAL - 2020 - 2021 ( NEW CBSE PATTERN )

iv) “ अदानस्य ” आित पदस्य िवपरीताथयकः िब्दः कः प्रयुक्तः ? ............... क ) सुिवचायय ख) न िवचायय ग) प्रदानस्य
ईत्तरािण:- ऄ. सुिवचायय , िवषीदित , कष्टम् । ब. i ) अदानस्य प्रदानस्य कतयव्यस्य च कमयणः िक्षप्रमदक्रयमाणस्य तरसं कालः िपबित ।
ii ) िवचायय िवधातव्यं कायं कल्याणकािङ्क्षणा । यः करोत्यिवचायैतत् स िवषीदित मानवः । स. िक्षप्रम् , मानवः , िपबित , प्रदानस्य ।
**************************************************************************
AS PER CBSE NEW PATTERN पाठाधाठरत - व्याकरणम् :- Q.NO.1. यथापेिक्षतं सिन्द्धम् / सिन्द्ध – िवछछेदं वा कु रुत - 4 ऄङ्काः
तव + अगमनस्य = ________________ महोत्सवः = ________________ प्रबन्द्धः + ऄिप = ______________
द्वावेव = _________________ ज्ञात्वा + ऄिप = ________________ न + आछछािम = _______________
धन्द्योऽिस = _________________ ईत्तरािण :- तवागमनस्य , महा + ईत्सवः , प्रबन्द्धोऽिप , द्वौ + एव , ज्ञात्वाऽिप , नेछछािम , धन्द्यः + ऄिस ।
******************************************************
NEW Q.NO.8. ऄधोिलिखत - वाक्येषु रे खांदकतपदािन अधृत्य प्रश्निनमायणं कु रुत - 1x4=4

i. मिल्लका मोदकािन रचयित ।

ii. ऄहं िजह्व्वालोलुपतां िनयिन्द्त्रतुम् ऄक्षमः ।
iii. मातुलािन कािीं गता ।
iv. ऄनेन बहुधनं लप्से ।
v. दुग्धाथं पात्रप्रबन्द्धः करणीयः । ईत्तरािण :- कािन , काम् , का , दकम् , दकमथयम् ।
NEW Q.NO. 9. ऄथैः सह मेलयत - 1x4=4
1. ऄथैः सह मेलयत -
i. मन्द्दस्वरे ण = ऄ. तीथययात्राम्
ii . मनोहरः = अ. िनम्नस्वरे ण
iii. ऄक्षमः = आ. अकषयकः
iv धमययात्राम् = इ.ऄसमथयः
*
2. ऄथैः सह मेलयत -
109
KENDRIYA VIDYAALY NO - 1 UPPAL KVS ( RO ) HYDERABAD CLASS - 9 SANSKRIT STUDENT SUPPORT MATERIAL - 2020 - 2021 ( NEW CBSE PATTERN )

i. साश्चययम् = ऄ. संलग्नौ
ii . िनरतौ = अ. सून्द्याः
iii. ठरक्ताः = आ. परस्परम्
iv ऄन्द्योन्द्यम् = इ. सिवस्मयम्
***************************************************
3. ऄथैः सह मेलयत -
i. ऄनुमितम् = ऄ. नीरसम्
ii . िुष्कम् = अ. रुतम्
iii. ध्रुवम् = आ. अज्ञाम्
iv. िक्षप्रम् = इ. िनश्चयम्
ईत्तरािण :- 1. i . िनम्नस्वरे ण ii . अकषयकः iii.ऄसमथयः iv तीथययात्राम्
2. i . सिवस्मयम् ii .संलग्नौ iii.सून्द्याः iv परस्परम्
3. i . अज्ञाम् ii . नीरसम् iii.िनश्चयम् iv . रुतम्
******************************************************************
NEW Q.NO.19. घटनाक्रमानुसारम् वाक्यािन पुन: िलखत - ½x8=4
क) सा सखीिभः सह तीथययात्रायै कािीिवश्वनाथमिन्द्दरं गछछित ।
ख) ईभौ निन्द्दन्द्याः सवयिवधिप्रयचयां कु रुतः ।
ग) ईमा मासान्द्ते ईत्सवाथं दुग्धस्य अवश्यकतािवषये चन्द्दनं सूचयित ।
घ) मिल्लका पूजाथं मोदकािन रचयित ।
ङ) ईत्सवददने यदा दोग्धुं प्रयत्नं करोित तदा निन्द्दनी पादेन प्रहरित ।
च) कायायिण समये करणीयािन आित चन्द्दनः निन्द्दन्द्याः पादप्रहारे ण ऄवगछछित ।
छ) चन्द्दनः ईत्सवसमये ऄिधकं दुग्धं प्राप्तुं मासपययन्द्तं दोहनं न करोित ।
ज) चन्द्दनस्य पत्नी तीथययात्रां समाप्य गृहं प्रत्यागछछित ।

110
KENDRIYA VIDYAALY NO - 1 UPPAL KVS ( RO ) HYDERABAD CLASS - 9 SANSKRIT STUDENT SUPPORT MATERIAL - 2020 - 2021 ( NEW CBSE PATTERN )

ईत्तरािण 1 2 3 4 5 6 7 8
1 घ क ग छ ज ख ङ च

NEW Q.NO.18. ऄन्द्वयं पूरयत - ( ऄभ्यासाय ऄत्र मछजूषा न दत्ता / परीक्षायां मछजूषा दीयते ) ½ x 4 = 2
1. ज्ञात्वाऽिप जीिवकाहेतोः रचयािम घटानहम् ।
जीवनं भङ्गुरं सवं यथैष मृित्तकाघटः ॥
ऄन्द्वय: :- यथा एषः ____i____ ( तथा ) सवं जीवनं भङ्गुरं ____ ii_____ ऄिप घटान् रचयािम ।
2. काययमद्यतनीयं यत् तदद्यैव िवधीयताम् ।
िवपरीते गितययस्य स कष्टं लभते ध्रुवम् ॥
ऄन्द्वय: :- यत् ______i___ कायं तत् ______ ii_____ िवधीयताम् । यस्य गितः ____iii___ ( ऄिस्त ) सः ध्रुवं _____iv____ लभते ॥
3. सुिवचायय िवधातव्यं कायं कल्याणकािङ्क्षणा ।
यः करोत्यिवचायैतत् स िवषीदित मानवः ॥
ऄन्द्वय: :- कल्याणकािङ्क्षणा ____i____ सुिवचायय _____ ii_____ । यः मानवः एतत् ____iii____ करोित सः ____iv_____ ॥
4. अदानस्य प्रदानस्य कतयव्यस्य च कमयणः ।
िक्षप्रमदक्रयमाणस्य कालः िपबित तरसम् ॥
ऄन्द्वय: :- िक्षप्रम् ____i____ अदानस्य _____ ii_____ कतयव्यस्य च _____iii____ तरसं ____iv_____ िपबित ॥
ईत्तरािण :- 1. मृित्तकाघटः , ज्ञात्वा । 2. ऄद्यतनीयं , ऄद्यैव , िवपरीते , कष्टम् ।
3. कायं , िवधातव्यम् , ऄिवचायय , िवषीदित । 4. ऄदक्रयमाणस्य , प्रदानस्य , कमयणः , कालः ।
************************************************************************************** समाप्त: ***************************************************************

******************* *********************************************************************************************** ******************************

111
KENDRIYA VIDYAALY NO - 1 UPPAL KVS ( RO ) HYDERABAD CLASS - 9 SANSKRIT STUDENT SUPPORT MATERIAL - 2020 - 2021 ( NEW CBSE PATTERN )

पद्यभाग: | पञ्चम: पाठ: । सूिक्तमौिक्तकम् । AS PER NEW CBSE PATTERN - 2020 - 2021

पाठस्य पठरचय: :- संस्कृ त - सािहत्ये बह्व्व्य: नीितकथा: सिन्द्त । ऄिस्मन् सािहत्ये मनवस्य कृ ते बहव: नैितक - ईपदेिा: सरल - श्लोक - रूपेण दत्ता: सिन्द्त ।
एतै: ईपदेि:ै मानव: स्वजीवनं िािन्द्तमयं सुखमयं च कतुं िक्नोित । ऄिस्मन् पाठे जीवनोपयोिगन: श्लोका: सिन्द्त । पठाम: :-

श्लोक: - सारांि: :- मानव को ऄपने अचरण की रक्षा करनी चािहए । धन तो ऄिाश्वत है । धन तो कभी अता है तो कभी चला जाता है ।
सं वाक्यािन Q.NO. 9 & 10 ( 4 + 6 = 10 ) कतृ-य दक्रया िविेषण- पदं – पयायय पदं – िवलोम
िविेष्य
1 वृत्तं यत्नेन संरक्षेद ् िवत्तमेित च याित च । ( म् – ऄनुस्वार : ) मानव: - ... - धनम् = ... नाियेत् x …
( मानव ) चठरत्र की प्रयत्न पूवयक रक्षा करे । धन तो अता है तथा जाता है । िवत्तम् - ... िीलम् =...
एित x …
ऄक्षीणो िवत्ततः क्षीणो वृत्ततस्तु हतो हतः ॥ ॥ मनुस्मृित: ॥ ( : - ई ) मानव: क्षीण: क्षीण: - ... धनात् = ... क्षीण: x …
धन से हीन मानव नष्ट नहीं होता है । चठरत्र से नष्ट होना ही नष्ट हुअ - भवित हत: - ... नष्ट: = ...
जीिवत: x …
जानना चािहए ।
ऄन्द्वय::- ( मानव: ) वृत्तं यत्नेन संरक्षेत् । िवत्तम् ( तु ) एित च याित च । िवत्तत: क्षीण: ऄक्षीण: ( भवित ) वृत्तत: तु हत: हतः ।
िब्दाथाय: :- वृत्तम् = िील / चठरत्र , यत्नेन = प्रयत्न से , िवत्तम् = धन , एित = अगछछित , याित = गछछित , ऄक्षीण: = नष्ट न हुअ , हत: = नष्ट ।
Q.17. I. एकपदेन ईत्तरत - ( के वलं प्रश्नद्वयम् ) ½ x 2=1 II. पूणव
य ाक्येन ईत्तरत - ( के वलं प्रश्नद्वयम् ) 1x2=2
i) वृत्तं कथं रक्षेत् ? i) कस्मात् हतः हतः भवित ?
ii) दकम् एित याित च ? ii ) यत्नेन कक रक्षेत् ?
iii ) कस्मात् क्षीणः ऄक्षीणः भवित ? iii ) कक िवत्तस्य गित: चञ्चला ऄिस्त ?
Q.NO.18. ऄधोिलिखत - श्लोकस्य ऄन्द्वयं मछजूषायां प्रदत्त - ईिचत - पदै: पूरयत - मछजूषा :- एित , हत: , यत्नेन , िवत्तत: । ½x4=2
ऄन्द्वय: :- ( मानव: ) वृत्तं ............... संरक्षेत् । िवत्तम् ( तु ) ……….. च याित च । .............. क्षीण: ऄक्षीण: ( भवित ) वृत्तत: तु ........... हतः ।
Q.NO.10. िनदेिानुसारं प्रदत्त - िवकल्पेभ्य: िुद्धम् ईत्तरं िचत्वा िलखत - ( के वलं षट् प्रश्ना: ) 1x6=6
i) “ धनम् ” आित िब्दस्य समानाथयकः िब्दः कः प्रयुक्तः ? क ) वृत्तं ख ) याित ग) िवत्तम्

112
KENDRIYA VIDYAALY NO - 1 UPPAL KVS ( RO ) HYDERABAD CLASS - 9 SANSKRIT STUDENT SUPPORT MATERIAL - 2020 - 2021 ( NEW CBSE PATTERN )

ii) “ िवत्तम् ” आित कतृयपदस्य दक्रयापदं दकम् ? क ) हतः ख ) याित ग) न दकञ्चन

iii ) “ संरक्षेत् ” आित दक्रयापदस्य कतृप
य दं दकम् ? क ) याित ख ) वृत्तं ग) ( मानव: )
iv) “ एित ” आित पदस्य िवपरीताथयकः िब्दः कः प्रयुक्तः ? क ) िवत्तम् ख) च ग) याित
***********************************************************************************************************************************
श्लोक: - सारांि: :- जो व्यवहार स्वयं को ऄछछा न लगे , वह व्यवहार दूसरों के साथ नहीं करना चाहते हैं / चािहए ।
सं वाक्यािन Q.NO. 9 & 10 ( 4 + 6 = 10 ) कतृय - दक्रया िविेषण - िव पदं - पयायय पदं - िवलोम
2 श्रूयतां धमयसवयस्वं श्रुत्वा चैवावधाययताम् । ( भो मानवा: ) ... श्रूयताम् - समस्तम् = दकिञ्चत् x
( हे लोग ! ) धमय का सार सुिनए । और सुनकर ही िवचार करें । ..ऄवधाययताम् सवयस्वम् , सवयस्वम्
अत्मनः प्रितकू लािन परे षां न समाचरे त् ॥ ॥ िवदुरनीित: ॥ ...समाचारे त् - स्वस्य = परस्य / ऄन्द्यस्य
जो ( व्यवहार / काम ) ऄपने िलए पसंद / रुिचकर न लगे / हो , ( तो ) ईसे दूसरों अत्मन: x अत्मन: ,
के प्रित ( के साथ ) अचरण न करें ।
ऄन्द्वय: :- ( भो मानवा: ! ) धमयसवयस्वं श्रूयताम् । श्रुत्वा च एव ऄवधाययताम् । अत्मनः प्रितकू लािन ( तािन ) परे षां न समाचरेत् ।
िब्दाथाय: :- धमयसवयस्वं = धमय के सारांि / सार को , श्रूयताम् = सुनो , च = और ,श्रुत्वा = सुन कर , एव = ही , ऄवधाययताम् = धारण करें / िवचार करें ,
अत्मनः = खुद के , प्रितकू लािन = प्रितकू ल / न पसंद के , ( तािन =ईन्द्हें ) परे षां = दूसरों का / के साथ , न = नहीं , समाचरे त् = करें ।
Q.NO.10. िनदेिानुसारं प्रदत्त - िवकल्पेभ्य: िुद्धम् ईत्तरं िचत्वा िलखत - 1x6=6
i) “ कु यायत् ” आित िब्दस्य समानाथयकः िब्दः कः प्रयुक्तः ? क ) ऄवधाययताम् ख ) समाचरे त् ग) श्रुत्वा
ii) “ िवपरीतािन ” आित िब्दस्य समानाथयकः िब्दः कः प्रयुक्तः ? क ) प्रितकू लािन ख ) न दकञ्चन ग ) अत्मनः
iii )“ परस्य ” आित पदस्य िवपरीताथयकः िब्दः कः प्रयुक्तः ? क ) अत्मनः ख ) परे षां ग) श्रुत्वा
iv) “ ऄनुकूलािन ” आित पदस्य िवपरीताथयकः िब्दः कः प्रयुक्तः ? क ) परे षाम् ख ) प्रितकू लािन ग ) श्रूयताम्
Q.17. I. एकपदेन ईत्तरत - ( के वलं प्रश्नद्वयम् ) ½x2=1 II. पूणव
य ाक्येन ईत्तरत - ( के वलं प्रश्नद्वयम् ) 1x2=2
i) कक श्रूयताम् ? i) अत्मनः प्रितकू लािन के षां न समाचरे त् ?
ii) श्रुत्वा च कक दक्रयताम् ? ii ) कािन परे षां न समाचरेत् ?
iii ) कक कृ त्वा धमयसवयस्वम् ऄवधारणीयम् ? iii ) कस्य प्रितकू लािन परे षां न समाचारेत् ?

113
KENDRIYA VIDYAALY NO - 1 UPPAL KVS ( RO ) HYDERABAD CLASS - 9 SANSKRIT STUDENT SUPPORT MATERIAL - 2020 - 2021 ( NEW CBSE PATTERN )

Q.NO.18. ऄधोिलिखत - श्लोकस्य ऄन्द्वयं मछजूषायां प्रदत्त - ईिचत - पदै: पूरयत - मछजूषा :- अत्मनः , समाचरे त् , एव , श्रूयताम् । ½x4=2
ऄन्द्वय: :- ( भो मानवा: ! ) धमयसवयस्वं ................ । श्रुत्वा च ............ ऄवधाययताम् । ............... प्रितकू लािन ( तािन ) परे षां न ............... ।
************************************************************************
श्लोक: - 3 - सारांि: :- मीठे वचन सब को िप्रय लगते हैं । ऄत: मनुष्य को मीठा बोलना चािहए । मनुष्य को बोलने में कं जूसी नहीं करनी चािहए ।
सं वाक्यािन Q.NO. 9 & 10 ( 4 + 6 = 10 ) कतृ-य दक्रया िविेषण- िव पदं – पयायय पदं – िवलोम
3 िप्रयवाक्यप्रदानेन सवे तुष्यिन्द्त जन्द्तवः । सवे जन्द्तव: सवे - मधुरवाक्यम् अदानेन x
सभी प्राणी / लोग मधुर वचनों से / प्रदान से / बोलने से प्रसन्न होते हैं । - ...
ऄिप्रयम् x
तस्माद् तदेव वक्तव्यं वचने का दठररता ॥ आस िलए वैसा ही बोलना चािहए दठररता का - िनधयनता = श्रोतव्यम् x
। ( मधुर ) बोलने में क्या कं जूसी ( है ) ? ( बातों में क्या गरीबी है ? ) - ... वािच =
धनता x
ऄन्द्वय: :- सवे जन्द्तव: िप्रयवाक्यप्रदानेन तुष्यिन्द्त । तस्माद् तत् एव वक्तव्यम् । ( यतो िह ) वचने का दठररता ( ऄिस्त ) ?
िब्दाथाय: :- सवे = सभी , जन्द्तव: = प्राणी / लोग , िप्रयवाक्य = िप्रय वचन , प्रदानेन = देने से / बोलने से , तुष्यिन्द्त = खुि होते हैं । तस्माद् = आस िलए , तत् = ईसे
एव = ही , वक्तव्यम् = बोलना चािहए । ( यतो िह = क्यों दक ) वचने = बातों में , का = क्या , दठररता = गरीबी , ( ऄिस्त = है ) ?
Q.NO.10. िनदेिानुसारं प्रदत्त - िवकल्पेभ्य: िुद्धम् ईत्तरं िचत्वा िलखत - ( के वलं षट् प्रश्ना: ) 1x6=6
i) “ िनधयनता ” आित िब्दस्य समानाथयकः िब्दः ऄत्र कः प्रयुक्तः ? क ) वचने ख ) जन्द्तवः ग) दठररता
ii) “ तुष्यिन्द्त ” आित दक्रयापदस्य कतृप
य दं दकम् ? क ) तस्मात् ख ) जन्द्तवः ग) सवे
iii ) “ कथनीयम् ” आित िब्दस्य समानाथयकः िब्दः कः प्रयुक्तः ? क ) वचने ख ) वदनीयम् ग) वक्तव्यम्
iv) “ ऄिप्रयम् ” आित पदस्य िवपरीताथयकः िब्दः कः प्रयुक्तः ? क ) धमयम् ख ) िप्रयम् ग) सत्यम्
Q.17. I.एकपदेन ईत्तरत - ( के वलं प्रश्नद्वयम् ) ½x 2 = 1 II.पूणयवाक्येन ईत्तरत - ( के वलं प्रश्नद्वयम् ) 1x2=2
i) जन्द्तवः के न तुष्यिन्द्त ? i) तस्मात् कक वक्तव्यम् ?
ii) िप्रयवाक्यप्रदानेन के तुष्यिन्द्त ? ii ) वचने दकमथं दठररता न भवेत् ?
iii ) वचने कान भवेत् ? iii ) िप्रयवाक्यप्रदानेन कक भवित ?

