Isindebele 4 TG Mobile
Isindebele 4 TG Mobile
Ugwalo lombalisi
© 2020
ISBN: 978-1-77906-299-4
Printed by:
Every effort has been made to trace the copyright holders. In the event of unintentional omissions or errors, any information
that would enable the publisher to make the proper arrangements will be appreciated.
All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, stored in a retrieval system, transmitted in any form or by
any means, electronic, mechanical, photocopying, recording or otherwise, without the written permission of the copyright
holder.
Isihloko Ikhasi
Isahluko 1 Ukuhanjiswa kolwazi lemibiko izolo lalamuhla 1
Isahluko 2 Ubulili 5
Isahluko 3 Ingculaza 9
Isahluko 4 Ukuphathwa lokwenqatshelwa kwezingozi 14
Isahluko 5 Amalungelo lemilandu yabantwana 18
Isahluko 6 Ezemvelo 22
Isahluko 7 Indlela zokuhanjiswa kwemibiko lamuhla 27
Isahluko 8 Ukuzisebenza 31
Isahluko 9 Ulwazi ngezenotho 35
Isahluko 10 Ezempilakahle 40
Isahluko 11 Amasiko lokuxubana kwawo 44
Isahluko 12 Ukuxazulula ingxabano 48
Isahluko 13 Umhloliso wokuqala 52
Isahluko 14 Ukukhulumisana ngendlela efaneleyo 55
Isahluko 15 Ukuthathana 58
Isahluko 16 Ukulima 62
Isahluko 17 Imikhuhlane evamileyo 66
Isahluko 18 Imfa yenkosi 70
Isahluko 19 Isithembo 74
Isahluko 20 Umbuyiso 78
Isahluko 21 Uzimu 82
Isahluko 22 Ubuhlobo 86
Isahluko 23 Amagumbi eZimbabwe 91
Isahluko 24 Isikhathi: Izigaba zomnyaka 95
Isahluko 25 Ukuntshintsha kwezigaba zomnyaka 99
Isahluko 26 Umhloliso wesibili 103
Isahluko 27 Ubukhokheli bomdabuko 106
Isahluko 28 Impi yenkululeko 109
Isahluko 29 Ukusebenzelana ndawonye 113
Isahluko 30 Inganekwane zalamuhla 117
Isahluko 31 Imidlalo eyalamuhla 121
Isahluko 32 Izingoma 125
Isahluko 33 Okudliwayo lokunathwayo 129
Isahluko 34 Imvunulo 133
Isahluko 35 Impahla zangekhaya 138
Isahluko 36 Ubugwelegwele lenotho 142
Isahluko 37 Ubugoga lokuphiwa okutshiyeneyo 146
Isahluko 38 Ukubalwa kwabantu ngamanani esiNdebele 150
Isahluko 39 Umhloliso wesithathu 153
Isahluko 40 Umhloliso wokuphela komnyaka 156
Isahluko
1
Ukuhanjiswa kolwazi lemibiko izolo lalamuhla
Injongo ezibanzi
Ekupheleni kwesahluko abafundi kumele benelise:
a) ukuxoxa ngokuhanjiswa kwemibiko
b) ukubala indaba baphendule imibuzo
c) ukuchaza izitsho lezaga
d) ukuchasisa isenzo lezakhi zaso
e) ukubhala indaba
f) ukuxoxa ngokukhulumisana izolo lalamuhla
1 Asixoxeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuxoxa bebonisana ngokuhanjiswa kwemibiko lolwazi izolo lalamuhla
Izincediso
• omakhalekhukhwini, ubulembu, ugwalondaba
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi bazaxoxa beqamba izindlela zokuhanjiswa kwemibiko izolo.
2. Bazaveza njalo izindlela zalamuhla.
3. Bazavezelwa izincediso bexoxisane ngokusetshenziswa kwazo.
4. Ngamaqembu bazakhangela ubuhle lobubi balezi izindlela.
2 Asibaleni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuphendula imibuzo yendatshana ngawabo amazwi
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Bazakhumbuzana ngengxoxo yesifundo sokuqala.
2. Bazantshintshana abafundi ukubala indatshana.
3. Kuzalandiswa ekumumetheyo.
4. Ngamaqembu abafundi bazaphendula imibuzo yabo.
5. Munye ngamunye bazabhala umsebenzi osengwalweni zabo.
Impendulo
1. Ubulembu, umabonakude lomakhalekhukhwini.
2. Yizithunywa.
1
3. Imibiko ibithatha isikhathi ukuyafika laho okumele iyekhona kwesinye isikhathi ibingafiki
imibiko.
4. Abantu sekulula ukukhulumisana kanye lemibiko isifinyelela masinyane lapho ejonge
khona. Sekuphucukiwe ngoba lemingcele isichapheka lula.
5. Ubuhle – izindlela zokukhulumisana lokuhanjiswa kwemibiko sezilula, ezikolo ulwazi
selutholakala lula nje kukanti lokuthengisa sekufinyelela lula abantu.
Ububi – akuselamfihlo ngoba yonke into isegcekeni, imizi eminengi ichithekile
ngabomakhalekhukhwini. Ubuntu labo butshabalele.
6. Ukuchaza amabala.
a) usumncinyane
b) ukumiswa kancane.
c) ucingo lokukhulumisana.
d) isigxingi esitshengisa imifanekiso.
e) ezemitshina ekuhanjisweni kwemibiko lolwazi.
f) kuyehla.
7. Abafundi babhala izifinqo zabo belandela iziqondiso zokubhalwa kwesifinqo.
3 Asisebenziseni ulimi
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuchasisa izaga
b) ukwakha imitsho ngezaga
Izincediso
• amagwaliba alamabala
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi bazaxoxa ngokuqakatheka kwezaga lezitsho elimini.
2. Abafundi bazaqamba izaga lezitsho abazaziyo.
3. Bazakwakha izaga besebenzisa amabala akumagwaliba ngamaqembu.
4. Abafundi bazethulela iviyo abaxoxe ngakho emaqenjini.
5. Abafundi bazachaza izaga abaziphiweyo.
6. Bazakwakha imitsho ngezaga.
Impendulo
1. Ohambileyo akungacatshwanga kumbe kwenziwe amacebo ngaye.
2. Okukhathazayo.
3. Ngokungadliwa zinyamazana zeganga.
4. Ukuhleka kakhulu.
5. Ukunganakani kumbe ukungabi lendaba.
6. Sekwenzakele akusalungiseki.
7. Asisananzelelanga ukuthi kungaphenduka kubenje.
8. Ukuzithabela ngokwenza kuhle.
2
9. Kuphambaniseke obekuthenjiwe.
10. Ukuhlala kuhle kakhulu, izinto zivuma.
11. Ukuba phakathi kobunzima.
12. Abantu bahugwa ngabakuthandayo.
4 Asisebenziseni uhlelo
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuchasisa isenzo lezakhi zaso
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi baxoxa ngesenzo.
2. Abafundi banika izibonelo zesenzo.
3. Umbalisi ubavezela izakhi zaso.
4. Baqamba izibonelo ezimbalwa.
5. Munye ngamunye baphendula imibuzo.
Impendulo
1. Ligama elikhomba ukwenza. Abafundi bazanika izibonelo zabo.
2. Abafundi bazaveza izivumelwano zenhloko kuzibonelo zabo.
3. Abafundi bazaveza izivumelwano zikamenziwa kuzibonelo zabo.
4. Yingxenye yesenzo engaguqukiyo lanxa isenzo singaguquka ngayiphi indlela. Abafundi
bazanika izibonelo zabo.
5 Indatshana yokuzibumbela
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubhala indaba
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi baxoxa ngempawu zokubhala.
2. Beliviyo abafundi baxoxa ngesihloko abasiphiweyo.
3. Umbalisi uyabancedisa ekuxoxeni beqamba imicijo ibhalwe emdulwini.
4. Bazabhala indaba zabo munye ngamunye bencediswa yimicijo ebhalwe emdulwini.
6 Imikhuba lamasiko
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuxoxa ngezindlela zokukhulumisana izolo
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi abaxoxe ngendlela zokukhulumisana izolo.
2. Aziqanjwe lezo zindlela zifakwe emgwembeni.
3. Abachasise bencediswa ngumbalisi ukuthi bezisetshenziswa njani.
3
Umsebenzi wangekhaya
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukudwebela izivumelwano zenhloko lezikamenziwa
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi kabayebala ngesenzo lezakhi zaso.
2. Kababhale umbebenzi bedwebela izivumelwano zenhloko lezikamenziwa.
3. Bazaxoxa ngomsebenzi kusifundo esilandelayo.
Impendulo
1. Umama ukhuluma lomuntu wemzini.
2. Abafundisi batshumayela ngoJesu.
3. Amankazana ayawathanda amafutha anukelela kuhle.
4. Zona zigijima kakhulu.
5. Izibungu ziyagebha indlu.
6. Ulude lumile kakhulu esivandeni.
7. Ubukhwele buvame ukuxabanisa.
8. Izizwe ziyabuthanda ubulembu.
9. Ugogo uyakhudumeza ukudla.
Umsebenzi wangekhaya
1. Umama ukhuluma lomuntu wemzini. u- isivumelwano senhloko.
2. Abafundisi batshumayela ngoJesu. ba- isivumelwano senhloko.
3. Amankazana ayawathanda amafutha anukelela kuhle. a- isivumelwano senhloko, -wa-
esikamenziwa, u -a- ka -anukelela laye yisivumelwano senhloko.
4. Zona zigijima kakhulu. zi- yisivumelwano senhloko.
5. Izibungu ziyayigebha indlu. zi-isivumelwano senhloko, -yi- isivumelwano sikamenziwa.
6. Ulude lumile kakhulu esivandeni. lu- isivumelwano senhloko.
7. Ubukhwele buvame ukuxabanisa. bu- isivumelwano senhloko.
8. Izizwe ziyabuthanda ubulembu. zi- isivumelwano senhloko, -bu- isivumelwano
sikamenziwa.
9. Ugogo uyakukhudumeza ukudla. u- isivumelwano senhloko, -ku- isivumelwano
sikamenziwa.
4
Isahluko
2
Ubulili
Injongo ezibanzi
Ekupheleni kwesahluko abafundi kumele benelise:
a) ukuchasisa amalungelo oluntu kugoqela ubulili bonke
b) ukubala ingxoxo baphendule imibuzo
c) ukunika ibala elilodwa elimela okunengi
d) ukuchasisa imihlobo yezenzo
e) ukumisa ingxoxo ngendlela eqondileyo
f) ukulandisa ngokukhuliswa kwabantwana izolo
Asixoxeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuxoxa ngamalungelo abantu
Izincediso
• amalungelo abasakhulayo abhalwe emdulwini
• ubulembu, umabonakude, ugwalondaba
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi kabenziswe amaqembu bazexoxa phambili kweviyo lonke bebalisa ngokumele kube
ngamalungelo abantu ngobulili babo.
2. Umbalisi angabakhokhela ngokuthi baxoxe kabanzi ngawabo amalungelo bencediswa yilawo
abhalwe emdulwini.
3. Iviyo lonke kaliphinde lixoxisane ndawonye ngezinhlupho esezenqabele ukuthi amalungelo
oluntu athathe indawo yawo.
4. Kabaveze lezindlela ezingasetshenziswa ukuthi amalungelo abekhona ukuze abantu baphile
ngawo.
5. Bangatshengiswa ebulenjini ngokuhlukuluzwa koluntu.
2 Asibaleni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubala baphendule imibuzo yengxoxo ngawabo amazwi
b) ukufinqa ingxoxo
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Umbalisi uzakhetha abafundi abazamela abalingiswa bale ingxoxo.
2. Emveni uzabuza iviyo lonke ngabakuthole engxoxweni le.
3. Abafundi bazaphiwa ithuba labo babuze abangakuzwisisanga.
5
4. Endlini yokufundela bazaphendula imibuzo yendatshana ngokuloba.
Impendulo
1. Ngephathelene lokuqakatheka koluntu lamalungelo alo avela kuNkulunkulu kanye lohulu-
mende.
2. Luhlelwe lwabaligugu lwaphakanyiswa ngoba lwadalwa ngomfanekiso kaNkulunkulu njalo
lwaphiwa amandla ezintweni zonke eziphilayo.
3. Abasahloniphani, uthando lokuthobeka sekunciphile njalo sebehlukuluzana.
4. Wonke umuntu usevunyelwa ukufunda santando, lemisebenzi yonke labomama sebengena,
wonke umuntu uselinganisiwe njalo lamalungelo acacile.
5. Wenelisile ngoba omama abanengi sebengabakhokheli. Wonke umntwana usephiwa ilungelo
lokufunda. Abeqa izinqumo zikahulumende bayabotshwa.
6. Ukulingana, ukukhululeka kanye lamalungelo abantu.
7. Ukuchaza amabala.
a) sekwehlile
b) yikuthwala nzima
c) wasifaka enkathazweni
d) ukweyisa
e) ukuthatha abafazi ababili kusiya phezulu
f) sekunqunywe ukuthi kwenziwe
8. Abafundi babhala izifinqo zabo belandela iziqondiso zokubhalwa kwesifinqo.
3 Asisebenziseni ulimi
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuqamba ibala elilodwa elimela amanengi
Izincediso
• amagwaliba abhalwe amabala alandisa izinto ezinengi ezingamelwa libala elilodwa
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Akube lodatshana oluphiwa abafundi lugcwele uluhlu lwezinto
2. Abafundi abaphatheke ekuqambeni uluhlu lolo anduba basebenzise amabala angamela lolo
luhlu.
3. Kabaxoxe ngamabala abhalwe kugwaliba batsho ibala elilodwa elingamela amabala amanen-
gi.
4. Abafundi abaphiwe ithuba ngababili balobe ezabo izibonelo bazethule.
5. Umbalisi kababuyisele endabeni yokuzwisisa baphendule imibuzo yolimi ngamaqembu.
6. Kabethule impendulo zabo abafundi besekuxoxwa ngempendulo umbalisi azabe ezilobe em-
dulwini.
7. Kadingisise umbalisi ukuthi bangabalawo yini amanye amabala abafundi atsho okufananayo.
Impendulo
1. Bayekhonza.
2. Intandane ziyahlukuluzwa.
3. Isithembo.
6
4. Sebengabakhokheli.
5. Zingowane emakhaya/ babusa omkabo.
6. Akhululeke, balingane njalo babe lamalungelo afananayo.
7. Zinhloko, omama ngabasizi.
8. Bazaxhwala, bazaswela inhlonipho.
9. Banikwa isigwebo.
10. Esezibhinya abantwana.
4 Asisebenziseni uhlelo
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuchasisa imihlobo yezenzo banike lezibonelo
Izincediso
• amagwaliba alamabala ayizenzo
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi kabachasise ukuthi siyini isenzo baphe lezibonelo eziyizenzo bencediswa yizenzo
ezibhalwe kumagwaliba.
2. Abafundi kababumbe imitsho elezenzo.
3. Umbalisi kabuze abafundi njalo ngezivumelwano lesakhi sesenzo.
4. Umbalisi kabavumele abafundi ukuthi bayeloba emdulwini imitsho elezivumelwano zenhloko
lezikamenziwa baphinde bazidwebele.
5. Kafinqe sonke isifundo esedluleyo umbalisi abesesethula ke imihlobo yezenzo ngemfane-
lo.
6. Kakhokhele isifundo ebavezela leyo mihlobo ngamalunga atshiyeneyo.
7. Kagoqe isifundo umbalisi ngemibuzo edinga ukuthi bazwisisile yini abafundi.
8. Abafundi kabanike ezabo izibonelo.
Impendulo
1. Ezenzweni eziqalisa ngonkamisa zilamalunga amabili – osa, akha.
2. Eziqwini zezenzo ezingacini ngonkamisa -a – thi, tsho, azi.
3. Eziqwini zezenzo eziqalisa ngonkamisa ezilamalunga adlula amabili – esula, ethula.
4. Eziqwini zezenzo eziqala ngongwaqa ezilamalunga amabili – vuka, geza, thiya, bhala.
5. Eziqwini zezenzo eziqalisa ngongwaqa ezilamalunga adlula amabili – cwayiza, vuleka, bula-
la, phithizela, qalisa, gegebula, khangela, khuthalela, phendula, fundela, qhaqhazela, balisa.
6. Eziqwini zezenzo eziqala ngongwaqa ezilelunga elilodwa – dla, fa.
5 Indatshana yokuzibumbela
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukumisa ingxoxo ngendlela efaneleyo
Izincediso
• isibonelo sendatshana eyingxoxo
7
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Umbalisi uzabizela abafundi endabeni yokuzwisisa eyingxoxo ethi babale bethule.
2. Sebeqedile kabuze abafundi abangabe bekunanzelele endabeni okungafanani lezindatshana
ezijwayelekileyo.
3. Nxa bechasisa abafundi kungaba kuhle ukuthi umbalisi ayilobe emgwembeni imicijo yabo.
4. Emveni umbalisi kethulele abafundi izimpawu zengxoxo ezikhangelelweyo bencediswa yis-
ibonelo sengxoxo.
5. Abafundi bazabhala ingxoxo zabo munye ngamunye.
6 Imikhuba lamasiko
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuchasisa indlela yokukhulisa abantwana izolo beyiqathanisa lalamuhla
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Umbalisi kababuze ngokuzalwa komntwana.
2. Kuzamncedisa lokuthi ahle angenise ibanga lokukhuliswa kwabantwana.
3. Kababuze njalo ngabakunanzelelayo ekukhulisweni kwabantwana khathesi.
4. Usezabavezela ke ngokukhuliswa kwabantwana izolo.
5. Ekuchasiseni kwakhe kabavezele izimpawu ezilandelayo:
a) ukukhulela duze kwezihlobo ezigoqela umalume, ubabakazi, ugogo lokhulu.
b) ukuthomba lenguquko ebakhona emzimbeni.
c) okwenzakalayo nxa umuntu esethombile.
Impendulo
1. Ngugogo kanye labazali babo.
2. Lamhlanje ulwazi kanye lemfundiso sekutholakala ezikolo, emabandleni kanye lebulenjini
kumbe kubomabonakude.
3. Ukupheka, ukuhlanza izitsha lempahla kanye lokuziphatha kuhle. Lamhlanje sebefundiswa
ezikolweni ukuthi labo bayesebenzela izimuli zabo behola imali. Ezindlini sebethembe ukuthi
bazaqhatsha izisebenzi zibenzele konke okumele kwenziwe ngomama.
4. Umfana ubevuka ekuseni ayevulela inkomo, afike echibini ageze ngamanzi aqandayo.
Ekuphendukeni kwakhe ubehlala esibayeni ukhulu amhlangabeze amuphe izihlahla
zokumqinisa.
Umsebenzi wangekhaya
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuhlela izenzo ngemihlobo yazo
b) ukuyadingisisa ngendlela yokukhuliswa kwabantwana izolo lalamuhla
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi bazenza impinda yesifundo sezenzo emakhaya babhale eyabo imitsho besebenzisa
izenzo.
2. Bazakuyakhangela ngokukhuliswa kwabantwana beqathanisa indlela yakhathesi leyakudala.
8
Isahluko
3
Ingculaza
Injongo ezibanzi
Ekupheleni kwesahluko abafundi kumele benelise:
a) ukuchasisa kabanzi ngomkhuhlane wengculaza kanye lenkolo ezikhona ngawo
b) ukubala indatshana baphendule imibuzo
c) ukuchasisa ngokugcweleyo amabala asebenza endaweni ezinengi lilinye kanye lokubumba
imitsho ecacileyo ngawo
d) ukuchasisa impambosi yokwenzayenza kanye lokwakhiwa kwayo
e) ukuchasisa impawu zendatshana echazayo lokuyiloba ngendlela egelezayo
f) ukuchasisa inkolo lengculaza ngendlela yezolo
1 Asixoxeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukulandisa beveza isisusa somkhuhlane wengculaza kanye lezinhlelo zikahulumende
labezempilakahle
Izincediso
• isikhulumi esivela kwabezempilakahle
• umabonakude
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Kuzanxuswa isikhulumi esivela kwabezempilakahle, esilolwazi olubanzi ngomkhuhlane
wengculaza azexoxa labafundi ngawo umkhuhlane wengculaza.
2. Kuzasetshenziswa labomabonakude ukuze abafundi batshengiswe imifanekiso yabantu
asebewugulile lumkhuhlane kanye labaphila lawo.
3. Bazaxoxa beqamba indlela zokuwuvikela lumkhuhlane.
2 Asibaleni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukulandisa okumunyethwe yindatshana baphinde baphendule imibuzo besebenzisa awabo
amazwi
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi bantshintshana ukubala indatshana.
2. Ndawonye kuzaxoxwa kulandiswa okumunyethwe yindatshana.
3. Abafundi bazaphiwa imibuzo ngamaqembu bayiphendule endlini yokufundela anduba
bayethule kuxoxwe ngempendulo zabo.
4. Ngamunye bazabhala umsebenzi.
9
Impendulo
1. Yingculaza.
2. Yikuhlangana kwabantu emacansini asebelalo igcikwane lengculaza bengazivikelanga,
ukuhlangana kwegazi elivele selilengculaza.
3. Ingulamakhwa layo ibithathelwana emacansini.
4. Indoda libhetshu lomziki. Sitsho ukuthi bekungamangalisi ukuthi indoda ikhombise nje
kumbe ikhonjwe ngabafazi abanengi.
5. Ugulwa yiloba ngubani.
6. Sekulama antiretroviral (ARV), abagulayo labagulelwayo banikwa izifundo zokwenelisa
ukuphila lomkhuhlane lo kanye lokongana.
7. Bazuze amathuba okuphila kanye lokuhlelela izimuli zabo.
8. Zibancedise kakhulu ngoba khathesi kukalutshwane ukuthi abonakale umuntu olengculaza
lanxa esehlelweni labantu abasakhangelelani phansi.
9. Abanye babhinye abantwana abancane bekholwa ukuthi belatshwa umkhuhlane, abanye
badinge inyanga becabanga ukuthi ziyabelapha njalo abanye abazihluphanga ngokuyahlolwa
igazi.
10. Ukuchaza amabala.
a) umkhuhlane ongelaphekiyo obangwa ligcikwane
b) umuntu wesilisa okhonjwa kakhulu
c) umkhuhlane othathwa emacansini
d) isibaqedile abantu ngokubabulala
e) okubangela ukuthi abantu bagule ingculaza
11. Abafundi babhala izifinqo zabo belandela iziqondiso zokubhalwa kwesifinqo.
3 Asisebenziseni ulimi
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuchasisa ingcazelo yalawa mabala kabili lilinye ngendlela ecacileyo
b) ukubumba imitsho egcweleyo besebenzisa amabala aloluhlobo
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Umbalisi kakhumbuze abafundi ngohlobo lwamabala la.
2. Abafundi abaphe izibonelo zabo ngalawa mabala bawachasise.
3. Kawalobe emdulwini.
4. Kachasisele abafundi okumqoka ngawo okugoqela ukuthi:
a) nxa echasiswa angasetshenziswa engcazelweni yawo kudingwe amanye amabala
angawamela.
b) emitshweni kumele asetshenziswe ngendlela alethwe ngayo angaguqulwa.
c) nxa lisebunyeni lichasiswe linjalo, umutsho ubunjwe ngaleyondlela.
5. Abafundi abafakwe emaqenjini bawachasise baphinde babumbe imitsho ngawo.
6. Abethule impendulo zabo kuxoxwe ndawonye.
Impendulo
1. Ingcazelo yamabala.
a) Uwile – ukulala phansi hatshi ngokuthanda/ukungakhwabitheki.
10
– ukubakhona ngobunengi.
b) Zulu – abantu/umthwakazi.
– amazolo awa evela emayezini ukuze kube lamanzi.
c) Udle – ukudla usuthe, usidla ukudla okutshiyeneyo.
– ukuhlasela ngamandla emzimbeni.
d) Yehlile – ukuza kwayo ihlasela abantu.
– ukwehlisa inani.
e) Ezinyangeni – abelapha ngemithi yesintu.
– okubaliswayo kuphawula ukuhamba komnyaka.
f) Weluka – wahlela amacebo.
– ukulungisa inwele ngohali.
-ukuhlanganisa imizi ngentambo ukuveza icansi
2. Abafundi bancedise ngokubapha izibonelo zemitsho egcweleyo njalo epheleleyo ukuze bakhe
eyabo imitsho.
4 Asisebenziseni uhlelo
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuchasisa izijobelelo zezenzo eziyimpambosi
b) ukuchasisa impambosi yokwenzayenza lokwakhiwa kwayo
Izincediso
• izenzo lezijobelelo ezitshiyeneyo ezibhalwe emdulwini
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Umbalisi kabuze abafundi okutsha abakunanzelelayo ngezenzo ezibhalwe emdulwini.
2. Bangakuveza umbalisi kachasisele abafundi ingcazelo yezimpambosi.
3. Kabahlelele izijobelelo zemihlobo yezimpambosi
4. Kadinge ulwazi lwabafundi ngemihlobo le.
5. Kabavezele kabanzi ngempambosi yokwenzayenza.
6. Kachasise isakhiwo sayo kumihlobo yezenzo ezitshiyeneyo. Abaziphe izibonelo.
7. Kaxoxe labo langokusetshenziswa kwayo.
8. Ngabathathu abafundi kabaphiwe umsebenzi ngempambosi yokwenzayenza.
Impendulo
1. a) Ubehambahamba
b) Isitshayatshaye
c) Ebangwabangwa
d) Thintithintitha
e) Phakaphakamisa
f) Abambebambe
g) Hlabehlabela
h) Fayifa
2. Abafundi bazakupha imitsho egcweleyo ephawulwe kuhle.
3. Ukwakhiwa kwazo.
a) Ubehambahamba – u- + -be- + hamba + hamba > ubehambahamba.
11
b) Tshayatshaya – tshaya + tshaya > tshayatshaya.
c) Ebangwabangwa - e- + bangwa + bangwa > ebangwabangwa.
d) Thintithintitha – thinti + thintitha >t hintithintitha.
e) Phakaphakamisa – phaka + phakamisa > phakamisa.
f) Abambabambe – a- + bamba + bamb(a) + e > abambabambe.
g) Hlabehlabela – hlabe + hlabela > hlabehlabela.
h) Fayifa - fa + yi +fa > fayifa.
5 Indatshana yokuzibumbela
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuloba indatshana
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Umbalisi angakhetha ukuthi bachasise indlu yokufundela abaphakathi kwayo.
2. Amabala achasisayo awalobe emdulwini baxoxe ngawo labafundi.
3. Kavezele abafundi ukuthi kuqakathekile ukuthi umumo kumbe ulutho oluchasiswayo
kusetshenziswe amabala azakwenza olaleleyo kumbe obala indatshana akubone kuhle konke
ngamehlo engqondo.
4. Abafundi abaphiwe amathuba okwenza icebo lomsebenzi wabo endlini yokufundela.
5. Kababhale indaba zabo munye ngamunye.
6 Imikhuba lamasiko
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuchaza belandisa inkolo lengculaza izolo
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Umbalisi uzaxoxa labafundi ngemikhuhlane eyayigulwa kudala.
2. Abafundi bazaphiwa ithuba lokubuza abangakuzwisisiyo.
3. Kabaveze inkolo yayizolo ngegcikwane lengculaza.
4. Abaqathanise lalamuhla.
5. Abakhangele umsebenzi osegwalweni lwabo ngamaqembu.
Umsebenzi wangekhaya
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuyabhala umsebenzi wolimi lohlelo ngekhaya
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Kabawuphiwe ngamaqembu bayechwayisisa ngekhaya.
