A N A L E C TA A R C H A E O L O G I C A R E S S O V I E N S I A

VOLUME 6 RZESZÓW 2011

Sylwester Czopek*

Cultural Change from the Perspective

of Cultural-Historical Archaeology

ABSTRACT
S. Czopek 2011. Cultural Change from the Perspective of Cultural-Historical Archaeology.
Analecta Archaeologica Ressoviensia 6, 317–342
The article discusses the origins of aspects of cultural change using the example of archaeolo-
gical cultures in south-eastern
​​ Poland, and with special reference to the meso-region of the
lower Wisłok River. This study concludes that it is difficult to identify local roots in a tradi-
tional cultural-historical sense for most cultures within the study area. Attention is therefore
focused on migrations and other population movements, as well as more complex external
impacts on local populations, which are regarded as the main factors stimulating cultural
change. In addition, some transformations and formations of new units may be due to local
development (evolution) of cultures.
Ke y words: culture, change, south-eastern Poland, migration of their changes
Received: 14.02.2011; Revised: 31.01.2012; Accepted: 5.04.2012

Explanations of cultural change can vary greatly and very much

depend on the methodological and theoretical positions that are ad-
opted. Even amongst similar perspectives, different interpretations can
be observed – and this too also applies especially to cultural-historical
archaeology. To start, the notion of “cultural change” must be precisely
defined, because not all archaeologists understand it in the same way.
For instance, looking to the subsistence base of prehistoric people one
might draw the conclusion that only one “true” (revolutionary) change
occurred during the transition from a hunter-gatherers economy to an
agrarian one, and that all other differences should be interpreted only
as modifications or transformations. On the other hand, migrations
of peoples provide an opposite example, driving ethnic and cultural
change at the same time (but not always) even within the same or a
similar model of economy.
Generally speaking, for the present purpose, cultural change can
be identified when separate archaeological divisions can be recognised
in material remains, forming a culture or group (see Gediga 2006, 39).

* Instytut Archeologii, Uniwersytet Rzeszowski, ul. Hoffmanowej 8, 35-016

Rzeszów, Poland; [email protected]
318 | Sylwester Czopek

An ‘archaeological culture’ is used in the commonly accepted sense

of a chronologically and spatially cohesive group of objects and other
features. This definition is important because here we are interested in
the origins of cultural change, not a theoretical discussion of the po-
ssible or probable mechanisms and consequences of change.
Before proceeding to more specific considerations, several theore-
tical considerations should be addressed.
In the first instance, we can reflect on varying understandings of
archaeological culture as researchers disagree on whether cultures can
be seen or not.
Probably the best example in Polish archaeology is the long-stan-
ding and still ongoing discussion of the relationship between the Po-
meranian culture and so-called the Cloche Grave culture (Węgrzyno-
wicz et al. 1995). Some researchers regard them as two separate units,
while the others combine them. The lack of explicit, objective criteria
in this discussion was highlighted some time ago (Malinowski 1968).
Cultural units distinguished by most archaeologists are those that can
be observed as fully developed. Difficulties in separating the causes
of cultural change from the effects of change is the main reason for
the lack of observation in statu nascendi. The definition of the spatial
extent or territory where changes can be examined is also problema-
tic, as factors such as the intensity of settlement and the chronology of
distinctive attributes and features can vary greatly. It is generally very
difficult (not always possible, and sometimes even pointless) to iden-
tify a so-called ‘genetic’ origin area for a given culture, i.e. a territory
where the basic features emerged the earliest, and later became visible
throughout the area occupied by the group. What is more, the source
data is not always satisfactory.
From the perspective of cultural-historical archaeology, two aspects
reveal particular meaning while dealing with cultural changes. The
first is the classic typological-chronological inference, and the other
one is settlement archaeology. The first analyses and organizes sour-
ce material taking into account their diversity in time and space. This
fundamental knowledge, supplemented by less clearly defined cultu-
ral features, is usually the basis for tracing possible links and phasing
of different groups and material culture categories. Such approaches
do not usually consider the spatial expression or distribution of the
material. The autochthonists school (e.g. Kostrzewski 1961) provides
 Cultural Change from the Perspective of Cultural-Historical Archaeology | 319

a classic example as they usually considered all the instruments of cul-

ture in isolation from their distribution in an area. This meant that
each of the essential features could be identified with the whole ran-
ge of culture. However, the spatial or territorial dimension appears to
be very important, not least because settlement archaeology helps to
combine archaeological sources (sites) with elements of the environ-
ment. It provides the opportunity to “capture the settlement proces-
ses”, defined as the “recognition at the particular areas the appearan-
ce and disappearance of the settlement” (Jankuhn 2004, 19). On the
other hand, however, it also asks the question about how useful the
methods of inference characteristic for settlement archaeology are to
the study of cultural change. “It is sometimes possible to show the di-
sappearance of the settlement, the emergence of different, ethnically
new settlement” (Jankhun 2004, 159). In this case the following con-
ditions should be met:
  • identification of settlement disappearance in the region at parti-
cular (certain) time;
  • confirmation of re-settlement processes developing independently
from preceding ones.
Well researched regions provide appropriate datasets for verify-
ing such assumptions, including the results of extensive field walking
(repeatedly reviewed), and excavations. Particular attention must be
paid to some important limitations of the source data:
  • it is necessary to have a complete picture of the settlement, and
therefore one data collection strategy (e.g. The Polish Archaeolo-
gical Record) is not enough;
  • there should be an appropriate number of dated sites (as well as a
basic chronological framework), which comes mainly from syste-
matic excavations;
  • observations in the field of settlement geography must be supple-
mented and verified in the course of excavations and natural so-
urces (ecofacts) should be taken into account.
A precise chronological framework is particularly important to as-
sessment of the dynamics of settlement. Settlement archaeology often
relies on the observation of shaped (or mature) culture; meanwhile,
but for the present purpose the most important observations should
be made in statu nascendi – that is the observation of culture in the
process of its formation. For most work on prehistoric settlement it is
320 | Sylwester Czopek

impossible to do this, because it is not possible to study precise strati-

fication of individual cultures (i.e. it is easy to differentiate individu-
al cultures, but it is more difficult to sub-divide them on the basis of
only a few distinctive ceramics collected from the surface of the site) .
We should also distinguish between endogenous cultural change (in-
ternal, connected with modifications and possible transformations of
local cultural system) and exogenous (external, with the most extreme
example such as the migration). Generally, settlement archaeology may
easily identify exogenous change. Indeed, the greater the formal diffe-
rences between two cultures (i.e. different organization of settlement
and structural changes) the easier it is to make observations of this type.
Two further problems are the scale at which settlement-cultural
changes are considered and how transformations are identified, de-
ductions that operate in different ways. While fundamental settlement
changes can be observed at micro-regional scale (defined as the ba-
sic territory in spatial organization, generally a village and a cemetery
with facilities), the reliable association of these changes with of cultural
change is not straightforward. Thus, not every settlement change im-
plies a cultural change; conclusions drawn from neighbouring micro-
-regions may not help define territory; and cultural change in all mi-
cro-regions may not be comparable. So, even though observed change
may be the result of cultural change in some micro-regions (and even
larger meso-regions), it does not have to be interpreted in that way for
the others. From this perspective, change visible at the elementary le-
vel of settlement archaeology is only change of the local system, and
does not necessarily mean a broader cultural change.
In summary, while settlement archaeology can provide data to be
included in analyses of cultural changes (or lack of them), there are
many limitations to settlement research.
Interesting empirical data can be derived from observation of cul-
tural changeability in an area. For the entire prehistory of south-eastern
Poland, the best recognized territory in this respect is the lower Wisłok
River meso-region (Czopek 1996; 2007, 210–227, maps in fig. 182–186;
Podgórska-Czopek 2009, 218–232, maps in fig. 83). This region (area
= 462 km2) provides a good case study for investigating possible cul-
tural continuity or discontinuity. It can be defined as a meso-region,
falling between a micro- and macro-region in the settlement system.
In this area a cultural and chronological framework is well established,
 Cultural Change from the Perspective of Cultural-Historical Archaeology | 321