114
KENDRIYA VIDYAALY NO - 1 UPPAL KVS ( RO ) HYDERABAD CLASS - 9 SANSKRIT STUDENT SUPPORT MATERIAL - 2020 - 2021 ( NEW CBSE PATTERN )

Q.18. ऄधोिलिखत - श्लोकस्य ऄन्द्वयं मछजूषायां प्रदत्त - ईिचत - पदै: पूरयत - मछजूषा :- तुष्यिन्द्त , एव , दठररता , सवे । ½x4=2
ऄन्द्वय: :- ............ जन्द्तव: िप्र यवाक्यप्रदानेन .................. । तस्माद् तत् ........... वक्तव्यम् । ( यतो िह ) वचने का ( ऄिस्त ) ?
******************************************************
*महापुरुष ऄपने िलए कु छछ नहीं करते हैं । वे सदा परोपकार करते रहते हैं । कारण यह है दक महापुरुषों का पृथ्वी पर जन्द्म लेना / अना परोपकार के िलए
ही होता है ।
सं वाक्यािन Q.NO. 9 & 10 ( 4 + 6 = 10 ) कतृ-य दक्रया िविेषण- िव पदं – पयायय पदं – िवलोम
4 िपबिन्द्त नद्यः स्वयमेव नाम्भः स्वयं न खादिन्द्त फलािन वृक्षाः । नद्य: - ... सठरत: = समुरा: x
नददयां स्वयं जल नहीं पीती हैं । वृक्ष स्वयं फल नहीं खाते हैं । वृक्षा: - ... जलम् =
नादिन्द्त सस्यं खलु वाठरवाहाः परोपकाराय सतां िवभूतयः ॥ ... -ऄदिन्द्त खादिन्द्त = दुजन
य ानाम् x
बादल िनश्चयही फसल का भक्षण नहीं करते हैं । सज्जनों की संपित्तयां परोपकार के ... -भविन्द्त सम्पत्तय: =
परपीडनाय x
िलए होती हैं ।
ऄन्द्वय: :- नद्यः स्वयम् एव ऄम्भः न िपबिन्द्त , वृक्षाः स्वयं फलािन न खादिन्द्त । वाठरवाहा: खलु सस्यं न ऄदिन्द्त , सतां िवभूतयः परोपकाराय खलु ( भविन्द्त ) ।
िब्दाथाय: :- नद्यः = नददयां , स्वयम् = ऄपने अप / खुद , एव = ही , ऄम्भः = जल , न = नहीं , िपबिन्द्त = पीते हैं , वृक्षाः = पेड़ , स्वयं = खुद , फलािन = फल ,
न = नहीं , खादिन्द्त = खाते हैं । वाठरवाहा: = मेघा: ( वाठर = जलम् , वहित आित वाह: / बहुवचने – वाहा: ) , खलु = िनश्चय ही / Certainely, सस्यं =
फसल , न = नहीं , ऄदिन्द्त = खाते हैं , सतां सज्जनों की , िवभूतयः = सम्पित्तयां / ऐश्वयय ,परोपकाराय = परोपकार के िलए , ( भविन्द्त = होते हैं ) ।
Q.NO.10. िनदेिानुसारं प्रदत्त - िवकल्पेभ्य: िुद्धम् ईत्तरं िचत्वा िलखत – ( के वलं षट् प्रश्ना: ) 1x6=6
i) “ मेघाः ” आित िब्दस्य समानाथयकः िब्दः कः प्रयुक्तः ? क ) समुराः ख ) ऄम्बुदाः ग ) वाठरवाहाः
ii) “खादिन्द्त ” आित िब्दस्य समानाथयकः िब्दः कः प्रयुक्तः ? क ) िपबिन्द्त ख ) ऄदिन्द्त ग ) िवभूतयः
iii ) “ नद्यः ” आित कतृयपदस्य दक्रयापदं दकम् ? क ) िपबिन्द्त ख ) खादिन्द्त ग ) ऄदिन्द्त
iv) “ परपीडनाय ” आित पदस्य िवपरीताथयकः िब्दः कः प्रयुक्तः ? क ) सस्यम् ख ) परोपकाराय ग ) सताम्
Q.17. I. एकपदेन ईत्तरत - ( के वलं प्रश्नद्वयम् ) ½x2=1 II. पूणव
य ाक्येन ईत्तरत - ( के वलं प्रश्नद्वयम् ) 1x2=2
i) नद्यः स्वयमेव कक न िपबिन्द्त ? i) सतां िवभूतयः दकमथं भविन्द्त ?
ii) के स्वयं फलािन न खादिन्द्त ? ii ) के षां िवभूतयः परोपकाराय भविन्द्त ?
iii ) के सस्यं न ऄदिन्द्त ? iii ) के के स्वयं न ऄनुभविन्द्त ?
115
KENDRIYA VIDYAALY NO - 1 UPPAL KVS ( RO ) HYDERABAD CLASS - 9 SANSKRIT STUDENT SUPPORT MATERIAL - 2020 - 2021 ( NEW CBSE PATTERN )

Q.18. ऄधोिलिखत - श्लोकस्य ऄन्द्वयं मछजूषायां प्रदत्त - ईिचत - पदै: पूरयत - मछजूषा :- फलािन , परोपकाराय , स्वयम् , वाठरवाहा:। । ½ x 4 = 2
ऄन्द्वय: :- नद्यः ....... ऄम्भः न िपबिन्द्त वृक्षाः स्वयं ....... न खादिन्द्त । ........ सस्यं न ऄदिन्द्त सतां िवभूतयः ............ खलु ( भविन्द्त ) ।
*************************************************************************************************************************************************************
श्लोक: - सारांि: :- मनुष्य को गुणों के िलए यत्न करना चािहए । गुणों के द्वारा मनुष्य महान बनता है |
सं वाक्यािन Q.NO. 9 & 10 ( 4 + 6 = 10 ) कतृ-य दक्रया िविेषण- िव पदं – पयायय पदं – िवलोम
5 गुणष्े वेव िह कतयव्यः प्रयत्नः पुरुषैः सदा । ( गुणेषु + एव ) पुरुषा: - कतयव्य: - ईद्यम: = दोषेषु x
मनुष्यों को गुण के िवषय में ही प्रयत्न करना चािहए । *पुरुषै: - ... व्यिक्तिभ: =
एकदा x
गुणयुक्तो दठररोऽिप नेश्वरैरगुणःै समः ॥ दठरर: - गुणयुक्त: - समथै: = धिनक: x
गुणवान दठरर व्यिक्त भी िनगुयण सामथ्ययवान लोगों के बराबर नहीं होता है । ऄगुणै: - दोषै: =
गुणहीन: x
ऄन्द्वय::- पुरुषैः सदा गुणष
े ु एव िह प्रयत्न: कतयव्यः । गुणयुक्त: दठररः ऄिप ऄगुणःै इश्वरै : समः न ( भवित ) ।
िब्दाथाय: :- पुरुषैः = पुरुषों के द्वारा , सदा = हमेिा , गुणेषु = गुणों के िवषय में / पर , एव = ही , िह = िनश्चय से , प्रयत्न: = प्रयत्न , कतयव्यः = करना चािहए , गुणयुक्त: =
गुणवान् , दठररः = गरीब ( होने पर ), ऄिप = भी , ऄगुणैः = गुणरिहत , इश्वरै : = सामथ्ययवान / ऄमीर के , समः = समान , न= नहीं ( भवित ) ।
Q.NO.10. िनदेिानुसारं प्रदत्त-िवकल्पेभ्य: िुद्धम् ईत्तरं िचत्वा िलखत – ( के वलं षट् प्रश्ना: ) 1x6=6

i) “ सवयदा ” आित िब्दस्य समानाथयकः िब्दः कः प्रयुक्तः ? क ) समः ख ) सदा ग ) कतयव्यः

ii) “ इश्वरै ः ऄगुणःै ” ऄनयोः िविेषणपदं दकम् ? क ) इश्वरै ः ख ) ऄगुणैः ग) न दकञन
iii ) “ पुरुषैः ” आित कतृयपदस्य दक्रयापदं दकम् ? क ) ऄिप ख ) कतयव्यः ग ) प्रयत्नः
iv) “ गुणःै ” आित पदस्य िवपरीताथयकः िब्दः कः प्रयुक्तः ? क ) गुणयुक्तः ख ) इश्वरै ः ग ) ऄगुणैः

Q.17. I. एकपदेन ईत्तरत - ( के वलं प्रश्नद्वयम् ) ½ x2=1 II.पूणयवाक्येन ईत्तरत - ( के वलं प्रश्नद्वयम् ) 1x2=2
i) पुरुषैः सदा कः कतयव्यः ? i) गुणयुक्तेन दठररेण समः कः न भवित ?
ii) के षु पुरुषैः प्रयत्नः कतयव्यः ? ii ) इश्वरै ः ऄगुणैः समः कः न भवित ?
iii ) पुरुषैः कदा प्रयत्नः कतयव्यः ? iii ) लोके िनधयन: ऄिप क: िोभते ?
116
KENDRIYA VIDYAALY NO - 1 UPPAL KVS ( RO ) HYDERABAD CLASS - 9 SANSKRIT STUDENT SUPPORT MATERIAL - 2020 - 2021 ( NEW CBSE PATTERN )

Q.18. ऄधोिलिखत - श्लोकस्य ऄन्द्वयं मछजूषायां प्रदत्त - ईिचत - पदै: पूरयत - मछजूषा :- ऄगुणैः , गुणष
े ु , समः , कतयव्यः । ½x4=2
ऄन्द्वय: :- पुरुषैः सदा ........... एव िह प्रयत्न: ............ । गुणयुक्त: दठररः ऄिप .............. इश्वरै: .......... न ( भवित ) ।
******************************************************

श्लोक: - सारांि: :- सज्जन लोगों की िमत्रता स्थायी होती है तथा दुजन

य लोगों की िमत्रता ऄस्थायी रहती है ।
सं वाक्यािन Q.NO. 9 & 10 ( 4 + 6 = 10 ) कतृ-य दक्रया िविेषण- िव पदं – पयायय पदं – िवलोम
6 अरम्भगुवी क्षियणी क्रमेण प्रारम्भ में िविाल तथा िनै: िनै: घटने वाली होती है मैत्री - गुवी - दीघाय = लघ्वी x …
लघ्वी पुरा वृिद्धमती च पश्चात् । और अरम्भा में लघु तथा पश्चात् वृिद्ध वाली होती है ....... भवित वृिद्धमती - प्रारम्भे = पुरा x …
ददनस्य पूवायद्धप
य राद्धयिभन्ना क्रमि: ददन के पूवायद्धय की पूवायद्धिय भना - प्रथम = पूणय x …
छायेव मैत्री खलसज्जनानाम् ॥ छाया की तरह दुष्ट और सज्जन लोगों की िमत्रता छाया आव - दुजन
य = ित्रुता x …
ऄन्द्वय::- खलसज्जनानां मैत्री ददनस्य पूवायद्धपय राद्धयिभन्ना छाया आव अरम्भगुवी क्रमेण क्षियणी पुरा लघ्वी पश्चात् वृिद्धमती च ( भवित ) ।
Q.NO.10. िनदेिानुसारं प्रदत्त-िवकल्पेभ्य: िुद्धम् ईत्तरं िचत्वा िलखत – ( के वलं षट् प्रश्ना: ) 1x6=6

i) “ सुजनानाम् ” आित िब्दस्य समानाथयकः िब्दः कः प्रयुक्तः ? क ) सामान्द्यजनानाम् ख ) दुजयनानाम् ग ) सज्जनानाम्

ii) “ अरम्भगुवीमैत्री ” ऄनयोः िविेषणपदं दकम् ? क ) मैत्री ख ) अरम्भगुवी ग) न दकञन
iii ) “ पुरा ” आित पदस्य िवपरीताथयकः िब्दः कः प्रयुक्तः ? क ) पश्चात् ख ) िभन्ना ग ) छाया
iv) “ सज्जनानाम् ” आित पदस्य िवपरीताथयकः िब्दः कः प्रयुक्तः ? क ) पुरा ख) दुजयनानाम् ग ) गुवी

Q.17. I. एकपदेन ईत्तरत - ( के वलं प्रश्नद्वयम् ) ½x 2=1 II. पूणव

य ाक्येन ईत्तरत - ( के वलं प्रश्नद्वयम् ) 1x2=2
i) के षां मैत्री अरम्भगुवी भवित ? i) सज्जनानां मैत्री कीदृिी भवित ?
ii) के षां मैत्री पश्चात् वृिद्धमती भवित ? ii ) दुजयनानां मैत्री कीदृिी भवित ?
iii ) सज्जनानां मैत्री पुरा कीदृिी भवित ? iii) छाया आव कक भवित ?

117
KENDRIYA VIDYAALY NO - 1 UPPAL KVS ( RO ) HYDERABAD CLASS - 9 SANSKRIT STUDENT SUPPORT MATERIAL - 2020 - 2021 ( NEW CBSE PATTERN )

Q.18. ऄधोिलिखत - श्लोकस्य ऄन्द्वयं मछजूषायां प्रदत्त - ईिचत - पदै: पूरयत - मछजूषा :- पश्चात् , अरम्भगुवी , खलसज्जनानां , पूवायद्धप
य राद्धयिभन्ना । ½ x 4 = 2
ऄन्द्वय: :- ......... मैत्री ददनस्य ……… छाया आव ............... क्रमेण क्षियणी पुरा लघ्वी ........... वृिद्धमती च ( भवित ) ।
******************************************************

श्लोक: - सारांि: :- हंस तालाब की िोभा होते हैं यदद दकसी तालाब में हंस नहीं हैं तो यह ईस तालाब के िलए हािनकारक है ।
सं वाक्यािन Q.NO. 9 & 10 ( 4 + 6 = 10 ) कतृ-य दक्रया िविेषण- िव पदं – पयायय पदं – िवलोम
7 यत्रािप कु त्रािप गता भवेयुः ( हंस ) जहां कहीं भी चले जाएंगे 1 ( ...) - भवेय:ु - ऄन्द्यत्र = अगता: x
हंसाः महीमण्डलमण्डनाय । पृिथवी तल को िोिभत करने के िलए 2 ... – गता: - भूमण्डल = बका: x
हािनस्तु तेषां िह सरोवराणां तो ईस तालाब के िलए हािनकारक है । 4 … -( भवित) - नष्ट: = लाभ: x
येषां मरालैः सह िवप्रयोगः ॥ यदद दकसी तालाब का हंसों के िबना रहना - 3 िवप्रयोग: .... - हंस:ै = संयोग: x
ऄन्द्वय::- हंसाः महीमण्डलमण्डनाय यत्रािप कु त्रािप गता: भवेयःु हािनः तु तेषां सरोवराणां ( भवित ) येषां मरालै: सह िवप्रयोगः (भवित )
Q.NO.10. िनदेिानुसारं प्रदत्त-िवकल्पेभ्य: िुद्धम् ईत्तरं िचत्वा िलखत – ( के वलं षट् प्रश्ना: ) 1x6=6
i) “ मरालाः ” आित िब्दस्य समानाथयकः िब्दः कः प्रयुक्तः ? क ) कु त्रािप ख ) हंसाः ग ) यत्रािप
ii) “ तेषां सरोवराणाम् ” ऄनयोः िविेषणपदं दकम् ? क ) तेषां ख ) सरोवराणाम् ग) न दकञन
iii ) “ अगताः ” आित पदस्य िवपरीताथयकः िब्दः कः प्रयुक्तः ? क ) गताः ख ) अगत्य ग ) गमनाय
iv) “ लाभः ” आित पदस्य िवपरीताथयकः िब्दः कः प्रयुक्तः ? क ) मरालैः ख ) सरोवराणाम् ग ) हािनः

Q.17. I. एकपदेन ईत्तरत - ( के वलं प्रश्नद्वयम् ) ½ x2=1 II. पूणव

य ाक्येन ईत्तरत - ( के वलं प्रश्नद्वयम् ) 1x2=2
i) हंसाः दकमथं गता भवेयुः ? i) सरोवराणां हािनः कथं भवित ?
ii) के षाम् ऄभावे सरोवराणां हािनः भवित ? ii ) हंसाः यदा यत्रािप कु त्रािप गछछिन्द्त तदा के षां हािनः भवित ?
iii ) महीमण्डलमण्डनाय के गछछिन्द्त ? iii) सरोवराणां हािन: कदा भवित ?