2. Baphenduke bezokwethula endlini yokufundela kuxoxwe ndawonye.
Asiphindeleni emuva
1. Inkobe
2. Esilotheni
12
3. Emkulwini
4. Osebele
5. Ulemikenke
6.-10.Abafundi abalobe imitsho egcweleyo njalo eqondileyo ngamabala la.
11. Sizwe ilizwi elibuye kuqala hatshi emuva.
12. Uhlezi kuhle.
13. Uzondile, uyatshinga.
14. Uthwele nzima/bayamhlupha.
15. Uqamba amanga.
16. Ubaba ubaza umphini wehloka.
17. Bamtshaye bamephula imbambo.
18. Izilo ziyabuthanda utshani.
19. Isihlahla sephukile.
20. Umntwana uyawuthanda umdlalo wenguqu.
13
Isahluko
4
Ukuphathwa lokwenqatshelwa kwezingozi
Injongo ezibanzi
Ekupheleni kwesahluko abafundi kumele benelise:
a) ukuchasisa izingozi, ukuphathwa kanye lokwenqatshelwa kwazo
b) ukubala imifanekiso baphendule imibuzo
c) ukuchasisa ngokusetshenziswa kwezaga emitshweni
d) ukuchasisa impambosi yokwenziwa kanye lokwakhiwa kwayo
e) ukubhala indaba
f) ukuchasisa amazilo lezingozi zalawomazilo
1 Asixoxeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukulandisa izingozi ezejwayelekileyo emisebenzini baphinde balandise lendlela
ezinganqetshelwa ngazo
Izincediso
• imifanekiso yezingozi ezitshiyeneyo
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Umbalisi uzabuza abafundi ngezingozi ezejwayelekileyo bekhangele imifanekiso.
2. Kabaxoxe beliviyo ngokujwayele ukubanga ingozi.
3. Kazihlelwe emdulwini lezongozi besekuxoxwa ngokuphathwa kwazo kanye lendlela
ezingenqatshelwa ngazo.
2 Asibaleni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukulandisa ngendlela zokuphathwa lokwenqatshelwa kwengozi zasemsebenzini lasemigodini
Izincediso
• igwaliba elifanekisa izingozi ezitshiyeneyo emisebenzini lokuphathwa kwazo
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Umbalisi unamathisela igwaliba emdulwini.
2. Abafundi bangena emaqenjini bachasise okwenzakala emfanekisweni.
3. Bayaloba ngamaqembu abakubonayo.
4. Umbalisi uzabavumela bethule impendulo zabo.
5. Kuzaxoxwa ngokuphathwa kwazo izingozi lezi emisebenzini.
14
6. Kuzaxoxwa langabotsheketsha abawelwa zingozi besemba amatshe aligugu ngokungekho
emthethweni kanye lokugugudeka komhlabathi okuba khona.
7. Abafundi bazaveza lezindlela ezingasetshenziswa ukuthi kwenqatshelwe lokhu.
Impendulo
1. Ukuphathwa lokwenqatshelwa kwezingozi.
2. Ingozi yokuwelwa yimigodi lengozi yomlilo.
3. Yibutshapha babantu, ingozi zamagetsi lokungananzeleli.
4. Abanengi bayancedisa ukusiza abawelwe zingozi. Abezempilakahle bayanxuswa, abathwala
izigulane, abacitsha umlilo, abafana bomthetho labo bakhona. Abanye ngabazobukela nje.
5. Emigodini, okusetshenziswa khona imitshina etshiyeneyo.
6. Ukwakhela imitshina kuvalelwe engaba yingozi. Abasebenza emigodini bananzelelwe
ngokubakhangela ngezikhathi zonke, kufakwe lemisindo ebikayo nxa sekwehle ingozi,
bagqokiswe lezigqoko ezivikelayo.
7. Ukuqeqetshisa abantu ukuthi bazinanzelele ingozi kanye lendlela zokwazisana nxa sekube
lengozi. Ukwenziwa kwemitshina engenqabela lezongozi. Ukubutha otsheketsha bayefundiswa
imisebenzi etshiyeneyo.
8. Yikwakhela izindawo abatsheketsha kuzo ziphinde zilindwe ukuze bangangeni. Ukubakhela
izindawo abangafundiswa khona imisebenzi etshiyeneyo.
9. Ukupha abatsheketsha okungekho emthethweni isijeziso esikhulu nxa bethe babanjwa.
10. Ukujezisa abantu abathenga okuthengiswa ngotsheketsha nxa bethe bathola amatshana
aligugu.
3 Asisebenziseni ulimi
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuchasisa ngokusetshenziswa kwezaga emitshweni
Izincediso
• amagwaliba alezaga
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Umbalisi kavezele abafundi obala ngemibuzo ekhangelelweyo ngezaga okugoqela
ukusetshenziswa kwezaga emitshweni.
2. Kabachazelwe impendulo ezikhangelelweyo nxa umbuzo ubuzwa ngaleyi indlela.
3. Lapha uyabe echasisa amabala amqoka okumele asetshenziswe ukuze kuphawuleke ukuthi
leso lalesosaga sisetshenziswa nxa kutheni.
4. Kanike izibonelo ezimbalwa anduba anike abafundi amagwaliba baphendule imibuzo yezaga.
5. Bangethula kuzaxoxwa, umbalisi aqonqosele ukuthi abafundi abakujwayele ukusebenzisa
izaga enkulumeni kanye lasekulobeni kwabo.
Impendulo
1. Nxa kubatshazwa ukuswelakala kwenhlonipho endaweni ethile izinto seziphongukwenziwa
mahlayana kungelamithetho elandelwayo.
2. Kucetshiswa umuntu othanda ukuthi kubukwe yena yedwa ukuthi laye ake adedele abanye
abanike ithuba labo, ikakhulu nxa esemdala.
15
3. Kubatshazwa abantu asebesenza izinto ngendlela engayisiyo ngoba omkhulu wabo engekho,
izinto zimane zonakale nje.
4. Kuxwayiswa abangamavila ukuthi babofunda ukuzibambela izinto hatshi ukuthanda ukulayela
ngoba abazukukuthola abakufunayo.
5. Kuyabe kuhlekwa ukuphambanisa komuntu entweni ayenzileyo phezulu kokuziqakisa akade
ekwenza.
6. Kukhunjuzwa abantu ukuthi kuqakathekile ukuthi konke abalakho bangalibali ukugcinela
lekusasa.
7. Kulimukiswa abantu ukuthi bangathathekiswa yibuhle bomuntu ngaphandle bengamazeli
ingaphakathi yakhe.
8. Kucetshiswa ukuthi abantu bangabodelela abancane ngoba balakho labo abakwenelisayo.
9. Kukhunjuzwa njalo kukhuthazwa ukuthi umuntu angakhohlwa lapha ancedakala khona.
10. Kulimukiswa abathanda ukuzekelisa kumbe ukunyeya ukuthi bakuxwaye lokhu.
11. Kuhlekwa oseyehlelwe zinhlupho azidingele zona ngemva kokuziphakamisa.
12. Kuxwayiswa umuntu ozonela imuli yakhe ukuthi angakhali ngomuntu.
13. Kukhalelwa umuntu olungileyo kodwa ezele abantwana abangamahlongandlebe.
14. Kucetshiswa abantu ngento eyenziwe ngomunye wabo ukuthi kufana lokuthi labo baphakathi.
15. Kuhlekwa umuntu ozifake enkathazweni yena eke waxwayiswa, akulamuntu ongamzwela
ngoba uzenzile.
4 Asisebenziseni uhlelo
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuchasisa impambosi yokwenziwa kanye lokwakhiwa kwayo
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Umbalisi kakhumbuze abafundi ngezimpambosi lezijobelelo zezenzo.
2. Kachasise impambosi yokwenziwa lezijobelelo zayo.
3. Kalobe imitsho emdulwini athi abafundi bayekwakha impambosi yokwenziwa emalungeni
ezenzo atshiyeneyo.
4. Kabachasiselwe ngokwakhiwa kwempambosi yokwenziwa ngokulwangisa.
5. Kabakhunjuzwe abafundi ngokulwangisa egwalweni lwesithathu kuxoxwe ngamabizo
ancitshisiweyo.
6. Kabaphe izibonelo anduba abafundi labo baphe ezabo.
7. Abafundi kabangene emaqenjini benze umsebenzi.
Impendulo
1. -2. Impambosi yokwenziwa lokwakhiwa kwayo
a) Gulwa – gul(a) + -wa > gulwa.
b) Dliwa – dl(a) + -iwa > dliwa.
c) Khutshwa – khub(a) + -wa > khutshwa. b>tsh
d) Zondwa – zond(a) + -wa > zondwa.
e) Thalazwa – thalaz(a) + -wa > thalazwa.
f) Khulwa – khul(a) + -wa > khulwa.
16
g) Phithizelwa – phithizel(a) + -wa > phithizelwa.
h) Eluswa – elus(a) + -wa > eluswa.
i) Tshiwo – tshi + -wo > tshiwo.
j) Tshontshwa – tshontsh(a) + -wa > tshontshwa.
k) Hlolwa – hlol(a) + -wa > hlolwa.
l) Bunjelwa – bumbel(a) + -wa > bunjelwa, mb>nj
m) Geziswa – gezis(a) + -wa > geziswa.
n) Osiwa – os(a) + -iwa > osiwa.
3. Abafundi kabancediswe ukuloba imitsho egcweleyo, basebenzise lempawu zenkulumo
ngemfanelo.
5 Indatshana yokuzimbumbela
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele ebenelise:
a) ukulandisa izingozi ezitshiyeneyo ezitholakala emisebenzini
Izincediso
• umabonakude, ugwalondaba
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi bazaxoxa beqamba izingozi ezitshiyeneyo emisebenzini.
2. Bazabukela umabonakude umbalisi axoxe labo ngengozi okukhulunywa ngazo.
3. Bazaphiwa ugwalondaba badingisise ngemihlobo etshiyeneyo yezingozi emisebenzini.
4. Bazaloba izindatshana zabo ngamunye.
6 Imikhuba lamasiko
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuchasisa izingozi eziphathelane lamazilo
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Kuzaba lengxoxo ngamazilo ayizolo.
2. Abafundi bazaveza ingozi ezazisehlela ababesehluleka ukuhlonipha amazilo.
3. Ngamaqembu bazawaqamba lawomazilo besekukhangelwa lengozi zawo.
Umsebenzi wangekhaya
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuyadingisisa ngengozi ezijwayelekileyo lokuthi zingenqatshelwa njani
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi bazakuyadingisisa olunye olwazi ngezingozi.
2. Bazabika abakutholileyo kusifundo esizayo.
17
Isahluko
5
Amalungelo lemilandu yabantwana
Injongo ezibanzi
Ekupheleni kwesahluko abafundi kumele benelise:
a) ukuqamba amalungelo abantwana bebalisa lokuphanjaniswa kwawo
b) ukubala inkondlo baphendule imibuzo
c) ukuchasisa imihlobo yezifenqo kanye lenjongo yazo elimini, baphendule lemibuzo yayo
d) ukuchaza ingcazelo yempambosi yokwenzana kanye lokwakhiwa kwayo
e) ukubhala indatshana yesaga
f) ukuchasisa isiko lokuzila kanye loncedo lwalo esintwini
1 Asixoxeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuchasisa amalungelo kanye lemilandu yabantwana
b) ukuveza indlela lawa malungelo lemilandu yabantwana ephanjaniswa ngayo
Izincediso
• ugwalondaba
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Kuzakuba lengxoxo ndawonye abafundi belandisa ngabakukhangelele njengamalungelo abo.
2. Umbalisi uzakhokhela abafundi, aqambe abafundi abambalwa.
3. Bazachasisa langendlela abawabona eqhutshwa ngawo banike lezizatho.
4. Bazaxoxa ngemithetho esekela amalungelo abantwana, batshengiswe imifanekiso
kugwalondaba awamalungelo aphanjanisiweyo.
5. Kuzaxoxwa langemilandu yabo abafundi njengabantwana, kugcizelelwa ukuthi amalungelo
abo ahambisana lemilandu
2 Asibaleni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuphendula imibuzo yendatshana yokuzwisisa ngawabo amazwi
b) ukuchasisa imilandu yabo kanye lamalungelo abo njengabantwana
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Umbalisi kakhethe abafundi bantshintshane ukubala indatshana ngemva kwengxoxo.
2. Isibaliwe abafundi bayilandise ngawabo amazwi ukuze umbalisi abone ukuthi bayayizwisisa
yini.
18
3. Abafundi baphiwe ithuba lokubuza amabala abangawazwisisiyo, bancediswe.
4. Ngamaqembu umbalisi kabaphe imibuzo bayiphendule.
5. Abethule impendulo zabo kuxoxiswane.
Impendulo
1. Amalungelo lemilandu yabantwana.
2. Yikuzalwa ngabazali abamenzela zonke izinto okugoqela ukudla lokufunda.
3. Luphahla lokuhlala, imfundo, ukuvikelwa, ukunikwa ukudla kanye lezigqoko.
4. Awagcwaliseki wonke ngoba amanye ayeqiwa ngabanye abazali abekela ukufundisa
abantwana.Abanye abazali bekela abantwana baphenduke abazali bona sebeyesebenzela
phandle kwelizwe.Abanye abantwana bayabhinywa basetshenziswe nzima.
5. Ozeleyo ulomlandu.
6. Ukulalela lokuhlonipha bonke abantu.
7. Abafundi bazakupha imibono yabo besekelwa zingcazelo zabo.
8. Inengi libahlukuluzile abantwana ngokubatshaya lokubabhinya.
9. Ingcazelo yezaga.
a) Ozeleyo akumelanga ahleke okwenziwa ngabanye abantwana ngoba kungehlela labakhe.
b) Umuntu oxwayiswa kokuphela uzaphetha esehlelwa yingozi.
c) Ukuba labantwana kutsho ukuba lomlandu wokubondla lokumelana lakho konke
okuphathelane labo.
10. Abafundi babhala izifinqo zabo belandela iziqondiso zokubhalwa kwesifinqo.
3 Asisebenziseni ulimi
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuqamba inkulumo eyisifenqo lomhlobo wesifenqo
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Umbalisi kakhumbuze abafundi ngezifenqo.
2. Kabaqambe imihlobo yezifenqo.
3. Kabanike izibonelo.
4. Umbalisi kabanike amagwaliba ngamaqembu baphendule imibuzo yezifenqo.
Impendulo
1.-2. Izifenqo lemihlobo yazo.
a) Langiletha kulumhlaba – ihaba.
b) Satshukela – isifananiso.
c) Sibebomvu – ihaba.
d) Sananane – isifananiso.
e) Yisalakutshelwa – isingathekiso.
3. Abafundi kababumbe imitsho eqondileyo njalo elenkulumo eyisifenqo.
19
4 Asisebenziseni uhlelo
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuchaza ingcazelo yempambosi yokwenzana kanye lokwakhiwa kwayo
Izincediso
• izenzo ezibhalwe emdulwini
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Umbalisi uzaloba izenzo emdulwini, aqambe abafundi bazakhe ngesijobelelo u -ana.
2. Kachasise ukuthi yimpambosi yokwenzana leyo.
3. Ahle abachasisele ukuthi iyini lokuthi zikhona izenzo ezisebenzisa u -ana kodwa zingayisiyo
impambosi yokwenzana.
4. Kaphinde abachasisele ukulandula kwayo.
5. Ngababili abafundi bazenza umsebenzi abazawuthola kugwalo lwabo.
6. Abethule imisebenzi yabo kuxoxwe ndawonye.
7. Ababuyele egwalweni lwabo bayihlolisise impambosi le ukuze bathole impendulo zabo.
Impendulo
1. Isebenza ukuveza ukwenzana. Abafundi kabanike izibonelo.
2. Abafundi bazabhala izenzo ezinhlanu ezingasimpambosi yokwenzana.
3. Abafundi bazakwakha impambosi yokwenzana ngokulandula.
4. a) Dlepha – dletshwa
b) Anga – angiwa
c) Bona – bonwa
d) Thoba – thotshwa
e) Thanda – thandwa
f) Gona – gonwa
5. a) Dleph(a) + wa – dletshwa (tsh)
b) Ang(a) + iwa – angiwa
c) Bon(a) + wa – bonwa
d) Thob(a) + wa – thotshwa (tsh)
e) Thand(a) + wa – thandwa
f) Gon(a) + wa – gonwa
5 Indatshana yokuzibumbela
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuloba indatshana egelezayo njalo egcwalisa isaga esikhethiweyo
b) ukusebenzisa kabanzi ulimi oluhlabusisa indatshana zabo
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Bayakhunjuzwa abafundi ngokulotshwa kwendatshana.
2. Bayachasiselwa ngesihloko sesaga.
3. Bayaqonqoselwa ngempawu zenkulumo.
20
4. Abafundi abaphiwe ithuba lokukhetha isihloko.
5. Umbalisi kabancedise ukulungiselela izindatshana zabo.
6. Abahlele izaga abazazisebenzisa ezindabeni zabo.
7. Akube lengxoxo yokuncedisa abalenhlupho.
8. Munye ngamunye kababhale indatshana zabo.
6 Imikhuba lamasiko
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuchasisa ukuqakatheka kwemilandu yabantwana izolo
b) ukuqamba imisebenzi yabafana lamankazana ababeyifundiswa
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Umbalisi kadinge abakwaziyo abafundi ngemilandu yabantwana.
2. Kabachazele ngokugcweleyo ukuthi yiwaphi lamalungelo abo lokuthi kungani eqakathekile.
3. Kabaxoxe ngomsebenzi osegwalweni lwabo.
Umsebenzi wangekhaya
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuyadingisisa olunye ulwazi ngamalungelo lemilandu yabasakhulayo
b) ukuyabhala imitsho elezifenqo
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi kabayedingisisa ngomsebenzi emakhaya.
2. Bazabikela iviyo abakutholileyo kusifundo esilandelayo.
21
Isahluko
6
Ezemvelo
Injongo ezibanzi
Ekupheleni kwesahluko abafundi kumele benelise:
a) ukuchaza imvelo lokutshabalaliswa kwayo
b) ukubala incwadi baphendule imibuzo
c) ukuchasisa izenzukuthi kanye lokuzisebenzisa
d) ukuchaza impambosi yokwenzisa, ukwakhiwa kanye lokusetshenziswa kwayo
e) ukubhala inkondlo
f) ukuchaza amasiko okuzila athintana lemvelo
1 Asixoxeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuxoxa bechaza ngemvelo kanye lokutshabalaliswa kwayo
Izincediso
• umabonakude
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Ngamaqembu abafundi bazaxoxa ngemvelo.
2. Bazaveza behlela lezinto ezitshabalalisa imvelo.
3. Bazachasisa lokungenziwa ukuthi imvelo iphathwe kahle.
4. Kumabonakude bazatshengiswa imvelo lokuyiphazamisayo.
2 Asibaleni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuphendula imibuzo ngawabo amazwi
b) ukuchasisa amabala ngendlela asetshenziswe ngayo endabeni
c) ukufinqa indatshana belandisa ngokuphanjaniswa kwemvelo
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi banikana amathuba okubala incwadi.
2. Bazaxoxa beliviyo belandisa ngawabo amazwi okumunyethwe yincwadi.
3. Umbalisi uzabavumela bethule impendulo zabo.
4. Munye ngamunye bazabhala umsebenzi kungwalo zabo.
22
Impendulo
1. Indalo kaNkulunkulu yonke ebalisa izinyamazana, izihlahla, utshani, inhlabathi, amadwala,
umkhathi.
2. Yindlela imvelo ephanjaniswa ngayo okubangela ukutshabalala kwayo.
3. Ngothi, “Uhulumende ufisa ukuthwalela ubhulo bonke abantu abaphambanisa imvelo kaM-
velinqangi.”
4. Uthi yikutsheketsha, imililo lentuthu.
5. Yikukhwabitha inotho kwabantu, ukutshisa iganga kungelasizatho lokugebha amagodigodi.
6. Ukubotshwa kwabantu abagebha amatshe aligugu ngokungekho emthethweni lokuhlelwa
kwezinqumo ezokugcina imvelo nguhulumende.
7. Impendulo zabafundi zinga ngezimbili zalezi:
Yikugugudeka komhlabathi, imikhuhlane ebangelwe yikungcoliswa komkhathi yintuthu,
ukufa kwabantu lezinyamazana ngokutshiswa kweganga.
8. Ukuchaza amabala.
a) uThixo onguye umnikazi wemvelo
b) umlandu
c) ngokuhamba phansi
d) ukumba amatshe aligugu ngokungahleleki
e) ukugcina lokunanzelela
9. Abafundi babhala izifinqo zabo belandela iziqondiso zokubhalwa kwesifinqo.
3 Asisebenziseni ulimi
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukugcwalisa imitsho ngezenzukuthi eziqondileyo
Izincediso
• amagwaliba abhalwe izenzukuthi
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Umbalisi kalobe imitsho emdulwini engelazenzukuthi aphinde alobe elezenzukuthi.
2. Bayabuzwa umehluko okhona phakathi kwemitsho.
3. Bangaphendula, ababuze ezabo izibonelo zemitsho elezenzukuthi.
4. Kanqonqosele umbalisi ukuthi ziyini izenzukuthi.
5. Abafundi abangeniswe emaqenjini kabaxoxe ngezenzukuthi ezikumagwaliba.
6. Munye ngamunye kabakhethe izenzukuthi ezisendabeni abayibalileyo.
Impendulo
1. Izenzukuthi
a) Zwi
b) Ncwebiyane
c) Xhaka
d) Khaca
e) Jikelele
f) Du
23
g) Phazi phazi
h) Tshu
i) Tshoko
j) Phu
k) Nta
l) Thwitshi
2. Abafundi kababumbe eyabo imitsho ebhalwe ngokuqondileyo.
4 Asisebenziseni uhlelo
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuchasisa impambosi yokwenzisa, ukwakhiwa kanye lokusetshenziswa kwayo
Izincediso
• amagwaliba alezenzo ezitshiyeneyo
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Umbalisi uzakhumbuza abafundi ngempambosi ezedluleyo.
2. Abafundi bazaguqulela izenzo ezikumagwaliba kumpambosi ezedluleyo.
3. Umbalisi kethule impambosi yokwenzisa egxile engcazelweni yayo, isijobelelo sayo
esinguisa kanye lokusetshenziswa kwayo.
4. Abaphiwe ithuba lokupha izibonelo abafundi eziyimitsho njalo ziqukethe impambosi
yokwenzisa.
5. Umbalisi kavezele abafundi ngezinye izenzo ezisebenzisa u -sa lo -za abuze izibonelo ezivela
ebafundini ngezenzo lezo.
6. Umbalisi kabaphe umsebenzi wokuloba engwalweni zabo.
7. Abafundi abakhethe lezo zenzo babumbe izimpambosi.
8. Njengoba befundisiwe ngokwakhiwa kwempambosi abafundi kabakhethe ezintathu bazakhe.
9. Umbalisi kabancedise ngokunanzelela isijobelelo u -isa ngemva kokususa unkamisa
wokucina.
24
c) Ncwebisa
d) Limukisa
e) Tshisisa
f) Gebhisa
g) Gezisa
h) Ncedisa
i) Sebenzisa
j) Nabisa
2. Ukwakhiwa
a) Lobisa – loba + isa
b) Thwalisa – thwala + isa
c) Ncwebisa – ncweba + isa
d) Limukisa – limuka + isa
e) Tshisisa – tshisa + isa
f) Gebhisa – gebha + isa
g) Gezisa – geza + isa
h) Ncedisa – nceda + isa
i) Sebenzisa – Sebenza + isa
j) Nabisa – naba + isa
5 Indatshana yokuzibumbela
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuloba inkondlo ngempawu zayo
Izincediso
• ugwalo olulenkondlo ezitshiyeneyo
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Umbalisi uchasisela abafundi ngesifundo senkondlo.
2. Kubalwa ugwalo olulenkondlo bendawonye, abafundi babuzwe ngezimpawu zenkondlo ezit-
shiyeneyo.
3. Umbalisi uvezela abafundi ngezinkondlo ezitshiyeneyo, njalo abafundi bakhuthazwa ukuba
bakhwabithe ukuba zimbongi.
4. Babhala umsebenzi ngamunye.
6 Imikhuba lamasiko
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuchasisa amazilo athintana lemvelo
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi babuzwa ngamazilo abawaziyo.
2. Umbalisi kethule amazilo esifundo lesi abachasisele bazwisise.
25
3. Abafundi abangezelele ngamanye amazilo abawaziyo ephathelene kumbe athintana lemvelo.
4. Abaphiwe umsebenzi ngamaqembu osegwalweni lwabo, bethule impendulo zabo kuxoxwe
ndawonye.
Umsebenzi wangekhaya
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuyadingisisa ngezizatho zokutshabalala kwemvelo
b) ukubumba impambosi yokwenzisa lemitsho ngamabala abawaphiweyo
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Umbalisi kaphe abafundi umsebenzi wangekhaya bayechwayisisa.
2. Abafundi bazabikela iviyo impendulo zabo kusifundo esizayo.
Asiphindeleni emuva
1. Imihlobo yezifenqo
a) wazibulala – ihaba.
b) Njengosane – isifaniso.
c) Umangoye selilala eziko – ihaba.
d) Owayezithwele – inhlonipho.
e) Ingasindlala nje ayelayo – isiqathaniso.
f) AbakoNja – ukwenzasamuntu.
2. Ga
3. Mothu/nku
4. Lothu
5. Ji
6. Bhode
7. Vutshulala
8. Cwi
9. Hlasi
10. Nki
11. Phazi
12. 17. Bayazondana – ba + ya + zond(a) + ana> bayazondana
13. Ukuphathisana – uku + phathis(a) + ana> ukuphathisana
14. Bakhangelana – ba + khangel(a) + ana> bakhangelana
15. Ukuncedisana – uku + ncedis(a) + ana> ukuncedisana
16. Bayathandana – ba + ya + thand(a) + ana> bayathandana
26
Isahluko
7
Indlela zokuhanjiswa kwemibiko lamuhla
Injongo ezibanzi
Ekupheleni kwesahluko abafundi kumele benelise:
a) ukuchasisa ukuthi indlela zokuhanjiswa kwemibiko lamuhla ziphathisa njani umhlaba kanye
lokuthi ziwubhidliza njani
b) ukubala indaba baphendule imibuzo
c) ukuchasisa lokwakha imitsho ngezitsho
d) ukubumba impambosi yokwenzisisa
e) ukubhala indaba
f) ukuchasisa indlela zokuhanjiswa kwemibiko izolo
1 Asixoxeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuveza ngokuza kwendlela zokuhanjiswa kwemibiko lamuhla ukuthi zibe luncedo bani njalo
zimbi ngani
Izincediso
• amakhompiyutha, omakhalekhukhwini, umabonakude, umsakazo
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Umbalisi kadinge ulwazi lwabafundi ngendlela zokuhanjiswa kwemibiko lamuhla.
2. Kalobe phansi abakwethulayo.
3. Kababuze lezikhali ezisetshenziswa ukuhambisa imibiko.
4. Kabavezele omakhalekhukhwini, amakhompiyutha lakho konke okuphathelane lokuhanjiswa
kwemibiko.
5. Kakube lengxoxo ngokusebenza kwazo izikhali ebantwini bemihlobo, izindimi lezindawo
ezitshiyeneyo.
6. Abafundi kabangene emaqenjini bahlele ububi lobuhle bendlela zokuhanjiswa kwembiko
ebantwini bemihlobo etshiyeneyo.
2 Asibaleni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuphendula kabanzi imibuzo ngolwazi lwendlela zokuhanjiswa kwemibiko lamuhla
b) ukuchasisa amabala ngendlela asetshenziswe ngayo endabeni
27
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Ngolwazi lwesifundo sengxoxo umbalisi kakhokhele abafundi ngokukhetha abathathu
abazabala indatshana.