as outlined below (sites undefined from a cultural point of view, gene-

rally dated to the Neolithic Period, are not included here ):
 – Final Upper Palaeolithic Period (3 sites);
  – Mesolithic Period (5 sites);
  – Early Neolithic Period – southern cultures (22 sites);
  – Neolithic Period – Funnel Beaker culture (24 sites);
  – Early Bronze Age – Mierzanowice culture (19 sites);
  – Older Bronze Age – Trzciniec culture (38 sites);
  – Middle Bronze Age / Early Iron Age – Tarnobrzeg Lusatian culture
(187sites);
  – Roman Period – Przeworsk culture (89 sites);
  – Early Middle Ages – Early Slavic culture (3 sites).
Each is represented by sites occupying more or less distinct envi-
ronmental zones. Local origin is only noticeable for the transitional
stage from the Trzciniec culture to the Tarnobrzeg Lusatian culture.
In this case, similar settlement preferences (Czopek 1996, 79–85), so
different from previously observed places in this area, and numerous
traits in material culture, including ceramics, support this relationship.
An excellent example is unique to the Grodzisko Dolne micro-region.
It comprises a sequence of burial form, from Trzciniec inhumations,
to an inhumation phase of the Tarnobrzeg Lusatian culture cemetery,
to common cremation in the same necropolis. Distinct pottery with
an S-shaped profile from Trzciniec sites also appears in the oldest pha-
ses of “Tarnobrzeg” cemeteries, providing evidence for continuity of
basic categories of pottery making. In a modified form, as distinctive
smeared pots, these also endured for a long time.
In the study area of the lower Wisłok River, we can also see a clear
break in occupation, and analysis of the available datasets indicates that
this is not due to poor data, but rather a real discontinuity in the past.
The most striking example is the hiatus between the disappearance of
the Tarnobrzeg Lusatian culture settlement (c. third century BC) and
the appearance of the Przeworsk culture (at the earliest dated to phase
B of the Roman Period in the first century AD). This break could be
up to 300–400 years in duration. A shorter gap, probably lasting seve-
ral decades (Podgórska-Czopek 2009, 238–245), was found between
the settlement of the Roman and Migration Period and the Early Sla-
vic materials. In this case, the later cultural model is so different to the
previous one that it is difficult to suggest a local origin.
322 | Sylwester Czopek

It is worth mentioning that recent large area excavations in advan-

ce of new motorways has not produced information that changes the
broad culture sequence. Nor does this data change the well-known mo-
del of settlement and cultural characteristics, which was already well
established throughout the study area for the period from the Bronze
Age (Czopek 1996; 2007) to the initial phase of the Early Middle Ages
(Podgórska-Czopek 2009).
An even more explicit example concerns the emergence of the
oldest agricultural culture (Linear Pottery culture) in the sixth mil-
lennium BC on the Rzeszów-Przemyśl loess. Its origins lie outside
the area, starting the Neolithic period (agricultural economy) in the
Polish lands, coming from the Carpathians and Sudetes in the south.
There is a consensus in the literature as to its allochtonic character in
the area of contemporary Poland (Machnik 2006, 33). However, its
long presence (almost 1,000 years) favoured the re-expansion from
the earliest colonized areas, also supported by the preferred model of
farming. Without discussing whether the Rzeszów-Przemyśl loess, a
distinctive ecumene of the population of the Linear Pottery culture,
was colonized directly from the South, or as a result of other popu-
lation movements, its exogenous nature (in this case the population
too) in this area should be emphasised, just as in other regions to the
north of the Carpathians and the Sudetes.
Other Neolithic communities are represented here primarily by
the people of the Funnel Beaker culture, and (with a slightly different
nature) the Corded Ware culture. With regard to these units, it would
be also very difficult to prove local roots (i.e. the San-Wisłok area with
the adjoining Pre-mountainous Loess Plateau / Kańczuga Uplands).
The same is true of other prehistoric cultures, and above all, the Ear-
ly Slavic settlement. Differences between the Przeworsk culture of the
Roman and Migration Periods and Early Slavic material culture in the
earliest phase of the Early Middle Ages are so great that it is one of the
foundations of the thesis of Slavic allochtonism on Polish territory.
Another reason is the hiatus mentioned above.
Thus, in considering settlement-cultural transformations in the
valley of the lower Wisłok and middle San there appears to be a lack
of continuity between particular units. After taking into account dif-
ferences in how culture is manifested, we can identify an episodic ra-
ther than a continuous process. However, two interpretations of this
 Cultural Change from the Perspective of Cultural-Historical Archaeology | 323

observation are possible. Firstly, that the analysed area is too small (or
unrepresentative) to draw conclusions about wider cultural change, and
the observed patterns maybe a product of the partly random creation
of the archaeological record. Therefore it may produce a false picture.
Secondly, however, recorded changes may reflect real chronological
and spatial relationships in cultural units.
This is quite a complex and difficult interpretative problem and
has thus provoked ongoing discussion). Analysis of the archaeological
record does not always provide an answer, and an ideal model of infe-
rence must involve recognition of repetitive features or processes which
are maintained across chronological periods in the same area (Table 1).
Table 1. Sequence of cultures and their fatures in regional relations
Tabela 1. Następstwo kultur i cech w relacji regionalnej
Culture/Kultura Feature/Cecha kulturowa Time/Czas
Model of evolution/Model ewolucyjny
Culture/Kultura „X” A, B, C, D, E
Culture/Kultura „Y” B, D, E, F, G
Culture/Kultura „Z” E, F, G, I, K
Model of ‘revolution’/Model „rewolucyjny”
Culture/Kultura „X” A, B, C, D, E
Culture/Kultura „Y” F, G, H, I , K
Culture/Kultura „Z” L, M, N, O, P

The first model very clearly refers to classical evolution. However,

analysis of the micro- and meso-regional patterns (including those
mentioned above) indicates that this model is of limited value for the
study area. In particular, the smaller the case study area the more dif-
ficult or even impossible it is to show it, and there are problems espe-
cially with the repeatability of significant (including processed) cul-
tural features and good dating. The second model (“revolutionary”)
emphasizes the succession of cultures without the repetition of featu-
res or clear chronological continuity. This is a kind of apparent conti-
nuity, often observed in regional systems, confused with real cultural,
and even population, continuity. This group contains mainly classical
exogenous changes including migrations, and like any model system,
it can appear apparently simple, which is a danger.
We can conclude that cultural changes in archaeology can be ana-
lysed in a variety of ways. The most general grouping contains the
324 | Sylwester Czopek

changes inspired (or derived) from outside the study area or culture
(i.e. exogenous) and internal transformations (i.e. endogenous), and
these are discussed in more detail below.

Exogenous changes:
  • Cultural expansionism with particular emphasis on migration
(broadly defined):
– Management of a “local” anecumene;
– Replacement of an autochtonic culture;
– Beginning of acculturation processes (“innovative migration”).
  • “Clash” of cultures (including interactions and influences of neigh-
bours).
  • Adaptation of foreign (new) cultural patterns, also in the condi-
tions of isolation (“adaptability of cultures and groups”).