118
KENDRIYA VIDYAALY NO - 1 UPPAL KVS ( RO ) HYDERABAD CLASS - 9 SANSKRIT STUDENT SUPPORT MATERIAL - 2020 - 2021 ( NEW CBSE PATTERN )

Q.18. ऄधोिलिखत - श्लोकस्य ऄन्द्वयं मछजूषायां प्रदत्त - ईिचत - पदै: पूरयत - मछजूषा :- गताः , मरालैः , महीमण्डलमण्डनाय , सरोवराणां । ½ x 4 =2
ऄन्द्वय: :- हंसाः ............. यत्रािप कु त्रािप……… भवेयुः हािनः तु तेषां ............... ( भवित ) येषां ............ सहिवप्रयोगः ( भवित ) ।
******************************************************
श्लोक: - सारांि: :- गुणज्ञ व्यिक्त को पाकर गुण गुण बन जाते हैं , परन्द्तु वे गुण ही िनगुयण को प्राप्त कर के दोष बन जाते हैं ।
सं वाक्यािन Q.NO. 9 & 10 ( 4 + 6 = 10 ) कतृ-य दक्रया िविेषण- िव पदं – पयायय पदं – िवलोम
8 गुणा गुणज्ञेषु गुणा भविन्द्त ते िनगुण
य ं प्राप्य भविन्द्त दोषाः । गुणा:- ... ते - ... गुणरिहतं = दोषा: x
गुणज्ञ व्यिक्त को पाकर गुण गुण बन जाते हैं ......-भविन्द्त लब्ध्वा =
सगुणां x
अस्वाद्यतोयाः प्रवहिन्द्त नद्यः समुरमासाद्य भवन्द्त्यपेयाः ॥ नद्य: - ... ... - नद्य: जलम् = पेया: x
परन्द्तु वे गुण ही िनगुयण को प्राप्त कर के दोष बन जाते हैं ऄपेया: - ... प्राप्य =

ऄन्द्वय::- गुणाः गुणज्ञेषु गुणाः भविन्द्त , िनगुण

य प्र
ं ाप्य ते दोषाः भविन्द्त । अस्वाद्यतोया: नद्यः प्रवहिन्द्त , ते समुरम् असाद्य ऄपेयाः भविन्द्त |
Q.NO.10. िनदेिानुसारं प्रदत्त - िवकल्पेभ्य: िुद्धम् ईत्तरं िचत्वा िलखत – ( के वलं षट् प्रश्ना: ) 1x6=6
i) “ असाद्य ” आित िब्दस्य समानाथयकः िब्दः कः प्रयुक्तः ? क ) ते ख ) भविन्द्त ग ) प्राप्य
ii) “ अस्वाद्यतोयाःनद्यः ” ऄनयोः िविेषणपदं दकम् ? क ) अस्वाद्यतोयाः ख ) नद्यः ग) न दकञन
iii ) “ पेयाः ” आित पदस्य िवपरीताथयकः िब्दः कः प्रयुक्तः ? क ) समुरः ख ) ऄपेयाः ग ) नद्यः
iv) “ दोषाः ” आित पदस्य िवपरीताथयकः िब्दः कः प्रयुक्तः ? क ) गुणज्ञेषु ख) गुणाः ग) प्राप्य
Q.17. I. एकपदेन ईत्तरत - ( के वलं प्रश्नद्वयम् ) ½x 2=1 II.पूणयवाक्येन ईत्तरत - ( के वलं प्रश्नद्वयम् ) 1x2=2
i) गुणाः के षु गुणाः भविन्द्त ? i) नद्याः जलं कथम् ऄपेयं भवित ?
ii) गुणाः कं प्राप्य दोषाः भविन्द्त ? ii ) गुणाः के षु गुणाः भविन्द्त के षु दोषाः भविन्द्त ?
iii ) काः समुरमासाद्य ऄपेयाः भविन्द्त ? iii) कीदृश्य: नद्य: प्रवहिन्द्त ?
Q.18. ऄधोिलिखत - श्लोकस्य ऄन्द्वयं मछजूषायां प्रदत्त - ईिचत - पदै: पूरयत - मछजूषा :- अस्वाद्यतोयाः , गुणज्ञेषु , समुरम् , दोषाः । ½ x 4=2
ऄन्द्वय: :- गुणाः ............ गुणाः भविन्द्त , िनगुयणं प्राप्य ते ……… भविन्द्त । ............... नद्यः प्रवहिन्द्त , ते ......... असाद्य ऄपेयाः भविन्द्त ॥
******************************************************
119
KENDRIYA VIDYAALY NO - 1 UPPAL KVS ( RO ) HYDERABAD CLASS - 9 SANSKRIT STUDENT SUPPORT MATERIAL - 2020 - 2021 ( NEW CBSE PATTERN )

षष्ठ: - पाठ : भ्रान्द्तो बाल: । AS PER NEW CBSE PATTERN 2020 - 2021 .

सं वाक्यािन Q.NO. 9 & ( 10 = 6 + 4 ) 10 कतृय - दक्रया िविेषण - िविेष्य पदं - पयायय पदं - िवलोम
1 भ्रान्द्तः कश्चन बालः पाठिालागमनवेलायां क्रीिडतुं िनजयगाम । …िनजयगाम …बाल: भ्रिमत: = ... अगछछत् X …
एक भटका हुअ बालक स्कू ल जाने के समय खेलने के िलए िनकल पड़ा ।
2 दकन्द्तु तेन सह के िलिभः कालं क्षेप्तुं तदा कोऽिप न वयस्येषु ईपलभ्यमान असीत् कोsिप .... …कोsिप िमत्रेषु = ... यदा x …
परन्द्तु ईस के साथ खेलों के द्वारा समय व्यतीत करने के िलए तब िमत्रों में क्रीडािभ:=
ऄनुपलभ्यमान: x ….
से कोइ भी ईपलब्ध न था । ...
3 यतस्ते सवेऽिप पूवदय दनपाठान् स्मृत्वा िवद्यालयगमनाय त्वरमाणा बभूवःु । …बभूव:ु त्वरमाणा... गतददन=.... ऄद्य x …
क्योंदक वे सभी पहले ददन के पाठों को याद करके स्कू ल जाने के िलए िीघ्रता
कर रहे थे ।
4 तन्द्रालुबायलः लज्जया तेषां दृिष्टपथमिप पठरहरन्नेकाकी दकमप्युद्यानं प्रिववेि । …. प्रिववेि …बाल: ईद्यमहीन: कोपेन x …
अलसी बालक लज्जा से ईनकी नजर को बचाता हुअ ऄके ला दकसी वाठटका में ...
सवे x …
घुस गया ।
5 स िचन्द्तयामास - िवरमन्द्त्वेते वराकाः पुस्तकदासाः । …िवरमन्द्तु वराका: ... सेवाका: = सा x …
वह सोचने लगा - पुस्तकों के दास आन बेचारों को िवराम करने दो । ...
6 ऄहं पुनरात्मानं िवनोदियष्यािम । ऄहं ..... … स्वायम् =… ऄन्द्यम् x …
मैं तो ऄपना मन बहलाउंगा ।

Q.15. I. एकपदेन ईत्तरत - ( के वलं प्रश्नद्वयं ) ½x2= 1 II. पूणव

य ाक्येन ईत्तरत - ( के वलं प्रश्नद्वयं ) 1x2=2
i) कीदृि: बाल: क्रीिडतुम् िनजयगाम ? ………… (i) स: दकम् िचन्द्तयामास ? ........................

ii) के िवरमन्द्तु ? .............. ( ii ) बाल: कक कठरष्यित ? .........................

iii ) बाल: कु त्र प्रिववेि ? .............. ( iii ) दकमथयम् कोsिप ईपलभ्यमान: न असीत् ? ..............

120
KENDRIYA VIDYAALY NO - 1 UPPAL KVS ( RO ) HYDERABAD CLASS - 9 SANSKRIT STUDENT SUPPORT MATERIAL - 2020 - 2021 ( NEW CBSE PATTERN )

षष्ठ: -पाठ : भ्रान्द्तो बाल: । AS PER NEW CBSE PATTERN - 2020 - 2021 .
सं वाक्यािन Q.NO. 9 &( 10 = 6 + 4 ) 10 कतृय दक्रया- िविेषण - पदं – पयायय पदं – िवलोम
िविेष्य
1 ननु भूयो रक्ष्यािम क्रुद्धस्य ईपाध्यायस्य मुखम् । (ऄहं ) ...... क्रुद्धस्य... ऄध्यापकस्य= िान्द्तस्यx …
दफर कु िपत अचायय का मुख देखग ूं ा ।
2 सन्द्त्वेते िनष्कु टवािसन एव प्रािणनो मम वयस्या आित । ….. सन्द्तु …वयस्या िमत्रािण =... तव x …
मेरे ये सहपाठी वृक्ष के कोटर में रहने वाले बने रहें । जीवा: = ....
3 ऄथ स पुष्पोद्यानं व्रजन्द्तं मधुकरं दृष्ट्वा तं क्रीडाहेतोराह्व्वयत् । ऄब ईसने फू लों स: .... व्रजन्द्तं .... कारणात् = .. अगछछन्द्तxं …
की वाठटका की ओर जाते हुए भौरे को देखकर ईसे खेलने के िलए बुलाया ।
4 स िद्वित्ररस्याह्व्वानमेव न मानयामास । स: .... ... मधुकर: =.... ऄमन्द्यत x …
ईसने दो तीन बार ईसके बुलावे को नहीं माना ।
5 ततो भूयो भूयः हठमाचरित बाले सोऽगायत् - वयं िह मधुसग्र ं हव्यग्रा आित । स: …. …. बाले व्यस्ता: =... पूवम
य ्x…
तब बालक के बार बार हठ करने पर वह गाने लगा - हम तो िहद एकित्रत करने पुन: पुन: =
में व्यस्त हैं ।

Q.15. I. एकपदेन ईत्तरत - ( के वलं प्रश्नद्वयं ) ½x2= 1 II. पूणव

य ाक्येन ईत्तरत - ( के वलं प्रश्नद्वयं ) 1x2=2
i) क: मधुकरम् अह्व्वयत् ? ……………… i) स: कम् अह्व्व यत् ? ...........................................
ii) बाल: कस्य मुखम् रक्ष्यित ?……………… ii) स: कदा ऄगायत ? .......................................
iii ) के िनष्कु टवािसन: सन्द्तु ? ……………… iii) बाल: कक रष्टु म् आछछित ? ....................................

*********************************************************************

121
KENDRIYA VIDYAALY NO - 1 UPPAL KVS ( RO ) HYDERABAD CLASS - 9 SANSKRIT STUDENT SUPPORT MATERIAL - 2020 - 2021 ( NEW CBSE PATTERN )

षष्ठ: -पाठ : भ्रान्द्तो बाल: । AS PER NEW CBSE PATTERN - 2020 - 2021 .
सं वाक्यािन Q.NO. 9 &( 10 = 6 + 4 ) 10 कतृय दक्रया- िविेषण - पदं – पयायय पदं – िवलोम
िविेष्य
1 तदा स बालः ‘ कृ तमनेन िमथ्यागर्मवतेन कीटेन ’ कीटेन .... …. कीटेन मधुमिक्षणा= यदा x …
तब ईस बालक ने “ िमथ्या ऄिभमान में चूर आस कीड़े को रहने ”
2 आत्यन्द्यतो दत्तदृष्टश्चटकमेकं चञ्च्वा तृणिलाकाददकमाददानमपश्यत् । दत्तदृष्ट: … एकं .... अनयन्द्तम्= एकत: x ….
आस प्रकार ( सोचकर ) दूसरी ओर नजर गड़ाते हुए चोंच के द्वारा तृणिलाका को
ग्रहण करते हुए एक नर िचिड़या को देखा ।
3 ईवाच च - “ ऄिय चटकपोत ! मनुष्यस्य मम िमत्रं भिवष्यिस । ( त्वं ) ..... ….. मम वयस्य = ... ित्रु: x …..
िििो ! = ...
( वह ) कहने लगा - “ ऄरे िचिडया के बच्चे ! क्या मुझ मनुष्य का िमत्र बनेगा ?
4 एिह क्रीडावः । त्यज िुष्कमेतत् तृणं स्वादूिन भक्ष्यकवलािन ते दास्यािम ” आित । (त्वं) .... … तृणम् रुिचपूणायिन... गछछ x …
(अवां) ... स्वादूिन ... तुभ्यम् = ...
अओ , हम खेलते हैं । आस सूखे ितनके को छोड़ दो , तुझे स्वाददष्ट खाने योग्य दूग
ं ा।
5 स तु ‘ नीडः कायो वटरुिाखायां तद्यािम कायेण ’ आत्युक्त्वा स्वकमयव्यग्रो बभूव । स: ...... ..... नीड: गछछािम = ... अगछछािम x …
वह ( नर िचिडया ) “ मुझे बड़ के पेड़ की िाखा में घोसला बनाना है । आस िलए (ऄहं) ..... .... स: व्यस्त: = ...
परकमय x …
जाता हं ” यह कहकर कायय में व्यस्त हो गया ।
6 तदा िखन्नो बालः एते पिक्षणो मानुषष े ु नोपगछछिन्द्त । एते पिक्षण: िखन्न: .... खगा: = ... संतष्ट
ु :x…
तब ईदास लड़का ये पक्षी मनुष्यों के पास नहीं जाते हैं । ..... एते ....

Q.15. I. एकपदेन ईत्तरत - ( के वलं प्रश्नद्वयं ) ½x2= 1 II. पूणव

य ाक्येन ईत्तरत - ( के वलं प्रश्नद्वयं ) 1x2=2

i) ‘कृ तमनेन िमथ्यागर्मवतेन कीटेन’ आित क: वदित ? ........... i) स: ऄन्द्यत: दकम् ऄपश्यत् ? ..................................
ii) बाल: एिह क्रीडाव: आित कम् अकारयित ? ............... ii) बाल: चटकपोतं दकम् ईवाच ? ..................................
iii) के मनुष्येषु नोपगछछिन्द्त ? .............. iii) स: दकमुक्त्वा स्वकमयव्यग्र: बभूव ? .................................
*****************************************************************

122
KENDRIYA VIDYAALY NO - 1 UPPAL KVS ( RO ) HYDERABAD CLASS - 9 SANSKRIT STUDENT SUPPORT MATERIAL - 2020 - 2021 ( NEW CBSE PATTERN )

षष्ठ: -पाठ : भ्रान्द्तो बाल: । AS PER NEW CBSE PATTERN - 2020 - 2021 .

सं वाक्यािन Q.NO. 9 &( 10 = 6 + 4 ) 10 कतृय दक्रया- िविेषण - पदं – पयायय पदं – िवलोम
िविेष्य
1 तदन्द्वष
े याम्यपरं मानुषोिचतं िवनोदियतारम् - (ऄहं) .... …ऄपरं युक्तम् = ... नािियतारं x …
आस िलए मनुष्य के ईिचत मनोरं जन करने वाले को खोजता हं
2 आित पठरक्रम्य पलायमानं कमिप श्वानमवलोकयत् । ( स: ) .... ... श्वानम् कु क्कु रम् = ... अगछछन्द्तं x …
आस प्रकार घूमकर दौड़ते हुए दकसी कु त्ते को देखा ।
3 प्रीतो बालस्तिमत्थं संबोधयामास - प्रसन्न होकर बालक ने ईसे आस प्रकार कहा - बाल: ... प्रीत: .... संतष्ट
ु : =... ऄप्रीत: x …
4 रे मानुषाणां िमत्र ! कक पययटिस ऄिस्मन् िनदाघददवसे ? (त्वं ) .... ….. अतपददने ... तिस्मन् x …
मानवानां ...
“ ऄरे मनुष्यों के िमत्र ! आस गमी के समय में क्यों घूम रहे हो ?
5 अश्रयस्वेदं प्रछछायिीतलं तरुमूलम् । (त्वं) ... …. तरुमूलं वृक्ष =... ईष्णम् x …
छाया के कारण िीतल आस वृक्ष की जड़ के पास अश्रय ले लो ।
6 ऄहमिप क्रीडासहायं त्वामेवानुरूपं पश्यामीित । …पश्यािम …त्वाम् योग्यम् =... त्वम् x …
मैं भी तुम्हें खेल का ईिचत साथी मानता हं ।

Q.15. I. एकपदेन ईत्तरत - ( के वलं प्रश्नद्वयं ) ½x2= 1 II. पूणव

य ाक्येन ईत्तरत - ( के वलं प्रश्नद्वयं ) 1x2=2
i) बाल: कीदृिं िवनोदियतारं पश्यित ? ................. i) स: कम् ऄवलोकयत् ? ..........................................
ii) प्रीत: बाल: कं सम्बोधयामास ? ................. ii) बाल: श्वानम् दकम् ऄवदत् ? ………………………………
iii) तरुमूलं कीदृिम् ऄिस्त ? ................. iii) क: पलायनं करोित ? ...........................................

123
KENDRIYA VIDYAALY NO - 1 UPPAL KVS ( RO ) HYDERABAD CLASS - 9 SANSKRIT STUDENT SUPPORT MATERIAL - 2020 - 2021 ( NEW CBSE PATTERN )

षष्ठ: -पाठ : भ्रान्द्तो बाल: । AS PER NEW CBSE PATTERN - 2020 - 2021 .
सं वाक्यािन Q.NO. 9 &( 10 = 6 + 4 ) 10 कतृय दक्रया- िविेषण - पदं – पयायय पदं – िवलोम
िविेष्य
1 कु क्कु रः प्रत्याह- कु त्ता कहने लगा - कु क्कु र: .... … ऄवदत् = .... ऄपृछछत् x …
2 यो मां पुत्रप्रीत्या पोषयित , स्वािमनो गृहे तस्य । य: ... तस्य ..... अनन्द्दन
े =... मिन्द्दरे x ….
जो ( व्यिक्त ) मुझे पुत्र जैसे स्नेह से पुष्ट करता है , ईस स्वामी के घर में
3 रक्षािनयोगकरणान्न मया भ्रष्टव्यमीषदिप आित ॥ मया .... … दकिञ्चत् =... ऄिधकम् x …
रक्षा कायय से जरा भी मुझे हटना नहीं चािहए ।
4 सवैरेवं स बालो िविघ्नतमनोरथः सन् ‘ कथमिस्मन् जगित प्रत्येकं स्व स्व कृ त्ये …. भवित ….बाल: काये = ... पर x …
िनमग्नो भवित । आछछा = ...
तिस्मन् x …
सभी के द्वारा मना दकया गया और टूटी आछछाओं वाला वह बालक - “ कै से लोके = ...
आस संसार में प्रत्येक ( प्राणी ) ऄपने ऄपने कायय में लीन है ।
Q.15. I. एकपदेन ईत्तरत - ( के वलं प्रश्नद्वयं ) ½x2= 1 II. पूणव
य ाक्येन ईत्तरत - ( के वलं प्रश्नद्वयं ) 1x2=2
i) क: प्रत्याह ? ………………… i) कु क्कु र: दकम् प्रत्याह ? .........................................

ii) स्वामी श्वानं कथं पोषयित ? ........................ ii) के न इषदिप न भ्रष्टव्यम् ? ........................................
iii) क: िविघ्नतमनोरथः असीत् ? ....................... iii) स: िविघ्नतमनोरथः सन् कक िचन्द्तयित ? ..........................