2. Isibaliwe kakuxoxwe ngokutsha osekutholakale endabeni mayelana lendlela zokuhanjiswa
kwemibiko lamuhla.
3. Umbalisi kabanike abafundi ithuba lokubuza abangakuzwisisiyo ngendlela zokuhanjiswa
kwemibiko lamuhla.
4. Abafundi kabaphiwe ithuba lokuphendula imibuzo yendatshana ekugwalo lwabo.
Impendulo
1. Yibulembu, ubusogwalo lomabonakude.
2. Abantu sebenelisa ukubambana besabelana ulwazi lwemikhuba lamasiko atshiyeneyo.
3. Uthi umhlaba uphenduke wabamncane ngoba abantu sebefinyelelana lula ngobulembu,
omakhalekhukhwini lazo zonke izindlela eze layo.
4. Imfundo ihle yasondela eduze labanengi lokhu abantu sebechwayisisa ngobulembu obunothe
ngezolwazi.
5. Ngabantu abavela emazweni akhatshana, abantu bemihlobo lezindimi ezitshiyeneyo.
6. Yimikhuba lamasiko atshiyeneyo asuke axutshaniswa, abanye badonswa ngabalomnotho
ongcono bakhohlwa awabo amasiko.
7. Abantu kabasale behlonipha imikhuba lamasiko abanye abantu lanxa bona belomnotho
olamandla. Ulimi lalo aluhlonitshwe olwemihlobo etshiyeneyo abanikazi lungabatshabalaleli.
Inotho kayabelwane ngokufananayo.
8. Ukwabelana ulwazi, ukuthengiselana, ubudlelwano lobulula bokufinyelelana loba ngaphi.
9. Ukuchaza amabala.
a) omkhulu endaweni loba emsebenzini
b) ucacisa ukuza kwendlela zokuhanjiswa kwemibiko
c) sekubanjenwe kwabakunye
d) ububanzi bendlela yokuhambisa imibiko lamuhla/ukugcwala kolwazi lokuhanjiswa
kwemibiko
10. Abafundi babhala izifinqo zabo belandela iziqondiso zokubhalwa kwesifinqo.
3 Asisebenziseni ulimi
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubumba imitsho epheleleyo besebenzisa izitsho ezisegwalweni lwabo
Izincediso
• amagwaliba abhalwe izitsho
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Umbalisi kadinge ulwazi mandulo ebafundini ngolimi lwezitsho.
2. Kabachasisele agcwalise ukuthi zimqoka kanganani izitsho njengokuchasisiweyo egwalweni
lwabo.
3. Kadinge izibonelo ezivela ebafundini ezezitsho.
4. Kabanike ithuba bazichasise babumbe lemitsho ngemva kokuziloba emdulwini.
28
5. Kaqondise amaphutha abo abuye azame ukubakhela eyakhe imitsho ngezakhe izitsho.
6. Abafundi abafakwe emaqenjini babumbe imitsho ngezitsho ezikumagwaliba.
7. Abethule imitsho abayibumbileyo ndawonye.
8. Abafundi kababhale umsebenzi munye ngamunye.
Impendulo
1. Kwanda.
2. Ukubambana besenziwa yikuhanjiswa kwemibiko.
3. Wabamncinyane.
4. Ukukhulumisana.
5. Abantwana abasele bodwa abazali behambe emazweni ukuyadinga imali.
6. Ukutshabalala kwempilo yezolo.
Abafundi kababhale imitsho yabo ephawulwe kuhle njalo ingakilizi.
4 Asisebenziseni uhlelo
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuchasisa impambosi yokwenzisisa lokuthi yakhiwa njani
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Umbalisi kabuze abafundi ngempambosi asebezifundile.
2. Kalobe izibonelo emdulwini ezempambosi yokwenzisisa abesebuza abafundi ngezijobelelo
zazo.
3. Kabachazele ke ingcazelo lomsebenzi wempambosi yokwenzisisa.
4. Kanike abafundi ithuba labo baphe ezabo izibonelo.
5. Kalobe izenzo emdulwini abafundi babumbe impambosi yokwenzisisa.
6. Akuxoxwe ngokwakhiwa kwayo umbalisi agcizelele ngezijobelelo ngemva kokususwa
kukankamisa wokucina.
Impendulo
a) Lalisisa
b) Vulisisa
c) Elukisisa
d) Khungisisa
e) Lungisisa
f) Balisisa
g) Thengisisa
h) Hambisisa
i) Bondisisa
j) Gezisisa
5 Indatshana yokuzibumbela
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuloba indatshana bechasisa indawo ethile ngamabala achasisayo njalo lolimi oluqondileyo
29
Izincediso
• igwaliba elilomfanekiso
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Umbalisi kavezele abafundi igwaliba elilomfanekiso wendawo ethile.
2. Kababuze ngabakubonayo abafundi.
3. Ekuchasiseni kwabo kabalobe amagama achasisayo emdulwini.
4. Kethule njalo ebakhumbuza ngendaba echazayo.
5. Kabakhuthaze ngobuciko bokukhetha amabala abumba umfanekiso wento echasiswayo.
6. Kakuxoxwe ngezindawo zokuzithokozisa ezaziwayo zihlelwe emdulwini.
7. Abafundi abalobe indatshana munye ngamunye.
6 Imikhuba lamasiko
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuchasisa indlela zokuhanjiswa kwemibiko izolo
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi kabangene emaqenjini baxoxe ngokuhanjiswa kwemibiko izolo bahlele lezingozi
ezazikulezo zindlela.
2. Bazabikela iviyo abaxoxe ngakho emaqenjini.
3. Bazaxoxisana beliviyo ngokwethulwa ngamaqembu.
Umsebenzi wangekhaya
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuyadingisisa ulwazi olubanzi ngokuhanjiswa kwemibiko
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi kabayedingisisa ulwazi olubanzi ngokuhanjiswa kwemibiko.
2. Abafundi bazakwethulela abanye abakuthole emakhaya baxoxe ngakho.
30
Isahluko
8
Ukuzisebenza
Injongo ezibanzi
Ekupheleni kwesahluko abafundi kumele benelise:
a) ukuchasisa indlela zokuzisebenza ezitshiyeneyo lenhlupho ezikhona
b) ukubala indingilizi baphendule imibuzo
c) ukuveza amabala aphikisanayo
d) ukuchasisa impambosi yokwenzela kukhangelwa ukwakhiwa lokusetshenziswa kwayo
e) ukwethula ukuzisebenza ngemva kokuvakatsha
f) ukuchaza ukuzisebenza kwayizolo
1 Asixoxeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubalisa ukuthi kuyini ukuzisebenza lenhlupho okuhlanganwa lazo
b) ukuhlola ukuzisebenza kungakabi lozibuse kuze kube lozibuse
Izincediso
• indawo yokuvakatshela okulabantu abazisebenzayo
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Umbalisi kalungise uhambo lwabafundi bayevakatshela izindawo ezitshiyeneyo lapha abantu
abazisebenza khona.
2. Abafundi baphiwe amathuba babuze bazwisise okwenzakalayo.
3. Abafundi abehlukaniswe ngamaqembu bayekwenza awabo amacebo ngokuzisebenza.
2 Asibaleni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubalisa okusemdwebeni ngokuzisebenza izolo kungakabi lozibuse, langesikhathi sikazibuse
b) ukulandisa ubuhle lobubi bokuzisebenza
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Kuyabalwa indatshana ndawonye bahluze lomdwebo njengoba sekuxoxiwe esifundweni
sokuqala.
2. Kuqathaniswa imidwebo yomibili.
3. Abafundi baphendula imibuzo ngamaqembu umbalisi abhode ebancedisa.
4. Abethule impendulo zabo kuxoxiswane ngokuvuma kwesikhathi.
31
Impendulo
1. Kungakabi lozibuse yikho lapho abantu ababeqhatshwa kakhulu, kukanti ngemva kukazibuse
baqalisa ukuzisebenza abantu.
2. Abantu bakhuthazwa ngokuzisebenza, bakhuthazwa ngokuzimela belima, befuya lokhu
lamaphulazi lezindawo zokuhlala baphiwa.
3. Kuvulwe izikolo okuqeqetshisa abantu ngezokuzisebenza hatshi ukumelela ukuqhatshwa.
Lezikolo izifundo zihlolisiswe kutsha zalungisiswa ukuthi abafundi bafundele ukuqeda
babengabaqhatshi labo hatshi ukuqhatshwa. Kukhethwe iziphathamandla zokukhangela
ngezinhlelo zokuzisebenza, abantu labo babalelungelo lokusungula indlela zokuziphilisa.
4. Abantu abansundu labo inengi selingomaziqhatsha kukanti izolo yibo ababeqhatshiwe njalo
bephiwa imali engayingaphi. Ngalokho abansundu labo sebezithuthukisile.
5. Abafundi abaveze imibono yabo. Eminye ingagoqela ukuthi ukuzisebenza kuncedisa
lokuthuthukisa umnotho welizwe njalo kufundisa abantu ukuzimela.
6. Ukulima, ukufuya kanye lokuthenga lokuthengiselana. Lapho kuzuzakala umnotho lentuthuko
abansundu bathola inzuzo ephindwe kanengi kulokuqatshwa.
7. Abelungu yibo ababephethe ngezomnotho, izinhlelo zabo zazikhangela eceleni labelungu
kuphela, umuntu omnyama babengamnanzeleli.
8. Izikolo ezemfundo ephuzulu zabazinengi ngemwa kukazibuse, wonke umuntu wathola
ilungelo lokufunda afike lapha athanda khona. Ukuqhatshwa kwabo lakho kwengezelelwa.
9. Abafundi kababhale isifinqo bebalisa ngenhlelo zikahulumende ezigcizelela ngokuzisebenza.
3 Asisebenziseni ulimi
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuqamba amabala aphikisana labawaphiweyo
Izincediso
• amagwaliba alamabala
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Umbalisi kaxoxe labafundi ngamabala aloluhlobo aqale abaphe izibonelo.
2. Abangene emaqenjini abafundi baphe amabala aphikisana lamabala asemagwalibeni.
3. Kababikele iviyo impendulo zabo.
Impendulo
1. Lala
2. Uzibuse
3. Phandle
4. Amhlophe
5. Ukwehlisa
6. Amalutshwana
7. Abopha
8. Ukweyama
9. Phezulu
32
4 Asisebenziseni uhlelo
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuchasisa impambosi yokwenzela baphe lezibonelo
b) ukuchasisa ukusetshenziswa kwayo
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Umbalisi kaxoxe labafundi ngempambosi yokwenzela abasanda kuyifunda.
2. Kabavezele ke impambosi yokwenzela.
3. Kalobe izenzo emdulwini abafundi bayebumba impambosi yokwenzela.
4. Kachasise umbalisi ngokusetshenziswa kwayo kunikwe lezibonelo.
5. Ngababili abafundi kabalobe umsebenzi osegwalweni lwabo.
Impendulo
1. Impambosi zokwenzela
a) Dlulela
b) Buyela
c) Bhadalela
d) Bhodela
e) Tshayela
f) Tshebela
g) Khalela
h) Guqela
i) Gobela
j) Gigela
2. Abafundi abakhe imitsho egcweleyo ngalezi impambosi ngemva kokwakha izibonelo
belombalisi.
5 Indatshana yokuzibumbela
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuloba abakuthole ekuvakatsheleni izindawo zokuzisebenza
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abehlukaniswe ngamaqembu.
2. Abafundi abathathe uhambo ekuvakatsheni balobe imicijo yabo.
3. Abafundi abenze icebo lezindatshana zabo emaphetshaneni.
4. Kazibalwe endlini yokufundela kuncediswe abalohlupho.
6 Imikhuba lamasiko
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuchasisa ngokuzisebenza izolo
33
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Akuxoxwe ngokuzisebenza esintwini sezolo.
2. Abaphiwe ithuba lokuqamba imisebenzi etshiyeneyo yezolo abafundi
3. Ngamaqembu abaxoxe ngezinhlupho eziphathelane lokuzisebenza izolo.
Umsebenzi wangekhaya
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuyadingisisa ngohlelo lokuzisebenza
b) ukuyacabanga amacebo okuzisebenza
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi kabayedingisisa emakhaya ngendlela zokuzisebenza.
2. Emaqenjini bazacabanga indlela zokuzisebenza babuye bazethulele iviyo.
34
Isahluko
9
Ulwazi ngezenotho
Injongo ezibanzi
a) Ekupheleni kwesahluko abafundi kumele benelise:
b) ukuxoxa ngokulondoloza ezenotho kanye lokuzalisa inzuzo
c) ukubala ingxoxo baphendule imibuzo
d) ukusebenzisa izitsho lezaga emitshweni
e) ukubumba impambosi yokwenzeka ngezenzo
f) ukubhala incwadi yobungane ngezimpawu zayo
h) ukuxoxa ngenotho yayizolo lokuthi yayitholakala njani
1 Asixoxeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukulandela izindlela ezitshiyeneyo zolwazi lwezenotho
b) ukuxoxa benanzelela izinhlupho okuhlanganwa lazo ekuzalisweni kwemali
Izincediso
• isikhulumi esilolwazi olujulileyo ngezenotho
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi baxoxa lesikhulumi abasidingelweyo esilolwazi ngezomnotho kanye lokuzaliswa
kwezimali.
2. Abafundi baphiwa amathuba okubuza abangakuzwisisiyo.
3. Owemzini angahle abalandisele langenhlupho ezihlangana lenhlelo zokuzaliswa kwemali.
2 Asibaleni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubala ingxoxo baphendule imibuzo
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Umbalisi angabiza abafundi abathathu phambili babale ingxoxo.
2. Ababili babe ngabalingiswa, oyedwa engumlandisi.
3. Sebebalile umbalisi angabuza okuzwiwe ngabafundi ngengxoxo.
4. Abaphiwe ithuba lokuxoxa kanye lokubuza imibuzo ngabangakuzwisisiyo engxoxweni.
5. Ngamaqembu abaphendule imibuzo.
Impendulo
35
1. Ngendlela zokuzaliswa kwemali.
2. Yikuhambisa imali yakho endaweni ethile engaba yisiphala semali kumbe ezinye izindawo
ezilungiselelwe khonokho okwesikhatshana. Leyo mali ngenyanga iba lenzuzo ethile.
3. Omunye uxwayisa omunye ngendlela yemali ebhoda ebantwini bezenzela, kukanti omunye
ubona kungcono ukuthi ihanjiswe esiphaleni semali loba ezindaweni ezivele zisebenza
khonokhu.
4. Abavumelani, omunye uthi kungcono ukuthatha indlela ebhoda ebantwini loba ilezingozi
kodwa ingephangisayo njalo ukholwa ukuthi iziphala zemali azizalisi ngalezi insuku.
5. Abafundi bazanika imibono yabo bezisekela.
6. Umnotho welizwe ngalezi insuku awumanga kuhle. Banengi abantu asebesenza angani
bayancedisa bona befisa ukuqila abantu babathathele imali zabo.
7. Ukuchaza amabala.
a) yiziginqo
b) amaqili athathela abantu imali zabo
c) lapha okugcinwa khona imali ngokusemthethweni
d) yikuzala kwemali oyigcinise esiphaleni semali
e) kabazalise imali bahlale kuhle
f) ukuzinikela umele abantu
g) enyukubalisa ubuso ezonda
h) ngizwakele
i) ukuhamba ngenqola zomlilo ezinhle
8. Abafundi babhala izifinqo zabo belandela iziqondiso zokubhalwa kwesifinqo.
3 Asisebenziseni ulimi
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukukhetha izaga lezitsho ezisetshenziswe endabeni
Izincediso
• amagwaliba abhalwe izaga lemitsho
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Umbalisi kaxoxe labafundi ngezaga lezitsho.
2. Abafundi abaphe izibonelo zezaga lezitsho.
3. Ngamaqembu abasebenzise izaga ezikumagwaliba emitshweni.
4. Abafundi abakhe imitsho epheleleyo leqondileyo ngezaga lezitsho.
Impendulo
Abafundi kabakhe imitsho ephawulwe kuhle besebenzisa izaga.
4 Asisebenziseni uhlelo
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubumba impambosi yokwenzeka
Ukuqhutshwa kwesifundo
36
1. Umbalisi kabuze abafundi ngempambosi yokwenzeka.
2. Kalobe izibonelo emdulwini ezempambosi leyi abesebuza abafundi ngezijobelelo zazo.
3. Kabachazele ke ingcazelo lomsebenzi wempambosi yokwenzeka.
4. Kanike abafundi ithuba labo baphe ezabo izibonelo.
5. Kalobe izenzo emdulwini abafundi babumbe lezimpambosi.
6. Akuxoxwe ngokwakhiwa kwazo umbalisi agcizelele ngezijobelelo ngemva kokususwa
kukankamisa wokucina, baboniswe njalo esinye isijobelelo sempambosi yokwenzeka.
Impendulo
1. Impambosi yokwenzeka
a) tholeka/tholakala
b) buseka
c) hlinzeka
d) zondeka
e) phambukeka
2. Umbalisi ahle asiphethe isifundo sempambosi langokuvezela abafundi ukwakhiwa phezulu
kwezinye impambosi kanye lokulandula.
5 Indatshana yokuzibumbela
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuloba incwadi yobungane ngezimpawu zayo
Izincediso
• isibonelo sencwadi yobungane
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Umbalisi kadinge ulwazi lwabafundi ngeminye imihlobo yendatshana.
2. Kachazele abafundi ngencwadi.
3. Kabatshengise isibonelo sencwadi yobungane baxoxe ngempawu zayo.
4. Kanike abafundi umsebenzi wencwadi yobungane babhale ngamunye.
6 Imikhuba lamasiko
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuchaza ngomnotho wezolo
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Akuxoxwe ngezomnotho kudala.
2. Abafundi abaveze abakwaziyo ngomnotho langenzuzo izolo.
3. Abafundi abaqambe indlela inotho ebitholakala ngayo izolo.
4. Abafundi kabaphiwe umsebenzi osegwalweni lwabo ngamaqembu.
Umsebenzi wangekhaya
37
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuchasisa izaga
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi kabayechaza izaga bazisebenzise emitshweni.
2. Bazakwethulela iviyo impendulo zabo.
Impendulo
1. Umuntu kumele ahloniphe wonke umuntu kungakhathalekile ukuthi ngonjani.
2. Uhlakaniphe kakhulu, kazehlisanga.
3. Ungungqeqe kakwazi ukuhlonipha.
4. Umntwana ulaywa esasemncane.
5. Abafundi kabaveze izaga ezinjengalezi emitshweni yabo:
a) Umendo kawuthunyelwa gundwane kumbe awutshayelwa mathambo.
b) Zalabantu ziyebantwini.
c) Akukho ntombi yagana inyamazana.
d) Indoda libhetshu lomziki.
e) Induku kayakhi umuzi.
Asiphindeleni emuva
1. Ikhotha eyikhothayo.
2. Indoda libhetshu lomziki.
3. Ithendele elihle ngelikhala ligijima.
4. Umthwentwe uhlaba usamila.
5. Sobohla Manyosi.
6. UTshaka usekhaya.
7. Idlozi liyaphekelwa/Akudlozi lingayikwabo.
8. Isisu somhambi kasinganani singangophonjwana lwembuzi.
9. Udwayi udobhe ingqongqo/ udwayi ufa lensiba zakhe.
10. Indwangu zihlekana iziphongo.
11. Yehla
12. Hlala
13. Hamba
14. Phendula
15. Vala
16. Qhaqha
17. Lala
18. Khangela
19. Khulula
20. Dana
21. Ubaba wathengela ukhulu izicathulo.
22. Abafana babambisisa impahla zabo.
23. Qedisisa ukuthanyela uhambe esikolo.
24. Umkhwenyana usengela uninazala uchago.
25. Thumela abantwana komakhelwane.
38
26. Ubathole bedobhela abadala uxakuxaku.
27. Hlolisisa indatshana le ungakalobi.
28. Bahambe bedingisisa abantwana abalahlekileyo.
29. UMelusi wathathela umntwana imali yakhe.
30. Abafundisi bayekhulekela ugogo ogulayo.
Ukwakhiwa kwazo
1. Watheng(a) + ela > wathengela
2. Babambis(a) + isa > babambisisa
3. Qedis(a) + isa > qedisisa
4. Useng(a) + ela > usengela
5. Thum(a) + ela > thumela
6. Bedobh(a) + ela > bedobhela
7. Hlol(a) + isisa> hlolisisa
8. Beding(a) + isisa > bedingisisa
9. Wathath(a) + ela > wathathela
10. Bayekhulek(a) + ela > bayekhulekela
39
Isahluko
10
Ezempilakahle
Injongo ezibanzi
Ekupheleni kwesahluko abafundi kumele benelise:
a) ukuxoxa ngokuqakatheka kwegazi
b) ukuhluza umdwebo lokuphendula imibuzo
c) ukuqondisa izinkulumo ezikilizayo
d) ukuchasisa ngokwakhiwa kwesenzo encezwini ezigoqela ibizo, izichasiso, izenzukuthi
lezibabazo
e) ukuloba incwadi yomsebenzi ngempawu zayo
f) ukulandisa ngezempilakahle izolo
1 Asixoxeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuveza okugoqelwa ngezempilakahle kanye lokuqakatheka kwegazi empilweni zabantu
Izincediso
• isikhulumi esivela kwabezempilakahle
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Umbalisi anxusele abafundi abezempilakahle labakhangela ngezegazi bazexoxa bebonisa
abafundi ngokunanzelela izimpilo zabo, kanye lomkhuhlane wegazi, ukuphela lokupha igazi.
2. Abafundi baphiwe ithuba babuze imibuzo.
2 Asibaleni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuhluza umdwebo baphendule lemibuzo yayo
Izincediso
• amagwaliba afanekise ezempilakahle
• ukudla okufanele imizimba
• ukunikwa kwegazi
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi bazacubungula umdwebo baphendule imibuzo ephathelane lawo.
2. Abafundi ngamaqembu abo bazaxoxa bekhangele izincediso batsho okwenzakala
emifanekisweni.
3. Munye ngamunye kabaphendule imibuzo esegwalweni lwabo.
40
Impendulo
1. Yilo elihambisa ukudla ezithweni zonke zomzimba, lithwala amasotsha omzimba ayiwo wona
avikela imikhuhlane njalo liletha umoya ezithweni zomzimba eziyizo zona eziyenza umzimba
usebenze kuhle.
2. Abawelwe zingozi bancediswa ngokufakwa igazi ukuze bathole impilo, umzimba ophilileyo
uphiliswa yikugijima kwegazi emithanjeni yonke. Ukucabanga lokwenelisa ukwenza konke
kubangelwa yikuhamba kwegazi engqondweni lezinye indawo zomzimba. Igazi lihambisa
umoya ofuneka emzimbeni njalo likhiphe lowo moya ongafunekiyo emaphatshini lezinye
zonke izitho zomzimba.
3. Ngokuqhubeka kunkankaswa ezikolo ukuthi litholakale ebafundini lasemakolitshini.
Ohulumende kumele njalo badinge imitshana ecacileyo ukuze isetshenziswe ukuhlola igazi
kanye lokugcina kuhle lihlanzekile igazi. Ukulandela iziqondiso ezicacileyo ekuphiweni
kwegazi kukhangelwa abaleminyaka evumayo njalo leziphala zegazi kumele zinanzelelwe
ukuthi zihlala zanele.
4. Zingozi zemigwaqo, ukubeletha kwabomama kubangela ukutshabalala kwegazi kanye
lokuhlinzwa kwabantu. Abanye njalo balomkhuhlane wokuphela kwegazi.
5. Ngokuqhutshekwa kunikwa igazi ezigabeni zonke zelizwe, kuqhutshwa ngabeNational Blood
Service Zimbabwe (NBSZ). Kukhankaswa njalo kukhuthazwa ukuthi ukuphiwa kwegazi
kunabele lemfundweni ephezulu lamanye amakolitshi. Ukuhlanzwa lokugcineka kuhle
kwegazi elitholakalayo.
6. Yikuthengwa lokukhangela kuhlolisiswa imitshina esetshenziswa ukuhlolwa kwegazi kanye
lokulisebenzisa ngonanzelelo igazi elikhona.
7. Yikufundisa uzulu ukuthi aphile impilo ehlelekileyo njalo badle ukudla okwakha umzimba njalo
okuhlambulula igazi, ngalokho kubalula ukuthi baphe igazi elinengi njalo elihlambulukileyo.
8. Imikhuhlane enjengokuphela igazi, ukopha kwabomama bebeletha kanye lokuhlinzwa
kwabantu ezibhedlela.
9. Abafundi abalethe imicijo etshengisa ukuqakatheka kwegazi ngezindlela ezitshiyeneyo.
3 Asisebenziseni ulimi
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuqondisa inkulumo ekilizayo
Izincediso
• amagwaliba abhalwe amabala akilizayo
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Umbalisi uzaxoxa labafundi ngokuqakatheka kolimi lwesiNdebele.
2. Kaxoxe labo ebatshengisa amabala akilizayo abhalwe emagwalibeni.
3. Umbalisi kaphe izibonelo zamabala akilizayo athi abafundi bawaqondise.
4. Abafundi abaphe labo izibonelo ezikilizayo babuye baziqondise.
Impendulo
1. Umnewethu ulele kogogo.
41
2. Abafundi abenza izinto ezingaqondanga bayajeziswa.
3. Umnawakhe uthanda ukudedesa.
4. Ungoni indatshana le.
5. Umama utshaye umfana wakhala.
6. Umnewethu uza lomkakhe kusasa.
7. Buyisela impahla zabanikazi.
8. Okhulu bafuna ukwakha eManxeleni.
9. Abafana bapheka amangqina embuzi.
10. Angafika sizakudla laye.
11. Uthe uyakhala bathi kavale umlonyana wakhe.
12. Ubehambe esibhedlela ngoba egula.
13. Bathe bayamtshaya uyise wathi kabamekele.
14. Gijima uze lapha.
15. Angenelisi ukupheka isijeza.
4 Asisebenziseni uhlelo
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuchasisa ngokwakhiwa kwezenzo kwezinye incezu zenkulumo
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Umbalisi kalobe izenzo emdulwini akhumbuze abafundi ngemihlobo yazo.
2. Kabachasisele ke ngokwakhiwa kwezenzo kwezinye incezu zenkulumo.
3. Kabavezele lezoncezu ezigoqela amabizo isiphawulo, isibaluli, izenzukuthi lesibabazo.
4. Kabachasisele langezijobelelo ezisetshenziswayo ezingu -sa, -pha, -ka lo -nji.
5. Ngababili abaphendule imibuzo esegwalweni lwabo.
6. Kabancedise ngempendulo eziqondileyo umbalisi.
Impendulo
1. a) -la – bhula – isenzukuthi
b) -pha – vilapha – ibizo
c) -za – khuthaza – isenzukuthi
d) -sa – banzisa – isibaluli
e) -na – siphuna – isenzukuthi
f) -pha – nxapha – isibabazo
g) -mba – tshitshimba – isenzukuthi
h) -phala – khuluphala – isiphawulo
2. Abafundi abakhe imitsho ecacileyo njalo engakiliziyo.
5 Indatshana yokuzibumbela
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuloba incwadi yomsebenzi besebenzisa ulimi oluqondileyo lempawu zencwadi
42
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Umbalisi kakhokhele isifundo ngokuncedisa abafundi ngaloluhlobo lwencwadi.
2. Kabatshengise impawu zencwadi emdulwini.
3. Abafundi abaphiwe isihloko bachwayisise.
4. Umbalisi kaxoxe labafundi ngesibonelo sencwadi le egwalweni lwabafundi.
6 Imikhuba lamasiko
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukulandisa ngezempilakahle izolo
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Umbalisi angabuza abafundi ngezempilakahle lemikhuhlane ebikhona izolo.