Endogenous changes:
  • “Cultural Development” (change of the culture at the time).
  • Response to environmental change.
The range of possible interpretations of exogenous changes is much
broader than the literal understanding of endogenous transformations.
We may even dispute the internal development of culture as an im-
portant factor of change. Viewed from the perceptive of archaeologi-
cal data sources an alternative term is modification of culture, but not
necessarily leading to major structural changes. Indeed, very often the
inspiration of “internal” change comes from outside.
An extremely interesting issue is the response to environmental
changes. The oldest known archaeological response to such changes is
migration (i.e. leaving the area because it is not appropriate to the prefer-
red model in a given culture). In fact, this model can help us explain any
cultural change in the oldest hunter-gatherer communities (Palaeolithic
and Mesolithic), which responded to changing natural conditions. The-
se were obviously the very drastic changes of the Ice Age (Pleistocene /
Palaeolithic), so the specific human reaction (migration) stemmed from
the massive scale of change, but also the limited adaptive mechanisms
of the cultures in the face of new and changing climatic conditions and
associated changes of other environmental components.
The ‘clash of cultures’ also requires discussion, principally where
two cultures or groups come together. This may relate not only to ne-
 Cultural Change from the Perspective of Cultural-Historical Archaeology | 325

ighbouring units, but it also considers a situation where a new factor

(e.g. an extraneous population) appears in an area. The classic me-
chanism was outlined by Sławomir Kadrow and Jacek Górski for the
Mierzanowice-Trzciniec relationship on the loess area of Małopolska
​​
(Górski, Kadrow 1996 ; see also Górski 2007, 32–38). It is worth no-
ting that this type of reasoning can only take place when we have the
necessary archaeological record, and crucially, a well established chro-
nology. Cultural change is in fact dynamic.
Considering the relations between two cultures (in the same area)
there are only three possible (Fig. 1) situations – A + B = C, A + B =
A and A + B = B – that is that one or other of the cultures subsumes
the other, or that a ‘new’ culture emerges. For all these models relevant
examples can be found in the archaeological sources on Polish terri-
tory, even though not all of them are as frequent as the others. The
most fixed model is when a new unit comes into existence due to the
clash of two separate systems. However, the more we know about the

Fig. 1. A Diagram of possible relationships in the clash of two phenomena (cultures)

Ryc. 1. Schemat możliwych relacji w zderzeniu dwóch zjawisk (kultur)
326 | Sylwester Czopek

archaeological record and the more accurate our dating the more often
alternative suggestions appear attractive (e.g. Gorski, Kadrow 1996).
The spatial dimension where changes occur is also important, as even
in neighbouring regions such processes may take a different course.
Therefore, it is worth considering (Table 2) the possibility of using
the division into exogenous and endogenous cultures for south-eastern
Poland (see Czopek 1999).
Considering the list of characteristics above, we may notice that
most cultures did not derive from local, previously occupied ground.
Some of them are commonly associated with migration, with the arrival
of a group of people with characteristic features. These characteristic
features may be evident in ceramics, or tools, and other cultural factors,
such as different funeral rites or significant changes in the settlement
system. The most obvious examples that illustrate this phenomenon
are the arrival of the Celts (Woźniak 2004, 133–156) and the forma-
tion of the San cluster of settlement (Karwowski 2007), or the migra-
tion of the first Slavs in the Early Middle Ages (Parczewski 2005). As
for previous periods, the Magdalenian culture (Połtowicz-Bobak 2007,
35–51) or Mesolithic cultures may provide further examples. Probably
the Transcarpathian cultures, particularly in the Bronze Age, can be
interpreted in the same manner. The origins of cultures such as Füze-
sabony, Piliny or the complex of Warzyce type are difficult to identify
in the earlier local groups (Czopek 1999, 111–120). Even the cultures
so closely connected with the basin of the Vistula River such as Trzci-
niec, Pomeranian or Przeworsk, may not also be associated with local
transformations. Their cultural pattern was developed in other areas,
and was then moved to the basin of the San and Wisłok already for-
med. This is confirmed first of all by chronology, but also by analysis
of the geography of settlement.
The cultures considered to be endogenous have also in their ori-
gin some exogenous elements. For example, the Tarnobrzeg Lusa-
tian culture certainly arose in our study area (it did not exist anywhe-
re else), but its cultural features displayed an external (“southern” or
“western”) inspiration. There are cultural elements linking it with an
older substrate of the Trzciniec culture (e.g. similar pottery styles and
technology; continuity of settlement in the same micro-and meso-re-
gions), but its major distinctive feature, the cremation of the dead, is
not a local funeral rite. A similar mechanism can be identified in the
 Cultural Change from the Perspective of Cultural-Historical Archaeology | 327

Table 2. Genesis of cultures and culture groups in SE Poland

Tabela 2. Kultury i grupy kulturowe Polski południowo-wschodniej w aspekcie ich genezy
na tym obszarze
Culture change/
Chronology/ Zmiana kulturowa Remarks/
Culture/Kultura
Etap chronologiczny Endogenic/ Exogenic/ Uwagi
Endogenna Egzogenna
Gravettien/grawecka X
Magdalenien/magdaleńska Palaeolithic/paleolit X
Sviderian/świderska X
Komornice culture/komornicka X
Mesolithic/mezolit
Janisławice culture/janisławicka X
Linear Band Pottery culture/ceramiki wstęgowej rytej Neolithic/Neolit X
Malice culture/malicka X?
Lublin-Volhynian culture/lubelsko-wołyńska X?
Funnel Beaker culture/pucharów lejkowatych X
Globular Amphora culture/amfor kulistych X
Corded Ware culture/ceramiki sznurowej X
Mierzanowice culture/mierzanowicka Bronze Age and begin- X?
Trzciniec culture/trzcinicka ning of the Iron Age/ X
epoka brązu wraz
Füzesabony culture X Migration/
z wczesną epoką żelaza
migracja
Piliny culture/pilińska X
Warzyce type/typ Warzyce X Migration?/
migracja?
Tarnobrzeg Lusatian culture/tarnobrzeska kultura łużycka X
Pommeranian culture/pomorska X
Niepla type/typ Niepla X
Culture of Celts/celtycka Pre-Roman Period/okres X Migration/
przedrzymski i rzymski migracja
Przeworsk culture/przeworska X
Wietrzno-Solina type/typ Wietrzno-Solina X
Early Slavic culture/wczesnosłowiańska Early Medieval period/ X Migration/
wczesne średniowiecze migracja

Niepla type complex, which provided characteristic distinctive featu-

res in the Carpathian region in the Early Iron Age (Czopek, Poradyło
2008, 180 ff). Pottery technology and styles indicate both local links
and much wider parallels.
The specific character of ​​south-eastern Poland is also noteworthy.
Here, the influence of southern and eastern links is strong, which is
undoubtedly important in the consideration of local cultural trans-
formations, extraneous infiltrations and even migrations. Moreover,
328 | Sylwester Czopek

environmental conditions, which are a natural catalyst for cultural

changes, are also a factor. Lowland parts of south-eastern Poland (i.e.,
the Sandomierz Basin) indicate stronger relationships with the entire
basin of the Vistula River in comparison to the Carpathian area. The
similarities in the environment may have proved attractive to diffe-
rent peoples and cultures where they were like their home territories.
Examples of Bronze Age cultures include the Füzesabony and Piliny
cultures, as well as Warzyce type complex or Niepla.
It should be noted that the main long-standing forces invoked to
explain cultural change are either migrations or other movements
of people and wider inter-group (interpersonal) relations, leading to
exogenous changes within local cultures. Cultural expansion under-
stood only as a displacement of entire populations is obviously very
anachronistic. Generalised models presented in the literature (Fig. 2)
are an obvious simplification, though this is most often the way in
which archaeologists understand it. Here, not only is understanding
of the archaeological sources important, but also their appropriate in-