*********************************************************************

षष्ठ: -पाठ : भ्रान्द्तो बाल: । AS PER NEW CBSE PATTERN - 20202 -2021 .
सं वाक्यािन Q.NO. 9 &( 10 = 6 + 4 ) 10 कतृय दक्रया- िविेषण - पदं – पयायय पदं – िवलोम
िविेष्य
1 न कोऽप्यहिमव वृथा कालक्षेपं सहते । कोsिप .... … व्यथयम् = ... कृ ध्यित x …
मेरी तरह कोइ भी बेकार में समय की बरबादी को सहन नहीं करता है ।
2 नम एतेभ्यः यैमे तन्द्रालुतायां कु त्सा समापाददता । * यै: .... … घृणारिहता=... ते / तव x ....
124
KENDRIYA VIDYAALY NO - 1 UPPAL KVS ( RO ) HYDERABAD CLASS - 9 SANSKRIT STUDENT SUPPORT MATERIAL - 2020 - 2021 ( NEW CBSE PATTERN )

आन सभी को नमस्कार है , िजन्द्होंने मेरे अलस्य में घृणाभाव को प्राप्त करा ददया है ।
3 ऄथ स्वोिचतमहमिप करोिम ” आित िवचायय त्वठरतं पाठिालामुपजगाम । ऄहं .... … िीघ्रम् =.... अगछछत् x …
ऄब मैं भी यथायोग्य करूंगा ” ऐसा िवचार करके िीघ्र पाठािाला को चला गया । (स: ) .....
4 ततः प्रभृित िवद्याव्यसनी भूत्वा महतीं वैदष
ु ीं प्रथां सम्पदं च लेभे । … लेभे महतीम् .... पािण्डत्यम्=... पययन्द्तम् x …
तब से लेकर वह िवद्या में रत रहने वाला होकर महान् िवद्वत्प्रथा को संपित्त को प्राप्त
हुअ ।
Q.15. I. एकपदेन ईत्तरत - ( के वलं प्रश्नद्वयं ) ½x2= 1 II. पूणव
य ाक्येन ईत्तरत - ( के वलं प्रश्नद्वयं ) 1x2=2
i) कोsिप कक न सहते ? ............... i) ऄन्द्यष
े ाम् िवषये स: कक िचन्द्तयित ? ………………………
ii) के भ्य: नम: ? ............... ii) “ऄथ स्वोिचतमहमिप करोिम ” आित िचन्द्तियत्वा स: कक कृ तवान् ? ...
iii) स: कक भूत्वा ज्ञानम् लेभे ? .............. iii) स: ऄन्द्ते कक कक लेभे ? ...............................
***************************************** ******************************** *****************************************
ऄभ्यास: :- पठठत - ऄवबोधनम् :- षष्ठ: -पाठ : भ्रान्द्तो बाल: ।

Q.NO.15. . ऄनुछछेदं पठठत्वा प्रश्नान् ईत्तरत :- 3 (1+ 2 )

भ्रान्द्तः कश्चन बालः पाठिालागमनवेलायां क्रीिडतुं िनगयगाम । दकन्द्तु तेन सह के िलिभः कालं क्षेप्तुं तदा कोऽिप न वयस्येषु ईपलभ्यमान असीत् ।
यतस्ते सवेऽिप पूवदय दनपाठान् स्मृत्वा िवद्यालयगमनाय त्वरमाणा बभूवुः । तन्द्रालुबायलः लज्जया तेषां दृिष्टपथमिप पठरहरन्नेकाकी दकमप्युद्यानं प्रिववेि ।
ऄ. एकपदेन ईत्तरत :- ( प्रश्नद्वयम् ) ½x2 =1 i) भ्रान्द्तः कः असीत् ? ....................................
ii) बालः दकमथं िनजयगाम ? .....................................
iii ) बालः कदा क्रीिडतुं िनजयगाम ? .....................................
ब. पूणव
य ाक्येन ईत्तरत :- ( एकस्य प्रश्नस्य ) 1 x 2 = 2 i) ते सवेऽिप कक कृ त्वा िवद्यालयगमनाय त्वरमाणा बभूवुः ?
ii ) तन्द्रालुबायलः एकाकी कु त्र प्रिववेि ?
iii) स: कथम् ईद्यानम् प्रिववेि ?
ईत्तरािण :- ऄ. i) बालः ii) क्रीिडतुं iii ) पाठिालागमनवेलायां । ब. i) सवेऽिप पूवदय दनपाठान् स्मृत्वा िवद्यालयगमनाय त्वरमाणा बभूवुः ।
ii) तन्द्रालुबायलः एकाकीदकमप्युद्यानं प्रिववेि । iii) स: लज्जया तेषां दृिष्टपथमिप पठरहरन्नेकाकी दकमप्युद्यानं प्रिववेि ।

125
KENDRIYA VIDYAALY NO - 1 UPPAL KVS ( RO ) HYDERABAD CLASS - 9 SANSKRIT STUDENT SUPPORT MATERIAL - 2020 - 2021 ( NEW CBSE PATTERN )

Q.NO. 19. घटनाक्रमानुसारम् िलखत - ½ x 8 = 4

i ततः प्रभृित िवद्याव्यसनी भूत्वा महतीं वैदष
ु ीं प्रथां सम्पदं च लेभे ।
ii सवे स्व स्व धमयम् अचरिन्द्त ऄहमिप स्वधमयम् अचरािम आित िवद्यालयं गछछित ।
iii चटकः ऄिप स्वकाये िनमग्नः तेन सह क्रीिडतुं न आछछित ।
iv श्वानं दृष्ट्वा क्रीडनाय अह्व्वयित । स्वािमन: काये रतः क्रीिडतुं न आछछित ।
v कश्चन बालः पाठिालागमनवेलायां क्रीिडतुं गछछित ।
vi मागे मधुसग्र
ं हव्यग्रः मधुकरः तेन सह क्रीिडतुं न आछछित ।
vii िवद्यालयगमनाय त्वरमाणाः िमत्रािण तेन सह क्रीिडतुं न अगछछिन्द्त ।
viii तृणिलाकाददकम् अददानं चटकं क्रीडनाय अह्व्वयित ।
1 2 3 4 5 6 7 8
ईत्तरािण :- क्रम: :-
V vii vi Viii Iii Iv ii i

******************************************* *********************************** **********************************************

Q.NO.1. ऄिधिलिखत - पदेषु सिन्द्धम् / िवछछेदं वा कृ त्वा िलखत - 1x4=4

i कः + ऄिप = .............................. ii यतस्ते = .................................. iii सवे + ऄिप = .....................

iv तन्द्रालुबायलः = ............................... v आित + ऄन्द्यतः = ................................... vi दृिष्टश्च = .....................
vii तत् + यािम = ................................ viii आत्युक्त्वा = .................................. ix बालः + तम् = ......................
x एवानुरूपम् = ................................ xi स्वािमनः + गृहे = .................................. xii स्वोिचतम् = ......................
ईत्तरािण :-
i . कोऽिप ii ) यतः + ते iii ) सवेऽिप iv ) तन्द्रालुः + बालुः v . आत्यन्द्यतः vi. दृिष्टः + च
vii . तद्यािम viii आित + ईक्त्वा ix बालस्तम् x एव + ऄनुरूपम् xi स्वािमनो गृहे xii स्व + ईिचतम् ।
******************************************* ********************************************** *******************************************
126
KENDRIYA VIDYAALY NO - 1 UPPAL KVS ( RO ) HYDERABAD CLASS - 9 SANSKRIT STUDENT SUPPORT MATERIAL - 2020 - 2021 ( NEW CBSE PATTERN )

QNO. 8. रे खािङ्कत - पदानां कृ ते प्रदत्त - िवकल्पेभ्य: ईिचतम् ईत्तरं िचत्वा प्रश्निनमायणम् कु रुत :- ( के वलं पञ्चप्रश्ना: ) 1x5 =5

i. िवरमन्द्त्वेते वराकाः पुस्तकदासाः । ............................................................................ ?

ii. मनुष्यस्य मम िमत्रं भिवष्यिस । .......................................................................... ?
iii. स्वादूिन भक्ष्यकवलािन ते दास्यािम । .......................................................................... ?
iv पिक्षणो मानुषष
े ु नोपगछछिन्द्त । ........................................................................ ?
v. पुष्पोद्यानं व्रजन्द्तं मधुकरं दृष्टवान् । .................................................................... ?
ईत्तरािण :- i . के ii ) कस्य iii ) कािन iv ) के षु v . कम् ।

************************************ ***************************************** *******************************************

Q.NO.9 . 1. ऄथैः सह मेलयत ( के वलं प्रश्नत्रयम् ) 1 x 4 =4

i. भ्रान्द्तः ऄ. क्रीडािभः
ii . क्रीिडतुम् अ. भ्रमयुक्तः
iii. िनजयगाम आ. खेिलतुम्
iv के िलिभः इ. िनष्क्रान्द्तः
ईत्तरािण :- i . भ्रान्द्तः - भ्रमयुक्तः ii . क्रीिडतुम् -खेिलतुम् , iii. िनजयगाम -िनष्क्रान्द्तः, iv के िलिभः - क्रीडािभः
2. ऄथैः सह मेलयत ( के वलं प्रश्नत्रयम् ) 1x4=4

i. तन्द्रालुः ऄ. धावन्द्तम्
ii . अह्व्वानम् अ. पक्षी
iii. चटकम् आ. अलसः
iv पलायमानम् इ. अमन्द्त्रणम्
ईत्तरािण :- i . तन्द्रालुः – अलसः , ii .अह्व्वानम् - अमन्द्त्रणम् , iii.चटकम् - पक्षी , iv पलायमानम् - धावन्द्तम्

127
KENDRIYA VIDYAALY NO - 1 UPPAL KVS ( RO ) HYDERABAD CLASS - 9 SANSKRIT STUDENT SUPPORT MATERIAL - 2020 - 2021 ( NEW CBSE PATTERN )

3. ऄथैः सह मेलयत - ( के वलं प्रश्नत्रयम् ) 1x4=4

i. ऄवलोकयत् ऄ. ग्रीष्मददने
ii . िनदाघददवसे अ. ऄपश्यत्
iii. कु क्कु रः आ. समयस्य यापनम्
iv कालक्षेपम् इ. श्वा
ईत्तरािण :- i . ऄवलोकयत् - ऄपश्यत् , ii.िनदाघददवसे - ग्रीष्मददने , iii. कु क्कु रः - श्वा , iv कालक्षेपम् - समयस्य यापनम्
********************************************************************************************************************
Q.NO.9 . िविेषणपदैः सह मेलयत :- ( प्रश्नत्रयम् ) 1 x 4 = 4 2. िविेषणपदैः सह मेलयत :- ( प्रश्नत्रयम् ) 1x4=4
िविेषणपदािन िविेष्यपदािन िविेषणपदािन िविेष्यपदािन
i . तन्द्रालुः ऄ. मधुकरम् i . िुष्कम् ऄ. कीटेन
ii . क्रुद्धस्य अ. बालः ii . िमथ्यागर्मवतेन अ. बालकः
iii. िनष्कु टवािसनः आ. ईपाध्यायस्य iii. िखन्नः आ. जगित
iv व्रजन्द्तम् इ. प्रािणनः iv ऄिस्मन् इ. तृणम्

ईत्तरािण :- i . बालः , ii . ईपाध्यायस्य iii. प्रािणनः, iv मधुकरम् ईत्तरािण :- i . तृणम् , ii . कीटेन , iii. बालकः , iv जगित

**************************************************************************************************************************************************

128
KENDRIYA VIDYAALY NO - 1 UPPAL KVS ( RO ) HYDERABAD CLASS - 9 SANSKRIT STUDENT SUPPORT MATERIAL - 2020 - 2021 ( NEW CBSE PATTERN )

पाठ: - नवम: । िसकतासेत:ु ।

( तत: प्रिविित तपस्यारत: तपोदत्त: ) ( आसके बाद तपस्या करता हुअ तपोदत्त प्रवेि करता है । )
तपोदत्तः - ऄहमिस्म तपोदत्तः । बल्ये िपतृचरणैः क्लेश्यमानोऽिप िवद्यां तपोदत्त: :- मैं तपोदत्त हं । बचपन में पूज्य िपता जी के द्वारा क्लेि दकए जाने
नाऽधीतवानिस्म । तस्मात् सवैः कु टुिम्बिभः िमत्रैः ज्ञाितिभश्च पर भी मैंने िवद्या नहीं पढ़ी । आसीिलए पठरवार के सब सदस्यों ,
गर्महतोऽभवम् । िमत्रों और संबिं धयों के द्वारा मेरा ऄपमान दकया गया ।
( उध्वं िनःश्वस्य ) ( उपर की ओर सांस छोड़कर )
हा िवधे ! दकिमदम्मया कृ तम् ? कीदृिी दुबिुय द्धरासीत्तदा !
हे प्रभो ! मैंने यह क्या दकया ? ईस समय मेरी कै सी दुष्ट बुद्धी हो गइ
एतदिप न िचिन्द्ततं यत् -
थी ! मैंने यह भी नहीं सोचा दक -
पठरधानैरलङ्कारै भिूय षतोऽिप न िोभते ।
नरो िनमयिणभोगीव सभायां यदद वा गृहे ॥ “ वस्त्रों तथा अभूषणों से सुिोिभत , दकन्द्तु िवद्याहीन मनुष्य
घर पर या सभा में ईसी प्रकार सुिोिभत नहीं होता , िजस प्रकार
मिण से रिहत सांप । “
Q. NO.8. रे खािङ्कत - पदािन अधृत्य प्रश्निनमायणम् कु रुत - ( के वलं पञ्चप्रश्ना: ) 1x5=5
क) बल्ये िपतृचरणैः क्लेश्यमानोऽिप िवद्यां नाऽधीतवानिस्म । ( कित / कदा / के ) .....................................
Q. NO.9. पयाययपदै: सह मेलयत - ( के वलं प्रश्नचतुष्टयम् ) 1x4=4
क) ऄधीतवान् = ...... , पठरधानै: = ........ , गर्महत: = .......... , भोगी = .......... ।
ख) वनददत: , पठठतवान् , सपय: , वस्त्रै: ।
Q. NO.10. ऄधोिलिखतवाक्येभ्य: िनदेिानुसारं प्रदत्त - िवकल्पेभ्य: िुद्धम् ईत्तरं िचनुत - ( के वलं प्रश्नषट्कम् ) 1x6=6
क) “ पठरधानैरलङ्कारै भिूय षतोऽिप न िोभते “ आत्यिस्मन् वाक्ये कतृप
य दं दकमिस्त ? .............................
ऄ) न ब) िोभते स) भूिषत:
ख) “ तत: प्रिविित तपस्यारत: तपोदत्त: “ आत्यिस्मन् वाक्ये िविेष्यपदं दकमिस्त ? ............................
ऄ) प्रिविित ब) तपस्यारत: स) तपोदत्त:
Q. NO.17. I. एकपदेन ईत्तरत - ( के वलं प्रश्नद्वयम् ) ½ x2=1 II. पूणव
य ाक्येन ईत्तरत - ( के वलं प्रश्नद्वयम् ) 1x2=2
क) क: प्रिविित ? .................... क) कीदृि: नर: न िोभते ? .............................
ख) क: न िोभते ? …………….. ख) नरो िनमयिणभोगीव कु त्र न िोभते ? .............................

129
KENDRIYA VIDYAALY NO - 1 UPPAL KVS ( RO ) HYDERABAD CLASS - 9 SANSKRIT STUDENT SUPPORT MATERIAL - 2020 - 2021 ( NEW CBSE PATTERN )

ग) तपोदत्त: बाल्ये कक न ऄधीतवान् ? .................... ग) तपोदत्त: दकमथं सवैः कु टुिम्बिभः गर्महत: ऄभवत् ? ……………………
Q. NO.18. मछजूषा - पदै: ऄन्द्वयं पूरयत - मछजूषा :- सभायां , ऄलङ्कारै : , िोभते , भूिषत: । ½x4=2
ऄन्द्वय: :- पठरधानै: ........ ऄलङ्कारै : ऄिप ......... ( िवद्याहीन: ) नर: गृहे वा ........... ( वा ) िनमयिणभोगीव न .......... ।
पाठ: - नवम: । िसकतासेत:ु ।
( दकिञ्चद् िवमृश्य ) ( कु छ सोचकर )
भवतु , दकमेतन े ? ददवसे मागयभ्रान्द्तः सन्द्ध्यां यावद् यदद गृहमुपिै त ऄछछा आससे क्या ? ददन में रास्ता भूला हुअ मनुष्य यदद िाम तक
तदिप वरम् । नासौ भ्रान्द्तो मन्द्यते । एष आदानीं घर
तपश्चययया िवद्यामवाप्तुं प्रवृत्तोऽिस्म ।
अ जाए , तो भी ठीक है । तब वह भूला हुअ नहीं माना जाता ।
( जलोछछलनध्विनः श्रूयते )
ऄब मैं तपस्या के द्वारा िवद्या की प्रािप्त में लग जाता हं ।
ऄये कु तोऽयं कल्लोलोछछलनध्विनः ? महामत्स्यो मकरो
( पानी के ईछलने की अवाज़ सुनाइ देती है । )
वा भवेत् । पश्यािम तावत् ।
( पुरुषमेकं िसकतािभः सेतिु नमायण - प्रयासं कु वायणं दृष्ट्वा सहासम् ) ऄये ! यह लहरों के ईछलने की अवाज़ कहां से अ रही है ? िायद
हन्द्त ! नास्त्यभावो जगित मूखायणाम् । तीव्रप्रवाहायां नद्यां बड़ी मछली या मगरमछछ हो । चलो मैं देखता हं ।
मूढोऽयं िसकतािभः सेतुं िनमायतुं प्रयतते । ( एक पुरुष को रे त से पल बनाने का प्रयास करते हुए देखकर हंसते हुए )
हाय ! आस संसार में मूखों की कमी नहीं है । तेज़ प्रवाह वाली नदी में
यह मूखय रे त से पुल बनाने का प्रयत्न कर रहा है ।
Q. NO.8. रे खािङ्कत - पदािन अधृत्य प्रश्निनमायणम् कु रुत - ( के वलं पञ्चप्रश्ना: ) 1x5=5
क) ऄसौ भ्रान्द्त: न मन्द्यते । ( कीदृि: / कीदृिी / कीदृिम् ) .........................................
Q. NO.9. पयाययपदै: सह मेलयत - ( के वलं प्रश्नचतुष्टयम् ) 1x4=4
क) ददवसे = ... , ऄयम् = ... , सन्नध्द: = ... , प्रयत्नम् = ... । ख) प्रयासम् , ऄसौ , प्रवृत्त: , ददने ।
Q. NO.10. ऄधोिलिखतवाक्येभ्य: िनदेिानुसारं प्रदत्त - िवकल्पेभ्य: िुद्धम् ईत्तरं िचनुत - ( के वलं प्रश्नषट्कम् ) 1x6=6
क) “ नास्त्यभावो जगित मूखायणाम् ” आत्यिस्मन् वाक्ये कतृप
य दं दकमिस्त ? .......................................
ऄ) न ब) ऄिस्त स) ऄभाव:
ख) “ तीव्रप्रवाहायां नद्यां मूढ़ोsयं िसकतािभ: सेतुं िनमायतुं प्रयतते ” आत्यिस्मन् वाक्ये िविेषणपदं दकमिस्त ?
ऄ) नद्यां ब) िसकतािभ: स) तीव्रप्रवाहायां
Q. NO.17. I. एकपदेन ईत्तरत - ( के वलं प्रश्नद्वयम् ) ½ x2=1 II. पूणव
य ाक्येन ईत्तरत - ( के वलं प्रश्नद्वयम् ) 1x2=2
130
KENDRIYA VIDYAALY NO - 1 UPPAL KVS ( RO ) HYDERABAD CLASS - 9 SANSKRIT STUDENT SUPPORT MATERIAL - 2020 - 2021 ( NEW CBSE PATTERN )

क) कु त्र मूखायणाम् ऄभाव: नािस्त ? .................... क) मूढ़: कक करोित ? .............................