2. Kakuxoxwe abafundi beqathanisa imikhuhlane yalamuhla leyezolo.
3. Umbalisi kabancedise basole kumbe bancome indlela ebezisetshenziswa ukwelapha
imikhuhlane izolo aphinde abancedise baxoxe kabanzi ngezalamuhla.
4. Kabaqambe imikhuhlane ebiphazamisa ezempilakahle izolo.
Umsebenzi wangekhaya
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuyadingisisa ngezempilakahle lamuhla lokungenziwa ukugcina impilo enhle
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Umbalisi kabanike ukuyachwayisisa ngalo umsebenzi ngempelaviki.
2. Abaze lempendulo zabo evikini elandelayo kuxoxwe ngazo.
43
Isahluko
11
Amasiko lokuxubana kwawo
Injongo ezibanzi
Ekupheleni kwesahluko abafundi kumele benelise:
a) ukuchasisa imfa ukuthi ibiphathwa njani izolo lokuthi lamuhla iphathwa njani
b) ukubala indaba baphendule imibuzo
c) ukuguqula imumo yemikhuba lamasiko eqondileyo
d) ukuchasisa isikhathi ngesiNdebele besebenzisa iziqondiso zesenzo
e) ukubhala umbiko
f) ukuxoxa ngamazilo aphathelane lokufa
1 Asixoxeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukulandisa ukuphathwa kwezimfa zayizolo lalamuhla, isidumbu kanye lemingcwabo
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Umbalisi kabuze abafundi abakwaziyo ngemfa kulezi insuku.
2. Sebechasisile kabalandise ngokuphathwa kwezimfa zayizolo.
3. Abafundi kabangene emaqenjini bahlele imihlobo yezimfa lokuphathwa kwazo.
4. Akuxoxwe langezimfa zalezi insuku ngenxa yokuxubana kwamasiko.
2 Asibaleni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukulandisa okumunyethwe yindatshana kanye lokuphendula imibuzo yayo
b) ukufinqa indatshana belandisa ngokuphathwa kwezimfa izolo lalamuhla
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Umbalisi kaqambe abafundi babale indatshana ngokuntshintshana.
2. Kakuxoxwe kulandiswa ngokumunyethwe yindatshana.
3. Abafundi kabaphiwe ithuba lokubuza abangakuzwisisiyo ngokumunyethwe yindatshana.
4. Ngamunye kabaphendule imibuzo.
Impendulo
1. Izimfa zayizolo lalamuhla/ukuphathwa kwezimfa izolo lalamuhla.
2. Kulemfa yomuntu osweleyo, imfa yomntwana kanye lemfa yomuntu omdala.
3. Yikufelwa ngumntwana esesiswini engakazalwa.
4. Bekungabi lesisilo, bekuzila ukuthi abantu babuthane. Ogogo yibo abakade bethatha
bayelahlela emhomeni bafake lamatshe. Ngitsho lonina womntwana ubehlulukelwa kodwa
engavunyelwa ukukhala.
44
5. Izolo umuntu omdala ubecatshiswa ngemva kwesivalo nxa esefile njalo ubegcinwa usuku
olulodwa avuke elahlwa kusihlwa. Sebesiyangcwaba isidumbu bebediliza umduli eceleni
engakhutshwa emnyango. Lamuhla sebegcinwa endlini eqandayo esibhedlela njalo kulindwe
insuku ezimbalwa anduba angcwatshwe. Kuzavuka kungumngcwabo isidumbu siyalala
endlini silindwe ngomama, obaba bebasa umlilo belinde ngaphandle.
6. Yikuphela kwakhe, nxa ebatshiye ekuseni, oselahlekelwe ngumkakhe.
7. Yikuthi kuyabe kusalindwe izihlobo labantwana inengi lingaphandle kwelizwe njalo abanye
bengabe besemadolobheni kumbe emakhaya.
8. Akuqondanga ukuhlabela izingoma zokugida endlini yokukhala. Kumele kuhlatshelelwe
ingoma zemabandleni eziduduzayo. Ukugida kufanele kwenziwe nxa abantu bechelesile
hatshi bekhala. Imfa kumele ihlonitshwe.
9. Ukuchaza amabala.
a) ukuba lenselela ekukhuliseni abantwana
b) kusegodini/ebhalwini
c) sebetshiywe ngumzali bazaphila njani
d) sebezintandane
e) imuli azisabambananga
10. Abafundi babhala izifinqo zabo belandela iziqondiso zokubhalwa kwesifinqo.
3 Asisebenziseni ulimi
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuveza amabala aveza imumo etshiyeneyo ebantwini
Izincediso
•• amagwaliba abhalwe amabala aloluhlobo
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Umbalisi kaxoxe labafundi ngezikhathi eziveza leyomumo.
2. Kabakhanyisele ukuthi kuqakatheke njani ukunanzelela imumo.
3. Kanike izibonelo abuze labafundi labo baphe ezabo.
4. Kabanike amagwaliba beliqembu banike imumo etshiyeneyo.
5. Munye ngamunye kabaphendule imibuzo esegwalweni lwabo.
Impendulo
1. Uyakhuleka
2. Uyabonga
3. Bayabingelelana
4. Bayalanyulwa
5. Ukucela umlilo
6. Asengamhlophe
7. Siyedlula
8. Yikucolwa
9. Ivalelisa
10. Yikuthethela
45
4 Asisebenziseni uhlelo
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuchasisa isikhathi sesiNdebele esehlukeneyo besebenzisa iziqondiso
Izincediso
•• amagwaliba alemibuzo ngesikhathi
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Umbalisi kahlele izenzo emdulwini ezilezikhathi ezitshiyeneyo.
2. Kathi abafundi bazehlukanise besebenzisa izivumelwano kanye lezinye izakhi
abazinanzelelayo.
3. Kahlele futhi lezenzo ezilandelayo abesesithi abafundi benze okuhambelanayo.
4. Kabavezele injongo yakhe umbalisi ahle abachasisele ngezakhi zontathu.
5. Kabachazele njalo umsebenzi weziqondiso nxa kusehlukaniswa izikhathi.
6. Abafundi abaphiwe amagwaliba baphendule imibuzo elapho.
7. Kabaphiwe umsebenzi osegwalweni babhale munye ngamunye.
Impendulo
1. Abafundi bazakwakha imitsho ephawulwe kuhle engakiliziyo.
2. Abafundi bazatshengisa iziqondiso abazisebenzisileyo.
5 Indatshana yokuzibumbela
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuveza umbiko ogcweleyo ngezimfa zamaqhawe wonke jikelele
Izincediso
•• igwaliba elibhalwe umbiko
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Kakuxoxwe ngokwethulwa kwemibiko ngezehlakalo ezitshiyeneyo.
2. Umbalisi kaqambe abafundi bazokwethula imibiko abalayo ngokwenzakala emakhaya abo.
3. Akwethulwe umbiko ngamafitshane osegwalibeni.
4. Umbalisi angaxoxa labo ngemicijo abangayisebenzisa nxa besethula imibiko.
5. Kabaphiwe umsebenzi osegwalweni lwabo.
6 Imikhuba lamasiko
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuchasisa ngokuphathwa kwezimfa izolo lalamuhla
46
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi kabachasise ngokuqhutshwa kokufa kwayizolo.
2. Abaphinde balandise ngokwalamuhla.
3. Abafundi kabaqambe amazilo aphathelane lokufa izolo bewahlela ngamaqembu.
Umsebenzi wangekhaya
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuyadingisisa ngokuqhutshwa kwezimfa bekhangela izinto ezehlukeneyo emfeni
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi bazakuyadingisisa ulwazi olubanzi mayelana lezimfa.
2. Abafundi bazabika abakuthole emakhaya kusifundo esilandelayo.
47
Isahluko
12
Ukuxazulula ingxabano
Injongo ezibanzi
Ekupheleni kwesahluko abafundi kumele benelise:
a) ukuxoxa ngengxabano elizweni lengxabano phakathi kwamanye amazwe
b) ukubala inkondlo baphendule imibuzo yenzwisisa besebenzisa awabo amazwi
c) ukupha amabala atsho izinto ezifananayo
d) ukuchasisa umehluko phakathi kwesenzo lesingasenzo
e) ukwenza impikiswano ngokuxazulula ingxabano
f) ukuxoxa ngendlela zokuxazulula ingxabano
1 Asixoxeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuveza ingxabano eziphakathi kwamazwe kanye lendlela zokuzixazulula lezongxabano
Izincediso
• umabonakude
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi kabakhokhele isifundo kuxoxwa ngokuxabana kwamazwe.
2. Abafundi kabahlele imicijo ngababili eyiyo eyimbangela yokuxabana kwamazwe.
3. Sebethulile impendulo zabo, kabahlele futhi imicijo ngendlela ezingasetshenziswa ukuxazulula
lezongxabano.
4. Bangethula impendulo zabo kuxoxiswane ndawonye kukhangelwa lengxabano zelizwe lethu.
5. Umbalisi kabavulele umabonakude batshengiswe ingxabano kanye lendlela yokuxazulula
lezongxabano.
2 Asibaleni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuxoxa kabanzi ngokumunyethwe yinkondlo
b) ukuchasisa amabala asetshenziswe endabeni
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Akubalwe inkondlo ndawonye endlini yokufundela.
2. Umbalisi kababuze ukuthi ikhuluma ngani linkondlo.
3. Abafundi kabaphiwe ithuba lokubuza abangakuzwisisiyo enkondlweni.
48
Impendulo
1. Ingxabano yamazwe lokuxazululwa kwayo.
2. Ukuxabana kwazo zibulalana kulokuthi zihlale phansi zilungise okonakeleyo ngokuthula.
3. Ngabe isizwe lesizwe siyakhulumisana, sizehlise komunye lomunye, nxa kulohlupho njalo
zabelane inotho ebangwayo.
4. Ngothi, “Ngoba lina liphiwe amandla okubusa enyamazaneni, ezinyonini lakho konke.”
5. Ukuthi ziyancindezela izizwana ngokuzithathela inotho yazo lokuzijezisa kabuhlungu nxa
zisala.
6. Ngamacebo wokuthi amazwe ayethekelelane axoxisane ngenhlupho zawo, bathandane,
bazehlise njalo bahloniphane.
7. Izizwana lazo zinothile ngamatshe aligugu, umhlabathi, izilimo lezifuyo.
8. Ngathi abathandane, abazehlise njalo bahloniphane.
9. Ukuchaza amabala.
a) abantu sebethukuthelelene sebesilwa
b) akusalungiseki
c) izizwe zizondile
d) amakhosi akhethiweyo
e) inotho abalayo ayibenelisi
10. Abafundi babhala izifinqo zabo belandela iziqondiso zokubhalwa kwesifinqo.
3 Asisebenziseni ulimi
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukupha amabala atsho izinto ezifananayo
Izincediso
• amagwaliba abhalwe amabala atsho izinto ezihambelanayo
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Umbalisi kavezele abafundi amabala aloluhlobo kaphe lezibonelo.
2. Abafundi bazaxoxa ngamabala abhalwe kumagwaliba.
3. Munye ngamunye abafundi kabenze umsebenzi.
Impendulo
1. Thokoza/thaba
2. Bala
3. Bhala
4. Ukuvunula
5. Ukubhubha
6. Ukulila
7. Iliba/ithuna
8. Ukwembela
9. Isilonda
10. Intonga
49
11. Isicathulo
12. Isoka/uganga
13. Qoqeka
14. Ukuzithinta
15. Hleba
4 Asisebenziseni uhlelo
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukwehlukanisa izenzo lezingasenzo
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Umbalisi kakhumbuze abafundi ngezenzo.
2. Kabuze abafundi kumbe basazikhumbula izakhi zesenzo lesikhathi ngesiNdebele.
3. Kalobe izingasenzo emdulwini.
4. Kabuze abafundi abangabe bekunanzelela ngamabala ayisingasenzo.
5. Kabavezele ukwehlukana kwazo lezenzo ngemihlobo ebalisiweyo egwalweni lwabo.
6. Abafundi abaphiwe umsebenzi osegwalweni lwabo ngababili.
7. Impendulo kaziphathiswe lulwazi olusegwalweni lwabo ngesingasenzo.
8. Kabalobe imitsho ngesingasenzo.
9. Kabazidwebele izingasenzo abazisebenzisileyo.
Impendulo
1. Ligama elizenza isenzo.
2. Izenzo ezinengi zicina ngonkamisa -a kukanti izingasenzo zicina ngonkamisa -e. Izingasenzo
ziyasetshenziswa njalo ekwakheni izimpambosi zesenzo.
3. Abafundi kabakhe imitsho engakiliziyo njalo ephawulwe kuhle.
5 Indatshana yokuzibumbela
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuphikisana ngokuxazululwa kwengxabano emulini
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Umbalisi kachazele abafundi ngolwazi lokuphikisana.
2. Kabalandise abakwaziyo ngokuchwayisisa.
3. Kabangene emaqenjini benze amacebo abo belungiselela ukuphikisana.
4. Abehlukaniswe ngamaqembu ngemva kokuyachwayisisa.
5. Kabaphikisane umbalisi ebancedisa.
6. Kabaphikisane bephiwa lemiklomelo.
6 Imikhuba lamasiko
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukulandisa imikhuba lamasiko awokuxazulula ingxabano
50
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi kabaxoxe ngokuxazululwa kwengxabano zayizolo.
2. Kabaxoxe ngokuqakatheka kobuntu lezimpawu ezihambelana lobuntu.
3. Umbalisi kabancedise ngokuhlala kwamadale izolo kulungiswa izindaba.
4. Baxoxe bephendule lemibuzo esegwalweni lwabo.
Umsebenzi wangekhaya
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuchasisa izaga
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi kabachaze izaga.
2. Bazakwethula impendulo zabo kusifundo esilandelayo.
Impendulo
1. Ukuchaza izaga.
a) Yikuzondana kwamazwe.
b) Amanye amazwe amakhulu aseqile amanye ikakhulu amancane ngenotho yabo.
c) Amazwe kawaxoxisane ngokuphambanisekileyo.
d) Kabavume ukuhlala phansi balungise okonakeleyo hatshi ngokulwa.
e) Akungakhangelelwa phansi izethekeli kazincediswe ngezikuswelayo aziqedi lutho.
f) Lanxa amazwe amakhulu eqilibezela amancane angathembi ukuthi kuphelile.
g) Abakuthetheyo bakugcine kuhle.
2. Abafundi kabadinge amabala atsho izinto ezifananayo bawasebenzise emitshweni
epheleleyo njalo betshengisa ukuhambelana kwawo.
51
Isahluko
13
Umhloliso wokuqala
Iphepha lokuqala
Amahola amabili
Isigaba sokuqala
a)– g) Umfundi kakhethe isihloko sendaba esisodwa abumbe ngaso indaba, incwadi loba ingxoxo
elamabala angamakhulu amane alamatshumi amahlanu kusiya kumakhulu amahlanu.
Isigaba sesibili
1. Omama lamalungelo abo
2. Ithi omama bathi bayancindezelwa..
3. Bayabhinywa njalo bakhangelelwa phansi.
4. Labo baphiwe ithuba lokuya emisebenzini, amalungelo abo ananzelelwe njalo bafisa
ukuphatheka ekuthuthukiseni ilizwe.
5. Bathi ilamuhla ayisafanani layizolo, imali isisilela ngalokho labo kumele babancedise obaba.
6. Ngelithi “inhloko”.
7. Kokunye baqondile – kumele labo bananzelelwe ukuthi baqakathekile, kumele baphathwe
kuhle, kumele baphiwe ilungelo lokuziselela bazisebenzele hatshi ukuhlala bethembele
kwabesilisa, akuqondanga ukubancindezela.
Ngakolunye uhlangothi – lanxa belamalungelo akuvumi ukuthi balingane labobaba. Bona
kuthiwa ngabasizi. Emsebenzini kukhona abangeke bakwenelise.
8. Ukuchaza amabala.
a) usithwalisa nzima
b) bahlezi betshayiwe emizini yabo omama
c) umuntu kumele azame amacebo
d) badle nje bengasebenzanga
9. Abafundi babhala izifinqo zabo belandela iziqondiso zokubhalwa kwesifinqo.
Iphepha lesibili
Amahola amabili
Isigaba sokuqala
1. Ukulungisa imitsho ekilizayo.
a) Abantu abakhe emakhaya banengi.
b) UmkaSipho kasekho.
c) Angenelisi ukubuya kusasa.
d) Ngibone abantwana besilwa.
e) Ungekela ukwenza njalo awudli.
2. Ukusebenzisa izitsho emitshweni.
a) – e) Abafundi bakhangelelwe ukuthi bakhe imitsho egcweleyo njalo eqondileyo. Imitsho
yabo kayibe lezitsho abaziphiweyo.
52
3. Ukuchasisa amabala atsho izinto ezimbili lilinye.
a) Ithanga – isilimo esinabayo sihlanze okusajodo kodwa okulombala omhlophe kumbe
unyawuthi.
– umbala othile okhanya kakhulu.
b) Isifuba – ukwenelisa ukugcina imfihlo.
– isitho somzimba esimila amabele ebantwini.
c) Umbala – isitho somzimba kusukela emadolweni kusiya enyaweni, njalo esincedisa
ukuhamba.
– okutshengisa ukuthi lunjani ngokubalulekileyo.
d) Umthombo – indawo egobhoza amanzi egonjolozelwe ngothango.
– okuqinileyo okumhlophe okukhanywayo nxa umuntu elethumba.
e) Izibuko – indawo okuchatshelwa khona ezifuleni.
–ingilazi encedisa ukuthi abantu bazikhangele basuthiseke ngobuyikho babo.
4. Inkulumo eyisifenqo lomhlobo wesifenqo.
a) Yinyoka – isingathekiso
b) Waze wazitshiya – inhlonipho
c) Sahlanya – isifaniso
d) Langa – ukwenzasamuntu
e) Bebephoselana amazwi – ihaba
5. Umumo
a) Kubelethwe umntwana omncane.
b) Sekulohlupho olwehlele omunye, usencediswa.
c) Sekufiwe, abantu bayakhalelana.
d) Ngokhuzwayo esintwini, kaziphathanga kuhle.
e) Yikuthokoza okuvezwa lapha emdlalweni wenguqu, selingenile.
6. Ukukhala, ukugoqa oselele, umngcwabo, ukuzila.
7. Yikuyacela umlilo – bevela. Othunywayo ngumkhongi/idombo. Kungavunyelwana abazali
ngosebele.
Isigaba sesibili
1. Uhlelo lwamabala.
a) Udlela – impambosi yokwenzela
b) Imithungo – libizonto
c) Izigijimi – libizomuntu
d) Udaka – libizonje
e) Abanengana – isiphawulo esincitshisiweyo
f) Isigujana – libizo elincitshisiweyo
g) Umphathisikolo – libizombaxa
h) Ezakhe – ubumnini
2. Ukwakhiwa kwamabala.
a) Imithungo – imi- + -thung(a) + o > imithungo
Isiqalo sebizo u imi- lesiqu sesenzo u -thunga kususwa unkamisa wokucina anduba
kujotshelelwe unkamisa -o.
b) Isigujana – isigubh(u) + -ana > isigujana j bh > j
Ibizo isigubhu – undebembili u -bh- uguquka abe ngulwangeni -j- kususwe unkamisa -u-
anduba kujotshelelwe u-ana.
53
c) Umphathisikolo – um- + -phath(a) + isikolo > umphathisikolo
Isiqalo um- lesenzo -phatha lebizo isikolo besekususwa unkamisa – a
d) Izigijimi – izi- + -gijim(a) + i > izigijimi
Isiqalo sebizo ngu izi- lesiqu sesenzo -gijima besekususwa unkamisa wokucina anduba
kujotshelelwe unkamisa u -i.
3. Impambosi yokwenziwa.
a) Fa – fiwa
b) Gola – golwa
c) Gcoba – gcotshwa
d) Esula – esulwa
e) Phuma – phunywa
4. Ukwakhiwa kwempambosi yokwenziwa
a) f(a) + iwa > fiwa
b) gol(a) + wa > golwa
c) gcob(a) + wa > gcotshwa
d) esul(a) + wa > esulwa
e) phum(a) + wa > phunywa
5. Abafundi bazabumba imitsho eqondileyo njalo egcweleyo ngezimpambosi abazakhileyo.
54
Isahluko
14
Ukukhulumisana ngendlela efaneleyo
Injongo ezibanzi
Ekupheleni kwesahluko abafundi kumele benelise:
a) ukuqamba izindlela zokukhulumisana
b) ukubala indaba baphendule imibuzo yokuzwisisa
c) ukuchaza ukusetshenziswa kwezaga
d) ukukhetha lokwakha izibanjalo ngesabizwana soqobo
e) ukubhala ingxoxo
f) ukudlala imidlalo ngamaqembu beveza ukulabhela ezimeni abaziphiweyo
1 Asixoxeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuqamba ngendlela yokukhulumisa ogulelwayo
Izincediso
• amagwaliba abhalwe izimo okukhulunyiswana kuzo
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Ngamaqembu angedluli abafundi abane kabaxoxe ngezimo ezidinga ukududuzana.
2. Kababike abaxoxe ngakho kuviyo.
3. Umbalisi kancedise abafundi engxoxweni zabo.
2 Asibaleni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubala indaba
b) ukuphendula imibuzo yokuzwisisa
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi abathathu kabatshintshane ukubala indaba.
2. Munye ngamunye abafundi kababale indaba.
3. Kabaphendule imibuzo baxoxe ngempendulo zabo beliviyo.
Impendulo
1. Bayenelisa ukukhuluma.
2. Noma nini ulakho ukuya esililweni, sekwadlula isikhathi eside kumbe esifitshane.
3. Kuya ngokuthi ofileyo ufe njani. Ogule isikhathi eside kakuphendulwa njengongagulanga
kumbe ofe engozini.
4. Ngokhangela, ancedise isigulane.
5. Uyabe engaphumelelanga.
55
6. Ulamula abalwayo ebakhumbuza ukuthi bangakhulumisana ngokungazwisisani kwabo.
7. Uyabe esizwa lanxa esegula kakhulu.
8. Litsho ukuthi ulayekile ngoba uyabe engalaleli ekhuzwa.
9. Ukuchaza amabala.
a) kwacatshangisiswa
b) ngenhlonipho
c) osaphila
d) kuhle
e yikungaphucuki
10. Abafundi bazabhala izifinqo zabo belandela iziqondiso.
3 Asisebenziseni ulimi
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuqamba umbiko odluliswa yizaga abaziphiweyo
b) ukuqamba isaga esichazwa yingcazelo ephiweyo
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi kabaqambe izaga abazaziyo zibhalwe emdulwini.
2. Ngababili kabachaze umbiko wesaga sinye ngasinye esisemdulwini.
3. Kabanike isaga esichaziweyo.
4. Kababhale umsebenzi ezingwalweni zabo.
Impendulo
1. Tshela abantu ngohlupho olalo, bazakunceda.
2. Nanzelela, akwandanga ukuthi nxa abantu bedingida udaba bavumelane kukho konke,
kungenzeka kulecebo abalakhileyo.
3. Ngimfisela ukufa, angasake afe.
4. Yekela ukugwaba ngento ongakabi layo, kungenzeka konakale usuthembile.
5. Qhubeka ngesikuxwayisa ngakho sizaphela sibone isiphetho sakho.
6. Umcaba owasala emasini.
7. Iqaqa kalizizwa ukunuka.
8. Amajodo awela abangelambiza.
9. Dedelele zehla izihlathi.
10. Isisu somhambi kasinganani singangophonjwana lwembuzi.
11. Akulamuzi ongathunqi intuthu.
12. Inkiwane ebomvu ibolile.
13. Uthango ludla amakhomane.
14. Zala abantu ziye ebantwini akuntombi yagana inyamazana.
15. Soyicela ivuthiwe.
4 Asisebenziseni uhlelo
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukukhetha izibanjalo emitshweni
56
Izincediso
• amagwaliba abhalwe amabala ayizibanjalo
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi baxoxa ngezibanjalo bencediswa ngamabala abhalwe kumagwaliba.
2. Baxoxa bechaza ukuthi izibanjalo zibonakala njani.
3. Munye ngamunye babhala umsebenzi bekhetha izibanjalo emitshweni.
4. Babhala iziqondiso beliviyo.
Impendulo
1. Yikho – yi- + kho(na) = yikho
2. Nguye – ngu- + ye(na) = nguye
3. Yiso – yi- + so(na) = yiso
4. Yibo – yi-+ bona = yibo
5. Yilo – yi- + lona = yilo
5 Indatshana yokuzibumbela
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubhala ingxoxo
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Emaqenjini abo abafundi kabhale imicijo abazayifaka engxoxweni yaloluhlobo.
2. Kabethule imisebenzi yamaqembu kuviyo lonke selihlangene.
3. Munye ngamunye umfundi kabhale ingxoxo le egwalweni lwakhe.
6 Imikhuba lamasiko
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukudlala imidlalo ngamaqembu beveza ukulabhela ezimeni abaziphiweyo
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi kabadlale imidlalo eveza isimo abasiphiweyo.
2. Akuxoxwe ngimfundiso abayithole kumidlalo yabo.
Umsebenzi wangekhaya
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuyadingisisa ngendlela zokukhulumisana
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi kabaphinde ukubala indatshana.
2. Abafundi bazakuyadingisisa ngendlela zokukhulumisana.
3. Bazabika abakuthola emakhaya ngesifundo esizayo.
57
Isahluko
15
Ukuthathana
Injongo ezibanzi
Ekupheleni kwesahluko abafundi kumele benelise:
a) ukuchaza ingqubo yokuthathana esintwini
b) ukubala ingxoxo baphendule imibuzo
c) ukuchaza amagama abantu achaza ubuhlobo
d) ukuchasisa ukwakhiwa kwesibanjalo esilandulayo kusabizwana soqobo
e) ukwenza impikiswano
ukuchaza indlela yokuthathana
1 Asixoxeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuxoxa ngezindlela zokuthathana abazaziyo
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Ngabane kabaxoxelane ngezindlela ezehlukeneyo zokuthathana.
2. Kabazibhale phansi bakhethe ozamela iqembu phambili kwabafundi.
3. Bazakwethula abakuthole emaqenjini abo iviyo livume kumbe lichothoze.
2 Asibaleni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubala ingxoxo baphendule imibuzo yokuzwisisa
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Akukhethwe abafundi abathathu abazafundela abanye ingxoxo.
2. Oyedwa kabe ngugogo, uMusa lozabala ingxenye yomlobi.
3. Kabangene emaqenjini bayifunde njalo besebencedisana ukuphendula imibuzo.
4. Kabalethe impendulo zabo abafundi bonke sebehlangene.
Impendulo
1. NgesakoMdluli.
2. Wayengahlekahleki njengokujwayelekileyo ngaye.
3. Ngokhethwa ngabakwabo kajaha elifuna ukuthatha ukuyacela umlilo.
4. Nguye otshela abazali bakaMusa ukuthi usethole ijaha eselifuna ukumthatha.
5. Ngathi, “Pho Mduduzindini uzayithola ngaphi yonke leyomali njengoba imiholo yakhona
kulezinsuku ingathengi lazinamunamu zabantwana?”
6. Intombi iyalaywa ibisisiyaphehlelwa isithundu esibayeni senkomo, ibisiphuma esibayeni
isiqonde kwabozala ingathalazi.
7. Kungenxa yokuthi umalukazana nguye okukhangelelwe ukuthi uzaphekela abakwabozala.
Sitsha ngoba laye mutsha emulini -le.