Fig. 2. The Great Migration of the Slavs (fig. P. Major – after Z. Váňa 1985)
Ryc. 2. Wielka wędrówka Słowian (rys. P. Major – za Z. Váňa 1985)
 Cultural Change from the Perspective of Cultural-Historical Archaeology | 329

terpretation, which can vary depending on awareness (or not) of the

methodological approach (Mamzer 2004, 97). However, it is clear that
archaeology provides good examples of the migration of whole groups
of people, small shifts in population, or even distant contacts leading
to changes and cultural modifications (Gediga 2006; Machnik 2006).
We should also pay attention to the complexity of the term “mi-
gration”. The range of meanings related to this concept is discussed
by Włodzimierz Wysoczański (2006) who lists a umber of terms ope-
rating on different levels:
 – Leaving – moving in – settling (migration, movement, move-
ments of population, roaming, emigration, immigration, etc.);
 – Moving out – translocation – deposition (exile, deportation, re-
settlement, translocation, displacement);
 – Removal – somewhere (expatriation, deportation, expulsion);
 – Leaving – getting to – arriving – returning (re-emigration, repa-
triation);
 – Leaving (exodus, outlet, escape, refugee);
 – Coming; newcomers (allochton, the influx of population);
 – Dwelling (refugee);
 – Staying (settlement, colonization, population, colonization, asy-
lum, diaspora);
 – Merging, melting (assimilation, acculturation).
Within this list are the terms of reference for the cultural situation
(and therefore the archaeological sources), but this is a very difficult
matter due to various (particularly source) reasons. However, a good
starting point may be the situations for which written sources are ava-
ilable, while the interdisciplinary character of modern archaeology can
also be useful in opening up new possibilities in the study of cultural
changes (Machnik 2006, 37).
The remarks made in this article assume the perspective of cultu-
ral-historical archaeology, which is not the only framework to explain
such complex processes as cultural change. However, since the approach
is to a classic archaeological source science which provides informa-
tion about differentiation of archaeological cultures, such an approach
is justified. Researchers are increasingly emphasising the importance
of elements of cultural-historical archaeology (“positivist core” – Ma-
karowicz 2010, 10) in recent research programs, taking into account
new methodological perspectives.
330 | Sylwester Czopek

Therefore, the two areas discussed, the meso-region of the lower

Wisłok River and the whole province of south-eastern Poland, have
been chosen to link the issues of cultural transformations with the
particular region. It would appear that space played a very impor-
tant role, not only as an area of specific environmental characteri-
stics (accepted or rejected by the community of individual cultu-
res), but also as an important “geopolitical” space in which culture
was transformed, especially during earlier prehistory and early-hi-
storic cultures.

References
Czopek S. 1996. Grupa tarnobrzeska nad dolnym Wisłokiem i środkowym Sanem.
Studium osadniczo-kulturowe. Rzeszów.
Czopek S. 1999. Pradzieje Polski południowo-wschodniej. Rzeszów.
Czopek S. 2007. Grodzisko Dolne, stanowisko 22 – wielokulturowe stanowisko nad
dolnym Wisłokiem, cześć I – od epoki kamienia do wczesnej epoki żelaza (= Col-
lectio Archaeologica Ressoviensis 4). Rzeszów.
Czopek S. and Poradyło 2008. Warzyce, pow. Jasło, stan. 17 – osada z epoki brązu
i wczesnej epoki żelaza (= Collectio Archaeologica Ressoviensis 10). Rzeszów.
Jankhun H. 2004. Archeologia osadnictwa. Warszawa.
Gediga B. 2006. Problem migracji w badaniach archeologicznych. In A. Fudala and
W.  Wysoczański (eds.), Migracje: dzieje, typologia, definicje. Wrocław, 38–51.
Górski J. and Kadrow S. 1996. Kultura mierzanowicka i kultura trzciniecka w za-
chodniej Małopolsce. Problem zmiany kulturowej. Sprawozdania Archeolo-
giczne 48, 9–32.
Górski J. 2007. Chronologia kultury trzcinieckiej na lessach Niecki Nidziańskiej. Kraków.
Karwowski M. 2007. Hic Celticorum finis – osadnictwo celtyckie n pograniczu Polski
i Ukrainy. In M. Dębiec and M. Wołoszyn (eds.), U źródeł Europy środkowo-
-wschodniej: pogranicze polsko-ukraińskie w perspektywie badań archeologicz-
nych (= Collectio Archaeologica Ressoviensis 5). Rzeszów, 127-141.
Kostrzewski J. 1961. Zagadnienie ciągłości zaludnienia ziem polskich w pradziejach
(od połowy II tys. p.n.e. do wczesnego średniowiecza). Poznań.
Machnik J. 2006. Rola migracji w pradziejach. Problemy dyskusyjne. In A. Fudala and
W. Wysoczański (eds.), Migracje: dzieje, typologia, definicje. Wrocław, 29–37.
Makarowicz P. 2010. Trzciniecki krąg kulturowy – wspólnota pogranicza Wschodu
i Zachodu Europy. Poznań.
Malinowski T. 1968. Kultura pomorska a kultura grobów kloszowych. In Zagadnie-
nia okresu lateńskiego w Polsce. Wrocław, 10–19.
Mamzer H. 2004. Archeologia i dyskurs. Poznań.
Parczewski M. 2005. Podstawy lokalizacji pierwotnych siedzib Słowian. In P. Ka-
czanowski and M. Parczewski (eds.), Archeologia o początkach Słowian. Kra-
ków, 65–78.
 Cultural Change from the Perspective of Cultural-Historical Archaeology | 331

Podgórska-Czopek J. 2009. Grodzisko Dolne, stanowisko 22 – wielokulturowe stano-

wisko nad dolnym Wisłokiem, cześć II – okresy rzymski i wczesnosłowiański
(= Collectio Archaeologica Ressoviensis 12). Rzeszów.
Połtowicz-Bobak M. 2007. Zachód i wschód Europy – różne obszary, jedna trady-
cja. Wschodnie pogranicze schyłkowopaleolitycznej kultury magdaleńskiej.
In M. Dębiec and M.Wołoszyn (eds.), U źródeł Europy środkowo-wschodniej:
pogranicze polsko-ukraińskie w perspektywie badań archeologicznych (= Col-
lectio Archaeologica Ressoviensis 5). Rzeszów, 35–51.
Váňa Z. 1985. Świat dawnych Słowian. Warszawa.
Węgrzynowicz T., Andrzejewska M. Andrzejowski J. and Radziszewska E. (eds.). 1995.
Kultura pomorska i kultura grobów kloszowych. Razem czy osobno? Materiały
z konferencji w dniach 24–26 listopada 1993. Warszawa.
Woźniak Z. 2004. Wędrówki Celtów i ich odbicie w źródłach archeologicznych. In
M. Salamon and J. Strzelczyk (eds.), Wędrówka i etnogeneza w starożytności
i średniowieczu. Kraków, 133–156.
Wysoczański W. 2006. Siatka pojęciowa migracji w ujęciu językowym. In A. Fudala
and W. Wysoczański (eds.), Migracje: dzieje, typologia, definicje. Wrocław,
124–147.
332 | Sylwester Czopek

Sylwester Czopek

Zmiana kulturowa z perspektywy archeologii

kulturowo-historycznej

Teorie zmiany kulturowej mogą przybierać bardzo różne formy i treści.