ख) तपोदत्त: कं पश्यित ? …………….. ख) तपोदात्त: सहासं कक वदित ? .............................
ग) स: कु त्र िसकतािभ: सेतुं िनमायतुं प्रयतते ? .................... ग) तपोदत्त: कथं िवद्यामवाप्तुं प्रवृत्त: ऄिस्त ? ……………………
पाठ: - नवम: । िसकतासेत:ु ।
( साट्टहासं पाश्वयमपु त्े य ) ( जोर - जोर से हाँसकर पास जाकर )
भो महािय ! दकिमदं िवधीयते । ऄलमलं तव श्रमेण । पश्य हे महािय ! यह क्या कर रहे हो अप ? बस - बस मेहनत मत करो ।
रामो बबन्द्ध यं सेतुं ििलािभमयकरालये । देखो - “ श्रीराम ने समुर पर िजस पुल को ििलाओं से बनाया
िवदधद् बालुकािभस्तं यािस त्वमितरामताम् ॥
था , ईस पुल को ( आस प्रकार ) रेत से बनाते हुए , तुम ईनके पुरुषाथय
िचन्द्तय तावत् । िसकतािभः क्विचत्सेतःु कतुं युज्यते ?
का ऄितक्रमण कर रहे हो ” ।
पुरुषः - भोस्तपिस्वन् ! कथं मामुपरुणित्स । प्रयत्नेन कक न िसद्धं
भवित ? कावश्यकता ििलानाम् । िसकतािभरे व सेतुं जरा सोचो कहीं रेत से पुल बनाया जा सकता है ?
कठरष्यािम स्व - संकल्प - दृढतया । पुरुष: :- हे तपस्वी ! तुम मुझे क्यों रोकते हो ? प्रयत्न करने से क्या िसध्द
नहीं होता ? ििलाओं की क्या अवश्यकता ? मैं रेत से ही पुल बनाने
के िलए संकल्पबध्द हं ?
Q. NO.8. रे खािङ्कत - पदािन अधृत्य प्रश्निनमायणम् कु रुत - ( के वलं पञ्चप्रश्ना: ) 1x5=5
क) तपोदत्त: साट्टहासं पाश्वयम् ईपैित । ( कथं / कक / क: ) .....................................
Q. NO.9. पयाययपदै: सह मेलयत - ( के वलं प्रश्नचतुष्टयम् ) 1x4=4
क) समीपम् = ... , ईपलानाम् = ... , गछछिस = ... , समुरे = ... ।
ख) मकरालये , यािस , पाश्वयम् , ििलानाम् ।
Q. NO.10. ऄधोिलिखतवाक्येभ्य: िनदेिानुसारं प्रदत्त - िवकल्पेभ्य: िुद्धम् ईत्तरं िचनुत - ( के वलं प्रश्नषट्कम् ) 1x6=6
क) “ रामो बबन्द्ध यं सेतुं ििलािभमयकरालये ” आत्यिस्मन् वाक्ये दक्रयापदं दकमिस्त ? .............................
ऄ) राम: ब) सेतुं स) बबन्द्ध
ख) “ भोस्तपिस्वन् ! कथं मामुपरुणित्स । प्रयत्नेन कक न िसद्धं भवित ? ” आत्यिस्मन् वाक्ये “ माम् ” आित सवयनामपदं कस्मै प्रयुक्तम् ?
ऄ) तपोदत्ताय ब) पुरुषाय स) िसकतायै

131
KENDRIYA VIDYAALY NO - 1 UPPAL KVS ( RO ) HYDERABAD CLASS - 9 SANSKRIT STUDENT SUPPORT MATERIAL - 2020 - 2021 ( NEW CBSE PATTERN )

Q. NO.17. I. एकपदेन ईत्तरत - ( के वलं प्रश्नद्वयम् ) ½ x2=1 II. पूणव

य ाक्येन ईत्तरत - ( के वलं प्रश्नद्वयम् ) 1x2=2
क) सेतिु नमायणे के षां अवश्यकता नािस्त ? .................... क) पुरुष: कथं सेतिु नमायणं कठरष्यित ? .............................
ख) पुरुष: तपोदत्तं कथं सम्बोधयित ? …………….. ख) तपोदत्त: साट्टहासं कक वदित ? .............................
ग) क: सेतुं बबन्द्ध ? .................... ग) कक िसकतािभः क्विचत्सेतःु कतुं युज्यते ? …………………
Q. NO.18. मछजूषा - पदै: ऄन्द्वयं पूरयत - मछजूषा :- बबन्द्ध , बालुकािभ: , ऄितरामताम् , मकरालये । ½x4=2
ऄन्द्वय: :- राम: ……. ििलािभ: यं सेतुं ………… । तं ( सेतुं ) …………… िवदधद् त्वम् ………… यािस ।

पाठ: - नवम: । िसकतासेत:ु ।

तपोदत्तः - अश्चययम् ! िसकतािभरे व सेतुं कठरष्यिस ? िसकता तपोदत्त: :- अश्चयय है रे त से ही पुल बानाओगे ? क्या तुम ने यह सोचा है दक
जलप्रवाहे स्थास्यिन्द्त दकम् ? भवता िचिन्द्ततं न वा ?
रे त पानी के बहाव पर कै से ठहर पाएगी ?
पुरुषः - ( सोत्प्रासम् ) िचिन्द्ततं िचिन्द्ततम् । सम्यक् िचिन्द्ततम् । नाहं
पुरूष:- ( ईसकी बात खण्डन करते हुए ) सोचा है । मैं सीदढ़यों के मागय से
सोपानमागैरट्टमिधरोढु ं िवश्विसिम । समुत्प्लुत्यैव गन्द्तुं क्षमोऽिस्म ।
( परं परागत तरीके से ऄटारी पर चढ़ने में िवश्वास नहीं करता ।
मुझ में छलांग मारकर जाने की क्षमता है ।
तपोदत्तः - ( सव्यङ्ग्यम् ) साधु साधु ! अञ्जनेयमप्यितक्रामिस । तपोदत्त: :- ( व्यंग्यपूवयक ) ठीक ठीक ! तुम तो ऄञ्जनी पुत्र हनुमान का भी
पुरुषः - ( सिवमियम् ) कोऽत्र सन्द्दह े ः ? दकञ्च , ऄितक्रमण कर रहे हो ।
िवना िलप्यक्षरज्ञानं तपोिभरे व के वलम् ।
पुरुष: :- ( सोच - िवचारकर ) ऄरे क्या ? आसमें क्या संदह
े है ? आसके ऄितठरक्त –
यदद िवद्या विे स्युस्ते , सेतरु े ष तथा मम ॥
िलिप तथा ऄक्षर ज्ञान के िबना िजस प्रकार के वल तपस्या से िवद्या
तुम्हारे वि में हो जाएगी , ईसी प्रकार मेरा यह पुल भी के वेल रे त
से बन जाएगा ।
Q. NO.8. रे खािङ्कत - पदािन अधृत्य प्रश्निनमायणम् कु रुत - ( के वलं पञ्चप्रश्ना: ) 1x5=5
क) तपोदत्त: समुत्प्लुत्य गन्द्तुं क्षम: ऄिस्त । ( क: / कथं / कदा ) ...........................
Q. NO.9. पयाययपदै: सह मेलयत - ( के वलं प्रश्नचतुष्टयम् ) 1x4=4
क) संिय: = .... , ऄधीने = .... , पािण्डत्यम् = .... , सम्यक् = ...... ।
ख) ज्ञानम् , साधु , सन्द्दह
े : , विे ।

132
KENDRIYA VIDYAALY NO - 1 UPPAL KVS ( RO ) HYDERABAD CLASS - 9 SANSKRIT STUDENT SUPPORT MATERIAL - 2020 - 2021 ( NEW CBSE PATTERN )

Q. NO.10. ऄधोिलिखतवाक्येभ्य: िनदेिानुसारं प्रदत्त - िवकल्पेभ्य: िुद्धम् ईत्तरं िचनुत - ( के वलं प्रश्नषट्कम् ) 1x6=6
क) “ साधु साधु ! अञ्जनेयमप्यितक्रामिस । “ आत्यिस्मन् वाक्ये कतृप
य दं दकमिस्त ? ........................
ऄ) साधु ब) ऄिप स) ऄितक्रामिस
ख) “ िचिन्द्ततं िचिन्द्ततम् । सम्यक् िचिन्द्ततम् ।“ आत्यिस्मन् वाक्ये िविेषणपदं दकमिस्त ?
ऄ) िचिन्द्ततम् ब) सम्यक् स) न दकमिप
Q. NO.17. I. एकपदेन ईत्तरत - ( के वलं प्रश्नद्वयम् ) ½ x2=1 II. पूणव
य ाक्येन ईत्तरत - ( के वलं प्रश्नद्वयम् ) 1x2=2
क) क: अञ्जनेयमिप ऄितक्रामिस ? .................... क) तपोदत्त: कक पृछछित ? .............................
ख) पुरुष: कथं सेतुं कठरष्यित ? …………….. ख) पुरुष: कक प्रत्यवदत् ? .............................
ग) कक िवना िवद्या विे भवेत् ? .................... ग) पुरुष: सिवमियम् कक वदित ? ……………………
Q. NO.18. मछजूषा - पदै: ऄन्द्वयं पूरयत - मछजूषा :- मम , तपोिभ: , ऄक्षर , विे । ½x4=2
ऄन्द्वय: :- िलिप - ..... - ज्ञानं िवना के वलं ........ एव यदद ते ……. िवद्या स्यु: तथा एष: सेत:ु ( ऄिप स्यु: )

पाठ: - नवम: । िसकतासेत:ु ।

तपोदत्तः - ( सवैलक्ष्यम् अत्मगतम् ) ऄये ! मामेवोदिश्य भरपुरुषोऽयम् तपोदत्त: :- ( लज्जापूवयक ऄपने मन में )
ऄिधिक्षपित । नूनं सत्यमत्र पश्यािम । ऄक्षरज्ञानं िवनैव ऄरे ! यह सज्जन मुझे ही लक्ष्य करके अक्षेप लगा रहा है । िनश्चय ही
वैदष्ु यमवाप्तुम् ऄिभलषािम । तददयं भगवत्याः यहां मैं सच्चाइ देख रहा हं । मैं िवना ऄक्षर ज्ञान के ही िवद्वत्ता प्राप्त
िारदाया ऄवमानना । गुरुगृहं गत्वैव िवद्याभ्यासो मया करना चाहता हं । यह तो देवी सरस्वती देवी का ऄपमान है । मुझे
करणीयः । पुरुषाथैरेव लक्ष्यं प्राप्यते । गुरुकु ल जाकर ही िवद्या का ऄध्ययन करना चािहए । ( मेहनत )
( प्रकािम् ) से ही लक्ष्य की प्रािप्त सम्भव है ।
भो नरोत्तम ! नाऽहं जाने यत् कोऽिस्त भवान् । परन्द्तु ( प्रकट रूप से )
भविभः ईन्द्मीिलतं मे नयनयुगलम् । तपोमात्रेण िवद्यामवाप्तुं हे श्रेष्ठ पुरुष ! मैं नहीं जनता दक अप कौन है ? दकन्द्तु अपने मेरे नेत्र
प्रयतमानोऽहमिप िसकतािभरे व सेतिु नमायणप्रयासं करोिम । खोल ददए । तपस्या मात्र से ही िवद्या को प्रप्त करने का प्रयत्न करता
तदददानीं िवद्याध्ययनाय गुरुकु लमेव गछछािम ।
हुअ मैं भी रे त से ही पुल बनाने का प्रयास कर रहा था , तो ऄब मैं
( सप्रणामं गछछित )
िवद्या प्राप्त करने के िलए गुरुकु ल जाता हं ।
( प्रणाम करता हुअ चला जाता है )

133
KENDRIYA VIDYAALY NO - 1 UPPAL KVS ( RO ) HYDERABAD CLASS - 9 SANSKRIT STUDENT SUPPORT MATERIAL - 2020 - 2021 ( NEW CBSE PATTERN )

Q. NO.8. रे खािङ्कत - पदािन अधृत्य प्रश्निनमायणम् कु रुत - ( के वलं पञ्चप्रश्ना: ) 1x5=5

क) मामेवोदिश्य भरपुरुषो ऄयम् ऄिधिक्षपित ।

Q. NO.9. पयाययपदै: सह मेलयत - ( के वलं प्रश्नचतुष्टयम् ) 1x4=4

क) सरस्वत्या: = .... , जाने = ..... , पठनाय = ...... , ईद्यमै: = ....... ।
ख) ऄध्ययनाय , पुरुषाथै: , िारदाया: , जानािम ।

Q. NO.10. ऄधोिलिखतवाक्येभ्य: िनदेिानुसारं प्रदत्त - िवकल्पेभ्य: िुद्धम् ईत्तरं िचनुत - ( के वलं प्रश्नषट्कम् ) 1x6=6
क) “ नाऽहं जाने यत् कोऽिस्त भवान् ” आत्यिस्मन् वाक्ये “ भवान् ” आित कतृप
य दस्य दक्रयापदं दकमिस्त ?
ऄ) जाने ब) ऄिस्त स) यत्

Q. NO.17. I. एकपदेन ईत्तरत - ( के वलं प्रश्नद्वयम् ) ½ x2=1 II. पूणव

य ाक्येन ईत्तरत - ( के वलं प्रश्नद्वयम् ) 1x2=2
क) तपोदत्त: कु त्र गछछित ? .................... क) तपोदत्त: अत्मगतम् कक िचन्द्तयित ? .............................
ख) के न तपोदत्तस्य नयनयुगलं ईन्द्मीिलतम् ? …………….. ख) वैदष्ु यमवाप्तुम् प्रयतमान: तपोदत्त: ऄिप कक करोित ? ...................
ग) ऄक्षरज्ञानं िवनैव वैदष्ु यमवाप्तुम् कस्या: ऄवमानना ? ................ ग) लक्ष्यं कथं प्राप्यते ? ……………………

*******************************************************************************************************************************************************

134
KENDRIYA VIDYAALY NO - 1 UPPAL KVS ( RO ) HYDERABAD CLASS - 9 SANSKRIT STUDENT SUPPORT MATERIAL - 2020 - 2021 ( NEW CBSE PATTERN )

दिम: पाठ: । जटायो: िौययम् ।

1. सा तदा करुणा वाचो िवलपन्द्ती सुदःु िखता । हसन्द्ती X ….. , सा - ? ,

वनस्पितगतं गृध्रं ददिाययतलोचना ॥ िविालनेत्रा = .... , वृक्ष = ......... ,
ऄन्द्वय: :- तदा सा अयतलोचना सुदःु िखता करुणा वाचो िवलपन्द्ती वनस्पितगतं गृध्रं ददिय ।
ऄथय: :- तब वह ( सीता ) िविाल अंखों वाली करुण वाणी से िवलाप करती हुइ सीता ने वृक्ष पर बैठे हुए गीध ( जटायु ) को देखा ।

2. जटायो पश्य मामायय िियमाणामनाथवत् । जटायु - जटायो !

ऄनेन राक्षसेन्द्रण
े करुणं पापकमयणा ।

ऄन्द्वय: :- ( भो ) अयय ! जटायो ! ऄनेन करुणं पापकमयणा राक्षसेन्द्रण

े ऄनाथ - वत् िियमाणां मां पश्य ।
ऄथय: :- हे श्रेष्ठ जन , जटायु ! आस पापकमय वाले राक्षसों के राजा ( रावण ) के द्वारा ऄनाथ के समान तथा करुणापूवयक हरण की जाती हुइ मुझे देखो ।

3. तं िब्दमवसुप्तस्तु जटायुरथ िुश्रव ु े। िब्दम् + ऄवसुप्त: + तु

िनरीक्ष्य रावणं िक्षप्रं वैदह
े ीं च ददिय सः ॥ वैदह
े ीं = सीतां
ऄन्द्वय: :- ऄथ ऄवसुप्त: तु जटायु: तं िब्दं िुश्रुवे । स: रावणं िनरीक्ष्य िक्षप्रं वैदह
े ीं च ददिय ।
ऄथय: :- तब सोए हुए जटायु ने वह िब्द सुना । ईसने रावण को ऄछछी प्रकार देखकर िीघ्र ही सीता को देखा ।

4. ततः पवयतिृङ्गाभस्तीक्ष्णतुण्डः खगोत्तमः ।

वनस्पितगतः श्रीमान्द्व्याजहार िुभां िगरम् ॥
ऄन्द्वय: :- ततः पवयतिृङ्गाभ: तीक्ष्णतुण्डः वनस्पितगतः श्रीमान् खगोत्तमः िुभां िगरम् व्याजहार ।
ऄथय: :- तब पवयत की चोटी के समान िोभा वाला , तेज चोंच वाला , वृक्ष पर बैठा हुअ , श्रीमान् , पिक्षयों में श्रेष्ठ वह िुभ वाणी बोलने लगा ।

135
KENDRIYA VIDYAALY NO - 1 UPPAL KVS ( RO ) HYDERABAD CLASS - 9 SANSKRIT STUDENT SUPPORT MATERIAL - 2020 - 2021 ( NEW CBSE PATTERN )

5. िनवतयय मवत नीचां परदारािभमियनात् ।

न तत्समाचरे द्धीरो यत्परोऽस्य िवगहययत
े ् ॥
ऄन्द्वय: :- ( भो रावण ! ) परदारािभमियनात् नीचां मवत िनवतयय । यत् पर: ऄस्य िवगहययत
े ् , तत् धीर: न समाचरे त् ।
ऄथय: :- ( हे रावण ! ) पराइ स्त्री को स्पिय करने ( के िवषय ) से नीच बुिद्ध को हटा लो । िजस ( कायय ) की दूसरा व्यिक्त िनन्द्दा करे , धीर व्यिक्त ईस
( कायय ) को न करे ।

6. वृद्धोऽहं त्वं युवा धन्द्वी सरथः कवची िरी ।

न चाप्यादाय कु िली वैदह े ीं मे गिमष्यिस ॥

ऄन्द्वय: :- ( यद्यिप ) ऄहं वृद्ध: , त्वं युवा , धन्द्वी , सरथः , कवची , िरी ( ऄिस ) । मे वैदह
े ीं अदाय न कु िली गिमष्यिस ।
ऄथय: :- ( यद्यिप ) मैं वृद्ध हं , तुम युवा , धनुधयर , रथवान , कवचधारी , और बाण से युक्त हो । ( तथािप ) सीता को लेकर कु िल नहीं जा पाओगे ।

7. तस्य तीक्ष्णनखाभ्यां तु चरणाभ्यां महाबलः ।

चकार बहुधा गात्रे व्रणान्द्पतगसत्तमः ॥
ऄन्द्वय: :- पतगसत्तमः महाबलः तस्य गात्रे तीक्ष्णनखाभ्यां चरणाभ्यां तु बहुधा व्रणान् चकार ।
ऄथय: :- पिक्षयों में श्रेष्ठ , महाबली ( जटायु ) ने ईसके िरीर पर तेज़ नाखूनों तथा पंजों से ऄनेक प्रकार से घाव कर िलया ।

8. ततोऽस्य सिरं चापं मुक्तामिणिवभूिषतम् ।

चरणाभ्यां महातेजा बभञ्जास्य महद्धनुः ॥
ऄन्द्वय: :- तत: महातेजा ऄस्य ( रावणस्य ) सिरं चापं मुक्तामिण - िवभूिषतं महद्धनुः चरणाभ्यां बभञ्ज ।
ऄथय: :- तब महान तेजस्वी ने आस ( रावण ) के बाण सिहत , मोती की मिणयों से सुिोिभत , िविाल धनुष को पंजों से तोड़ डाला ।

136
KENDRIYA VIDYAALY NO - 1 UPPAL KVS ( RO ) HYDERABAD CLASS - 9 SANSKRIT STUDENT SUPPORT MATERIAL - 2020 - 2021 ( NEW CBSE PATTERN )