58
8. Ukuchaza amabala.
a) kukhona okungahambi kuhle
b) lenza umzimba uphelelwe ngamandla
c) kawuchelesanga/ukhathazekile
d) ngelanga elilandelayo ekuseni
e) usuthandane
9. Abafundi babhala izifinqo zabo belandela iziqondiso zokubhalwa kwesifinqo.
3 Asisebenziseni ulimi
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuchaza ngabantu ababizwa ngamagama abawaphiweyo
Izincediso
• igwaliba elibhalwe amabala achaza abantu
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Umbalisi kaxoxe labafundi ngamabala achaza abantu.
2. Akuchazwe amabala akumagwaliba abafundi bebonke bencedisana.
3. Omunye umfundi kabhale zonke izimpendulo ezilethwayo.
4. Kabasebenze ngababili bencedisana emibuzweni ezalandela.
Impendulo
1. Uzalwa lobaba, ungowesifazane. Angaba, mdala kumbe abemncane kulobaba.
2. Uzala ubaba kumbe umama, ungowesifazane.
3. Uledlozi elimenza anuke abone ukuthi uhlupho luvela ngaphi.
4. Izihlobo zegazi.
5. Umfazi esendele ndoda yinye.
Igama lokusomisa abazukulu abangamankazana besonyiswa ngugogo ozala uyise kumbe
unina.
6. Kibo kamfazi engimthetheyo kumbe ijaha elingithetheyo.
7. Lijaha elithethe udadewethu.
8. Umntwana oweza lonina evele ezelwe ekwendeni kodwa engazalwa lapho okwendele khona
unina.
9. Uyise kumbe ugogo kamama kumbe ubaba ongizalayo.
10. Umfazi ongasathandwa yindoda sekuthandwa unyanewabo. Kasenziwa muntu endodeni
yakhe.
4 Asisebenziseni uhlelo
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukukhetha zonke izibanjalo ezilandulayo engxoxweni efundiweyo
b) ukuchaza ukuthi zakhiwa njani
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi bebonke kabakhethe lezizibanjalo engxoxweni.
59
2. Kazibhalwe emdulwini.
3. Ngamunye kabachaze ukwakhiwa kwazo.
Impendulo
1. – 2. Izibanjalo ezilandulayo lokwakhiwa kwazo.
a) Akusuye – akusu- + ye(na) > akusuye.
b) Ayisilo – ayisi- + lo(na) > ayisilo.
c) Ayisiyo – ayisi- + yo(na) > ayisiyo.
d) Ayisuwe – ayisu- + we(na) > ayisuwe.
e) Ayisithi – ayisi- + thi(na) > ayisithi.
f) Ayisikho – ayisi- + kho(na) ayisikho.
g) Ayisiso – ayisi- + so(na) > ayisiso.
3. Ukwakhiwa.
a) Ayisibo – ayisi- + bo(na) > ayisibo.
b) Akusilo – akusi- + lo(na) > ayisilo.
c) Kakusiwo – kakusi- + wo(na) > kakusiwo.
d) Akusiyo – akusi- + yo(na) > akusiyo.
e) Akusibo + akusi- + bo(na) > akusibo.
5 Indatshana yokuzibumbela
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukusola kumbe ukubuka ingqubo yokuthathana kwesintu
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Akube lamaqembu aficaminwe mibili.
2. Amane asola indlela yokuthathana ekadeni kuthi amanye ayibuke.
3. Akube lempikiswano.
6 Imikhuba lamasiko
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuchaza indlela yokuthathana abayiphiweyo
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Ngababili kabaxoxe ngamabala abawaphiweyo.
2. Bazethulela iviyo abakutholileyo.
3. Umbalisi uzabaqondisa lapho abalahleke khona abafundi.
60
Impendulo
1. Ukungena yikuthatha umkamnewenu otshonileyo ukuze umuzi ungadiliki labantwana
baqhubeke belomondli.
2. Imbokodo yintombi ephiwa umkhwenyabo ngoba uyisekazi kumbe udadewabo esegugile
ukuze angaphumi phandle efuna ukusuthiseka kwezemacansini.
3. Intombi ezalele ekhaya ingendanga. Yayandise ukwendiselwa exhegwini ngoba kwakulihlazo
ukuba ngumcaba osele emasini.
Umsebenzi wangekhaya
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukudweba umdwebo wozalo lwakoMusa abalelungelo lokuhlalela udaba lwakhe lokwendiswa
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi kabayebala ingxoxo ngamunye emakhaya.
2. Bazadweba umdwebo otshengisa imuli yangakibo kaMusa.
3. Bazabukisa ngomsebenzi wabo kusifundo esizayo.
61
Isahluko
16
Ukulima
Injongo ezibanzi
Ekupheleni kwesahluko abafundi kumele benelise:
a) ukuchaza izindlela uhulumende weZimbabwe aphatheka ngayo kwezokulima
b) ukubala incwadi baphendule imibuzo
c) ukuchaza amabala aphathelane lokulima
d) ukwakha isibanjalo esivumayo ngesabizwana sokukhomba
e) ukubhala ingxoxo
f) ukudweba umdwebo wabantu besemkhosini wokuchinsa
1 Asixoxeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuchaza ukuqakatheka kokulima
b) ukuxoxa ngokufundiswa kwezifundo zokulima emtholamfundo eZimbabwe
Izincediso
• imifanekiso etshengisa indlela ezehlukeneyo ezokulima
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Ngamaqembu kabaxoxisane ngokuqakatheka kokulima lokufundiswa kwezifundo
zokulima kuleli.
2. Kabayibhale phansi imicijo yabo evelileyo emaqenjini.
3. Kabaxoxe bencediswa yimifanekiso ngezindlela ezitshiyeneyo ezokulima.
4. Kayilethwe kuviyo selilonke.
2 Asibaleni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubala incwadi baphendule imibuzo yokuzwisisa
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Ngababili kabayifunde baze bayizwisise incwadi.
2. Kababhale phansi amabala abawathole enzima ukuwazwisisa.
3. Kabalethe lawo mabala abafundi sebebonke kuncediswane ukuwachaza.
4. Kababhale bephendule imibuzo ezingwalweni zabo zokubhalela.
Impendulo
1. NgesakoMthimkhulu.
2. NgoMbimbitho.
62
3. Kwakuthakazelelwa ukuphumelela kwakhe ekulimeni njalo uzulu ezofunda indlela
yokulima ephumelelayo.
4. Wanikwa indawo enkulu eyayiliphulazi lomhlophe eduze lalapho ababehlala khona.
5. Ukhulumisane lazo ukuze eboleke abalimi izimali zokuthenga okubancedisa ekulimeni.
6. Yisona ledabane.
7. Wathenga inqola yomlilo yokulima lekhuba lokuhlakula.
8. Banikwa inhlanyelo lemithi ebulala izibungwana ezingayona baphinda bakhulumisana
lababona ngezamagetsi ukuze kungaphazanyiswa ukuthelelwa kwayo.
9. Kungenxa yokuthi ukulima yikho okwenza kutholakale ukudla njalo lemali yakwamanye
amazwe.
10. Uyakuthanda ukulima.
11. Abafundi babhala izifinqo zabo belandela iziqondiso zokubhalwa kwesifinqo.
3 Asisebenziseni ulimi
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuchaza amabala aphathelane lokulima
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Ngababili kabaxoxe ngezokulima.
2. Kabazame ukuqamba amabala abawaziyo aphathelane lokulima.
3. Kabaxoxe beliviyo bechaza ukuthi atshoni lawo mabala.
4. Munye ngamunye kababhale umsebenzi.
Impendulo
1. Usubhaceka
2. Sekuthelile
3. Sekuhlanza
4. Fukela
5. Quntwa
6. Kwela
7. Kusesetha
8. Wobe
9. Ngamazimba
10. Ngumfaba
4 Asisebenziseni uhlelo
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukwakha isibanjalo ngesabizwana sokukhomba
63
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Ngabane abafundi kabaphiwe umsebenzi wokugcwalisa ithala ngokwakha izibanjalo
ezakhelwe kuzabizwana zokukhomba.
2. Kabakhe ngezigaba ezehlukeneyo.
3. Kababikele iviyo impendulo zabo.
Impendulo
5 Indatshana yokuzibumbela
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubhala ingxoxo eveza ukuphatheka kukahulumende kwezokulima endaweni ezilezulu
elinengi lendawo ezilezulu elilutshwana
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi bendawonye kakuxoxwe ngezindlela uhulumende aphathisa ngazo kwezokulima
endaweni ezitshiyeneyo zelizwe.
2. Imicijo elethwa ngabafundi kayibhalwe ethaleni lokubhalela.
3. Umfundi munye ngamunye kazibhalele ingxoxo le.
6 Imikhuba lamasiko
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukudweba abantu besemkhosini wokuchinsa
64
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi baxoxa lombalisi besitsho abakuzwisisileyo ngomkhosi wokuchinsa.
2. Abafundi badweba imidwebo le munye ngamunye.
3. Babukisa ngabakudwebileyo baqondisane lapho abangabe bephambanise khona.
Umsebenzi wangekhaya
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuchaza ingqubo yesiphala senkosi ekadeni lokuvuselelwa kwaso khathesi
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Kabaxhume ebulenjini badingisise ngesiphala senkosi babhale abakutholileyo
ezingwalweni zabo zokubhala.
2. Bazabikela abanye abakutholileyo.
65
Isahluko
17
Imikhuhlane evamileyo
Injongo ezibanzi
Ekupheleni kwesahluko abafundi kumele benelise:
a) ukuchaza izindlela uhulumende lezinye inhlanganiso ezincedisa ngazo ekwelapheni
lekuvikeleni imikhuhlane evamileyo
b) ukubala ithala
c) ukuchaza imikhuhlane etshiyeneyo
d) ukuqamba bachasise ukwakhiwa kwesibanjalo esilandulayo esabizwaneni sokukhomba
e) ukubhala indaba yokuzibumbela
f) ukuqamba amazilo ahambisana leminye imikhuhlane
1 Asixoxeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo kumele abafundi benelise:
a) ukuxoxa bechaza imikhuhlane eyandileyo ezigabeni zakibo
Izincediso
•• isikhulumi esivela kwabezempilakahle kumtholampilo oseduze
•• ubulembu
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Umbalisi kethule isikhulumi kubafundi sibachazele ngemikhuhlane evamileyo.
2. Abafundi banikwa ithuba lokubuza imibuzo.
3. Emaqenjini abo bazangena ebulenjini badingisise ngemikhuhlane abaxoxe ngayo.
2 Asibaleni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubala ithala baphendule imibuzo yokuzwisisa
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi bebonke kabakhulume abakwaziyo ngemikhuhlane yomihlanu esethaleni, izindlela
ehlasela ngayo kanye lezitshengiselo zowugulayo.
2. Emaqenjini kabakhangelisise ithala.
3. Munye ngamunye kabaphendule imibuzo.
Impendulo
1. Ngeyokuthenga imithi yokuncedisa asebephila legcikwane lengculaza, iphinde incedise
emikhankasweni yokulimukisa lokuxwayisa uzulu ngengculaza.
2. Incedisa asebephila legciwane ukuze bazi indlela yokuphila lalo iphinde ixwayise abangakabi
lalo ngendlela zokuzivikela.
66
3. Iyamncedisa ukwehlisa inani legciwane emzimbeni.
4. Yimvukuzane yesibeletho, eyebele leyesitho sensitha sabobaba.
5. Abantu bayalimukiswa bakhunjuzwe ngomkhuhlane wemvukuzane.
6. Kwenza ungamemetheki ngoba ingcekeza yiyo ewubangayo.
7. Ukubulawa kweminyane ethwala lumkhuhlane labomambule abalala bembethwe abafakwe
imithi exotsha iminyane.
8. Unathela imithi emtholampilo.
9. Ukuchaza amabala.
a) ingakagcwali emzimbeni
b) esibhedlela
c) osegula
10. Abafundi kabakhethe umkhuhlane owodwa besebebhala ngoncedo lukahulumende
lenhlanganiso ezincedisayo.
3 Asisebenziseni ulimi
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuqamba umkhuhlane ochaziweyo
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Ngababili kabaxoxe ngemikhuhlane etshiyeneyo.
2. Kababhale bephendula imibuzo yolimi.
3. Kabalethe abakuthole ngababili kuviyo lonke selindawonye.
Impendulo
1. Ulenkomo
2. Ulembonya
3. Ulezafesane
4. Ulomvimbano
5. Ulesifuba
6. Ulezithuthwane/izifayifa
7. Ulendingindi
4 Asisebenziseni uhlelo
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukwakha isibanjalo esilandulayo ngesabizwana sokukhomba
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi kabachazelwe ngokwakhiwa kwalesisibanjalo kusetshenziswa isakhi akusi-.
2. Ngababili kabakhe kuzigaba zonke.
3. Kababhale ezingwalweni zabo.
Impendulo
1. Akusilokhu – akusi- + lokhu > akusilokhu.
67
2. Akusilowo – akusi- + lowo > akusilowo.
3. Akusiyo leya – akusi- + -yo + leya > akusiyo leya.
4. Akusizo lezi – akusi- + -zo + lezi > akusizo lezi.
5. Akusiwo lo – akusi- + -wo + lo > akusiwo lo.
5 Indatshana yokuzibumbela
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuchaza ukuthi inhlanzeko iqakatheke njani ekuvikeleni imikhuhlane
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi kabancedisane bebonke ngezindlela zokugcina imizimba lezindawo zokuhlala
zihlanzekile.
2. Kabachaze njalo ukuthi lokho kuqakatheke njani ekuvikeleni imikhuhlane.
3. Kababhale indatshana lezi ezingwalweni zabo zokubhala.
6 Imikhuba lamasiko
Injongo
Ekupheleni kwesifundo kumele abafundi benelise:
a) ukuqamba amazilo ahambisana lemikhuhlane
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Akuxoxwe ngokuthi ayini amazilo kuphinde kuxoxwe ngokuqakatheka kwawo.
2. Ngababili kabadinge amazilo ahambisana lemikhuhlane eqanjiweyo.
3. Kabethulele iviyo abakuthole ngababili.
Impendulo
1. Abazali bayamzilela kabathinti ezemacansini.
2. Kakubhadalwa mali kumbe nhlawulo yokwelapha imvukuzane.
3. Kuyazila ukudla amaqanda.
Umsebenzi wangekhaya
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuqamba bachaze umkhuhlane ogcwigcwizayo
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi kabayedingisisa ngemikhuhlane abayiphiweyo.
2. Bazabikela abanye abakutholileyo.
Impendulo
1. Ngofe uhlangothi.
2. Owesifazane obulawa yisibeletho.
3. Ngolemvukuzane.
68
Asiphindeleni emuva
1. Ubunye Ubunengi
a) ayisimi ayisithi
b) ayisuye ayisibo
c) ayisuwe ayisini
d) ayisiwo ayisiyo
e) ayisikho ayisikho
f) ayisiso ayisizo
2. Ukwakhiwa
a) Ayisimi: sakhiwa sithathelwa kusabizwana soqobo u(mina). Siqala ngesakhi u(ayisi-)
besesifaka isabizwana soqobo u(mina). Silahle u(na) ayisi- + mi(na) > ayisimi.
b) Ayisibo: Sithathelwa kusabizwana soqobo u(bona). Siqala ngesakhi (ayisi-), besesijobelela
isabizwana soqobo. Silahla isiqu u(na) wesabizwana, ayisi- + bo(na) > ayisibo.
c) Ayisuwe: sivela kusabizwana soqobo u(wena). Siqala ngesakhi sokulandula u(ayisu-),
sijobelele isabizwana soqobo besesilahla isiqu sesabizwana u(-na), ayisu- + we(na) >
ayisuwe.
d) Ayisiyo: sakhelwa kusabizwana soqobo u(yona). Siqale ngesakhi sokulandula u(ayisi-),
besesijobelela isabizwana soqobo u(yona). Silahla isiqu sesabizwana,
ayisi- + yo(na) > ayisiyo.
e) Ayisizo: sakhelwa kusabizwana soqobo u(zona). Siqale ngesakhi sokulandula u (ayisi-),
sijobelela isabizwana soqobo u(zona). Salahla isiqu sesabizwana soqobo
u(-na) ayisi- + zo(na) > ayisizo.
3. Izifenqo lemihlobo yazo.
a) Uyasitshaya isikolo, uzuze amakhomitshi alitshumi – ukubhuqa.
b) Akagijimi, uthela amanzi – isiqathaniso.
c) Wazitshiya – inhlonipho.
d) Likhuphe imikhoba eziphaleni – ihaba.
e) Sankunzane emanzini – isifaniso/isifananiso.
4. Ingcazelo yezaga ephikisa eziphiweyo.
a) Yinja lengwe.
b) Akulamuzi ongathunqi intuthu.
c) Ukuzala yikuzimbela.
d) Umntanenyoka yinyoka.
e) Induku enhle iganyulwa ezizweni.
69
Isahluko
18
Imfa yenkosi
Injongo ezibanzi
Ekupheleni kwesahluko abafundi kumele benelise:
a) ukuxoxa ngembangela zemfa ezitshiyeneyo
b) ukubala indaba baphendule imibuzo
c) ukupha ingcazelo yamabala akhomba inhlonipho
d) ukwakha izibanjalo ngesabizwana senani
e) ukubhala inkondlo
f) ukwenza impikiswano
1 Asixoxeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuxoxa ngokubangela ukuthi umuntu afe
Izincediso
•• umuntu omdala esigabeni ololwazi ngalokhu
•• izingwalo zembali ngamakhosi
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Ngamaqembu abo, kabaxoxe ngezimbangela zokufa.
2. Kababikele iviyo abakade bexoxa ngakho.
3. Umbalisi kabaqondise lapho abangabe belahleka khona.
2 Asibaleni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubala indaba baphendule imibuzo
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Akukhethwe umfundi oyedwa afundele abanye indatshana le.
2. Kabakhethe amabala kumbe imitshwana abangayizwisisanga.
3. Kayibhalwe ethaleni besebechasisa ngababili.
4. Kabalethe ingcazelo zabo kuviyo selilonke kuxoxwe ngezingcazelo zabo.
5. Munye ngamunye kabaphendule imibuzo yokuzwisisa.
Impendulo
1. Yikugula.
2. Ngundlunkulu, izihlobo zegazi, izinyanga ezithenjiweyo kanye lezinduna ezithenjiweyo.
3. Kwakusesatshwa ukuthi ingayiqedisa ngoba isijahe ukubusa.
4. Kwaqala ngendlela ebuthwa ngayo. Iyaqotshanyiswa ikhanda libephakathi kwamadolo
sengathi izikhothamele nje.
70
5. Ngundlunkulu.
6. Zesabela ukuthi imithi ingelekwa yisithunzi senkosi esikhotheme.
7. Inkosana ihlaba ngomkhonto lapho okumele kubelekhanda lenkosi besekuqala ukugejwa.
8. Izihlobo zegazi ziphuca inwele njalo amabutho kawahlaseli.
9. Ukuchaza amabala.
a) labayizihlobo eziseduze
b) imithi
c) ukungcwatshwa
10. Abafundi babhala izifinqo zabo belandela iziqondiso zokubhalwa kwesifinqo.
3 Asisebenziseni ulimi
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuchasisa amabala lemitshwana ehambelana lemfa
Izincediso
•• igwaliba elibhalwe amabala akhomba inhlonipho
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi kabaxoxe ngamabala akhomba inhlonipho abhalwe kugwaliba beliviyo.
2. Ngababili abafundi kabanike ingcazelo yamabala lamazwi abawaphiweyo kugwalo lwabo.
3. Kababikele iviyo impendulo zabo.
Impendulo
1. Ingcazelo yenkulumo.
a) Ukufa.
b) Ukugulela ukufa.
c) Ukugulela ukufa.
d) Ukuphela/ukufa.
e) Ukulungisa izitho zofileyo ukuze angcwabeke/ ukugoqa ofileyo.
f) Ukuphefumula nzima komuntu osesifa.
g) Esaphila.
h) Esefile.
i) Okhulumisa abafelweyo ngohlupho oluwele umuzi.
j) Ukufa kwenkosi.
2. Ingcazelo yamabala.
a) Umuthi onathwa ngabosendo nxa kufe umninimuzi anduba kudliwe inyama lochago.
b) Kugigwa ingiga engelalutho kutshelwa isihlobo segazi ngemfa esiyehlile nxa
singakatshelwa ukuze lesosihlobo singehlelwa yimihlolo.
c) Yikutshelwa kwabantwana abaleminyaka eyisithupha kusehla ngemfa yomuntu oyisihlobo
esiseduze ukuze bangabi bembiza kumbe bemkhumbula.
d) Amatshe afakwa phezulu kwengcwaba.
e) Umkhuhlane obangela ukuthi abesifazana abafelwe ngumkabo balale behamba.
Ubangelwa yikulala ngomhlubulo umkabo engakangcwatshwa.
71
f) Inyama edliwa sekungcwatshiwe ebihlatshelwe ukuphelekezela umufi.
g) Inyama elemithi edliwa yizihlobo zegazi nxa sekungcwatshiwe.
h) Ukulala eceleni kwengcwaba okwamalanga amathathu kulindwe ukuthi abathakathi
bangembi ingcwaba elitsha.
i) Utshwala obunathwa ngemva kweviki kungcwatshiwe kuthi kugeziswa obekusetshenziswa
ukungcwaba ofileyo.
j) Ukuyabhula ukuze wazi okudle ofileyo.
4 Asisebenziseni uhlelo
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukwakha izibanjalo ngesabizwana senani
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi bendawonye kakuxoxwe ngokwakhiwa kwalesi sibanjalo.
2. Kakuxoxwe ngezindlela zombili, abafundi kabanike izibonelo.
3. Emaqenjini abo kabaphendule imibuzo.
Impendulo
1. Yibo bodwa
Yizo zonke
Yikho kokubili
Yibo bonke
Yilo lodwa
2. Bebodwa
Zizonke
Zizombili
Lulonke
Wonke
5 Indatshana yokuzibumbela
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubhala inkondlo ehaya inkosi, beyisola njalo beyibuka
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi bebonke kabaxoxe ngobuhle lobubi obungenziwa ngamakhosi.
2. Imicijo kayibhalwe ethaleni lokubhalela.
3. Kababhale inkondlo le ezingwalweni zabo.
6 Imikhuba lamasiko
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
72
a) ukuchaza izindlela zokuzilela inkosi
b) ukuchaza ubuhle lobubi balezozindlela zokuzila
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Kakubelamaqembu amabili.
2. Elinye kalibuke izindlela zokuzilela inkosi kuthi elinye lichothoze ukuzila lokhu.
3. Kakube lempikiswano.
Umsebenzi wangekhaya
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele bebelise:
a) ukudweba umfanekiso oveza ukungcwatshwa kwenkosi
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi bazakuyadingisisa ngokwenzakalayo nxa kungcwatshwa inkosi.
2. Bazadweba imidwebo yabo.
3. Bazabukisa umsebenzi wabo kusifundo esizayo.
73
Isahluko
19
Isithembo
Injongo ezibanzi
Ekupheleni kwesahluko abafundi kumele benelise:
a) ukuxoxa ngendlela ezitshiyeneyo ezokuthathana
b) ukubala inkondlo baphendule imibuzo
c) ukupha amagama atsho okufananayo
d) ukwakha izibanjalo ezithathelwa kusibaluli
e) ukubhala indaba
f) ukusola kumbe ukubuka isiko lokwendiselana
1 Asixoxeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuchaza izindlela ezehlukeneyo zokuthathana abazaziyo
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi bendawonye kabaxoxelane ngezindlela zokuthatana ezitshiyeneyo abazaziyo.
2. Akubhalwe ethaleni lokubhalela okuqakathekileyo okulethwa ngabafundi.
3. Umbalisi uzabaqondisa lapho abalahleka khona.
2 Asibaleni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubala inkondlo baphendule imibuzo yokuzwisisa
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Ngamaqembu abo kabafunde inkondlo.
2. Akuxoxwe ngokumunyethwe yinkondlo kuviyo lilonke.
3. Imicijo eqakathekileyo kayibhalwe phansi.
4. Ngababili, kabaphendule imibuzo yokuzwisisa.
Impendulo yemibuzo
1. Yikuthatha abafazi abedlula oyedwa.
2. Yayihlezi kuhle ngoba ithi yayiligugu lomdeni wakoMoyo.
3. Ngabayizihlobo zegazi.
4. Ngumntanomnewabo.
5. Yayibuhlungu ngoba ithi yayibizwa ngelomthakathi, ivila njalo sekuthiwa ilitshapha.
6. Ngumfazi elendele ndoda yinye.
74
7. Kwakulomntwana ozalwa ngumnewabo, umnawakhe azalwa laye lomfazi owayethethwe
ngumnewabo womkakhe owabhubhayo.
8. Ukuchaza amabala.
a) ukuhlala kuhle kwaphela
b) abantwabami
c) abakulungisayo
d) umendo
e) sebezwanana/sebethandana
9. Abafundi babhala izifinqo zabo belandela iziqondiso zokubhalwa kwesifinqo.
3 Asisebenziseni ulimi
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuqamba ibala elitsho okufanana labaliphiweyo
b) ukuchaza amazilo
Izincediso
• igwaliba elibhalwe amabala
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Umbalisi kaxoxe labafundi ngomhlobo wamabala anje.
2. Abafundi kababale amabala abhalwe kugwaliba baqambe ibala elitsho okufanana lalokho
okutshiwo libala elikugwaliba.
3. Ngababili, abafundi kabaqambe benika ibala elitsho okufanana labaliphiweyo.
4. Kabaqedise amazilo abawaphiweyo banike ingcazelo.
Impendulo
A
1. Ngaqinisela
2. Abantwabakhe
3. Ngatshela
4. Intanga yami
5. Abakithi
6. Umkami
7. Umnawami ongilandelayo
B
1. Uzakuba litshapha elenyanywa ngabantu bonke.
2. Uzazala abantwana abakhubazekileyo.
3. Kuzakuba lezingxabano ezingapheliyo phakathi kwabomuzi.
4. Uhlola imfa.
5. Uzakuba lamanga.
6. Uzaswela.
7. Unyoko uzangena esigxingini.
8. Ilizwi lakho lizathathwa yimikhoba.
9. Uzahlanya.
10. Uzahamba usiwa.
75
4 Asisebenziseni uhlelo
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukwakha isibanjalo esivumayo ngesibaluli
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi kabaqambe izibaluli zibhalwe ethaleni lokubhalela.
2. Emaqenjini abo kabancedisane ukwakha izibanjalo ngalezo zibaluli.
3. Kakuxoxwe ngomsebenzi wamaqembu sebebonke ndawonye.
4. Iviyo lonke kalincedisane ukuchasisa ukuthi zakhiwa njani izibanjalo ngezibaluli.
5. Kababhale umsebenzi beqedisa ithala.
Impendulo
A
1. Lithemba
2. Uqatha
3. Bansundu
4. Ibanzi
5. Bazondana
B
5 Indatshana yokuzibumbela
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubhala indatshana eveza ubuhle lobubi besithembo
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi kabehlukaniswe ngamaqembu amabili.
2. Elinye kalikhangele ngobuhle besithembo kuthi elinye likhangele ngobubi baso.
76
3. Ngemva kwemizuzu emihlanu kabatshele iviyo okuxoxiweyo.
4. Imicijo kayibhalwe emdulwini.
5. Abafundi kababhale indatshana le besebenzisa imicijo exoxiweyo leminye abazicabangele yona.
6 Imikhuba lamasiko
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuchaza umkhuba wokwendiselana
b) ukuveza indlela lumkhuba oncindezela ngayo abesifazana
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi bebonke abaxoxe ngezindlela ezehlukeneyo lomkhuba owawusenziwa ngazo.