Wiele zależy od przyjmowanej postawy metodologicznej. Nawet w zakresie
zbliżonych poglądów możemy jednak obserwować różne interpretacje. Do-
tyczy to także archeologii kulturowo-historycznej, która w niniejszych roz-
ważaniach odgrywa rolę zasadniczą. Już samo pojęcie „zmiana kulturowa”
musi być precyzyjnie określone, bowiem nie dla wszystkich archeologów
znaczy ono to samo. Biorąc pod uwagę na przykład podstawy egzystencji
człowieka prahistorycznego możemy dojść do wniosku o zaistnieniu tyl-
ko o jednej, „prawdziwej” (rewolucyjnej) zmiany, czytelnej w momencie
przejścia z etapu gospodarki zbieracko-łowieckiej do rolniczej. Wszystkie
inne różnice mogłyby być wówczas interpretowane jedynie w kategoriach
modyfikacji lub przekształceń. Z drugiej strony wiemy, że niekwestiono-
wane przez nikogo migracje niektórych ludów stanowią przykład odwrot-
ny, świadczący o ewidentnej zmianie etnicznej, a tym samym kulturowej
(choć nie zawsze!), nawet w obrębie takiego samego, lub podobnego mo-
delu gospodarowania.
W pewnym uproszczeniu, dla potrzeb niniejszych rozważań, można
przyjąć, że o zmianie kulturowej będziemy mówili wtedy, gdy wyodrębniamy
oddzielną jednostkę systematyczną w podziałach archeologicznych – kultu-
rę lub grupę (por. Gediga 2006, 39). Jak wiadomo, kultura w archeologii jest
uniwersalnym pojęciem określającym zwartą chronologicznie i przestrzennie
grupę źródeł i cech. Jest to zrozumiałe, bowiem interesuje nas tutaj aspekt
źródłowy zmiany kulturowej, a nie teoretyczne rozważania na temat jej moż-
liwych lub prawdopodobnych mechanizmów i konsekwencji.
Zanim przejdziemy do bardziej konkretnych rozważań wypada jesz-
cze zwrócić uwagę na kilka aspektów teoretycznych. Należy do nich przede
wszystkim samo rozumienie kultury archeologicznej – to co dla jednych
badaczy już nią jest, dla innych jeszcze nie. Chyba najlepszym przykładem
w polskiej archeologii jest trwająca od wielu lat i ciągle nie zakończona dys-
kusja na temat relacji między kulturą pomorską a tzw. kulturą grobów klo-
szowych (Węgrzynowicz i in.1995). Jedni badacze traktują je jako dwa od-
dzielne zespoły, a inni łączą w jedną całość. Brak ściśle sprecyzowanych,
obiektywnych kryteriów w tym względzie był podnoszony od bardzo dawna
(Malinowski 1968). Wydzielane przez archeologów jednostki obserwujemy
najczęściej w postaci w pełni ukształtowanej. Trudne oddzielenie przyczyn
od skutków zmiany kulturowej jest głównym powodem braku obserwacji
in statu nascendi. Kolejny aspekt, to terytorium w którym śledzimy zmiany.
W tym zakresie prowincja danego ugrupowania może być bardzo zróżni-
 Zmiana kulturowa z perspektywy archeologii kulturowo-historycznej | 333

cowana, zarówno co do intensywności osadnictwa, jak i różnej chronologii

pojawienia się właściwych (dystynktywnych) źródeł i cech. Bardzo trudne
(nie zawsze możliwe, a z pewnych względów nawet niezasadne) jest na ogół
wydzielenie tzw. obszaru genetycznego dla danej kultury, tj. takiego teryto-
rium, na którym najwcześniej zarysowały się podstawowe cechy, widoczne
później na całym obszarze zajmowanym przez dane ugrupowanie. Należy też
zasygnalizować aspekt źródłowy, który nie zawsze jest przecież zadowalający.
Z punktu widzenia archeologii kulturowo-historycznej szczególnego zna-
czenia w rozpatrywaniu zmian kulturowych nabierają dwa aspekty. Pierwszym
jest klasyczne wnioskowanie typologiczno-chronologiczne, a drugim arche-
ologia osadnictwa. Ten pierwszy, analizuje i porządkuje źródła uwzględniając
ich zróżnicowanie w czasie i przestrzeni. Ta fundamentalna wiedza, uzupeł-
niona o nieco trudniej identyfikowalne cechy kulturowe, jest zazwyczaj pod-
stawą do śledzenia ewentualnych powiązań i następstwa czasowego różnych
grup i kategorii źródłowych. Wnioskowania takie nie uwzględniają zazwyczaj
przestrzeni, czyli miejsca ich występowania. Klasycznym przykładem mogą
być tutaj studia szkoły autochtonistów (np. Kostrzewski 1961), którzy rozpa-
trywali zazwyczaj całe instrumentarium kulturowe w oderwaniu od obszaru,
na którym ono występowało. Oznaczało to, że każda z istotnych cech mogła
być identyfikowana z całym zasięgiem kultury. Tymczasem uwzględnienie
czynnika terytorialnego, jak się wydaje, jest bardzo ważne. Pomaga w tym
archeologia osadnictwa z jej charakterystycznymi metodami, łączącymi źró-
dła archeologiczne (stanowiska) z elementami środowiska naturalnego. Daje
to możliwości „uchwycenia procesów osadniczych”, rozumianych jako „roz-
poznawanie na określonych obszarach pojawienia się i zanik zasiedlenia”
(Jankuhn 2004, 19). Prowokuje to z kolei do zadania pytania o przydatność
metod wnioskowania charakterystycznego dla archeologii osadnictwa w ba-
daniach zmian kulturowych. „Udaje się niekiedy wykazać zanik zasiedlenia,
pojawienie się odmiennego, etnicznie nowego osadnictwa” (Jankhun 2004,
159). Koniecznym warunkiem są w tym przypadku:
  • stwierdzenie zaniku osadnictwa w regionie w określonym (pewnym)
czasie;
  • potwierdzenie ponownych procesów osadniczych , które rozwijałyby się
niezależnie od poprzednich.
Odpowiednią bazę źródłową do weryfikacji takich założeń dają dobrze
rozpoznane regiony, na co składają się wyniki licznych badań powierzchnio-
wych (w tym wielokrotnie weryfikowanych) i wykopaliskowych. Trzeba bo-
wiem zwrócić uwagę na kilka ważnych ograniczeń źródłowych:
  • konieczny jest w miarę pełny obraz osadnictwa, a więc jednorazowa pro-
spekcja (np. Archeologicznego Zdjęcia Polski) jest tutaj dalece niewy-
starczająca;
  • należy dążyć do uzyskania odpowiednio licznych serii materiałów źró-
dłowych przydatnych do datowania (a także podstawowych określeń
chronologicznych), które pochodzą przede wszystkim z systematycz-
nych badań wykopaliskowych;
334 | Sylwester Czopek

  • obserwacje z zakresu geografii osadnictwa muszą być uzupełnione i we-

ryfikowane w trakcie badań wykopaliskowych i przy uwzględnieniu
wszystkich źródeł przyrodniczych (ekofaktów).
Za szczególnie ważne należy uznać obserwacje z zakresu dynami-
ki osadnictwa, która wymaga odpowiednio precyzyjnych określeń chro-
nologicznych. Archeologia osadnictwa operuje raczej pojęciem kultury
ukształtowanej, tymczasem najważniejsze byłyby tutaj obserwacje in sta-
tu nascendi – kultury w procesie jej kształtowania. W przeważającej części
opracowań z zakresu osadnictwa prahistorycznego jest to jednak niemożli-
we, ze względu na brak podstaw źródłowych do dokładnego rozwarstwienia
poszczególnych kultur (na ogół łatwo wydzielamy poszczególne kultury,
trudniej dokonać rozwarstwienia w ich obrębie mając do dyspozycji mało
charakterystyczny materiał ceramiczny zebrany na powierzchni stanowi-
ska). Należy także odróżnić zmiany kulturowe endogenne (wewnętrzne,
łączące się z modyfikacjami i ewentualnymi przekształeceniami lokalne-
go systemu kulturowego) i egzogenne (zewnętrzne, z których najbardziej
skrajnym przypadkiem jest migracja). Archeologia osadnictwa łatwiej re-
jestruje te drugie. Można nawet stwierdzić, że im większe różnice formalne
(źródłowe – w tym przypadku np. różna organizacja osadnictwa w połą-
czeniu ze zmianami strukturalnymi) między dwiema kulturami, tym ob-
serwacje tego typu są łatwiejsze.
Odrębnym problemem jest przestrzeń, w której możemy rozpatrywać
zmiany osadniczo-kulturowe i której dotyczy właściwa transformacja. Po-
ziom wnioskowania właśnie w tych dwóch aspektach jest bowiem różny.
O ile podstawowe zmiany osadnicze mogą być rejestrowane już na elemen-
tarnym dla archeologii osadnictwa poziomie mikroregionu (rozumianego
jako podstawowe terytorium w organizacji przestrzennej, najczęściej osada
i cmentarzysko wraz z zapleczem), o tyle taka perspektywa dla wiarygod-
nych ustaleń o zmianie kulturowej w ogóle, jest zdecydowanie niewystar-
czająca. Nie każda zmiana osadnicza oznacza bowiem zmianę kulturową.
Nawet suma wniosków z sąsiadujących ze sobą mikroregionów może nie
dawać dostatecznego dystansu terytorialnego. Nie wszystkie mikroregiony
z punktu widzenia istoty przemian kulturowych można uznawać przy tym
za równoważne. Poza tym, to co dla jednych mikroregionów (a nawet więk-
szych mezoregionów) może być efektem zmiany kulturowej, już dla innych
nie koniecznie musi być tak interpretowane. Z tego punktu widzenia zmiana
uchwytna na elementarnym poziomie jest tylko zmianą lokalnego systemu.
Nie musi ona oznaczać szerszej zmiany kulturowej.
Tak więc należy stwierdzić, że archeologia osadnictwa powinna dostar-
czać danych, które należy uwzględniać w analizach wykazujących zmiany
kulturowe (lub ich brak). Trzeba jednak pamiętać o licznych ograniczeniach
wynikających z istoty badań osadniczych.
Interesujących obserwacji (danych empirycznych) może dostarczyć
prześledzenie zmienności kulturowej na wybranym obszarze. Najlepiej roz-
poznanym pod tym względem, w odniesieniu do całych pradziejów w ska-
 Zmiana kulturowa z perspektywy archeologii kulturowo-historycznej | 335