9. स भग्नधन्द्वा िवरथो हताश्वो हतसारिथः ।

ऄङ्के नादाय वैदह
े ीं पपात भुिव रावणः ॥
ऄन्द्वय: :- स: भग्नधन्द्वा िवरथ: हताश्व: हतसारिथः रावण: ऄङ्के न वैदह
े ीं अदाय भुिव पपात ।
ऄथय: :- वह टूटे धनुष वाला , टूटे रथ वाला , नष्ट घोड़े वाला , नष्ट सारिथ वाला रावण गोद में सीता को लेकर पृथ्वी पर अ िगरा ।

10. संपठरष्वज्य वैदह

े ीं वामेनाङ्के न रावणः ।
तलेनािभजघानािु जटायुं क्रोधमूर्मछछतः ॥
ऄन्द्वय: :- क्रोधमूर्मछछतः रावणः वामेन ऄङ्के न वैदह
े ीं संपठरष्वज्य जटायुं तलेन अिु ऄिभजघान ।
ऄथय: :- क्रोध में पागल होकर रावण ने सीता को बाइ गोद में ईठाकर जटायु को ठोकर से िीघ्र मार डाला ।

11. जटायुस्तमितक्रम्य तुण्डेनास्य खगािधपः ।

वामबाहन्द्दि तदा व्यपाहरदठरन्द्दमः ॥
ऄन्द्वय: :- तदा खगािधपः ऄठरन्द्दमः जटायु: तम् ऄितक्रम्य ऄस्य ( रावणस्य ) दि वाम - बाहन् तुण्डेन व्यपाहरत् ।
ऄथय: :- तत्पश्चात् पिक्षराज , ित्रुओं को नष्ट करने वाले , जटायु ने ईसका ऄितक्रमण करके ईस ( रावण ) की बायीं दस भुजाओं को चोंच के द्वारा
उखाड़ डाला ।
***********************************************************************************************************
पठठत ऄवबोधनम् ( पद्यांिः )
Q.NO.9. पयायय - पद - मेलनम् कु रुत - 1X4=4
Q.NO.10. ( भािषक - काययम् ) िनदेिानुसारम् ईत्तरं िचत्वा िलखत - 1X6=6
( कतृप
य द / दक्रयापद / िविेषणपद / िविेषयपद / पयाययपद / िवलोमपाद - चयनम् )
Q.NO.16. श्लोकं पठठत्वा प्रश्नान् ईत्तरत - 3
सा तदा करुणा वाचो िवलपन्द्ती सुदःु िखता ।
वनस्पितगतं गृध्रं ददिाययतलोचना ॥

137
KENDRIYA VIDYAALY NO - 1 UPPAL KVS ( RO ) HYDERABAD CLASS - 9 SANSKRIT STUDENT SUPPORT MATERIAL - 2020 - 2021 ( NEW CBSE PATTERN )

जटायो पश्य मामायय िियमाणामनाथवत् ।

ऄनेन राक्षसेन्द्रण
े करुणं पापकमयणा ॥
ऄ. एकपदेन ईत्तरत - ( प्रश्नद्वयम् ) ½ X 2=1 i) अयतलोचना कं ददिय ?
ii) गृध्रः कीदृिन
े राक्षसेन्द्रण
े िियमाणां पश्यित ?
iii ) सा सीता गृध्रं कथं सम्बोधयित ?
ब. पूणव
य ाक्येन ईत्तरत - ( के वलं प्रश्नद्वयम् ) 1X2=2 i) कीदृिी सा गृध्रं ददिय ?
ii ) सा सीता गृध्रं कक वदित ?
भािषकम् :- िनदेिानुसारम् ईत्तरत - (के वलं प्रश्नत्रयम् )
i) “ ऄपश्यत् ” आित िब्दस्य समानाथयकः िब्दः कः प्रयुक्तः ? क ) ददिय ख) िवलपन्द्ती ग ) पश्य
ii) “ सुदःु िखता सा ” ऄनयोः पदयो: िविेषणपदं दकम् ? क ) सा ख ) सुदःु िखता ग ) न दकञ्चन
iii ) “ ददिय ” आित दक्रयापदस्य कतृप
य दं दकम् ? क ) िवलपन्द्ती ख ) सा ग) गृध्रः
iv) “ पुण्यकमयणा ” आित पदस्य िवपरीताथयकः िब्दः कः प्रयुक्तः ? क ) पापकमयणा ख ) करुणं ग) मामायय
********************************************************************************
ईत्तरािण ऄ. i) गृध्रम् ii) पापकमयणा iii ) अयय | ब. i) िवलपन्द्ती सुदःु िखता सा गृध्रं ददिय | ii) अयय जटायो ! ऄनेन पापकमयणा राक्षसेन्द्रण
े ऄनाथवत्
िियमाणम् मां करुणं पश्य आित ... भािषकम् :- i) क ) ददिय ii) ख ) सुदःु िखता iii ) ख ) सा iv) क ) पापकमयणा
**********************************************************************************************
2. तं िब्दमवसुप्तस्तु जटायुरथ िुश्रव
ु े ।
िनरीक्ष्य रावणं िक्षप्रं वैदह
े ीं च ददिय सः ॥
ततः पवयतिृङ्गाभस्तीक्ष्णतुण्डः खगोत्तमः ।
वनस्पितगतः श्रीमान्द्व्याजहार िुभां िगरम् ॥
ऄ. एकपदेन ईत्तरत - ( प्रश्नद्वयम् ) ½ X 2=1 i) कः िुश्रव
ु े ?
ii) जटायुः कां ददिय ? iii ) खगोत्तमः कीदृिीं िगरम् व्याजहार ?
ब. पूणव
य ाक्येन ईत्तरत - ( के वलं प्रश्नद्वयम् ) 1 X 2 = 2 i) कीदृिः खगोत्तमः िुभां िगरं व्याजहार ?
ii ) सः कं िनरीक्ष्य कां ददिय ? iii ) पवयतिृङ्गाभः कः असीत् ?

138
KENDRIYA VIDYAALY NO - 1 UPPAL KVS ( RO ) HYDERABAD CLASS - 9 SANSKRIT STUDENT SUPPORT MATERIAL - 2020 - 2021 ( NEW CBSE PATTERN )

भािषकम् :- िनदेिानुसारम् ईत्तरत - (के वलं प्रश्नत्रयम् )

i) “ सीताम् ” आित िब्दस्य समानाथयकः िब्दः ऄत्र कः प्रयुक्तः ? क) िुश्रव
ु े ख) वैदह
े ीम् ग ) िक्षप्रम्
ii) “ तीक्ष्णतुण्डः खगोत्तमः ” ऄनयोः िविेषणपदं दकम् ? क) खगोत्तमः ख ) न दकञ्चन ग ) तीक्ष्णतुण्डः
iii ) “ व्याजहार ” आित दक्रयापदस्य कतृप
य दं दकम् ? क ) खगोत्तमः ख ) ततः ग ) िगरम्
iv) “ ऄिुभाम् ” आित पदस्य िवपरीताथयकः िब्दः कः प्रयुक्तः ? क ) व्याजहार ख) िनरीक्ष्य ग) िुभां
******************************************************************************
ईत्तरािण :- ऄ. i ) जटायुः ii ) वैदह
े ीं iii ) िुभाम् ब. i) पवयतिृङ्गाभस्तीक्ष्णतुण्डः खगोत्तमः िुभां िगरं व्याजहार ।
ii ) सः रावणं िनरीक्ष्य वैदह
े ीं ददिय । ...जटायुः ... | भािषकम् :- i ) ख ) वैदह
े ीम् ii ) ग ) तीक्ष्णतुण्डः iii ) क ) खगोत्तमः iv ) क ) व्याजहार
********************************************************************************************
3 िनवतयय मवत नीचां परदारािभमियनात् ।
न तत्समाचरे द्धीरो यत्परोऽस्य िवगहययत े ् ॥
वृद्धोऽहं त्वं युवा धन्द्वी सरथः कवची िरी ।
न चाप्यादाय कु िली वैदह े ीं मे गिमष्यिस ॥
ऄ. एकपदेन ईत्तरत - ( प्रश्नद्वयम् ) ½ X 2=1
i) रावणः कस्मात् मवत िनवतययत
े ् ?
ii) रावणः कीदृिीं मवत िनवतययत
े ् ?
iii ) गृध्रः कीदृिः असीत् ?
ब. पूणव
य ाक्येन ईत्तरत - ( के वलं प्रश्नद्वयम् ) 1X2=2
i) रावणः कीदृिः असीत् ?
ii ) क्रुद्धः जटायुः रावणं दकम् आित ऄतजययत् ?
iii ) युवा कः ऄिस्त ?
भािषकम् :- िनदेिानुसारम् ईत्तरत - (के वलं प्रश्नत्रयम् )
i) “ वारणं कु रु ” आित िब्दस्य समानाथयकः िब्दः ऄत्र कः प्रयुक्तः ? क ) िनवतयय ख ) युवा ग ) मितम्

139
KENDRIYA VIDYAALY NO - 1 UPPAL KVS ( RO ) HYDERABAD CLASS - 9 SANSKRIT STUDENT SUPPORT MATERIAL - 2020 - 2021 ( NEW CBSE PATTERN )

ii) “ नीचां मितम् ” ऄनयोः िविेष्यपदं दकम् ? क) मितम् ख ) न दकञ्चन ग ) नीचाम्

iii ) “ गिमष्यिस ” आित दक्रयापदस्य कतृप
य दं दकम् ? क) त्वम् ख ) सः ग ) ऄहम्
iv) “ वृद्धः ” आित पदस्य िवपरीताथयकः िब्दः कः प्रयुक्तः ? क ) युवा ख) धन्द्वी ग) कवची
********************************************************************
ईत्तरािण :- ऄ. i ) परदारािभमियनात् ii ) नीचां iii ) वृद्धः ब. i) रावणः युवा धन्द्वी सरथः कवची िरी च असीत् । ii ) त्वं वैदह
े ीम् अदाय कु िली न
गिमष्यिस आित | .. रावणः .. | भािषकम् :- i ) क ) िनवतयय ii ) क ) मितम् iii ) क ) त्वम् iv ) क ) युवा
************************************************************************************************
4. तस्य तीक्ष्णनखाभ्यां तु चरणाभ्यां महाबलः ।
चकार बहुधा गात्रे व्रणान्द्पतगसत्तमः ॥
ततोऽस्य सिरं चापं मुक्तामिणिवभूिषतम् ।
चरणाभ्यां महातेजा बभञ्जास्य महद्धनुः ॥
ऄ. एकपदेन ईत्तरत - ( प्रश्नद्वयम् ) ½ X 2=1
i) पतगसत्तमः कु त्र व्रणान् ऄकरोत् ?
ii) पतगसत्तमः ऄस्य कक बभञ्ज ?
iii ) पतगसत्तमः काभ्यां महद्धनुः बभञ्ज ?
ब. पूणव
य ाक्येन ईत्तरत - ( के वलं प्रश्नद्वयम् ) 1X2=2
i) पतगसत्तमः कै ः गात्रे व्रणान् चकार ?
ii ) पतगसत्तमः कीदृिं महद्धनुः चरणाभ्यां बभञ्ज ?
iii ) जटायुः कस्य धनुः बभञ्ज ?
भािषकम् :- िनदेिानुसारम् ईत्तरत - (के वलं प्रश्नत्रयम् )
i) “ िरीरे ” आत्यथे ऄत्र कः िब्दः प्रयुक्तः ? क ) गात्रे ख ) बभञ्ज ग) चापम्
ii) “ मुक्तामिणिवभूिषतम् चापम् ” ऄनयोः िविेषणपदं दकम् ? क) न दकञ्चन ख ) चापम् ग) मुक्तामिणिवभूिषतम्
iii ) “ चकार ” आित दक्रयापदस्य कतृप
य दं दकम् ? क) पतगसत्तमः ख ) बहुधा ग) चापं
iv) “ पादाभ्याम् ” आत्यथे ऄत्र कः िब्दः प्रयुक्तः ? क ) ज्ञात्वा ख) रुष्यािम ग) चरणाभ्याम्
140
KENDRIYA VIDYAALY NO - 1 UPPAL KVS ( RO ) HYDERABAD CLASS - 9 SANSKRIT STUDENT SUPPORT MATERIAL - 2020 - 2021 ( NEW CBSE PATTERN )

ईत्तरािण :- ऄ. i ) गात्रे ii ) महद्धनुः iii ) चरणाभ्याम् ब. i ) पतगसत्तमः तीक्ष्णनखाभ्यां चरणाभ्यां गात्रे व्रणान् चकार । ii ) पतगसत्तमः
मुक्तामिणिवभूिषतम् महद्धनुः चरणाभ्यां बभञ । .. रावस्य .. | भािषकम् :- i ) क ) गात्रे ii ) ग ) मुक्तामिणिवभूिषतम् iii ) क ) पतगसत्तमः iv ) ग ) चरणाभ्याम्
*******************************************************************************************
5. सभग्नधन्द्वा िवरथो हताश्वो हतसारिथः ।
ऄङ्के नादाय वैदह े ीं पपात भुिव रावणः ॥
संपठरष्वज्य वैदह े ीं वामानाङ्के न रावणः ।
तलेनािभजघानािु जटायुं क्रोधमूर्मछछतः ॥
जटायुस्तमितक्रम्य तुण्डेनास्य खगािधपः ।
वामबाहन्द्दि तदा व्यपाहरदठरन्द्दमः ॥
ऄ. एकपदेन ईत्तरत - ( प्रश्नद्वयम् ) ½ X 2=1
i) रावणः कु त्र पपात ?
ii) रावणः के न जटायुम् ऄिभजघान ?
iii ) जटायुः के न रावणं व्यपाहरत् ?
ब. पूणव
य ाक्येन ईत्तरत - ( के वलं प्रश्नद्वयम् ) 1X2=2
i) िवरथः रावणः दकम् ऄकरोत् ?
ii ) क्रोधमूर्मछछतः रावणः दकम् ऄकरोत् ?
iii ) ऄठरन्द्दमः कित बाहन् व्यपाहरत् ?
भािषकम् :- िनदेिानुसारम् ईत्तरत - ( के वलं प्रश्नत्रयम् )
i) “ अिु ” आित िब्दस्य समानाथयकः िब्दः ऄत्र कः प्रयुक्तः ? क ) ऄिभजघान ख ) अदाय ग ) िीघ्रम्
ii) “ क्रोधमूर्मछछतः रावणः ” ऄनयोः िविेष्यपदं दकम् ? क) रावणः ख ) न दकञ्चन ग ) क्रोधमूर्मछछतः
iii ) “ ऄिभजघान ” आित दक्रयापदस्य कतृप
य दं दकम् ? क) रावणः ख ) जटायुः ग ) वैदह
े ीम्
iv) “ ऄठरन्द्दमः खगािधपः” ऄनयोः िविेषणपदं दकम् ? क ) ऄठरन्द्दमः ख) खगाददपः ग) न दकञ्चन
****************************************************************************
ईत्तरािण :- ऄ. i ) भुिव ii ) तलेन iii ) तुण्डेन ब. i) िवरथः रावणः वैदह
े ीम् ऄङ्के न अदाय भुिव पपात ।

141
KENDRIYA VIDYAALY NO - 1 UPPAL KVS ( RO ) HYDERABAD CLASS - 9 SANSKRIT STUDENT SUPPORT MATERIAL - 2020 - 2021 ( NEW CBSE PATTERN )

ii ) क्रोधमूर्मछछतः रावणः जटायुं तलेन ऄिभजघान । .. दि .. | भािषकम् :- i ) ग ) िीघ्रम् ii ) क ) रावणः iii ) क ) रावणः iv ) क ) ऄठरन्द्दमः
*****************************************************************************************
सन्द्धयः
i ददिय + अयतलोचना = ________ ii राक्षसेन्द्रण
े = _________
iii ऄवसुप्तः + तु = _________ iv जटायुरथ = _________
v समाचरे त् + धीरः = _________ vi परोऽस्य = _________
vii वृद्धः + ऄहम् = _________ viii चाप्यादाय = _________
ix ततः + ऄस्य = _________ x महद्धनुः = ________
xi हत + ऄश्वः = _________ xii जटायुस्तम् = ________
ईत्तरािण :- i . ददिाययतलोचना ii ) राक्षस + आन्द्रण
े iii ) ऄवसुप्तस्तु iv ) जटायुः + ऄथ v . समाचरे द्धीरः
vi. परः + ऄस्य vii . वृद्धोऽहम् viii च + ऄिप + अदाय ix ततोऽस्य x महत् + धनुः xi हताश्वः xii जटायुः + तम्
**********************************************************************************************************************************************
ऄथैः सह मेलयत ( Q.No. 9. )
1. ऄथैः सह मेलयत ( के वलं प्रश्नत्रयम् )
i. िियमाणाम् = …………………….. ऄ. परस्त्रीस्पिायत्
ii . राक्षसेन्द्रण
े = …………………… अ. िनन्द्द्यात्
iii. परदारािभमियनात् = ............................. आ. नीयमानाम्
iv िवगहययेत् = …………………… इ. दानवपितना
2. ऄथैः सह मेलयत ( के वलं प्रश्नत्रयम् )
i. धन्द्वी = ............................. ऄ. वारणं कु रु
ii . िरी = ............................. अ. धनुधयरः
iii. व्याजहार = ............................. आ. बाणधरः
iv िनवतयय = ............................. इ. ऄकथयत्

142
KENDRIYA VIDYAALY NO - 1 UPPAL KVS ( RO ) HYDERABAD CLASS - 9 SANSKRIT STUDENT SUPPORT MATERIAL - 2020 - 2021 ( NEW CBSE PATTERN )