2. Emaqenjini abo kabachaze ukuthi ukwendiselana kuncindezela njani abesifazana.
3. Kababikele iviyo abaxoxe ngakho emaqenjini.
Umsebenzi wangekhaya
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuchaza indlela umkhuba wokuthatha abafazi abanengi ongamemethekisa ngayo igcikwane
lengculaza
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Ngamaqembu abo, abafundi kabadwebe umdwebo oveza ukuthi ingculaza ingamemetheka
njani esithenjini.
2. Kabachaze ngamabala umdwebo wabo.
77
Isahluko
20
Umbuyiso
Injongo ezibanzi
Ekupheleni kwesahluko abafundi kumele benelise:
a) ukuchaza indlela umbuyiso owenziwa ngayo
b) ukubala indaba baphendule imibuzo yokuzwisisa
c) ukusebenzisa izindlela ezehlukeneyo zokukhulumisana emumeni etshiyeneyo
d) ukwakha izibanjalo ezivumayo lezilandulayo ngeziqu zesiphawulo
e) ukubhala ingxoxo
f) ukuxoxa ngenkolo yamadlozi
1 Asixoxeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuxoxa ngenkolo yamadlozi
b) ukuxoxa ngokwenziwa ngabantu okutshengisa ukuthi bakholelwa emadlozini
Izincediso
• isikhulumi esilolwazi ngamadlozi
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Umbalisi wethula isikhulumi sixoxe labafundi ngamadlozi.
2. Abafundi banikwa ithuba lokubuza imibuzo.
3. Emaqenjini abo, abafundi baxoxa ngenkolo yamadlozi baphinde babhale phansi
okwenziwayo okutshengisa ukuthi abantu bakholelwa emadlozini.
2 Asibaleni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubala indatshana baphendule imibuzo yokuzwisisa
b) ukuchaza indlela yokubuyisa ngamazwi angedluli amatshumi amahlanu
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Akukhethwe umfundi oyedwa abalele abanye indatshana.
2. Ngababili kabakhethe amabala abangawazwisisanga, bawabhale phansi.
3. Kakuncediswane ukuchaza lawo mabala.
4. Umfundi munye ngamunye kabhale ephendula imibuzo egwalweni lwakhe lokubhalela.
Impendulo
1. Kwenzelwa ukuthi umufi agcine abantwabakhe.
2. Ngothe esifa etshiya eselimile kodwa amabele engakavuthwa.
3. Yikucupha amabele azasetshenziswa ukupheka utshwala bombuyiso besekubikwa
emadlozini ekhaya ukuthi azasetshenziswa ukubuyisa.
78
4. Yiyo elanda umoya womufi.
5. Buthelwa engcwabeni lobuyiswayo laphezulu kwembuzi ebiqhutshwa, kuthi obuseleyo
bunathwe yizihlobo zegazi engcwabeni.
6. Iyahlatshwa idliwe ingelatswayi.
7. Abathuleyo kabalidli itswayi.
8. Ukuchaza amabala.
a) otshiye abantwana
b) owafayo
c) kuyamiwa kuze kuhlwe
d) kubaswe umlilo omkhulu
e) ngenhlonipho
9. Abafundi babhala izifinqo zabo belandela iziqondiso zokubhalwa kwesifinqo.
3 Asisebenziseni ulimi
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukusebenzisa amabala ahambelana lomumo abakhuluma ngawo
Izincediso
• amagwaliba okubhalela
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Ngabane kabaphendule imibuzo bebhala izimpendulo zabo emagwalibeni okubhalela.
2. Kabaxoxe bebhala okwemizuzu elitshumi lanhlanu.
3. Kabalethe impendulo zabo kuviyo selilonke, kuxoxwe ngazo.
Impendulo
1. Kukhulunyiswa abonga ogulayo.
2. Kukhulunyiswa abafelweyo.
3. Ngovalelisa esililweni eseswele abezobakhulumisa.
4. Kubatshazwa ofe ebeletha, usana lwaphila.
5. Kubatshazwa osekusele udokoza, osebuthanelwe ngabantu, ngoba engadlula loba nini.
6. Usefile.
7. Ngelingumfana eselifile.
8. Bayagula bonke.
9. Ulomkhuhlane wemvukuzane.
10. Bamgoqile esesifa.
11. UmaMoyo usegulela ukufa.
12. Ugogo usekhuluma afisa kusale kusenzeka angafa.
13. UMagugu ufe engagulanga.
4 Asisebenziseni uhlelo
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukwakha izibanjalo bezithathela eziphawulweni
79
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi kabaqambe iziqu zesiphawulo zonke baphinde bakhe iziphawulo ngeziqu zazo.
2. Emaqenjini kabancedisane ukwakha izibanjalo.
3. Sebeliviyo kabancedisane ukuchaza ukuthi zakhiwa njani izibanjalo ezithathelwa
eziphawulweni.
4. Kababhale umsebenzi baphendule imibuzo ezingwalweni zabo zokubhalela.
Impendulo
Isibanjalo esivumayo Isibanjalo esilandulayo
1. Muhle kamuhle
2. Side kasiside
3. Nkulu kayinkulu
4. Batsha kababatsha
5. Bathathu kababathathu
6. Kunengi kakukunengi
7. Ludala kaluludala
8. Bubi kabububi
9. Zimfitshane kazizimfitshane
10. Mine kayimine
5 Indatshana yokuzibumbela
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubhala beveza ukuqakatheka lokungaqakatheki kombuyiso lamuhla
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi kababe ngamaqembu amabili.
2. Kakube lelabasekela ukuthi umbuyiso uqakathekile abanye kabakuphikise lokhu.
3. Amaqembu la kawabhale imicijo yabo emagwalibeni besekukhethwa abafundi abane
kucele linye elizamela iqembu lonke.
4. Kakube lempikiswano kuviyo.
5. Abafundi kababhale ingxoxo besebenzisa imicijo evezwe kumpikiswano ezingwalweni
zabo.
6 Imikhuba lamasiko
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuqamba imisebenzi yamadlozi etshiyeneyo
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Ngababili abafundi kabaxoxe bebhala phansi imisebenzi yamadlozi eyehlukeneyo
abayaziyo.
2. Kakuxoxwe ndawonye ngobekuxoxwa ngababili.
3. Kabancedisane emaqenjini ukudingisisa ngomsebenzi wamadlozi obhalwe emdulwini
othathwe embuzweni.
80
Impendulo
a) Siyanuka abathakathi, imikhoba lemithi emibi egejelwe phansi siyikhiphe.
b) Licela ligidele izulu.
c) Liyelapha, libhule.
Umsebenzi wangekhaya
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuchasisa izindlela umuntu olamadlozi obonakala ngazo
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi kabayedingisisa kwabaziyo ngekhaya izindlela amadlozi aziveza ngayo
ebantwini.
2. Bazabikela abanye abakuthole emakhaya.
81
Isahluko
21
Uzimu
Injongo ezibanzi
Ekupheleni kwesahluko abafundi kumele benelise:
a) ukuxoxa ngozimu
b) ukubala inkondlo baphendule imibuzo
c) ukupha ingcazelo yamagama atsho okufananayo
d) ukwakha izibanjalo ngezandiso
e) ukubhala indaba yokuzibumbela
f) ukudweba umfanekiso ngesiko lokulabhela
1 Asixoxeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuxoxa ngabakwaziyo ngozimu
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Emaqenjini abo kabaxoxe ngabakwaziyo ngozimu.
2. Kababikele iviyo abaxoxe ngakho emaqenjini.
3. Umbalisi kabaqondise abafundi lapho abalahleka khona.
2 Asibaleni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubala inkondlo baphendule imibuzo yokuzwisisa
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Akubelomfundi oyedwa ofundela iviyo inkondlo.
2. Kabakhethe amabala lemitshwana ebaphicileyo.
3. Akuncediswane ukuyichasisa.
4. Emaqenjini abo kabancedisane ukuphendula imibuzo.
Impendulo
1. NgokaMathayi.
2. Bathathu. NguMathayi, uMahlwayi lomfowabo ohlala emaguswini.
3. Emaguswini. Siwuzwile umkhosi khonale emaguswini.
4. Kufa abantu banye ngendlela engazwisisekiyo.
5. Laphangalala ijaha ligcwele, bamangala.
6. Watshaywa ngumbane.
7. Baxwayiswa ukuthi bayexolisa lapho okwagxotshwa khona umuntu.
82
8. Ukuchaza amabala.
a) abalandelanayo ekuzalweni
b) lafa
c) kungelayezi
d) wayengazi
e) xolisa
9. Abafundi babhala izifinqo zabo belandela iziqondiso zokubhalwa kwesifinqo.
3 Asisebenziseni ulimi
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuqamba amabala atsho okufanana labawaphiweyo
Izincediso
• igwaliba elibhalwe amabala angaba leyinye into efananayo
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Ngababili kabadinge amabala atsho okufanana labhalwe kugwaliba.
2. Kababhale phansi impendulo zabo bazethulele iviyo.
3. Bazaqondisana beliviyo.
4. Kababhale umsebenzi munye ngamunye.
Impendulo
1. Oqalileyo
2. Abantwana
3. Uzasila ekufeni
4. Lafa
5. Umdeni
6. Zimangele
7. Xolisa
8. Lwaqeda
9. Lubulala
10. Zethukile
11. Zinyenyeza
12. Amaxhegu
13. Emadabukakusa
14. Izinyanga
4 Asisebenziseni uhlelo
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukwakha izibanjalo ngezandiso zendawo besebenzisa isakhi u ku-
83
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Akuxoxwe iviyo lilonke kwakhiwe izibonelo abafundi bencedisana bebonke.
2. Umbalisi kabancedise lapho abangabe sebelahleke khona abafundi.
3. Umfundi munye kabhale eqedisa ithala.
Impendulo
5 Indatshana yokuzibumbela
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubhala beveza ububi lobuhle obubangelwa luzimu
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Akuxoxwe ngezimbangela zozimu ezehlukeneyo.
2. Akuxoxwe kuviyo lonke ukuthi abonileyo bezwa njani labafelwayo bezwa njani.
3. Umfundi munye ngamunye kabhale indaba le.
6 Imikhuba lamasiko
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuchaza ingqubo yokuqeda uzimu
84
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Akudlalwe umdlalo ngamaqembu.
2. Izimuli ezimbili zonelene sekulozimu.
3. Imuli eyonileyo kayilabhele kuze kucine kukhunyiswana umlotha.
4. Umfundi munye kadwebe umdwebo oveza ingqubo yokulabhela njengokuyizwisisa kwakhe.
Umsebenzi wangekhaya
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubhala uhlelo lokulamula abazondeleneyo
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi kabayedingisisa ngemakhaya ukuthi izinduna zilamula njani izingxabano, babhale
phansi imicijo abazayifundela abanye sebehlangene.
85
Isahluko
22
Ubuhlobo
Injongo ezibanzi
Ekupheleni kwesahluko abafundi kumele benelise:
a) ukuchaza ubuhlobo
b) ukubala isihlahla sobuhlobo
c) ukuchaza izaga
d) ukuchasisa ukwakhiwa kwesibanjalo ngesandiso sesikhathi
e) ukudweba umdwebo oveza ubuhlobo
f) ukuxoxa ngemilandu yezihlobo
1 Asixoxeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuqamba izihlobo zabo
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi kabachaze ukuthi ubuhlobo buyini besipha izibonelo.
2. Emaqenjini abo abafundi kabaxoxele abanye beqamba amabizo ezihlobo zabo bechaza
lokuzalana kwabo.
3. Umbalisi kabancedise abafundi ukubiza izihlobo ngamabizo azo njengokuhlelwa kwawo
elimini.
2 Asibaleni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubala isihlahla baphendule imibuzo
Izincediso
• umfanekiso wesihlahla sobuhlobo
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi kabaxoxe ngobuhlobo bekhangele isihlahla sobuhlobo esisemfanekisweni.
2. Akuxoxwe ngomdwebo wezihlobo zikaThemba.
3. Ngababili kabancedisane ukuphendula eminye yemibuzo yokuzwisisa.
4. Kababhale bephendula imibuzo engenziwanga ngababili.
Impendulo
1. Ngabazawakhe.
2. Ngosebele.
3. Ngukhokho ohlwini lozalo lukayise.
4. Ngabazawabo.
86
5. Ngukhokho ohlwini lozalo lukanina.
6. Ngumuntu lomkakhe.
7. Ngosebele.
8. Ngosebele.
9. Ngoyisemkhulu.
10. Ngodadewabo.
3 Asisebenziseni ulimi
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuchaza izaga bachasise ukuthi zisetshenziswa nxa kutheni
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Ngababili kabancedisane ukuchaza izaga.
2. Umfundi munye ngamunye kazibhalele yedwa ukuthi lezozaga zisetshenziswa nxa
kutheni.
3. Bazaxoxa ngempendulo zabo sebeliviyo.
Impendulo
A
1. Indaba yezizalani ungayingeni, kuxwayiswa olamula izizalani, bayekele baqede ezabo
ungazigaxi.
2. Umuntu angaze abenjani abakwabo bayamthanda enjalo. Kubatshazwa ongenzi kuhle
kodwa esamukeleka kwabo.
3. Ungakhangeleli ukuthola usizo emuntwini elingahlobananga, edela abangabakhe.
Kuxwayiswa ocela uncedo ukuthi angakhangeleli uncedo kulowomuntu ngoba laye
ulezakhe izinhlupho.
4. Kungcono ukufelwa ngubaba kulomama. Kukhalelwa umntwana osehawula ngoba
wafelwa ngunina.
5. Nxa ungumntwana kuqakathekile ukwazisa abazali ngobuhle lobubi obukwehlelayo.
Kuxwayiswa umntwana ofihlayo angona, ukuthi konke kungumlandu wabazali.
6. Uyise ubeyindoda emadodeni kodwa indodana yakhe kayilancedo. Sisetshenziswa nxa
kukhalwa ngendlalifa engelancedo ukuthi nyakana uyise wafayo umuzi uzacitheka.
7. Umuntu kufanele ahloniphe wonke umuntu angakhethi. Kwelulekwa umntwana ukuthi
ahloniphe wonke umuntu.
8. Bayathandana kakhulu. Kubatshazwa ababili abathandanayo, abangabangane abakhulu.
9. Bayathandana kakhulu. Kubatshazwa ababili abangatshiyaniyo ngoba bengabangane.
10. Lanxa ungakhuzeki, uzaze ubathole abazakuqoqa. Kukhuzwa ihlongandlebe ukuthi lanxa
lingakhuzeki bakhona abazamqoqa.
11. Uzele abantwana abaluncedo. Kubatshazwa, kubongwa abantwana abaluncedo kubazali
babo.
12. Abazali ngabantu abalungileyo kodwa bazala ihlongandlebe. Kubatshazwa ububi
obenziwa ngumntwana ozalwa ngabantu abalungileyo.
B
1. Ukulimukisa.
2. Ukuphatha umuntu ngendlela engalunganga.
3. Ukukhupha umuntu ebunzimeni.
87
4. Ukuhlukuluzelwa ulutho ongalwenzanga.
5. Ukuhlasela umuntu umlimaze kumbe umbulale.
6. Ukuba lisela.
7. Ukuba lamawala.
8. Ukwehlelwa yibubi belekane.
9. Ukuthatha umfazi womfowenu kumbe isihlobo esafayo.
10. Ukuxoxisana ngodaba oluqakathekileyo.
11. Ukuncedisa kokwenziwayo.
12. Ukulandula icala kodwa ubufakazi bonke bukhomba ukuthi lelocala lenziwe nguwe.
13. Ukudideka ungasazi ukuthi wenzeni.
14. Ukudabuka ngokwenzekileyo kodwa kungasatshintsheki.
15. Ukumangala, uphelelwe.
4 Asisebenziseni uhlelo
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukugcwalisa ithala ngezibanjalo ezifaneleyo
b) ukwakha izibanjalo ngesakhi ku- lo ka-
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Akubhalwe izibanjalo ezakhelwe kuzandiso zesikhathi ezintathu.
2. Abafundi kabancedisane ukuchasisa ukuthi zakhiwe njani beliviyo lonke.
3. Kabasebenze ngamaqembu bephendula imibuzo.
Impendulo
88
5 Indatshana yokuzibumbela
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
• ukudweba umdwebo ochasisa uzalo lwabo kusukela kubo kuze kufike kuyisemkhulu
ozala uyise lonina.
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi kabaxoxe ngezihlobo zabo ngababili kusukela kukhokho wabo kuze kufike
kubo.
2. Kabadwebe -ke umdwebo otshengisa uzalo lwabo kusiyafika kuyisemkhulu ozala unina
lozala uyise.
3. Kababukise ngemidwebo yabo.
6 Imikhuba lamasiko
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuchaza imisebenzi yezihlobo ezehlukeneyo
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi kabaxoxe ngemilandu yezihlobo baqambe leyabo imilandu kwamanye
amalunga emuli.
2. Emaqenjini bazaxoxa besitsho ukuthi ngabe izihlobo zilokhe ziyenza yini imilandu yazo.
3. Bazabikela iviyo abaxoxe ngakho emaqenjini.
Impendulo
1. Ukubalaya ukubaxwayisa lokubafundisa ukuze bakhule beziphethe njalo besazi
okukhangelelwe omama bakusasa.
2. Uba ngumkhongi, ahambele indaba yalelojaha esiyacela umlilo.
3. Ubikela abazali bentombi ukuze kukhulunywe. Angaphekelezela intombi isiyabona
umuzi.
4. Ubafundisa imisebenzi yangekhaya.
5. Ubafundisa imisebenzi yamadoda ekhaya.
Umsebenzi wangekhaya
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuchaza izimbangela zokungaqakathekiswa kobuhlobo lamuhla
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi bayadingisisa ngalezi zimbangela babhale phansi.
2. Kuzaxoxwa ngabakutholileyo abafundi sebendawonye.
Asiphindeleni emuva
1. Ingcazelo yezaga.
89
a) Kuyafiwa mihla lamalanga. Ukufa kwandile.
b) Ungalahli ithemba lanxa imizamo oyenzayo ingakhanya angathi kayisizi ngalutho
kodwa izacina iphumelele.
c) Kuyasongelwana, ngizakuthola kuphela.
d) Owonileyo usola amonileyo ukuze kukhanye angathi nguye oqale uhlupho.
e) Kalalutho, ungumyanga.
2. Ibala elitsho okufanana laphiweyo.
a) Thokoza
b) Thandaza
c) Loba
d) Inkazana
e) Lungisa
3. Ingcazelo yamabala.
a) Imvu enduna engathenwanga.
b) Inkomo enduna esindala engathenwanga.
c) Inja ensikazi.
d) Imbuzi enduna engathenwanga.
e) Inja enduna.
4. Ukuqondisa imitsho ekilizayo.
a) Besiyekosa inyama labangane bami.
b) Angiselamali ngitsho ngibhadalele umhloliso engizawubhala ngoMfumfu.
c) Abazali bakhe sebatshona.
d) Njengoba usufikile asihambe.
e) Obesonga ogulayo nguye osetshonile.
5. Yizibanjalo ezivumayo.
(ii) Ukwakhiwa kwamabala.
a) Ng- (isakhi) + ohlekayo (isibaluli) > ngohlekayo (isibanjalo).
b) Ng- (isakhi) + elikhulu (isiphawulo) > ngelikhulu (isibanjalo).
c) Ng- (isakhi) + ekhaya (isandiso sendawo) > ngekhaya (isibanjalo).
d) Ng- (isakhi) + esimhlophe (isibaluli) > ngesimhlophe (isibanjalo).
e) Y- (isakhi) + iHarare (ibizoqho) > yiHarare (isibanjalo).
f) Ng- (isakhi) + uGwembe (ibizoqho) > nguGwembe (isibanjalo).
g) Ng- (isakhi) + uZambezi (ibizoqho) > nguZambezi (isibanjalo).
6. Abafundi kabakhe imitsho egcweleyo njalo elengqondo kulandelwa indlela eqondileyo
yokubhala.
(ii) Ukwakhiwa kwamabala.
a) Ku (isakhi) + ntambama (isandiso sesikhathi).
b) Ku (isakhi) + kuthange (isandiso sesikhathi).
c) Ku (isakhi) + ngomhlomunye (isandiso sesikhathi).
d) Ku (isakhi) + emadabukakusa (isandiso sesikhathi).
e) Ku (isakhi) + ngolweSine (isandiso sesikhathi).
f) Ku (isakhi) + ngoMabasa (isandio sesikhathi).
g) Ku (isakhi) + ngehola letshumi ekuseni (isandiso sesikhathi).
h) Ku (isakhi) + ngo2018 (isandiso sesikhathi).
i) Ku (isakhi) + ekuseni (isandiso sesikhathi).
90
Isahluko
23
Amagumbi eZimbabwe
Injongo ezibanzi
Ekupheleni kwesahluko abafundi kumele benelise:
a) ukuqamba amagumbi omhlaba
b) ukuqamba izindawo ezitshiyeneyo ukuthi zikuliphi igumbi nxa useZimbabwe
c) ukuhlolisisa ibalazwe leZimbabwe besebephendula imibuzo yokuzwisisa
d) ukuqondisa inkulumo ekilizayo
e) ukuchaza isandiso
f) ukudweba ibalazwe lesikolo
g) ukubhala ingxoxo eveza indlela yokukhulumisana lomzali ngenhlonipho
1 Asixoxeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuqamba amagumbi omhlaba ngesiNdebele
b) ukuqamba amazwe agombolozele iZimbabwe baqambe legumbi ilizwe linye ngalinye elikulo.
Izincediso
•• ibalazwe leZimbabwe elitshengisa amazwe agombolozele iZimbabwe
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Ngabahlanu abafundi kabaxoxe ngamazwe agqagqele iZimbabwe besitsho lokuthi akuliphi
igumbi lomhlaba.
2. Bengasebenzisa ibalazwe elitshengisa iZimbabwe lamazwe aligombolozeleyo.
3. Kabalethe okuxoxwe emaqenjini kubafundi bonke sebendawonye.
4. Xoxani ngezimpendulo ezivelileyo emaqenjini.
2 Asibaleni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuhlolisisa ibalazwe elidwetshiweyo
b) ukuphendula imibuzo yokuzwisisa
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Kakuxoxwe ngamadolobho atholakala eZimbabwe kanye lamazwe agombolozele iZimbabwe.
2. Abafundi kabachaze izinto ezenzakala kumbe ezitholakala emadolobheni eZimbabwe
ezigoqela izifuyo, izilimo, izulu elinayo, ezigejwayo kanye lezinto ezingahuga abavakatshi.
3. Kabaphe izizatho zokuthi izinto lezo kungani zitholakala endaweni lezo.
4. Ngababili abafundi kabahlolisise umdwebo webalazwe.
5. Kabancedisane ukuphendula imibuzo yokuzwisisa.
6. Umfundi munye kabhale ephendula umbuzo wesitshiyagalolunye egwalweni lwakhe
lokubhalela.
91
Impendulo
1. YiZambia.
2. Izulu lilutshwana kule ingxenye yelizwe okwenza amabele angakhuli ngendlela efaneleyo.
Utshani obulungele inkomo bunengi.
3. YiHarare, kuvuma igwayi lomumbu lezinye izilimo ezifuna izulu elinengi ukuze zikhule
kuhle.
4. Lidume ngempophoma zamanzi eyinye yezindawo eziyisikhombisa ezimangalisayo
emhlabeni wonke.
5. Amanzi malutshwana kulo umhlubulo welizwe okwenze izakhamizi zedolobho lakoBulawayo
zabalohlupho lokuswela amanzi aneleyo.
6. YiHwange, kwenziwa amalahle.
7. IZimbabwe igqagqelwe ngamazwe. Kayikho eduze lolwandle lapho okuhamba khona
imikhumbi yikho kudingeka imali ethe xaxa nxa kumele kube lezimpahla ezithwalwa
ngemikhumbi.
8. Bengizadinga indawo eseningizimu-mpumalanga ngoba yindawo elezulu elinengi kakhulukazi.
Ingqoloyi yisilimo esifuna amanzi amanengi ukuze sikhule kuhle.
9. Amagumbi amadolobha ekhangelwa ngumfundi ohlala eBeitbridge.
a) Gwanda – nyakatho-ntshonalanga
b) Plumtree – nyakatho-ntshonalanga
c) Harare – nyakatho
d) Chiredzi – nyakatho-mpumalanga
e) Masvingo – nyakatho
f) Mutare – nyakatho-mpumalanga
g) Gweru – nyakatho
h) Kwekwe – nyakatho
i) Mosi-oa-Tunya – nyakatho-ntshonalanga
j) Hwange – nyakatho-ntshonalanga
3 Asisebenziseni ulimi
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuqondisa inkulumo ekilizayo
Izincediso
•• amagwaliba abhalwe imitsho ekilizayo
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Akubhalwe emdulwini inkulumo ezinhlanu ezikilizayo.
2. Akubhalwe amaphutha ajayelekileyo elimini lwwesiNdebele.
3. Ngababili kabancedisane ukuqondisa lezozinkulumo ezikilizayo.
4. Ngamaqembu abo kabancedisane ukuqondisa imitsho ekumagwaliba.
5. Kabethulele iviyo umsebenzi wemaqenjini.
6. Munye ngamunye kababhale umsebenzi ezingwalweni zabo zokubhalela.
Impendulo
A
1. USipho labanawakhe balahlekile, bebengasayazi impumalanga kumbe intshonalanga.
92
2. UDumisani uficwe nguyise ezidlalela empumalanga komuzi wakoDube inkomo zibhuqa
amabele kaDube.
3. Ujeziselwe ukweqa umthetho wetholamfundo ngokugejiswa igodi eningizimu yezindlu
zababalisi.
4. Ukugijima angikwenelisi yikho ngicatshe esixukwini esisentshonalanga-nyakatho kwenkundla
yokugijima.
5. Umkhwenyethu usebenza epulazini eliseSigodini, indawana esempumalanga kwedolobho
lakoBulawayo.
B
1. Sichochomba
2. Okwakungamaxhaphozi
3. Ngisiyachitha
4. Lokuqhatha
5. Usachumile
6. Umntanami
7. Ngomgqibelo
8. Ungqwaqwane
9. Uzicombe wazicomba
10. Eseqhaqhazela ngomqando
11. Alidlithize, alidlithiza
12. Udobhe
13. Uvala
14. Izikhwehle
15. Lomklampunzi
4 Asisebenziseni uhlelo
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuchaza isandiso
b) ukuchasisa ukwakhiwa kwezandiso zendawo emabizweni
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi kabaqambe amabizo angabalitshumi abhalwe emdulwini.
2. Ngababili kabasebenzise lawo mabizo ukuphendula umbuzo othi “ngaphi”?
3. Kabachaze inguquko abayinanzelelayo empendulweni zabo.
4. Akuxoxwe ngezimpendulo zabo abafundi sebeliviyo lonke.
Impendulo
A
1. Ukoma – (u)kom(a) – e- +-kom- + -eni > ekomeni.
2. Umbane – (u)mban(e) – e- + -mban- + -eni > embaneni.
3. Ilanga – (i)lang(a) – e- + -lang- + -eni > elangeni.
4. Imfa – (i)mf(a) – e- + -mf- + -eni > emfeni.
5. Izizwe – (i)zizw(e) – e- + -zizw- + -eni > ezizweni.
B
1. Ayizandiso zendawo.
2. Ukwakhiwa kwawo.
a) E+ (i)nyakatho > enyakatho.
93
b) E+ (i)ntshonalanga > entshonalanga.
c) E+ (i)nyakatho-mpumalanga > enyakatho-mpumalanga.
d) E+ (i)ningizimu > eningizimu.