li południowo-wschodniej Polski, jest mezoregion nad dolnym Wisłokiem

(Czopek 1996; 2007, 210–227, mapy na ryc. 182–186; Podgórska-Czopek
2009, 218–232, mapy na ryc. 83). Obszar ten, wielkości 462 km2, można trak-
tować jako próbny dla zbadania zmienności lub ewentualnej ciągłości kultu-
rowej. Wypełnia on zarazem definicję mezoregionu, jako jednostki w syste-
mie osadniczym pośredniej między mikro-, a makroregionem. Na obszarze
tym mamy dobrze uchwytne następujące etapy (nie uwzględniono w tym
zestawieniu stanowisk nieokreślonych kulturowo, datowanych ogólnie na
epokę kamienia czy neolit):
  – paleolit schyłkowy (3 stanowiska);
  – mezolit (5 stanowisk);
  – wczesny neolit – kultury południowe (22 stanowiska);
  – neolit – kultura pucharów lejkowatych (24 stanowiska);
  – wczesna epoka brązu – kultura mierzanowicka (19 stanowisk);
  – starsza epoka brązu – kultura trzciniecka (38 stanowisk);
  – środkowa epoka brązu/wczesna epoka żelaza – tarnobrzeska kultura łu-
życka (187 stanowisk);
  – okres rzymski – kultura przeworska (89 stanowisk);
  – wczesne średniowiecze – kultura wczesnosłowiańska (3 stanowiska).
Każdy z nich jest reprezentowany przez określoną liczbę stanowisk zaj-
mujących mniej, lub bardziej wyraźne strefy środowiskowe. O miejscowej ge-
nezie można mówić jedynie w odniesieniu do etapu przejściowego od kultury
trzcinieckiej do tarnobrzeskiej kultury łużyckiej. Wskazują na to podobne
preferencje osadnicze (Czopek 1996, 79–85), tak różne od wcześniej obserwo-
wanych na tym obszarze, a także liczne nawiązania w materiale źródłowym,
w tym przede wszystkim w ceramice. Najbardziej wymownym przykładem
jest stwierdzona tylko w tym regionie (a nawet w jednym z mikroregionów
– Grodzisko Dolne) sekwencja: trzcinieckie cmentarzysko szkieletowe – in-
humacyjna faza cmentarzyska tarnobrzeskiej kultury łużyckiej – powszechna
kremacja na tej samej nekropoli. Występujące na stanowiskach trzcinieckich
garnki o esowatym profilu pojawiają się przy tym w najstarszej fazie cmenta-
rzysk „tarnobrzeskich”, świadcząc o ciągłości tradycji garncarskiej w zakre-
sie wytwarzania podstawowej kategorii naczyń. W zmodyfikowanej formie
– jako garnki o charakterystycznie obmazywanej powierzchni – przeżywają
się jeszcze bardzo długo.
W analizowanym mezoregionie dolnego Wisłoka można także wskazać
na wyraźne przerwy w zasiedleniu. Dobra znajomość źródeł raczej nie po-
zwala w tym przypadku na sformułowanie zastrzeżenia, że jest to jedynie
luka źródłowa. Najbardziej jaskrawym przykładem jest hiatus między za-
nikiem osadnictwa tarnobrzeskiej kultury łużyckiej, odnoszonym do około
III wieku p.n.e., a pojawieniem się kultury przeworskiej, która może być tu
datowana najwcześniej na fazę B okresu rzymskiego, czyli I wiek AD. Prze-
rwa mogła zatem trwać nawet 300–400 lat. Nieco krótszą, bo zapewne kil-
kudziesięcioletnią (Podgórska-Czopek 2009, 238–245), stwierdzono między
osadnictwem z okresu rzymskiego i wędrówek ludów a materiałami wczsno-
336 | Sylwester Czopek

słowiańskimi. W tym ostatnim przypadku model kulturowy jest tak różny

w stosunku do wcześniej obowiązującego, że trudno mówić o jakiejkolwiek
jego miejscowej genezie.
Warto zauważyć, że prowadzone w ostatnim czasie badania szeroko-
płaszczyznowe w ramach programu autostradowego nie przyniosły źródeł,
które spowodowałyby konieczność zmian w przedstawionym wyżej schema-
cie sekwencji kulturowej. Nie uzyskano także danych, które wymusiłyby ko-
rekty w modelowym ujęciu osadnictwa i charakterystyki kulturowej, bardzo
dobrze rozpoznanej w całym przywołanym tu regionie, dla czasów od epo-
ki brązu (Czopek 1996; 2007) po początkową fazę wczesnego średniowiecza
(Podgórska-Czopek 2009).
Jeszcze bardziej wyraźny przykład dotyczy pojawiania się w VI tysiącleciu
BC na lessach rzeszowsko-przemyskich najstarszej kultury rolniczej – kultury
ceramiki wstęgowej rytej. Jej rodowodu należy szukać poza tym obszarem.
Jest to jednostka rozpoczynająca neolit (gospodarkę rolniczą) na ziemiach
polskich, wywodząca się z terenów położonych na południe od Karpat i Su-
detów. W literaturze przedmiotu panuje zgoda co do jej allochtonicznego
charakteru na obszarze dzisiejszej Polski (Machnik 2006, 33). Natomiast jej
długa obecność (prawie 1000-letnia) sprzyjała niejako wtórnemu rozszerza-
niu z najwcześniej skolonizowanych obszarów, czemu sprzyjał preferowany
wówczas model gospodarki rolniczej. Nie wdając się w dyskusję, czy lessy
rzeszowsko-przemyskie, charakterystyczna ekumena ludności kultury cera-
miki wstęgowej rytej, zostały skolonizowane bezpośrednio z Południa, czy
też w wyniku innych przesunięć ludnościowych, należy z całą mocą podkre-
ślić egzogenny charakter tej jednostki (a w tym przypadku także ludności)
na tym obszarze, podobnie zresztą jak i w innych regionach położnych na
północ od Karpat i Sudetów.
Inne społeczności neolityczne reprezentowane są tutaj przede wszystkim
przez ludność kultury pucharów lejkowatych oraz (o nieco innym charakterze)
także kultury ceramiki sznurowej. Dla tych jednostek także byłoby bardzo
trudno wykazać miejscowe (tj. na obszarze nadsańsko-wisłoczańskim wraz
z przyległym Przedgórskim Płaskowyżem Lessowym/Wysoczyźnie Kańczuc-
kiej) korzenie. Podobnie ma się rzecz z innymi kulturami prahistorycznymi,
a przede wszystkim z sygnalizowanym wcześniej osadnictwem wczesnosło-
wiańskim. Różnice kulturowe między kulturą przeworską z okresu rzymskie-
go i wędrówek ludów a materiałami wczesnosłowiańskimi z najstarszej fazy
wczesnego średniowiecza są tak duże, że jest to jeden z fundamentów tezy
o allochtoniźmie Słowian na ziemiach polskich. Dodatkowym argumentem
jest wspomniany hiatus czasowy.
Rozpatrując zatem przemiany osadniczo-kulturowe na obszarze doliny
dolnego Wisłoka i środkowego Sanu, dochodzimy do wniosku o braku cią-
głości między poszczególnymi jednostkami. Po uwzględnieniu różnic w in-
strumentarium kulturowym prowadzi to do wniosku o zarejestrowaniu raczej
kolejnych epizodów niż ciągłego procesu wiążącego się z trwałą obecnością
człowieka, modyfikującego lub zmieniającego swą kulturę w zależności od
 Zmiana kulturowa z perspektywy archeologii kulturowo-historycznej | 337