3. ऄथैः सह मेलयत - ( के वलं प्रश्नत्रयम् )

i. पतगेश्वरः = ............................. ऄ. ऄपसायय
ii . िवधूय = ............................. अ. िीघ्रम्
iii. अिु = ............................. आ. ित्रुनािकः
iv ऄठरन्द्दमः = ............................. इ. जटायुः
ईत्तरािण :- 1. i . नीयमानाम् ii . दानवपितना, iii. परस्त्रीस्पिायत्, iv िनन्द्द्यात्
2. i . बाणधरः , ii . बाणधरः, iii. ऄकथयत्, iv वारणं कु रु
3. i . जटायुः, ii . ऄपसायय , iii. िीघ्रम् , iv . ित्रुनािकः
**************************************************************************************************************************************************
Q.18. ऄन्द्वयं पूरयत - ( परीक्षायां मछजूषा भवित , परन्द्तु ऄभ्यासार्रथयम् ऄत्र मछजूषा न दाता )
1 सा तदा करुणा वाचो िवलपन्द्ती सुदःु िखता । वनस्पितगतं गृध्रं ददिाययतलोचना ॥
ऄन्द्वय: :- तदा _i_ करुणाः वाचः _ ii_ अयतलोचना सा _iii_ गृध्रं _iv__ ।
2 जटायो पश्य मामायय िियमाणामनाथवत् । ऄनेन राक्षसेन्द्रण
े करुणं पापकमयणा ।
ऄन्द्वय: :- अयय _i_ ऄनेन पापकमयणा _ ii_ ऄनाथवत् __iii__ मां __iv__ पश्य ॥
3 तं िब्दमवसुप्तस्तु जटायुरथ िुश्रव
ु े । िनरीक्ष्य रावणं िक्षप्रं वैदह
े ीं च ददिय सः ॥
ऄन्द्वय: :- ऄथ _i_ जटायुः तु तं _ ii__ िुश्रुवे , सः __iii__ िनरीक्ष्य िक्षप्रं __iv_ च ददिय ॥
4 ततः पवयतिृङ्गाभस्तीक्ष्णतुण्डः खगोत्तमः । वनस्पितगतः श्रीमान्द्व्याजहार िुभां िगरम् ॥
ऄन्द्वय: :- ततः _i_ तीक्ष्णतुण्डः _ ii_ वनस्पितगतः _iii_ िुभां िगरं _iv__ ॥
5 िनवतयय मवत नीचां परदारािभमियनात् । न तत्समाचरे द्धीरो यत्परोऽस्य िवगहययत
े ्॥
ऄन्द्वय: :- _i_ नीचां मवत िनवतयय _ ii_ तत् न _iii_ यत् ऄस्य परः _ iv_ ।।
6 वृद्धोऽहं त्वं युवा धन्द्वी सरथः कवची िरी । न चाप्यादाय कु िली वैदह
े ीं मे गिमष्यिस ॥
ऄन्द्वय: :- ऄहं _i_ , त्वं युवा धन्द्वी सरथः _ ii_ िरी , ऄिप च मे _iii_ अदाय _iv_ न गिमष्यिस ।

143
KENDRIYA VIDYAALY NO - 1 UPPAL KVS ( RO ) HYDERABAD CLASS - 9 SANSKRIT STUDENT SUPPORT MATERIAL - 2020 - 2021 ( NEW CBSE PATTERN )

7 . तस्य तीक्ष्णनखाभ्यां तु चरणाभ्यां महाबलः । चकार बहुधा गात्रे व्रणान्द्पतगसत्तमः ॥

ऄन्द्वय: :- महाबलः _i_ तु तीक्ष्णनखाभ््ां _ ii_ तस्य _iii_ बहुधा __iv__ चकार ॥
8 ततोऽस्य सिरं चापं मुक्तामिणिवभूिषतम् । चरणाभ्यां महातेजा बभञ्जास्य महद्धनुः ॥
ऄन्द्वय: :- ततः महातेजाः _i_ ऄस्य _ ii_ सिरं _iii_ चरणाभ्यां _iv_ ॥
9 सभग्नधन्द्वा िवरथो हताश्वो हतसारिथः । ऄङ्के नादाय वैदह
े ीं पपात भुिव रावणः ॥
ऄन्द्वय: :- सः भग्नधन्द्वा _i_ हतसारिथः िवरथः _ ii__ ऄङ्के न _iii_ अदाय _iv_ पपात ॥
10 संपठरष्वज्य वैदह
े ीं वामानाङ्के न रावणः । तलेनािभजघानािु जटायुं क्रोधमूर्मछछतः ॥
ऄन्द्वय: :- _i_ रावणः _ ii_ ऄङ्के न वैदह
े ीम् अिु _iii_ जटायुं __iv__ ऄिभजघान ॥
11 जटायुस्तमितक्रम्य तुण्डेनास्य खगािधपः । वामबाहन्द्दि तदा व्यपाहरदठरन्द्दमः ॥
ऄन्द्वय: :- ऄठरन्द्दमः _i_ जटायुः तम् _ ii__ ऄस्य _iii__ वामबाहन् __iv__ ॥
ईत्तरािण :-

1. i सुदःु िखता ii िवलपन्द्ती iii वनस्पितगतं iv ददिय

2. i तटायो ii राक्षसेन्द्रण
े iii िियमाणाम् iv करुणम्
3. i ऄवसुप्तः ii िाब्दम् iii रावणम् iv वैदह
े ीम्
4. i पवयतश्रुङ्गाभः ii खगोत्तमः iii श्रीमान् iv व्याजहार
5. i परदारािभमियनात् ii धीरः iii समाचरे त् iv िवगहययत
े ्
6. i वृद्धः ii कवची iii वैदह
े ीम् iv कु िली
7. i पतगसत्तमः ii चरणाभ्याम् iii गात्रे iv व्रणान्
8. i महद्धनुः ii मुक्तामिणिवभूिषतम् iii चापम् iv बभञ्ज
9. i हताश्वः ii रावणः iii वैदह
े ीम् iv भुिव
10. i क्रोधमूर्मछछतः ii वामेन iii संपठरष्वज्य iv तलेन
11. i खगािधपः ii ऄितक्रम्य iii दि iv व्यपाहरत्
144
KENDRIYA VIDYAALY NO - 1 UPPAL KVS ( RO ) HYDERABAD CLASS - 9 SANSKRIT STUDENT SUPPORT MATERIAL - 2020 - 2021 ( NEW CBSE PATTERN )

पाठ: - एकादि: पयायवरणम् ।

1. प्रकृ ितः समेषां प्रािणनां संरक्षनाय यतते । आयं सवायन् 1. प्रकृ ित सब प्रािणयों की रक्षा के िलए प्रयत्न करती है । यह िविभन्न प्रकारों
पुष्णाित िविवधैः प्रकारै ः तपययित च सुखसाधनैः । पृिथवी , जलं , तेजो से सबको पुष्ट करती है तथा सुख - साधनों से तृप्त करती है । पृथ्वी , जल ,
, वायुः , अकािश्चास्याः प्रमुखािन तत्वािन । तान्द्यव
े िमिलत्वा पृथक्तया तेज , वायु , और अकाि ये आसके प्रमुख तत्त्व है । वे ही िमलकर या ऄलग
वाऽस्माकं पयायवरणं रचयिन्द्त । अिव्रयते पठरतः समन्द्तात् लोकोऽनेनेित - ऄलग हमारे पयायवरण को बनाते है । संसार िजसके द्वारा सब ओर से
पयायवरणम् । यथाऽजातिििुः मातृगभे सुरिक्षतिस्तष्ठित तथैव मानवः अछछाददत
पयायवरणकु क्षौ । पठरष्कृ तं प्रदूषणरिहतं च पयायवरणमस्मभ्यं सांसाठरकं दकया जाता है , वह “ पयायवरण ” कहलाता है । िजस प्रकार ऄजन्द्म ( जो ऄभी
जीवनसुखं , सिद्वचारं , सत्यसङ्कल्पं माङ्गिलकसामग्रीञ्च प्रददाित। जन्द्म नहीं िलया है ) िििु ऄपनी माता के गभय में सुरिक्षत रहता है , ईसी प्रकार
प्रकृ ितकोपैः अतिङ्कतो जनः कक कतुं प्रभवित ? जलप्लावनैः मनुष्य पयायवरण की कोख में सुरिक्षत रहता है । िुद्ध तथा प्रदूषण से रिहत
पयायवरण हमें सांसाठरक जीवन का सुख , ऄछछे िवचार , ऄछछे संकल्प तथा
ऄिग्नभयैः भूकम्पैः वात्याचक्रैः ईल्कापाददिभश्च सन्द्तप्तस्य मानवस्य क्व
मांगिलक सामग्री देता है । प्रकृ ित के क्रोधों से व्याकु ल मनुष्य क्या कर सकता है
मङ्गलम् ?
? बाढ़ों , ऄिग्नभयों , भूकंपों , अंधी - तूफानों तथा ईल्का अदद के िगरने से
संतप्त ( दु:खी ) मानव का कहां कल्याण है ? ऄथायत कहीं नहीं ।

2. ऄत एव प्रकृ ितरस्मािभः रक्षणीया । तेन च पयायवरणं 2. आसिलए हम प्रकृ ित की रक्षा करनी चािहए , ईससे पयायवरण ऄपने -
रिक्षतं भिवष्यित । प्राचीनकाले लोकमङ्गलािािसन ऊषयो वने अप सुरिक्षत हो जाएगा । प्राचीनकाल में जनता का कल्याण चाहने वाले ऊिष
िनवसिन्द्त स्म । यतो िह वने एव सुरिक्षतं पयायवरणमुपलभ्यते स्म वन में ही रहते थे , क्योंदक वन में ही सुरिक्षत पयायवरण प्राप्त होता है ।
। िविवधाः िवहगाः कलकू िजतैस्तत्र श्रोत्ररसायनं ददित । सठरतो ऄनेक प्रकार के पक्षी ऄपने मधुर कू जन से वहां कानों को ऄमृत प्रदान करते हैं
िगठरिनझयराश्च ऄमृतस्वादु िनमयलं जलं प्रयछछिन्द्त । वृक्षा लताश्च । नददयां तथा पवयतीय झरने ऄमृत के समान स्वाददष्ट और पिवत्र जल देते हैं ।
फलािन पुष्पािण आन्द्धनकाष्ठािन च बाहुल्येन समुपहरिन्द्त । पेड़ तथा लताएं फल , फू ल तथा आंधन की लकड़ी बहुत मात्रा में देते हैं ।
िीतलमन्द्दसुगन्द्धवनपवना औषधकल्पं प्राणवायुं िवतरिन्द्त । िीतल , मंद तथा सुगिं धत वन की वायु औषध के समान प्राणवायु बांटते हैं ।
परन्द्तु स्वाथायन्द्धो मानवस्तदेव पयायवरणमद्य नाियित । लेदकन स्वाथय में ऄंधा हुअ मनुष्य ईसी पयायवरण को अज नष्ट कर रहा
स्वल्पलाभाय जना बहुमूल्यािन वस्तूिन नाियिन्द्त । यन्द्त्रागाराणां है । थोड़े से लाभ के िलए मनुष्य बहुमूल्य वस्तुओं को नष्ट कर रहर हैं ।
िवषाक्तं जलं नद्यां िनपात्यते येन मत्स्यादीनां जलचराणां च कारखानों का िवषैला जल नददयों में िगराया जा रहा है , िजससे मछली अदद
जलचरों का क्षणभर में ही नाि हो जाता है । नददयों का पानी भी सवयथा न
145
KENDRIYA VIDYAALY NO - 1 UPPAL KVS ( RO ) HYDERABAD CLASS - 9 SANSKRIT STUDENT SUPPORT MATERIAL - 2020 - 2021 ( NEW CBSE PATTERN )

क्षणेनैव नािो जायते । नदीजलमिप तत्सवयथाऽपेयं जायते । पीने योग्य ( ऄपेय ) हो जाता है ।

3. वनवृक्षाः िनर्मववेकं िछद्यन्द्ते व्यापारवधयनाय , येन ऄवृिष्टः 3. वन के पेड़ व्यापार बढ़ाने के िलए िबना सोचे समझे काटे जाते हैं ,
प्रवधयते , वनपिवश्च िरणरिहता ग्रामेषु ईपरवं िवदधित । िजससे ऄवृिष्ट ( वषाय न होना ) में वृिद्ध होती है तथा वन के पिु ऄसहाय
िुद्धवायुरिप वृक्षकतयनात् सङ्कटापन्नं जातः । एवं िह होकर गांवों में ईत्पन्न करते हैं । पेड़ों के कट जाने से िुद्ध वायु भी दुलभ य
स्वाथायन्द्धमानवैर्मवकृ ितमुपगता प्रकृ ितरिप तेषां िवनािकत्री सञ्जाता । होगइ है । आस प्राकार स्वाथय से ऄंधे मनुष्यों के द्वारा िवकारयुक्त प्रकृ ित ही
ईनकी िवनाििकी हो गइ है । पयायवरण में िवकार अ जाने से िविभन्न रोग
पयायवरणे िवकृ ितमुपगते जायन्द्ते िविवधा रोगा भीषणसमस्याश्च ।
तथा भयंकर समस्याएं ईत्पन्न हो रही है । आसिलए ऄब सब कु छ िचन्द्तायुक्त
तत्सवयिमदानीं िचन्द्तनीयं प्रितभाित । प्रतीत हो रहा है ।
“ धमो रक्षित रिक्षतः ” आत्याषयवचनम् । पयायवरणरक्षणमिप “ रक्षा दकया गया धमय रक्षा करता है ” ये ऊिषयों के वचन हैं ।
धमयस्यैवाङ्गिमित ऊषयः प्रितपाददतवन्द्तः । तत एव पयायवरण की रक्षा करना भी धमय का ही ऄंग है - आस तरह ऊिषयों ने
वापीकू पतडागाददिनमायणं देवायतनिवश्रामगृहाददस्थापनञ्च धमयिसद्धेः प्रितपाददत दकया है । आसीिलए बावड़ी , कु एं , तालाब अदद बनवाना , मिन्द्दर
स्रोतोरूपेणाङ्गीकृ तम् । कु क्कु रसूकरसपयनकु लाददस्थलचराः , िवश्रामगृह अदद की स्थापना धमय िसिद्ध के रूप में ही माने गए हैं । कु त्ते ,
मत्स्यकछछपमकरप्रभृतयोजलचराश्चािप रक्षणीयाः , यतस्ते सूऄर , अंप , नेवले , अदद स्थलचरों तथा मछली , कछु ए , मगरमछछ अदद
स्थलमलापनोददनोजलमलापहाठरणश्च । प्रकृ ितरक्षयैव सम्भवित जलचरों की भी रक्षा करनी चािहए , क्योंदक ये पृथ्वी तथा जल की मिलनता
लोकरक्षेित न संियः । को दूर करने वाले हैं । प्रकृ ित की रक्षा से ही संसार की रक्षा हो सकती है -
आसमें संदह
े नहीं है ।

ऄभ्यासा: :- 2. स्थूलपदान्द्यिधकृ त्य प्रश्निनमायणं कु रुत -

वाक्यािन िवकल्पा: प्रश्ना:
क) वनवृक्षा: िनर्मववेकं िछद्यन्द्ते । का: / के / का क) के िनर्मववेकं िछद्यन्द्ते ?
ख) वृक्षकतयनात् िुद्धवायु: न प्राप्यते । कस्या: / कस्य / कस्मात् ख) कस्मात् िुद्धवायु: न प्राप्यते ?

146
KENDRIYA VIDYAALY NO - 1 UPPAL KVS ( RO ) HYDERABAD CLASS - 9 SANSKRIT STUDENT SUPPORT MATERIAL - 2020 - 2021 ( NEW CBSE PATTERN )

ग) प्रकृ ित: जीवनसुखं प्रददाित । कं / कां / कक ग) प्रकृ ित: कक प्रददाित ?

घ) ऄजातिििु: मातृगभे सुरिक्षत: ितष्ठित । कु त्र / कदा / कथं घ) ऄजातिििु: कु त्र सुरिक्षत: ितष्ठित ? ( किस्मन् )
ङ) पयायवरणरक्षणम् धमयस्य ऄङ्गम् ऄिस्त । कस्या: / कस्य / किस्मन् ङ) पयायवरणरक्षणम् कस्य ऄङ्गम् ऄिस्त ?
3. ईदाहरणमनुसत्ृ य पदरचनां कु रुत -
(क) यथा :- जले चरिन्द्त आित - जलचरा: ( जले - जल , चरिन्द्त - चरा: = जलचरा: ) ( जलचर: / जलचरौ / जलचरा: )
क) स्थले चरिन्द्त आित - स्थलचरा:
ख) िनिायां चरिन्द्त आित - िनिाचरा:
ग) व्योिम्न चरिन्द्त आित - व्योमचरा:
घ) गीरौ चरिन्द्त आित - िगठरचरा:
ङ) भूमौ चरिन्द्त आित - भूिमचरा:
(ख) यथा :- न पेयम् आित - ऄपेयम् ( न - ऄ, “ पेयम् ” पद का पहला वणय व्यञ्जन हो तो न - ऄ होता है ।)
क) न वृिष्ट: आित - ऄवृिष्ट:
ख) न सुखम् आित - ऄसुखम्
ग) न भाव: आित - ऄभाव:
घ) न पूणय: आित - ऄपूणय:
4. ईदाहरणमनुसत्ृ य पदिनमायणं कु रुत - ( “ िस्त्रयां िक्तन् ” = स्त्रीिलङ्ग में िक्तन् प्रत्यय का प्रयोग होता है । )
यथा :- िव + कृ + िक्तन् = िवकृ ित: ( आकारान्द्त: स्त्रीिलङ्ग: “ िवकृ ित ” िब्द: = िवकृ ित )
क) प्र + गम् + िक्तन् = प्रगित:
ख) दृि् + िक्तन् = दृिष्ट:
ग) गम् + िक्तन् = गित:
घ) मन् + िक्तन् = मित:
ङ) िम् + िक्तन् = िािन्द्त:
च) भी + िक्तन् = भीित:
छ) जन् + िक्तन् = जाित:
ज) भज् + िक्तन् = भिक्त:
झ) नी + िक्तन् = नीित:

147
KENDRIYA VIDYAALY NO - 1 UPPAL KVS ( RO ) HYDERABAD CLASS - 9 SANSKRIT STUDENT SUPPORT MATERIAL - 2020 - 2021 ( NEW CBSE PATTERN )

5. िनदेिानुसारं ( वाक्यािन ) पठरवतययत -

प्रदत्तं वाक्यम् िनदेि: पठरवर्मततं वाक्यम्
यथा :- स्वाधांन्द्धो मानव: ऄद्य पयायवरणं नाियित । बहुवचने स्वाधांन्द्धा: मानवा: ऄद्य पयायवरणं नाियिन्द्त ।
( कतृप
य दम् ) ( दक्रयापदम् )
क) सन्द्तप्तस्य मानवस्य मङ्गलं कु त: ? बहुवचने सन्द्तप्तानां मानवानां मङ्गलं कु त: ?
ख) मानवा: पयायवरणकु क्षौ सुरिक्षता: भविन्द्त । एकवचने मानव: पयायवरणकु क्षौ सुरिक्षत: भवित ।
ग) वनवृक्षा: िनर्मववेकं िछद्यन्द्ते । एकवचने वनवृक्ष: िनर्मववेकं िछद्यते ।
घ) िगठरिनझयरा: िनमयलं जलं प्रयछछिन्द्त । िद्ववचने िगठरिनझयरौ िनमयलं जलं प्रयछछत: ।
ङ) सठरत् िनमयलं जलं प्रयछछित । बहुवचने सठरत: िनमयलं जलं प्रयछछिन्द्त ।
6. पयायवरणरक्षणाय भवन्द्त: कक कठरष्यिन्द्त आित िवषये पञ्च - वाक्यािन िलखत -
यथा :- ऄहं िवषाक्तं ऄवकरं नदीषु न पातियष्यािम ।
क) ऄहं वृक्षछछेदनं न कठरष्यािम ।
ख) ऄहं नूतनवृक्षान् लता: च अरोपियष्यािम
ग) ऄहं पिून् पालियष्यािम ।
घ) ऄहं पिुपिक्षणाम् अखेटं न कठरष्यािम ।
ङ) ऄहं वापी - कू प - तडागादीनां िनमायणं कठरष्यािम ।
7. (क) ईदाहरणमनुसत्ृ य ईपसगायन् पृथक्कृ त्वा िलखत -
ईपसगय + पदम् - ईपसगय:
यथा :- संरक्षणाय - सम्
क) प्रभवित - प्र
ख) ईपलभ्यते - ईप
ग) िनवसिन्द्त - िन
घ) समुपहरिन्द्त - सम् + ईप
ङ) िवतरिन्द्त - िव
च) प्रयछछिन्द्त - प्र
छ) ईपगता - ईप
ज) प्रितभाित - प्रित