3. Ukwakhiwa kwezandiso.
a) KuMzilikazi
b) Ebuthweni
c) Emabonjeni
d) Eqenjini
e) Endleleni
4. Ukwaakhiwa kwezandiso zendawo.
a) ku + (u)Mzilikazi > kuMzilikazi.
b) e + (a)mabomb(o) + -eni – mb> nj
c) e + (i)qembu + -ini – mb>nj
5 Indatshana yokuzibumbela
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukudweba ibalazwe lesikolo sabo
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi bendawonye kabaxoxe ngokuma kwesikolo sabo.
2. Kabachaze ukuthi izakhiwo ezitshiyeneyo zitholakala ngaphi.
3. Umfundi munye ngamunye kadwebe ibalazwe lesikolo.
6 Imikhuba lamasiko
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukudlala umdlalo betshengisa indlela yokukhulumisana
b) ukubhala ingxoxo beveza indlela eqondileyo yokukhulumisana
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Emaqenjini abo kabadlale umdlalo oveza izindlela ezitshiyeneyo zokukhulumisana.
2. Ingxoxo phakathi komzali lomntwana eveza indlela elobuntu yokukhulumisana lomzali
okulayele indawo akuthuma khona waphambanisa.
3. Kababhale ingxoxo phakathi komfundi lomzali ezingwalweni zabo.
4. Umfundi uvezela umzali iphutha alenzileyo ngokumlayela ngendlela engayisiyo, kodwa
ukwenza ngenhlonipho ekhetha amazwi ngendlela eveza ubuntu.
Umsebenzi wangekhaya
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuchaza ngokuqakatheka kolwazi lwamagumbi emisebenzini eqanjiweyo
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Kabayechwayisisa ebulenjini ngemisebenzi etshiyeneyo.
2. Kababhale phansi konke abakutholileyo.
3. Bazabikela iviyo ngesifundo esilandelayo.
94
Isahluko
24
Isikhathi: Izigaba zomnyaka
Injongo ezibanzi
Ekupheleni kwesahluko abafundi kumele benelise:
a) ukuchaza beqamba okuhlola izikhathi zomnyaka
b) ukubala indaba baphendule imibuzo
c) ukukhetha izenzukuthi endatshaneni ebaliweyo
d) ukuqamba isibanjalo sokukhomba lokusakha
e) ukubhala incwadi yobungane
f) ukuxoxa ngezibonakaliso zezikhathi ezehlukeneyo
1 Asixoxeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuqamba izigaba zomnyaka
b) ukuchaza imisebenzi eyenziwayo kusigaba sinye ngasinye somnyaka
Izincediso
• imifanekiso etshengisa imisebenzi eyenziwa ngezigaba zomnyaka ezitshiyeneyo
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi baqamba izigaba zomyaka.
2. Kabangene emaqenjini babhale imisebenzi eyenziwayo ngalezozikhathi bencediswa
yimifanekiso.
3. Kabalethe abakwenze emaqenjini kuviyo selilonke.
2 Asibaleni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubala indaba baphendule imibuzo
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Umfundi oyedwa ubala indaba abanye belalele.
2. Abafundi babhala phansi amabala lemitsho abangayizwisisanga.
3. Baxoxa ngamabala lemitshwana bayichaze beliviyo.
4. Munye ngamunye babhala umsebenzi.
5. Babhala iziqondiso beliviyo.
Impendulo
1. Wabona ngezihlahla zombumbulu ezazithele kakhulu.
2. NguLwezi, Mpalakazi loZibandlela.
3. Kuyalinywa kuhlakulwe.
95
4. Kuyabe sekuvuthiwe emasimini kudliwa izilimo.
5. NguNhlolanja, Mbimbitho loMabasa.
6. Kuyavunwa, kuhululwe umumbu kugudulwe lezindlu.
7. Kungoma kusalela phansi nxa sekusitshunwa.
8. Kugecwa izihlahlana ezimila emasimini, kuphendulwe emasimini kubiywe lezintango.
9. Ukuchaza amabala.
a) ukuthatha okuvuthiweyo emasimini ukuze kudliwe
b) zimila amahlamvu amatsha
c) sekusiba mnyama
d) ukulima kugqitshelwa amahlanga lotshani
10. Abafundi babhala izifinqo zabo belandela iziqondiso zokubhalwa kwesifinqo.
3 Asisebenziseni ulimi
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukukhetha izenzukuthi ezisendabeni
b) ukupha amabala atsho abakuphiweyo
Izincediso
• igwaliba elibhalwe izenzukuthi
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi kabaxoxe ngomsebenzi wezenzukuthi besebesebenzisa izenzukuthi ezibhalwe
kugwaliba.
2. Ngababili, kabakhethe izenzukuthi endabeni abayifundileyo.
3. Kabatsho lokho ezikhukhanyisayo.
4. Kabaxoxe ngamabala atsho izinto ezinengi lona lilinye.
5. Kabanike izibonelo.
6. Munye ngamunye kababhale umsebenzi
Impendulo
A
1. Khwatshu – ukuphila kuhle ngemva kokugula.
2. Nti – isisu sigcwele ukudla.
3. Gqa gqa – ukumila kutshiya izikhala ezinkulu zingelalutho olumilileyo.
4. Tshoko – umbala oluhlaza.
5. Gadalala – ukusebenza kakhulu.
B
1. Izilimo
2. Ukuchinsa
3. Ubudli
4. Ukutshaya uphondo
5. Ukubhada
96
6. Ukubiya
7. Ivila
8. Isageca
9. Ulengalo enhle
10. Imilimela
4 Asisebenziseni uhlelo
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukwakha isibanjalo sokukhomba ngesakhi u na-
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Akuxoxwe ngezindawo ezingakhonjwa ngokhulumayo,
2. Ngamaqembu kabakhe isibanjalo sokukhomba belandela izigaba zamabizo.
3. Kabalethe abakubumbe emaqenjini kuxoxwe ngakho.
Impendulo
5 Indatshana yokuzibumbela
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuchaza okwenziwayo ngezigaba ezehlukeneyo zomnyaka
97
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Akuxoxwe kukhunjuzwana ngokumiswa kwencwadi yobungane.
2. Abafundi kabaxoxe bebhala imicijo emdulwini engabancedisa ekubhaleni incwadi zabo.
3. Umfundi munye ngamunye kabhale incwadi yakhe.
6 Imikhuba lamasiko
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuchaza ukuthi izinto eziqanjiweyo zikhombani
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Kakuxoxwe ngokuthi umfasimbi, umchilo wamakhosikazi, inkungu kanye lamazolo kuvele
kunjani.
2. Kabaxoxe ngababili ukuthi kuvezani njalo kubonakala nini okuqanjiweyo.
3. Kabethulele iviyo abaxoxe ngakho.
Impendulo
1. Nxa izulu selinile, ilanga seliqalisa ukuhlaba. Uveza ukuphela kwezulu.
2. Uveza ukuthi elandulele lelo langa belitshisa kodwa kulamanzi emkhathini.
3. Kuyabe kuqanda kakhulu, ubonakala ekuseni.
4. Abonakala ekuseni, aveza ukuthi kulamanzi emkhathini.
Umsebenzi wangekhaya
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuchaza ukuthi kungani izinganekwane zisethiwa ebusika kuphela
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Kakuxoxwe ngokuthi zethiwa nini njalo sikhathi bani sosuku izinganekwane.
2. Abafundi kabayezidingela ukuthi kungani.
98
Isahluko
25
Ukuntshintsha kwezigaba zomnyaka
Injongo ezibanzi
Ekupheleni kwesahluko abafundi kumele benelise:
a) ukuchasisa izinyathelo ezingenziwa ukumelana lokuntshintsha kwezigaba zomnyaka
b) ukubala ingxoxo baphendule imibuzo
c) ukuchaza umumo womkhathi ngezigaba ezitshiyeneyo
d) ukwakha izandiso ngezakhi nga-, nganga-, la-, sa-, lo njenga-
e) ukubhala indaba
f) ukuchaza amazilo aphathelane lezifuyo lezilimo
1 Asixoxeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuqamba izigaba zomnyaka bachaze umumo womkhathi ngalezozikhathi
Izincediso
•• imifanekiso etshengisa umumo womkhathi ngezigaba zomnyaka ezitshiyeneyo
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi kabaxoxe ngomumo womkhathi kuzigaba zomnyaka ezitshiyeneyo bekhangele
imifanekiso.
2. Akubhalwe emdulwini abafundi baqambe izigaba zomnyaka.
3. Ngamaqembu abo, kabaphiwe isigaba esisodwa baxoxe ngomumo womkhathi.
2 Asibaleni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukufunda ingxoxo bakhethe amabala lemitsho enzima
b) ukuchaza amabala lemitsho enzima abayikhethileyo
c) ukuphendula imibuzo yokuzwisisa
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Akuxoxwe ngobunzima obubangelwa yikuguquka komumo womkhathi.
2. Akube labafundi ababili abafundela abanye indatshana.
3. Akube loyedwa ozakuba ngumlobi.
4. Ngamaqembu, kabancedisane ukuphendula imibuzo yokuqala emihlanu.
5. Eseleyo kayibhalwe ezingwalweni zokubhalela ngumfundi munye ngamunye.
99
Impendulo
1. Kulendlala esigabeni lezulu lilokhu lingakani.
2. Bangaphansi kwesihlahla sedulukusi.
3. Babeholiswa kuvela kuhulumende.
4. Walalela izixwayiso zababona ngomumo womkhathi waqalisa ukulima ngoZibandlela.
5. Baceba ukuzilalela bazilandele.
6. Baceba ukuzilalela bazilandele.
7. Yinyawuthi, uphoko lamabele.
8. Ukuzihlaba ukuze zivikeleke emikhuhlaneni.
9. Luyanceda ukumelana lobunzima.
10. Ukuchaza amabala.
a) kalikani ngitsho
b) uzasipha ukudla
c) uSiziba waqalisa ukulima
d) kanti sasingazi lutho
e) abangasibakuleli
11. Abafundi babhala izifinqo zabo belandela iziqondiso zokubhalwa kwesifinqo.
3 Asisebenziseni ulimi
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuchaza umumo womkhathi kuzigaba zomnyaka ezitshiyeneyo
b) ukunika amabala aphikisa abawaphiweyo
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Akubhalwe izigaba zomnyaka emdulwini.
2. Ngamaqembu abafundi kabakhethe isigaba abazaxoxisana ngaso eqenjini.
3. Emaqenjini kababhale beqedisa izikhenxe zethala.
4. Abafundi kabaxoxe ngamabala aphikisanayo.
5. Munye ngamunye kabaphe amabala aphikisana labawaphiweyo.
Impendulo
A
1. Kuyagodola.
Komile.
Kungagubuzela kube lomoya osikayo.
Kuna izulu.
2. Kulamayezi ezulu.
Kungatshisa.
Ekuseni kulamazolo ngenxa yamanzi emkhathini.
3. Izulu liyana.
Kuyatshisa.
4. Kuyatshisa kakhulu.
Licethule.
Komile.
B
100
1. Phezulu
2. Bethabile
3. Useqala
4. Ubulutshwana
5. Ozahlanyela
6. Sambuka
7. Olumnyama
8. Ulamanga
9. Uyazeyisa
10. Ebobotheka
11. Lokuqanda
12. Lokuphila
13. Ekhulula
14. Abakuleli/abomdabu
15. Ehluleke
16. Kasiziphakamiseni
17. Sale
18. Ehlala phansi
19. Bebuthana
20. Phambili
4 Asisebenziseni uhlelo
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukwakha izandiso eziqanjiweyo
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Akuxoxwe, kukhunjuzwana ngokulumbana kwabonkamisa esiNdebeleni.
2. Abafundi kabaqambe amabizo angaba mahlanu asetshenziswe njengezibonelo ukwakha
izandiso zonhlanu.
3. Ababhale umsebenzi bephendula imibuzo.
Impendulo
1. Ngontshelelezane – nga + untshelelezane > ngontshelelezane.
2. Laye – la + ye(na) > laye.
3. Maqondana – ma + qondana > maqondana.
5 Indatshana yokuzibumbela
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuqamba izinhlupho ezibangwa yikuntshintsha komkhathi
b) ukuchaza okubangela ukuntshintsha komkhathi
101
Izincediso
•• ubulembu
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi kabadingisise ebulenjini ngohlupho lezimbangela zokuntshintsha komkhathi.
2. Kabaxoxe beliviyo ngabakuthole ebulenjini.
3. Kababhale indatshana le ezingwaleni zabo.
6 Imikhuba lamasiko
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuchaza amazilo abawaphiweyo
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Akuxoxwe ngokuthi amazilo kuyini.
2. Abasebenze ngababili ukuchaza amazilo abawaphiweyo.
3. Kababikele iviyo abaxoxe ngakho.
Impendulo
1. Intanga nxa sezinabile ziyanxibana kungahambeki kuhle. Kungenzeka ezama ukweqa
agwenxeke alimale. Khona nje ukweqa okuzadliwa kakukuhle.
2. Inkomo zingethuka kungenzeka zimlimaze kumbe zingaqala ukukhonya lokubhonsa
ethuke kulimaze inkonyane esiswini.Ezinye zilemithuso engalunganga engalimaza usane
olungakazalwa.
3. Yizikhathi zokusebenza. Abantu kufanele balale masinyane ukuze kusetshenzwe
ngelilandelayo.
4. Uchago luyadlaliseka nxa luchitheka. Olubilisayo ufundiswa ukufaka ingqondo yakhe yonke
kwakwenzayo empilweni ukuze akwenze kuphumelele.
5. Ukubamba okudliwayo owesifazane esesikhathini kakulunganga. Kahlanzekanga
ngokukhangelelweyo ngalesisikhathi. Inhlanzeko iqakathekile kakhulu kobamba ukudla,
kugcizelelwa lokhu.
Umsebenzi wangekhaya
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuchaza okwenziwe ngamazwe omhlaba ukuvikela ukonakala komkhathi
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Besebenzisa ubulembu, abafundi bachwayisisa okwenziwe ngamazwe atshiyeneyo ukuvikela
ukonakala komkhathi.
2. Bazazibhalela abakutholileyo.
102
Isahluko
26
Umhloliso wesibili
Iphepha lokuqala
Amahola amabili
Isigaba sokuqala
a)– g) Umfundi kakhethe isihloko sendaba esisodwa abumbe ngaso indaba, incwadi loba
ingxoxo elamabala angamakhulu amane alamatshumi amahlanu kusiya kumakhulu
amahlanu.
Isigaba sesibili
1. Yibuntu.
2. Izinto ezazingenziwa ngoba zizila kumbe zisenyanyeka sezijwayelekile khathesi.
3. Abafana lamankazana bagida begonene njalo benqunu.
4. Wayethenjiswe ukuphiwa amatshe abelungu agcwala umgodla.
5. Wazonda ukukhuzwa wazibophela.
6. Babekhangele umntakaMaDube owayezilengisile.
7. Ngathi, “Zamkhalela.”
8. Wayesekhulile eseleminyaka engamatshumi ayisikhombisa. Imbongi ithi, “Osemixhiliba,
osecuthe ezimhlophe, xhegundini.”
9. Ukuchaza amabala.
a) wayengasomi/wayengadlali
b) ngamangala
c) osegugile
d) Mdali
10. Abafundi babhala izifinqo zabo belandela iziqondiso zokubhalwa kwesifinqo.
Umhloliso wesibili
Amahola amabili
Isigaba sokuqala
1. Ingcazelo zamabala.
a) Izifuyo ezilingana lembuzi, inyama yazo iyadliwa.
Inwele ezimhlophe ezitshengisa ukukhula ngeminyaka.
b) Isilimo esinabayo sihlanze okuyikho okudliwayo.
Abantu abalinganayo ngobudala.
c) Isilimo esithandwa zinyoni zingavuthwa.
Isitho sabesifazana lapho okumunya abantwana kumbe esisesifubeni sabesifazana
labesilisa.
d) Inganekwane
103
Lapho okulinywa khona izilimo.
e) Inotho etshiywa ngosefile etshiyela abantwabakhe.
Umkhuhlane obangela ukuvuvuka okwande ukuthi kungafuthi.
2. Ukuqondisa imitsho ekilizayo.
a) USipho ufakiwe eqenjini, kodwa kenelisi ukugijima.
b) Abanawami bahamba logogo.
c) Emdlalweni kaZuze sikholise kakhulu.
d) Ngifike ngakini ngakuswela.
e) “Salibonani,” watsho eguqa ekhulumisa abadala.
3. Ingcazelo yezaga.
a) Okonakeleyo sekonakele kasingazihluphi ngakho.
b) Sekwandile, kwenzakala njalo nje.
c) Osekwenzakele sekwenzakele singazihluphi ngakho.
d) Ungahleki ophakathi kobunzima ngoba kusasa kungaba nguwe.
e) Umntwana wafuza abazali.
4. Ibala elitsho okukodwa okuchazwe ngamabala amanengi.
a) Isaliwakazi
b) Inkomo yohlanga
c) Imbovane
d) Ukukhasa
e) Ukuphuca
5. Amabala akhomba inhlonipho.
a) Uyephuka
b) Uyaphosisa
c) Ikhotheme
d) Iquletshe
e) Mbongi
f) Liyesika imizi
g) Uswele
h) Ulendelisane
i) Golwa
j) Thatshwa
Isigaba sesibili
1. Abafundi bazafunda imitsho baphendule imibuzo.
Uhlelo lwamabala.
a) Ibizonje
b) Isinciphiso
c) Isabizwana soqobo
d) Isabizwana sokuchasisa
e) Ubumnini
f) Isibaluli
g) Isabizwana senani
Ukwakhiwa kwamabala.
a) Isitshwala – unsinini “l” uguquke ulwangeni “dl” unkamisa wokucina wasuswa sajobelela
isijobelelo sesinciphiso u “ana”.
104
b) Zami – lithathelwe kusabizwana soqobo u “mina”, kuqalwe ngesakhi u “za” u “na” isiqu
uyalahlwa, za + mi(na) > zami
c) Abahlabelayo – isivumelwano sesibaluli u “aba” + hlabela + yo > abahlabelayo.
2. Abafundi bazafunda imitsho baphendule imibuzo.
(i) Ukusetshenziswa kwamabala.
a) Ukuchaza ukuthi into isetshenziswa nini.
b) Ukufanekisa.
c) Ukuchaza ukuthi into iphathelani.
d) Ukuchaza ukulandelana kwezinto
e) Ukuchaza ukuthi into isetshenziswa kusenziwani
f) Ukuchaza ukuthi into isebenza njani.
g) Ukuchaza ukuthi into ngekabani.
(ii) Ukwakhiwa kwamabala.
a) Somtshado – sa + umtshado > somtshado.
b) Wamazambane – wa+ amazambane> wamazambane.
c) Lwetiye – lwa + itiye> lwetiye.
d) Zamalahle – za + amalahle > zamalahle.
e) Lwejaha – lwa + ijaha > lwejaha.
105
Isahluko
27
Ubukhokheli bomdabuko
Injongo ezibanzi
Ekupheleni kwesahluko abafundi kumele benelise:
a) ukuxoxa ngenkokheli zomdabuko
b) ukubala indaba baphendule imibuzo
c) ukuchaza amabizo aphiwa abantu
d) ukusebenzisa isandiso sesikhathi emitshweni
e) ukubhala indaba yokuzibumbela
f) ukuchaza umsebenzi wembongi kudala
1 Asixoxeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo kumele abafundi benelise:
a) ukuqamba induna labalisa ezigabeni abavela kizo
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Emaqenjini abo, abafundi kabaxoxisane ngezinkokheli zomdabuko ezigabeni zakibo.
2. Kabaqambe amabizo azo lemisebenzi abayenzayo ezigabeni.
3. Kabaxoxe beliviyo ngabaxoxe ngakho emaqenjini beveza imisebenzi yezinduna.
2 Asibaleni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuchaza ingqubo yokugcotshwa kwenkosi
b) ukuchaza ukwabiwa kwelifa lenkosi
c) ukuphendula imibuzo yokuzwisisa
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi kabaqambe amakhosi abawaziyo.
2. Kakubalwe indatshana le ngababili.
3. Akuncediswane emaqenjini ukuphendula imibuzo.
Impendulo
1. NguLobhengula.
2. Yinduna.
3. Izikhulu zenkosi zazicela umntwana ozakwelusa amathole, aqanjwe yiyo inkosi.
4. Zazimfundisa indlela yokubusa isizwe.
5. Yizikhulu zenkosi.
6. Amadodana enkosi ayesatshelwa kuqala inkomo besekulandela amakhosikazi ayo.
Kwakulenkomo zesizwe ezazingabiwa. Abaphila lobugoga labo babesatshelwa elifeni
lenkosi.
106
7. Ophatha inkezo yomdeni wayebika emadlozini, esibayeni senkosi, ewatshela ngokugcotshwa
komntwana, kusihlwa. Ngelanga elilandelayo kwakusiba ledili, yembathiswe isigogo
sengwe.
8. Ukuchaza amabala.
a) ukuqeda okuhluphayo
b) ingxenye
c) zigcina
d) zenkosi
e) ekuhambeni engaziwa lapho aya khona
9. Abafundi babhala izifinqo zabo belandela iziqondiso zokubhalwa kwesifinqo.
3 Asisebenziseni ulimi
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuqamba abantu ababizwa ngamabizo abawaphiweyo
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Kuqanjwa abalamabizo esiNdebele kuviyo.
2. Kuchazwa ingcazelo zalawo mabizo.
3. Abafundi babhala umsebenzi munye ngamunye.
Impendulo
1. Inkosikazi yenkosi yakuqala ekuthathweni.
2. Onqobayo ezimpini njalo etshengisa isibindi ekulweni.
3. Olandela inkosi ekubusweni kwezigaba.
4. Abalandela indunankulu ngesikhundla ekubusweni kwezabelo.
5. Abalandela izinduna ekubusweni kwezabelo.
6. Umntanenkosi ongumfana okhangelelwe ukubusa nxa uyise esekhotheme.
7. Indoda eyayihaya inkosi.
8. Umuntu osetshenziswa engaholi, endulo kwakuyilabo abathunjwa empini.
9. Umuntu ongasuwakuleyo ndawo, ovela kwelinye ilizwe.
10. Indoda eligwala eyayisala amanye esiya empini.
11. Ohlala egula njalo nje.
12. Ozithandayo, ohlala ehlanzekile.
13. Ohlakaniphe kakhulu njalo ethanda ukukhuluma.
14. Owesifazane ongaziphathanga, okhomba lapha lalaphaya.
15. Okwaziyo ukugida kumbe ukwenza ulutho oluthile.
4 Asisebenziseni uhlelo
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukusebenzisa izandiso zesikhathi abaziphiweyo emitshweni
Izincediso
• igwaliba elibhalwe izandiso ezikhomba isikhathi
107
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Beliviyo abafundi kabaxoxe bechaza ukuthi izandiso ezikhomba isikhathi ziyini.
2. Kabaxoxe ngezandiso ezibhalwe kugwaliba bazisebenzise emitshweni.
3. Abafundi kabenze umsebenzi wabo munye ngamunye belandela indlela abasebenze ngayo
beliviyo.
Impendulo
Ababhale imitsho epheleleyo, elezimpawu zokubhala eziqondileyo.
5 Indatshana yokuzibumbela
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubhala umsebenzi wezinduna njengokuvezwa yisisekelo sombuso welizwe
Izincediso
• ubulembu
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi kabadinge ngomsebenzi wezinduna ebulenjini.
2. Kababhale phansi abakutholileyo.
3. Kabasebenzise leyomicijo ukubhala indatshana.
6 Imikhuba lamasiko
Injongo
Ekupheleni kwesifundo, abafundi kumele benelise:
a) ukuchaza umsebenzi wembongi endulo
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi kabancedisane ukuchaza imbongi.
2. Abangene emaqenjini baxoxe ngemisebenzi yembongi.
3. Kababhale phansi imicijo yabo.
Impendulo
1. Ukuhaya inkosi.
2. Ukusola inkosi.
3. Ukukhumbuza isizwe ngobuqhawe benkosi.
4. Ukujabulisa isizwe emikhosini emikhulu.
Umsebenzi wangekhaya
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukudweba umdwebo otshengisa ukubuswa kwezabelo kukhanya ophezulu kuze kuyefika
kophansi ngezikhundla
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Akuxoxwe ngokubuswa kwezabelo, kuqanjwa ababusayo.
2. Umfundi munye ngamunye kadwebe etshengisa ababusayo ezabelweni.
108
Isahluko
28
Impi yenkululeko
Injongo ezibanzi
Ekupheleni kwesahluko abafundi kumele benelise:
a) ukuchasisa imbangela lomphumela womvukela wesithathu
b) ukubala indaba baphendule imibuzo
c) ukuchaza izaga
d) ukwakha isandiso sendawo emabizweni acina ngonkamisa -o
e) ukubhala inkondlo
f) ukuveza ukuqakatheka komhlabathi ebantwini
1 Asixoxeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukulandisa izindlela abamhlophe abazisebenzisayo ukuthathela abansundu umhlabathi
Izincediso
• ingwalo ezibhalwe imbali yelizwe leZimbabwe
• ubulembu
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi basebenzisa ulwazi abalalo ngembali baxoxe ngezindlela abansundu abasuswa
ngazo ezigabeni zabo.
2. Baxoxa beziqamba lezozigaba zelizwe.
3. Abanye abafundi bazakhangela imbali yeZimbabwe kungwalo ezibhaliweyo abanye
bakhangele ebulenjini baqathanise ulwazi abalutholayo.
2 Asibaleni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuphendula imibuzo yokuzwisisa
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi babala indaba le emaqenjini abo.
2. Kababhale phansi abangakuzwisisanga besebekuletha kuviyo lonke.
3. Kakuncediswane ukuchasisa okungazwisisekanga.
4. Ngababili abancedisane ukuphendula imibuzo.
Impendulo
1. Abamhlophe abokuza labansundu izizalwane zakuleli.
2. Ngomnyaka wenkulungwane eyodwa lamakhulu afica owodwa alamatshumi afica minwe mibili
ngenyanga kaMabasa, mhla zilitshumi lesifica minwe mibili/18 kuMabasa 1980.
109
3. Basuka kuleli, babuyela lapho abazalwa khona, abanye balela kuleli ngenxa yenotho ababelayo
kuleli.
4. Kwakuvunyelwane ukuthi amanye amapulazi ayezathengiselwa uhulumende wabansundu
ukuze kuhlaliswe abamnyama. Imali yokuthenga yayizavela kuhulumende wabamhlophe
owayencindezele abansundu.
5. Abamhlophe kabasigcinanga isithembiso sokuthengisela amanye amapulazi kwabansundu.
6. Wehlisela iZimbabwe izijeziso zenotho.
7. Sabopha ukuthi iZimbabwe yayingasoze ibolekwe imali.
8. Ukuchaza amabala.
a) abalwela uzibuse kuleli ngesibindi
b) impahla zabo
c) sebeyangekile
9. Abafundi babhala izifinqo zabo belandela iziqondiso zokubhalwa kwesifinqo.
3 Asisebenziseni ulimi
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukukhetha izaga ezisendabeni baphinde bazichasise
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Ngababili abafundi kabakhethe zonke izaga lezitsho ezisendabeni efundiweyo.
2. Kazibhalwe emdulwini izaga ezikhethiweyo.
3. Ezingwalweni zabo, abafundi kababhale ingcazelo yalezo zaga lezitsho.
Impendulo
A
1. Balezithabathaba zemihlabathi – imihlabathi/amapulazi amakhulukazi.
2. Ezidlana uboya – izifuyo ezinengi kakhulu.
3. Beyibambe ngesidukwini – yibo abalawulayo.
4. Lala lulaza sikwengule – libala, sikuqile.
5. Okungasikufa yikuph – bazidela.
6. Besebekhutshwa ukudla emlonyeni – ukuthathelwa okuthembileyo ungananzelelanga.
7. Ihloka laselikhohliwe kodwa isihlahla qha – owonileyo wayesekhohliwe kodwa owoniwayo
wayekhumbula.