warunków naturalnych i uwarunkowań historyczno-kulturowych. Ocena

takiego stanu rzeczy może być dwojaka:
  • albo analizowany obszar jest za mały (lub niereprezentatywny) do wy-
ciągania wniosków o zmianie kulturowej w szerszej skali, co może mieć
także związek z ciągle wyrywkową przecież znajomością źródeł, w związ-
ku z czym uzyskany obraz jest nieprawdziwy;
  • albo zarejestrowane zmiany oddają rzeczywiste relacje chronologiczno-
-przestrzenne w stosunku do wyróżnianych tutaj jednostek kulturowych.
Jest to jak widać problem dosyć złożony i trudny w swej interpretacji (stąd
prowokujący do ciągłej dyskusji). Źródłoznawstwo archeologiczne nie zawsze
dostarcza w tym przypadku zasadniczych argumentów. Idealny model wnio-
skowania musi zakładać powtarzalność lub przetworzenie cech przy stwier-
dzonym na tym samym obszarze następstwie chronologicznym (tabela 1).
Model pierwszy bardzo wyraźnie nawiązuje do klasycznego ewolucjo-
nizmu. Z obserwacji mikro- i mezoregionalnych (także tych przytoczonych
wcześniej) wynika jednak, że można go bardzo rzadko udowodnić w od-
niesieniu do określonego obszaru. Istnieje oczywista zasada, że im mniejsze
terytorium tym jest to trudniejsze, a nawet wręcz niemożliwe. Problemem
jest przede wszystkim powtarzalność istotnych (w tym przetworzonych) cech
kultury oraz dobre datowanie. Drugi przypadek („rewolucyjny”) akcentuje
następstwo kultur przy braku powtarzalności cech i wyraźnej kontynuacji
chronologicznej. Jest to swego rodzaju pozorna ciągłość, bardzo często obser-
wowana w układach regionalnych, mylona z rzeczywistą ciągłością kulturową,
a nawet ludnościową. W grupie tej mieszczą się przede wszystkim klasyczne
zmiany egzogenne z migracjami włącznie. Jak każdy układ modelowy, także
i ten zawiera oczywiste uproszczenia, z których należy sobie zdawać sprawę.
Można zatem stwierdzić, że zmiany kulturowe w archeologii dają się
w pewien sposób klasyfikować. Najogólniejszy podział to zmiany inspiro-
wane (lub pochodzące) z zewnątrz rozpatrywanego terytorium (lub kultu-
ry) i przeobrażenia wewnętrzne, prowadzące do przekształcenia się jednej
kultury w drugą. Te pierwsze można nazwać egzogennnymi, a drugie en-
dogennymi. Dokładniejsza ich klasyfikacja mogłaby wyglądać następująco:
Zmiany egzogenne:
  • Ekspansjonizm kulturowy ze szczególnym uwzględnieniem migracji
(w szerokim pojęciu):
– zagospodarowanie „lokalnej” anekumeny;
– zastąpienie kultury autochtonicznej;
– rozpoczęcie procesów akulturacyjnych („migracja innowacyjna”).
  • „Zderzenie” kultur (w tym oddziaływanie i wpływy sąsiedzkie).
  • Adaptacja obcych (nowych) wzorców kulturowych, w tym warunkach
izolacji („zdolność adaptacyjna kultur i grup”).
Zmiany endogenne:
  • „Rozwój kulturowy” (zmiana kultury w czasie).
  • Reakcja na zmiany środowiskowe.
338 | Sylwester Czopek

Wachlarz możliwości interpretacyjnych zmian egzogennych jest dużo szerszy

niż dosłowne rozumienie przekształceń endogennych. Można nawet zakwestio-
nować wewnętrzny rozwój kulturowy jako istotny czynnik zmiany. Z poziomu
źródeł archeologicznych alternatywnym terminem może być tutaj modyfikacja
kultury, niekoniecznie prowadząca do zasadniczych zmian strukturalnych. Bar-
dzo często także inspiracja takiej „wewnętrznej” zmiany pochodzi z zewnątrz.
Niezwykle interesującym zagadnieniem jest także reakcja na zmiany śro-
dowiskowe. Najstarszym znanym archeologii mechanizmem jest w tym za-
kresie migracja – opuszczenie terytorium nieprzystającego do preferowane-
go modelu w danej kulturze. Tak bowiem należy tłumaczyć wszelkie zmiany
kulturowe najstarszych społeczności zbieracko-łowieckich (paleolitycznych
i mezolitycznych), które właśnie w ten sposób reagowały na zmieniające się
warunki naturalne. Były to oczywiście bardzo drastyczne zmiany, charakte-
rystyczne dla epoki lodowcowej (plejstocenu/paleolitu). Tak specyficzna re-
akcja człowieka wynikała z głębokości samych zmian, ale też niskiego pozio-
mu kulturowego i niewykształcenia mechanizmu adaptacyjnego do nowych,
zmieniających się warunków klimatycznych i związanych z nimi przemiana-
mi pozostałych składników środowiska naturalnego.
Komentarza wymaga także zderzenie kultur. Dochodzi do niego w sytuacji
gdy dwie jednostki (kultury lub grupy) wchodzą ze sobą w reakcje. Może to
dotyczyć sąsiadujących ze sobą zespołów ale też sytuacji, w której na danym
obszarze pojawia się nowa jakość, np. obca ludność. Klasyczny mechanizm
został wyjaśniony przez Sławomira Kadrowa i Jacka Górskiego w doniesie-
niu do relacji mierzanowicko-trzcinieckich na obszarze lessów małopolskich
(Górski, Kadrow 1996; por. też Górski 2007, 32–38). Ze źródłowego punk-
tu widzenia istotna jest konstatacja, że tego typu wnioskowanie może mieć
miejsce tylko wtedy, gdy dysponujemy odpowiednim zasobem materiało-
wym. Kluczem jest oczywiście dobrze opracowana chronologia lokalnych
zdarzeń. Zmiana kulturowa ma bowiem charakter dynamiczny.
W relacjach między dwiema kulturami (na tym samym obszarze) możliwe
są (Ryc. 1) tylko 3 sytuacje – A + B = C; A + B = A i A + B = B. Na wszystkie
znajdziemy stosowne przykłady w źródłach archeologicznych z ziem polskich,
choć nie tak samo często spotykane. Najbardziej utrwalonym modelem jest
powstanie nowej jakości przy zderzeniu się dwóch odrębnych systemów. Im
jednak więcej wiemy o źródłach i im dokładniej potrafimy je datować, tym
coraz częściej sięgamy do alternatywnych propozycji (np. Górski, Kadrow
1996). Trzeba także zwrócić uwagę na przestrzeń, w której dokonują się
ewentualne zmiany. Nawet w sąsiadujących ze sobą regionach procesy takie
mogą mieć inny przebieg.
Rozpatrzmy zatem (tabela 2) możliwość zastosowania podziału na kul-
tury egzogenne i endogenne w odniesieniu do południowo-wschodniej Pol-
ski (por. Czopek 1999).
W powyższym zestawieniu zdecydowanie dominują kultury, których ra-
czej nie sposób wywodzić z miejscowego, wcześniejszego podłoża. Niektóre
z nich, raczej powszechnie łączy się z migracją – przybyciem pewnej grupy
 Zmiana kulturowa z perspektywy archeologii kulturowo-historycznej | 339