148
KENDRIYA VIDYAALY NO - 1 UPPAL KVS ( RO ) HYDERABAD CLASS - 9 SANSKRIT STUDENT SUPPORT MATERIAL - 2020 - 2021 ( NEW CBSE PATTERN )

( ख ) ईदाहरणमनुसत्ृ य ऄधोिलिखतानां समस्तपदानाम् िवग्रहं कु रुत -

समास: :- “ संिक्षप्तीकरणम् समास: ” - संिक्षप्तरूप में पदों को िमलाकर एक पद ( समस्तपद ) बनाने की िविध को समास क़हत हैं ।
िवग्रहवाक्यम् - समस्तपदम्
यथा :- रामस्य पुत्र: - रामपुत्र:
( पूवयपदम् ईत्तरपदम् )
**********************************************************************************************
यथा :- तेजोवायू - तेज: च वायु: च
( िब्दरूप :- तेज: तेजौ तेजा: & वायु: वायू वायव: ) ( पूवयपदम् तेज: एकवचनपदम् , ईत्तरपदम् वायु: एकवचनपदम् ) ऄत: ईत्तरपदे िद्ववचनम् ।
िगठरिनझयरा: - िगरय: च िनझयरा: च
( िब्दरूप :- िगठर: िगरी िगरय: &िनझयर: िनझयरौ िनझयरा: ) ( पूवप
य दम् िगरय: बहुवचनपदम् ,ईत्तरपदम् िनझयरा: बहुवचनपदम् ) ऄत: ईत्तरपदे बहुचनम् ।
( िनयम: :- िवग्रहवाक्य में रहने वाले पदों के वचन के ऄनुसार समस्तपद के ऄिन्द्तमपद में िद्ववचन / बहुवचन का रूप प्रयुक्त होता है । )
क) पत्रपुष्पे - पत्रम् च पुष्पम् च ( पत्रम् पत्रे पत्रािण & पुष्पम् पुष्पे पुष्पािण )
( मूलिब्द + मूलिब्द + वचन = समस्तपद )
पत्र + पुष्प + िद्ववचन )
ख) लतावृक्षौ - लता च वृक्ष: च ( लता लाते लता: & वृक्ष: वृक्षौ वृक्षा: )
ग) पिुपिक्षणौ - पिु: च पक्षी च ( पिु: पिू पिव: & पक्षी पिक्षणौ पिक्षण: )
घ) कीटपतङ्गौ - कीट: च पतङ्ग: च ( कीट: कीटौ कीटा: & पतङ्ग: पतङ्गौ पतङ्गा: )
****************************************************************************************************************************************************************

149
KENDRIYA VIDYAALY NO - 1 UPPAL KVS ( RO ) HYDERABAD CLASS - 9 SANSKRIT STUDENT SUPPORT MATERIAL - 2020 - 2021 ( NEW CBSE PATTERN )

पठठत - ऄवबोधनम्
15. ऄधोिलिखतं गद्यांिं पठठत्वा प्रदत्त - प्रश्नानाम् ईत्तरािण िलखत - 1+2=3
प्रकृ ितः समेषां प्रािणनां संरक्षनाय यतते । आयं सवायन् पुष्णाित िविवधैः प्रकारै ः तपययित च सुखसाधनैः । पृिथवी , जलं , तेजो , वायुः ,
अकािश्चास्याः प्रमुखािन तत्वािन । तान्द्यव े िमिलत्वा पृथक्तया वाऽस्माकं पयायवरणं रचयिन्द्त । अिव्रयते पठरतः समन्द्तात् लोकोऽनेनेित पयायवरणम् ।
यथाऽजातिििुः मातृगभे सुरिक्षतिस्तष्ठित तथैव मानवः पयायवरणकु क्षौ । पठरष्कृ तं प्रदूषणरिहतं च पयायवरणमस्मभ्यं सांसाठरकं जीवनसुखं , सिद्वचारं ,
सत्यसङ्कल्पं माङ्गिलकसामग्रीञ्च प्रददाित । प्रकृ ितकोपैः अतिङ्कतो जनः कक कतुं प्रभवित । जलप्लावनैः ऄिग्नभयैः भूकम्पैः वात्याचक्रैः
ईल्कापाददिभश्च सन्द्तप्तस्य मानवस्य क्व मङ्गलम् ?
Q.NO. 15. ऄ. एकपदेन ईत्तरत - ( के वलं प्रश्नद्वयम् ) ½ X 2 =1
i) का समेषां प्रािणनां संरक्षनाय यतते ?
ii) अिव्रयते पठरतः समन्द्तात् लोकोऽनेनिे त दकम् ?
iii ) आयं प्रकृ ितः कान् पुष्णाित ?
ब. पूणव
य ाक्येन ईत्तरत - ( के वलं प्रश्नद्वयम् ) 1X2=2
i) पठरष्कृ तं प्रदूषणरिहतं च पयायवरणमस्मभ्यं कक प्रददाित ?
ii ) कै ः सन्द्तप्तस्य मानवस्य क्व मङ्गलम् ?
iii ) प्रकृ ते: प्रमुखािन तत्त्वािन कािन सिन्द्त ?

Q.NO.9 & 10 िनदेिानुसारम् ईत्तरत - ( के वलं प्रश्नत्रयम् ) (Q.NO.9 & 10 , 4 + 6 = 10 MARKS )

i) “ गभे ” आित िब्दस्य समानाथयकः िब्दः कः प्रयुक्तः ? क ) िहतैिषणः ख ) कु क्षौ ग ) वयस्येषु
ii) “ िविवधैः सुखसाधनैः ” ऄनयोः पदयो: िविेषणपदं दकम् ऄिस्त ?क ) िविवधैः ख ) सुखसाधनैः ग ) न दकञ्चन
iii ) “ितष्ठित ” आित दक्रयापदस्य कतृप
य दं दकम् ऄिस्त ? क ) बालः ख ) िििुः ग) तेन
iv) “दुःखम् ” आित पदस्य िवपरीताथयकः िब्दः कः प्रयुक्तः ? क ) सुखम् ख ) तत्वम् ग ) जलम्
****************************************************************************

150
KENDRIYA VIDYAALY NO - 1 UPPAL KVS ( RO ) HYDERABAD CLASS - 9 SANSKRIT STUDENT SUPPORT MATERIAL - 2020 - 2021 ( NEW CBSE PATTERN )

ईत्तरािण :- ऄ. i) प्रकृ ितः ii) पयायवरणम् iii )सवायन् | ब. i) पठरष्कृ तं प्रदूषणरिहतं च पयायवरणमस्मभ्यं सांसाठरकं जीवनसुखं , सिद्वचारं , सत्यसङ्कल्पं ,
माङ्गिलकसामग्रीञ्च प्रददाित । ii जलप्लावनैः ऄिग्नभयैः भूकम्पैः वात्याचक्रैः ईल्कापाददिभश्च सन्द्तप्तस्य मानवस्य क्व मङ्गलम् भवित । Iii ) प्रकृ ते: प्रमुखािन तत्वािन
पृिथवी , जलं , तेजो , वायुः , अकाि च सिन्द्त । भािषकम् :- i) ख ) कु क्षौ ii) क ) िविवधैः iii ) ख ) िििुः iv) क ) सुखम्
*****************************************************************************************************************************************************************
15. ऄधोिलिखतं गद्यांिं पठठत्वा प्रदत्त - प्रश्नानाम् ईत्तरािण िलखत - 1+ 2 = 3
ऄत एव प्रकृ ितरस्मािभः रक्षणीया । तेन च पयायवरणं रिक्षतं भिवष्यित । प्राचीनकाले लोकमङ्गलािािसन ऊषयो वने िनवसिन्द्त स्म । यतो
िह वने एव सुरिक्षतं पयायवरणमुपलभ्यते स्म । िविवधाः िवहगाः कलकू िजतैस्तत्र श्रोत्ररसायनं ददित । सठरतो िगठरिनझयराश्च ऄमृतस्वादु िनमयलं
जलं प्रयछछिन्द्त । वृक्षा लताश्च फलािन पुष्पािण आन्द्धनकाष्ठािन च बाहुल्येन समुपहरिन्द्त । िीतलमन्द्दसुगन्द्धवनपवना औषधकल्पं प्राणवायुं िवत
Q.NO. 15. ऄ. एकपदेन ईत्तरत - ( के वलं प्रश्नद्वयम् ) ½ X 2 =1
i) ऄस्मािभः का रक्षणीया ?
ii) प्रकृ ितरक्षणेन कक रिक्षतं भिवष्यित ?
iii ) वने एव कीदृिं पयायवरणमुपलभ्यते ?
ब. पूणव
य ाक्येन ईत्तरत - ( के वलं प्रश्नद्वयम् ) 1X2=2
i) सठरतो िगठरिनझयराश्च कीदृिं जलं प्रयछछिन्द्त ?
ii ) औषधकल्पं प्राणवायुं के िवतरिन्द्त ?
Iii ) वृक्षा लताश्च कािन बाहुल्येन समुपहरिन्द्त ?
Q.NO.9 & 10 . भािषकम् :- िनदेिानुसारम् ईत्तरत - ( के वलं प्रश्नत्रयम् ) (Q.NO.9 & 10 , 4 + 6 = 10 MARKS )
i) “कानने ” आित िब्दस्य समानाथयकः िब्दः कः प्रयुक्तः ? क ) िवहगाः ख ) पयायवरणम् ग) वने
ii) “िविवधाः िवहगाः ” ऄनयोः पदयो: िविेष्यपदं दकम् ऄिस्त ?क ) िविवधाः ख) िवहगाः ग) न दकञ्चन
iii ) “िवहगाः ” आित कतृप
य दस्य दक्रयापदं दकम् ऄिस्त ? क) समुपहरिन्द्त ख) िवतरिन्द्त ग) ददित
iv) “भक्षणीया ” आित पदस्य िवपरीताथयकः िब्दः कः प्रयुक्तः ? क ) रक्षणीया ख ) करणीया ग) िनवसिन्द्त
ईत्तरािण :- ऄ. i) प्रकृ ितः ii) पयायवरणम् iii ) सुरिक्षतम् ब. i) सठरतो िगठरिनझयराश्च ऄमृतस्वादु िनमयलं जलं प्रयछछिन्द्त । ii िीतलमन्द्दसुगन्द्धवनपवना औषधकल्पं
प्राणवायुं िवतरिन्द्त । ii )वृक्षा लताश्च फलािन पुष्पािण आन्द्धनकाष्ठािन च बाहुल्येन समुपहरिन्द्त । भािषकम् :- i) ग ) वने ii) ख ) िवहगाः iii ) ग ) ददित iv) क ) रक्षणीया

151
KENDRIYA VIDYAALY NO - 1 UPPAL KVS ( RO ) HYDERABAD CLASS - 9 SANSKRIT STUDENT SUPPORT MATERIAL - 2020 - 2021 ( NEW CBSE PATTERN )

15. ऄधोिलिखतं गद्यांिं पठठत्वा प्रदत्त - प्रश्नानाम् ईत्तरािण िलखत - 1+ 2 = 3

परन्द्तु स्वाथायन्द्धो मानवस्तदेव पयायवरणमद्य नाियित । स्वल्पलाभाय जना बहुमूल्यािन वस्तूिन नाियिन्द्त । यन्द्त्रागाराणां िवषाक्तं जलं नद्यां
िनपात्यते येन मत्स्यादीनां जलचराणां च क्षणेनैव नािो जायते । नदीजलमिप तत्सवयथाऽपेयं जायते । वनवृक्षाः िनर्मववेकं िछद्यन्द्ते व्यापारवधयनाय , येन
ऄवृिष्टः प्रवधयते , वनपिवश्च िरणरिहता ग्रामेषु ईपरवं िवदधित । िुद्धवायुरिप वृक्षकतयनात् सङ्कटापन्नं जातः । एवं िह स्वाथायन्द्धमानवैर्मवकृ ितमुपगता
प्रकृ ितरिप तेषां िवनािकत्री सञ्जाता । पयायवरणे िवकृ ितमुपगते जायन्द्ते िविवधा रोगा भीषणसमस्याश्च । तत्सवयिमदानीं िचन्द्तनीयं प्रितभाित ।

Q.NO. 15. ऄ. एकपदेन ईत्तरत - ( के वलं प्रश्नद्वयम् ) ½ X 2 = 1

i) दकमथं जनाः बहुमूल्यािन वस्तूिन नाियिन्द्त ?
ii) कीदृिः मानवस्तदेव पयायवरणमद्य नाियित ?
iii ) नदीजलमिप तत्सवयथा कीदृिं जायते ?
ब. पूणव
य ाक्येन ईत्तरत - ( के वलं प्रश्नद्वयम् ) 1X2=2
i) पयायवरणे िवकृ ितमुपगते के जायन्द्ते ?
ii ) वनवृक्षाः िनर्मववेकं दकमथं िछद्यन्द्ते ?
iii ) िवषाक्तं जलं नद्यां िनपात्यते चेत् कक भवित ?
Q.NO.9 & 10. भािषकम् :- िनदेिानुसारम् ईत्तरत - ( के वलं प्रश्नत्रयम् ) (Q.NO.9 & 10 , 4 + 6 = 10 MARKS )
i) “ऄल्पलाभाय ” आित िब्दस्य समानाथयकः िब्दः कः प्रयुक्तः ? क ) स्वल्पलाभाय ख ) यन्द्त्रागाराणां ग) िवनािकत्री
ii) “बहुमूल्यािन वस्तूिन ” ऄनयोः िविेष्यपदं दकम् ? क) वस्तूिन ख) बहुमूल्यािन ग) न दकञ्चन
iii ) “रोगाः ” आित कतृप
य दस्य दक्रयापदं दकम् ? क) िवदधित ख) जायन्द्ते ग) जातः
iv) “ऄल्पमूल्यािन ” आित पदस्य िवपरीताथयकः िब्दः कः प्रयुक्तः ? क ) ऄवृिष्टः ख ) बहुमूल्यािन ग) वृक्षकतयनात्
**************************************************************************************
ईत्तरािण :- ऄ. i) स्वल्पलाभाय ii) स्वाधायन्द्धः iii ) ऄपेयंब. ब. i) पयायवरणे िवकृ ितमुपगते िविवधा रोगा भीषणसमस्याश्च जायन्द्ते । ii वनवृक्षाः
िनर्मववेकं व्यापारवधयनाय िछद्यन्द्ते । Iii )यन्द्त्रागाराणां िवषाक्तं जलं नद्यां िनपात्यते येन मत्स्यादीनां जलचराणां च क्षणेनैव नािो जायते ।
भािषकम् :- i) क ) स्वल्पलाभाय ii) क ) वस्तूिन iii ) ख ) जायन्द्ते iv) ख ) बहुमूल्यािन
**************************************************************************************************************************************************************
152
KENDRIYA VIDYAALY NO - 1 UPPAL KVS ( RO ) HYDERABAD CLASS - 9 SANSKRIT STUDENT SUPPORT MATERIAL - 2020 - 2021 ( NEW CBSE PATTERN )

15. ऄधओिलिखतं गद्यांिं पठठत्वा प्रदत्त - प्रश्नानाम् ईत्तरािण िलखत - 1+ 2 = 3

धमो रक्षित रिक्षतः आत्याषयवचनम् । पयायवरणरक्षणमिप धमयस्यैवाङ्गिमित ऊषयः प्रितपाददतवन्द्तः । तत एव वापीकू पतडागाददिनमायणं
देवायतनिवश्रामगृहाददस्थापनञ्च धमयिसद्धेः स्रोतोरूपेणाङ्गीकृ तम् । कु क्कु रसूकरसपयनकु लाददस्थलचराः , मत्स्यकछछपमकरप्रभृतयो
जलचराश्चािप रक्षणीयाः , यतस्ते स्थलमलापनोददनो जलमलापहाठरणश्च । प्रकृ ितरक्षयैव सम्भवित लोकरक्षेित न संियः ।

Q.NO. 15. ऄ. एकपदेन ईत्तरत - ( के वलं प्रश्नद्वयम् ) ½ X 2=1

i) अषयवचनं दकम् ऄिस्त ?

ii) ऊषयः धमयस्यैवाङ्गिमित कक प्रितपाददतवन्द्तः ?
iii ) कस्याः रक्षयैव सम्भवित लोकरक्षेित ?
ब. पूणव
य ाक्येन ईत्तरत - ( के वलं प्रश्नद्वयम् ) 1X2=2
i) के षां िनमायणं के षां स्थापनञ्च धमयिसद्धेः स्रोतोरूपेणाङ्गीकृ तम् ?
ii ) ऄस्मािभः के के रक्षणीयाः ?
iii ) ऊषयः कक प्रितपाददतवन्द्तः ?
Q.NO.9 & 10. भािषकम् :- िनदेिानुसारम् ईत्तरत - ( के वलं प्रश्नत्रयम् ) (Q.NO.9 & 10 , 4 + 6 = 10 MARKS )
i) “देवालयः ” आत्यिस्मन् ऄथे कः िब्दः प्रयुक्तः ? क ) ऊषयः ख ) देवमिन्द्दरम् ग) देवायतनम्
ii) “ प्रितपाददतवन्द्तः ” आित दक्रयापदस्य कतृप
य दं दकम् ऄिस्त ? क ) धमयस्यैवाङ्गिमित ख ) ऊषयः ग) पयायवरणरक्षणमिप
iii ) “लोकरक्षा ” आित कतृप
य दस्य दक्रयापदं दकम् ? क) सम्भवित ख) संियः ग) रक्षणीयाः
iv) “नािनीयाः ” आित पदस्य िवपरीताथयकः िब्दः कः प्रयुक्तः ? क ) रक्षणीयाः ख) बहुमूल्यािन ग) संियः
***************************************************************************************
ईत्तरािण :- ऄ. i) धमो रक्षित रिक्षतः ii) पयायवरणरक्षणमिप iii ) प्रकृ ितरक्षयैव. ब. i) वापीकू पतडागाददिनमायणं देवायतनिवश्रामगृहाददस्थापनञ्च धमयिसद्धेः
स्रोतोरूपेणाङ्गीकृ तम् । ii कु क्कु रसूकरसपयनकु लाददस्थलचराः , मत्स्यकछछपमकरप्रभृतयो जलचराश्चािप रक्षणीयाः । iii ) पयायवरणरक्षणमिप धमयस्यैवाङ्गिमित ऊषयः
प्रितपाददतवन्द्तः । भािषकम् :- i) ग ) देवायतनम् ii)ख ) ऊषयः iii )क ) सम्भवित iv) क ) रक्षणीयाः |
**************************************************************************************************************************************************************

153