ludności o określonych, charakterystycznych tylko dla niej, cechach. Na pozio-

mie źródłowym, mowa tutaj np. o ceramice, czy też narzędziach oraz innych
echach kulturowych – np. odmiennym obrządku pogrzebowym czy istotnych
zmianach w systemie osadniczym. Ewidentnymi przykładami może tutaj być
np. przybycie Celtów (Woźniak 2004, 133–156 ) i powstanie całego nadsań-
skiego skupiska osadniczego (Karwowski 2007), czy też migracja pierwszych
Słowian w początkach wczesnego średniowiecza (Parczewski 2005). Wcze-
śniej również można wskazać konkretne przykłady – np. kultury magdaleń-
skiej (Połtowicz-Bobak 2007, 35–51), czy kultur mezolitycznych. Zapewne
podobnie można interpretować ślady kultur zakarpackich, szczególnie czy-
telne w epoce brązu. Genezy kultur: Füzesabony, pilińskiej czy też zespołów
typu Warzyce trudno się doszukiwać w miejscowych, wcześniejszych ugru-
powaniach (Czopek 1999, 111–120). Nawet tak ściśle związane z dorzeczem
Wisły kultury jak trzciniecka, pomorska czy przeworska nie mogą być także
wiązane z miejscowymi przekształceniami. Proponowany przez nie wzorzec
kulturowy powstał na innych terenach, a w dorzecze Sanu i Wisłoki dotarł
w formie już ukształtowanej. Potwierdza to przede wszystkim chronologia,
jak też obserwacje z zakresu geografii osadnictwa.
Kultury uznane za endogenne także mają w swojej genezie pewien pier-
wiastek egzogenny. Np. tarnobrzeska kultura łużycka, z całą pewnością po-
wstała na interesującym nas terenie (nigdzie poza nim nie występuje), ale
jej cechy kulturowe wykazują zewnętrzną („południową” lub „zachodnią”)
inspirację. Potrafimy wprawdzie wymienić elementy łączące ją ze starszym
podłożem (substratem) kultury trzcinieckiej (podobny sposób lepienia naczyń
– wg tej samej stylistyki i zbliżonej technologii; kontynuowanie zasiedlenia
w tych samych mikro – i mezoregionach), ale gówna cecha identyfikacyjna –
kremacja zmarłych nie jest miejscowym pomysłem na obrządek pogrzebowy.
Podobny mechanizm można zarysować w stosunku do zespołów typu Nie-
pla, charakteryzujących odrębność regionu karpackiego we wczesnej epoce
żelaza (Czopek, Poradyło 2008, 180 n.). Widoczne tam cechy technologiczne
i stylistyczne ceramiki wykazują zarówno związki z miejscowym podłożem,
jak i znacznie szersze analogie.
Warto w tym miejscu zwrócić uwagę na specyfikę obszaru południo-
wo-wschodniej Polski. Silniej niż gdzie indziej zarysowują się tutaj wpływy
południowe i nawiązania wschodnie, co niewątpliwie ma znaczenie w roz-
ważaniach o miejscowych przekształceniach kulturowych czy obcych in-
filtracjach, a nawet migracjach. Warto w tym miejscu zwrócić uwagę na
uwarunkowania środowiskowe, które są naturalnym katalizatorem zmian
kulturowych. Nizinna część obszaru południowo-wschodniej Polski (tj. Ko-
tlina Sandomierska) wykazuje silniejsze związki z całym dorzeczem Wisły
niż strefa karpacka. To właśnie tam odrębne cechy środowiska, podobne do
znanych z południowej strony Karpat, były niejako „naturalną” ekumeną
dla odmiennych ludów i kultur. Można tu wspomnieć choćby najlepiej zna-
ne przykłady kultur epoki brązu – kultura Füzesabony, pilińska czy zespoły
typu Warzyce, a później Niepla.
340 | Sylwester Czopek

Należy zatem stwierdzić, że głównym motorem zmian kulturowych były

i są albo migracje, albo innego rodzaju przemieszczenia ludności i szeroko
rozumiane kontakty międzygrupowe (międzyludzkie), prowadzące do eg-
zogennych zmian w obrębie miejscowych kultur. Ekspansjonizm kulturowy
rozumiany wyłącznie jako przesunięcie całych ludów zasiedlających aneku-
meny jest oczywiście bardzo anachroniczny. Sugestywny model graficzny
przedstawiany w literaturze (Ryc. 2) jest oczywistym uproszczeniem, a tak
przecież najczęściej bywa on rozumiany przez archeologów. Ważne są tutaj
nie tylko źródła archeologiczne, ale też odpowiednia ich interpretacja, która
może być krańcowo różna w zależności od uświadamianej (lub nie) postawy
metodologicznej (Mamzer 2004, 97). Trudno jednak zaprzeczyć, że arche-
ologia dostarcza dobrych przykładów zarówno na migracje całych ludów,
mniejsze przesunięcia ludnościowe, czy nawet dalekie kontakty prowadzące
do zmian i modyfikacji kulturowych (Gediga 2006; Machnik 2006).
Warto także zwrócić uwagę na złożoność terminu „migracja”. Siatka po-
jęć z nim związanych wg Włodzimierza Wysoczańskiego (2006) obejmuje
kilka różnopoziomowych terminów:
  – wyjście – przesunięcie się – osiedlenie się (migracja, przemieszczanie,
ruchy ludnościowe, wędrówka, emigracja, imigracja itd.);
  – wyprowadzenie – translokacja – osadzenie (zsyłka, deportacja, przesie-
dlenie, translokacja, przemieszczenie);
  – wydalenie – dokądś (ekspatriacja, wysiedlenie, wypędzenie);
  – wyjście – dojście – przebywanie – powrót (reemigracja, repatriacja);
  – wyjście (exodus, odpływ, ucieczka, uchodźctwo);
  – przyjście; przybysze (allochton, napływ ludności);
  – przebywanie (uchodźctwo);
  – pozostanie (osadnictwo, zasiedlenie, zaludnienie, kolonizacja, azyl, dia-
spora);
  – wtapianie się; stopienie się (asymilacja, akulturacja).
To właśnie wśród nich należy szukać adekwatnych do sytuacji kulturowej
(a więc także źródeł archeologicznych) terminów. Jest to z oczywistych (w tym
przede wszystkim źródłowych) względów sprawa bardzo trudna. Punktem
wyjścia mogą być jednak te sytuacje, dla których znajdujemy pomoc w źró-
dłach pisanych. Z drugiej strony przydatna może być także interdyscypli-
narność współczesnej archeologii, która otwiera zupełnie nowe możliwości
w badaniach zmian kulturowych (Machnik 2006, 37).
Dla uwag sformułowanych w tym artykule przyjęto perspektywę arche-
ologii kulturowo-historycznej, która z oczywistych względów nie może być
jedyną płaszczyzną wyjaśniania tak złożonego procesu jakim jest zmiana
kulturowa. Skoro jednak mówimy o klasycznym źródłoznawstwie archeolo-
gicznym i wydzielanych na tej podstawie kulturach archeologicznych, to wła-
śnie takie podejście jest uzasadnione. Coraz częściej akcentuje się bowiem
znaczenie elementów archeologii kulturowo-historycznej („pozytywistycz-
nego jądra” – Makarowicz 2010, 10) także w konstruowanych współcześnie
programach badań, uwzględniających nowe perspektywy metodologiczne.
 Zmiana kulturowa z perspektywy archeologii kulturowo-historycznej | 341

Przywołane dwa aspekty terytorialne – mezoregion nad dolnym Wisło-

kiem i cała prowincja południowo-wschodniej Polski – miały na celu po-
wiązanie problematyki przekształceń kulturowych z konkretnym regionem.
Wydaje się, że przestrzeń odgrywa tutaj bardzo ważną rolę. Nie tylko jako
obszar o określonych cechach środowiskowych (akceptowanych lub odrzu-
canych przez społeczności poszczególnych kultur), ale także jako przestrzeń
„geopolityczna”, co jest bardzo ważne przynajmniej dla młodszych kultur
prahistorycznych i wczesnohistorycznych.