8. Kwabamhlanga zimuka lomoya – akuncedanga.
B
1. Kududuzwa ophakathi kobunzima ukuthi kaqinisele ubunzima sebuzadlula.
2. Kuxwayiswa ozazisa ngokuthile ukuthi azazisa ngakho kuzamphelela.
3. Kududuzwa oselahla ithemba ngenxa yokwehluleka okuthile. Ukhuthazwa ukuthi angadeli
kazame uzaze aphumelele.
4. Kuhlekwa intombi ezenza iqhalaqhala ukuthi ukwenda kuzamchumisa.
5. Kuxwayiswa ofihla ubunzima aphakathi kwabo ukuthi kadinge uncedo kwabaziyo bazamnceda
aphume ebunzimeni.
6. Kuyasongelwana, ukuthi kungenzeka kukhona okuthembileyo kodwa engxenye okwami
kubengcono kulokwakho.
110
7. Kududzwa oqiliweyo ukuthi kadele uzasebenza azuze okunye.
8. Kuxwayiswa ohleka osebunzimeni ukuthi kuzamfica laye.
9. Kududuzana ababethandana nxa sekumele behlukane ukuthi bazaphinda bahlangane njalo
ngesinye isikhathi.
10. Kuxwayiswa ongakhuzekiyo ukuthi uzaze angene ebunzimeni okuzakubanzima ukuphuma
kubo.
11. Kuxwayiswa ozibona eliqhawe ngokuzwisa othile ubuhlungu ukuthi akhumbule ukuthi
ubuhlungu abuzwise omunye kungenzeka laye kumehlele.
12. Kuhlekwa obedeleleka ozuze ulutho oluhle kumbe obelenhlanhla wazuza into enhle esezigqaja
ngalololutho.
13. Kuhlekwa osephelelwe ngakade ezigqaja ngakho.
4 Asisebenziseni uhlelo
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukwakha isandiso sendawo emabizweni acina ngonkamisa -o
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi kabaqambe amabizo abawaziyo acina ngonkamisa -o.
2. Kawabhalwe emdulwini besekusakhiwa isandiso sendawo njengeviyo.
3. Abafundi kababhale besakha isandiso sendawo ngamabizo abawaphiweyo.
Impendulo
1. Emizameni/emizanyweni.
2. Enzondweni.
3. Esifungweni.
4. Enothweni
5. Ezifuyweni
6. Enkululekweni
7. Emdlalweni
8. Emgelweni
9. Edolweni
10. Emkhulekweni
11. Emutshweni
12. Emthelweni
13. Esigelweni
14. Enkondlweni
15. Emsindweni
5 Indatshana yokuzibumbela
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubhala inkondlo behaya uhulumende wakuleli lamaqhawe enkululeko ngokubuyisela
111
umhlabathi kuzulu
Izincediso
• ugwalo olubhalwe izinkondlo ezitshiyeneyo
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Kukhunjuzwana ngendlela yokubhalwa lokumiswa kwenkondlo.
2. Abafundi bakhangela ugwalo lwezinkondlo bakhangele ukubhalwa kwenkondlo ehayayo.
3. Kabaxoxe ngabakunanzelelayo ngenkondlo ehayayo.
4. Abafundi kababhale inkondlo zabo munye ngamunye.
6 Imikhuba lamasiko
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuchaza ukuqakatheka komhlabathi ebantwini
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Ngababili kabancedisane ukubhala beveza ukuqakatheka komhlabathi.
2. Kabethule abakubhalileyo.
3. Kabaqondisane beliviyo.
Impendulo
1. Kulapho abangcwatshwa khona.
2. Zithola ukudla lamanzi.
3. Zikhulela khona zithole ukudla.
4. Izulu lingana, imithombo, imifula, izifula kukhongozela kugcine amanzi abesenceda abantu.
5. Embiwa emhlabathini.
6. Kumila emhlabathini, bathole umoya ophefunyulwayo lokudla kwezifuyo lezithelo.
Umsebenzi wangekhaya
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukudingisisa indlela abamnyama kuleli abathathelwa ngayo umhlabathi
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Kabasebenzise ubulembu ukudingisisa ukuthi abamhlophe babathathela njani okhokho
umhlabathi.
2. Bazabikela iviyo abakuthole ebulenjini.
112
Isahluko
29
Ukusebenzelana ndawonye
Injongo ezibanzi
Ekupheleni kwesahluko abafundi kumele benelise:
a) ukuchaza ukuqakatheka kokusebenzelana ndawonye kwamazwe
b) ukubala indaba baphendule imibuzo
c) ukupha amabala aphikisana lala aphiweyo
d) ukuchasisa ukwakhiwa kwesandiso sendawo emabizweni alesiqalo u- lo o-
e) ukubhala indaba yokuzibumbela
f) ukuchasisa ukusebenzelana endulo
1 Asixoxeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuqamba ezinye zezinto ezithengiswa kuleli ukuthi zenziwa kuwaphi amazwe
Izincediso
• ubulembu
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Emaqenjini abo abafundi kabaxoxe ngezinto ezehlukeneyo ezitholakala kuleli kodwa
zingenziwa kuleli.
2. Kabasebenzise ubulembu ukuthola lapho lezozinto ezenziwa khona.
3. Kabadingisise njalo ukuthi izinto lezo zifika njani kuleli.
2 Asibaleni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubala indatshana
b) ukuphendula imibuzo yokuzwisisa
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Umfundi oyedwa kafundele abanye indatshana le.
2. Kabangene emaqenjini baphinde bayifunde.
3. Kabancedisane emaqenjini ukuphendula eminye imibuzo.
4. Eseleyo kabayiphendule ezingwalweni zabo.
Impendulo
1. Zonke ziyancedisana ukuze umuntu aphile kuhle.
2. Yikusebenzelana ndawonye.
3. Kuqala ngezigaba zelizwe.
113
4. Kukhanya ezigabeni ezingelazulu eleneleyo lokukhulisa izilimo, lezozigaba zithenga
ukudla lapho okuvunwe khona. Okunye okuqanjiweyo ngamacimbi, kawatholakali yonke
indawo kodwa ezigabeni ezithile. Zonke izigaba ziyawazuza ngenxa yokusebenzelana
ndawonye.
5. Amazwe ayathengiselana izinto okuveza ukusebenzelana ndawonye.
6. Ababesiyalwela inkululeko babesiyafundela lokho kulawo mazwe.
7. Lalithengisela leli izikhali.
8. Ukuchaza amabala.
a) ukungazwisisani
b) ukuqeda ingxabano ngokukhulumisana
c) abantu abazalwa, bakhulela elizweni
d) egcekeni
9. Abafundi babhala izifinqo zabo belandela iziqondiso zokubhalwa kwesifinqo.
3 Asisebenziseni ulimi
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuqamba ibala eliphikisa eliphiweyo
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abancedisane ngababili ukudinga ibala eliphikisa abaliphiweyo.
2. Kababikele iviyo impendulo zabo.
3. Kababhale iziqondiso beliviyo.
Impendulo
1. Abemabi
2. Afe
3. Kubi
4. Zilobuyanga
5. Libalinengi
6. Ezilenala
7. Ukuthula
8. Kuyehlisa
9. Luqale
10. Okubulala
11. Ezisentshonalanga
12. Elisilelayo
13. Besehluleka
14. Bancitshwa
15. Ukuthula
114
4 Asisebenziseni uhlelo
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukwakha izandiso zendawo emabizweni aqala ngo u- lo o-
Izincediso
• amabizo abhalwe emdulwini
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi kabaqambe amabizo la abhalwe emdulwini besebencedisana ngababili ukwakha
izandiso zendawo.
2. Kababikele iviyo izandiso zendawo abazakhileyo.
3. Kababhale bephendula imibuzo ekugwalo lwabo.
Impendulo
1. Kumongameli – ku + (u)mongameli.
2. Kubohulumende – kubo + (o)hulumende.
3. Kumlweli wenkululeko – ku + (u)mlweli wenkululeko.
4. Kubabamkhulu – ku + (u)babamkhulu.
5. Kubomalume – kubo + (o)malume.
6. Kumakhelwane – ku + (u)makhelwane.
7. KuGwembe – ku + (u)Gwembe.
8. Kubobaba – kubo + (o)baba.
9. Kumalulwane – ku + (u)malulwane.
10. KuLimpopo – ku + (u)Limpopo.
11. Kubokhokho – ku + (o)khokho.
12. Kubonyokokhulu – kubo + (o)nyokokhulu.
13. Kudadewethu – ku + (u)dadewethu.
14. Kumsizi – ku + (u)msizi.
15. Kumhlabeleli – ku + (u)mhlabeleli.
5 Indatshana yokuzibumbela
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukukhetha amazwe amane baveze ukuthi asebenzelana njani leZimbabwe
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi kabaxoxe beqamba amazwe akhelane leZimbabwe.
2. Kabaqambe ukuthi amazwe lawa aphila njani wonke.
3. Kabaqambe ukusebenzelana okuphakathi kwamazwe la leZimbabwe imicijo bayibhale
phansi.
4. Munye ngamunye kababhale indaba zabo.
115
6 Imikhuba lamasiko
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuchasisa ukuthi isiphala senkosi, umkhosi wenxwala kanye lesibaya sesizwe
kwakutshengisa njani ukusebenzelana ndawonye kwesizwe
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Kabancedisane ukudingisisa ukuthi kwakuvele kusenziwa njani.
2. Kabasebenze ndawonye ukusebenzisa ulwazi abalutholileyo ukuphendula imibuzo.
3. Kabaxoxe ngempendulo zabo umbalisi abaqondise.
Impendulo
1. Izigaba lezigaba zaziholwa yindunankulu ukuqoqa amabele ancedisa ngezikhathi zendlala
lalabo asebegugile kanye lezintandane elizweni.
2. Kwakuqoqwa izilimo izigaba zonke zelizwe, kuyechinswa koMkhulu edilini leNxwala.
3. Sasibunjwa nxa kuhlaselwe kwathunjwa inkomo. Zibangezesizwe. Nxa amaqhawe
enqobile kwakusibaledili koMkhulu zihlatshwe kujatshulwe. Ngezesizwe kazabiwa lanxa
inkosi ikhotheme.
Umsebenzi wangekhaya
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuchaza okubangela ukungabambani esizweni
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Kabawenze ngamaqembu umsebenzi.
2. Babhale abakutholileyo kuzokwethulwa esifundweni esizayo.
116
Isahluko
30
Inganekwane zalamuhla
Injongo ezibanzi
Ekupheleni kwesahluko abafundi kumele benelise:
a) ukuxoxa ngemilayezo elezifundo ezitholakala kubomakhalekhukhwini
b) ukubala indaba baphendule imibuzo
c) ukuchaza izitsho
d) ukuchaza ezinye izandiso zendawo ezande ukusetshenziswa
e) ukubhala inganekwane
f) ukuxoxa ngokuqakatheka kwenganekwane kudala
1 Asixoxeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuxoxa ngemilayezo eyizifundo etholakala kumakhalekhukhwini
Izincediso
• omakhalekhukhwini
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Umbalisi kanike abafundi omakhalekhukhwini ukuthi balalele imilayezo evela kibo.
2. Emaqenjini kabaxoxelane ngemilayezo esanganekwane abayithole kubomakhalekhukhwini.
3. Abafundi kababikele iviyo imilayezo abayizwe kubomakhalekhukhwini.
2 Asibaleni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubala indaba baphendule imibuzo
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Umfundi oyedwa kabale indatshana.
2. Ngababili kabaxoxe ngokumunyethwe yindatshana.
3. Umbalisi kabuze abafundi imibuzo ephathelane lendatshana.
4. Munye ngamunye kababhale umsebenzi.
Impendulo
1. Yikuswela.
2. Wayeselambile.
3. Wabalenhloni lentombi enhle eyaphumayo.
4. Intombi le yananzelela ukuthi wayelambile.
5. Intombi leyo yamtshela ukuthi unganceda umuntu kakumelanga umbhadalise.
117
6. Wamnanzelela ukuthi nguye owake wamnceda kudala elambile. Wayebonga.
7. Ukunceda umuntu akubhadaliswa, omncedileyo kakhohlwa njalo awuncedi umuntu omaziyo
kuphela.
8. Ukuchaza amabala.
a) endaweni
b) esemangele
c) abangelalutho
9. Abafundi babhala izifinqo zabo belandela iziqondiso zokubhalwa kwesifinqo.
3 Asisebenziseni ulimi
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukukhetha izitsho endabeni
b) ukuchasisa izitsho ezikhethiweyo
c) ukunika ingcazelo yenkolo
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Emaqenjini abo kabakhethe zonke izitsho endabeni.
2. Kababhale ezingwalweni zabo bazichaze.
3. Kababhale iziqondiso beliviyo.
Impendulo
A
1. Ingcazelo yezitsho.
a) Ufile ngendlala – ulambe kakhulu.
b) Esetshe amathe – esemangele.
c) Yabanjwa ngumkhuhlane – yagula.
d) Waqunga isibindi – waqinisela.
2. Abafundi bazasebenzisa izitsho emitshweni ukuze kutshengise ukuthi uyazwisisa.
B
1. Kuza izethekeli.
2. Lihlola isililo.
3. Uzavelelwa ngokuhle okuzakuthabisa.
4. Uzakwemukela isipho esizakujabulisa.
5. Uzavelelwa ngokuhle.
6. Uhambo lwakho luhle.
7. Bahlola abantu bemzini.
8. Bahlola izethekeli.
9. Lihlola abemzini abezayo.
10. Zihlola izulu.
11. Ukhona oyabe ezithwele phakathi kwabakuleyondlu.
12. Kuhlola imfa.
13. Likuhlolela imfa yesihlobo segazi.
14. Kuhlola okubi okuzakuvelela.
15. Kuhlola imfa ezakwenzakala.
118
4 Asisebenziseni uhlelo
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukusebenzisa izandiso abaziphiweyo emitshweni
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Azibhalwe emdulwini izandiso besebesebenza ngababili ukubhala imitsho elalezozandiso.
2. Bazabikela iviyo imitsho abayibhale ngababili.
3. Munye ngamunye bazakwakha imitsho ngezandiso ezikugwalo lwabo.
Impendulo
Kababhale imitsho epheleleyo njalo elengqodo.
5 Indatshana yokuzibumbela
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubhala inganekwane yalamuhla bachaze izifundo ezikuyo
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi kabethelane inganekwane.
2. Kabachaze izifundo ezimunyethwe zinganekwane abazethileyo.
3. Umfundi munye ngamunye kazibhalele inganekwane.
6 Imikhuba lamasiko
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuchasisa izizatho ezazisenza inganekwane zethiwe ebusika, ebusuku njalo ngogogo
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abanye kabakhangele ukuthi kungani kwakusebusika, ebusuku lokuthi kungani kwakwande
ukuba ngogogo abetha inganekwane.
2. Amaqembu kawanikwe imisebenzi etshiyeneyo.
3. Iqembu elinye kalethule owalo umsebenzi.
Impendulo
1. Sekuhlwile– kuphunyulwe lapho imuli indawonye njengoba bekwehlukenwe emini.
2. Ebusika – kakulamisebenzi eminengi, ekuseni kakuvukelwa emasimini njalo abantu bayabe
bengadinwanga.
3. Ugogo – yindlela yokulaya abazukulu, bafundiswa ubuntu lezindlela ezamukelekayo
zokuziphatha.
119
Umsebenzi wangekhaya
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuchasisa umehluko phakathi kwenganekwane zayizolo lezalamuhla
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi kabayedingisisa ngomehluko okhona phakathi kwenganekwane zayizolo
lezalamuhla.
2. Bazabikela iviyo impendulo zabo.
Impendulo
1. Umehluko phakathi kwenganekwane zayizolo lezalamuhla.
a) Ekadeni abalingiswa kwakuzinyamazana khathesi ngabantu.
b) Ogogo babesetha kudala, khathesi ingavela loba kubani.
c) Kwakuhlalwa phansi ntambama zethiwe endulo. Khathesi noma ngasiphi isikhathi
selanga ungayithunyelwa kumakhalekhukhwini.
2. Izifundo zingagoqela ezilandelayo.
a) Nxa uhamba lomntwana mnanzelele angakucatshela noma nini avelelwe yingozi.
b) Abazali betha abantwana amabizo akhuluma izehlakalo ezivelileyo.
c) Kumele sincede asebekhulilie.
3. Unina kaKhwicamfundo wakhomba waya emacansini esafunda, wazithwala imfundo
kasayitholanga.
120
Isahluko
31
Imidlalo eyalamuhla
Injongo ezibanzi
Ekupheleni kwesahluko abafundi kumele benelise:
a) ukuqamba bachaze imidlalo ethandwayo kulezi insuku
b) ukubala inkondlo baphedule imibuzo
c) ukukhetha izenzukuthi ezisetshenziswe enkondlweni
d) ukwakha isandiso sendawo emabizweni alondebezinyo kulunga lokucina
e) ukubhala indaba
f) ukuxoxa ngokuqakatheka kwemidlalo
1 Asixoxeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuxoxa bechaza imidlalo abayithandayo
Izincediso
• imifanekiso etshengisa imidlalo etshiyeneyo
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi kabaqambe imidlalo etshiyeneyo bencediswa yimifanekiso.
2. Abafundi kabaxoxelane bendawonye ngemidlalo abayithandayo.
3. Kabachasise kuzwakale ukuthi idlalwa njani.
2 Asibaleni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubala inkondlo
b) ukuphendula imibuzo yokuzwisisa
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Umfundi munye ngamunye kazibalele inkondlo ethule.
2. Kakukhethwe oyedwa njalo abalele bonke.
3. Emaqenjini abo kabancedisane ukuphendula imibuzo.
Impendulo
1. Ngababili abanqindanayo, kube lolawula umdlalo.
2. Ukuze bangalimazani ngezandla.
3. Ngunompembe.
121
4. Besulwa iziginqo banathe lamanzi aqandayo.
5. Bayabe bekwejisile bekholisa.
6. Ngathi, “Nampa abanye abasanhlabathi yolwandle.”
7. Bathathu. Ngunompembe lababili abaphethe amalenjana.
8. Imizuzu engamatshumi afica munwe munye.
9. Ukuchaza amabala.
a) baphuma igazi engekho obancedayo
b) ngezandla zakhe
c) anathe aqede
d) encediswa
e) amandla abuya ngemva kokuphumula
10. Abafundi babhala izifinqo zabo belandela iziqondiso zokubhalwa kwesifinqo.
3 Asisebenziseni ulimi
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukukhetha izenzukuthi enkondlweni bachaze ukuthi zikhanyisani
b) ukufaka izenzukuthi kumalunga azo
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Ngababili kabakhethe izenzukuthi.
2. Kabazethule kuviyo besekuncediswana ukuchaza ezikukhanyisayo.
3. Kabatshengise ukuthi izenzukuthi ezithile zikhomba ukwenzani.
4. Kababhale umsebenzi okugwalo lwabo munye ngamunye.
Impendulo
A
1. Mpe – ukukhala kwempembe.
2. Tshitshi – ukuginqa.
3. Du – ukuphela.
4. Bhe – ubuhlungu obubangelwa yindlala.
5. Chithi – ukwehlukana ngokuphangisa kwabadlali.
6. Zimu – ukusukuma kwabantu abanengi kanye kanye.
7. Phothololo – umsindo wabantu abanengi.
B
1. Mpe-e! – eziphathelane lemisindo yezinto.
2. Gebhu – eziphathelane lemibala.
3. Vuthu – eziphathelane lokutshaya.
4. Ntshobe – eziphathelane lokusithela.
5. Genqu – eziphathelane lokuwa.
6. Lavu – eziphathelane lomlilo.
122
7. Vu – eziphathelane lokukhuluma.
8. Mofu – eziphathelane lokudla.
9. Tshompo – eziphathelane lokweqa.
10. Ntinini – eziphathelane lokugijima.
4 Asisebenziseni uhlelo
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukwakha isandiso sendawo emabizweni alondebezinyo kulunga lokucina
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi kabawaqambe amabizo alondebezinyo kulunga lokucina abhalwe phansi.
2. Ngababili kabakhe isandiso sendawo ngawo.
3. Kababhale iziqondiso beliviyo.
Impendulo
1. Enkovini
2. Emfeni
3. Elonyovini
4. Efeni
5. Elufeni
6. Evaveni
7. Elifeni
8. Esifeni
9. Ebomvini
10. Ebhavini
11. Endevini
12. Emafufini
13. Etshefini
14. Egovini
15. Ebhoveni
5 Indatshana yokuzibumbela
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukudweba inkundla yokudlalela umdlalo abawuthandayo
b) ukubhala indaba yokuzibumbela ngomdlalo owodwa abawuthandayo
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi kabaqambe imicijo engabaphathisa ekubhaleni indaba bayibhale emdulwini.
2. Omunye lomunye kazibhalele indaba le.
3. Abafundi abambalwa kababalele iviyo indatshana zabo.
123
6 Imikhuba lamasiko
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukudingisisa ngomdlalo wokuqwaqwazana
b) ukuchaza ukuthi wawuqakatheke ngani emadodeni endulo
Izincediso
• isikhulumi esilolwazi ngemidlalo yakudala
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Umbalisi kethule isikhulumi kubafundi.
2. Isikhulumi sizaxoxela abafundi ngokuqwaqwazana.
3. Abafundi kababuze abangakuzwisisiyo.
Impendulo
1. Kudlalwa ngababili abafana.
2. Wawande ukudlalelwa egangeni kwelusiwe.
3. Kutshaywana ngemiqwayi.
4. Wawufundisa amadoda ukuba lesibindi lokwazi ukunemba.
Umsebenzi wangekhaya
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubhala umdlalo wendulo ofanana lowalamuhla
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Kabancedisane emaqenjini abo ukuyadinga impendulo yomsebenzi lo.
2. Bazabikela iviyo impendulo zabo.
124
Isahluko
32
Izingoma
Izinjongo ezibanzi
Ekupheleni kwesahluko abafundi kumele benelise:
a) ukuqamba okusetshenziswayo nxa kuhlatshelwa
b) ukubala indaba lokuphendula imibuzo
c) ukuqamba amabala akhomba ukwenziwa kwezinto
d) ukwakhiwa kwesandiso ngesakhi u e-
e) ukubhala indaba
f) ukuxoxa ngokuqakatheka kwezingoma lemigido yokuzilibazisa endulo
1 Asixoxeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuqamba okutshaywa nxa kuhlatshelwa ukuze ingoma ihlabuse
Izincediso
• amachacho
• imifanekiso yamachacho
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi bazaqamba amachacho abawaziyo bencediswa yimifanekiso.
2. Ngababili kabakubhale phansi besebekwethula kuviyo selilonke.
3. Bazatshaya amachacho akhona behlabela ingoma ukuze bananzelele umsebenzi wamachacho
ekuhlabusiseni ingoma.
2 Asibaleni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubala indaba baphendule imibuzo yokuzwisisa
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Umfundi oyedwa kabalele abanye belalele.
2. Kabakhethe abangakuzwisisanga, kuncediswane ukukuchasisa.
3. Abancedisane emaqenjini ukuphendula eminye imibuzo.
4. Abangayiphendulanga kabayiphendule ezingwalweni zabo zokubhalela.
Impendulo
1. Bekungokutshaywa ngohlabelayo okwenziwe ngekhomane elomileyo.
2. Yikho konke okuncedisa ohlabelayo akutshayayo ukuze ingoma ikholisise.
3. Likhomane elomileyo, umnxeba oqinileyo lomzaca.
125
4. Ukugubha lokulolonga isigodo sokubaza ingungu.
5. Zincedisa ukubamba isikhumba esidonsiweyo esivala umlomo wengungu.
6. Ngamajukwa lamantshomane.
7. Izigojwana eziyisipatalala ezibazwe ngethetshane, iphane kumbe umbondo, ezitshayaniswayo
nxa kuqakezwa.
8. Ukuchaza amabala.
a) ugojwana oluqondileyo olomileyo
b) ngolwazi
c) zigombolozele
d) zikhutshwe ingxoza
e) okwaziyo ukuhlabela kumbe ukutshaya ichacho
9. Abafundi babhala izifinqo zabo belandela iziqondiso zokubhalwa kwesifinqo.
3 Asisebenziseni ulimi
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
b) ukuqamba ibizo elichaza ukwenziwa kolutho abaluphiweyo
Izincediso
• igwaliba elibhalwe amabala achaza ukwenziwa kolutho
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi bachaza ukuthi amabala abhalwe kugwaliba atshoni.
2. Ababhale benza umsebenzi okugwalo lwabo ngababili.
3. Babikela iviyo abakubhale ngababili.
Impendulo
1. Iyabazwa
2. Ayathungwa
3. Ziyabazwa
4. Iyabazwa, isikhumba sitshukwe
5. Siyatshukwa
6. Luyabunjwa
7. Siyabazwa
8. Siyathungwa
9. Uyabengwa
10. Siyaphekwa
11. Ayethiwa
12. Siyelukwa
13. Ayelukwa
126
14. Luyalotshwa/iyabhalwa
15. Iyathathwa
4 Asisebenziseni uhlelo
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukwakha isandiso sendawo ngesakhi u e- ngokususa unkamisa wokuqala kuphela
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Ngababili abafundi kabadinge amabizo asusa unkamisa wokuqala athathelwe indawo yisakhi
u e- kuphela nxa sisakha isandiso sendawo.
2. Kabethulele iviyo abakutholileyo.
3. Munye ngamunye kababhale umsebenzi okungwalo zabo.
Impendulo
1. Enkantolo
2. Ekhanda
3. Eziko
4. Ekhaya
5. Ehlombe
6. Emnyango
7. EGweru
8. Esibhedlela
9. Ensitha
10. Endle
11. Endulo
12. Endlunkulu
13. Emhlahlo
14. Edale
15. Emhlane
5 Indatshana yokuzibumbela
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuchaza ukuqakatheka kwezingoma
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Akuxoxwe ngokuqakatheka kwezingoma iviyo lilonke.
2. Imicijo kayibhalwe emdulwini.
3. Abafundi kabazibhalele indaba ezingwalweni zabo.
127
6 Imikhuba lamasiko
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuchaza isitshikitsha lesitshingo
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Emaqenjini abafundi kabaxoxe ngemigido le.
2. Kabasebenze njengeviyo sebesethula abakuzuzileyo.
3. Umbalisi uzabaqondisa lapho abangabe belahle khona.
Impendulo
1. Isitshikitsha – kuyaqakezwa kanye kanye inyawo zitshaye phansi kanye kanye.
Ngumgido wabomama wokuzilibazisa.
2. Isitshingo – ngumgido wabesilisa, bekwejisile kumbe bethokozisa inkosi.
Ogidayo uthwala intonga, agiye asikize agabaze kube njeya.
Umsebenzi wangekhaya
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukudweba ingungu lezikeyi
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Umfundi munye ngamunye kadwebe kokubili ingungu lezikeyi.
2. Kababukise ngemidwesbo yabo.
128
Isahluko
33
Okudliwayo lokunathwayo
Injongo ezibanzi
Ekupheleni kwesahluko abafundi kumele benelise:
a) ukuchasisa ukudla lokunathwayo okwesintu lokwalamuhla
b) ukubala indaba baphendule imibuzo
c) ukuchasisa ingcazelo yezaga lezitsho ezithethwe endabeni baphinde babumbe lemitsho
d) ukuchasiswa ngokwakhiwa kwesandiso sendawo esabizwaneni soqobo
e) ukuloba isichwayisiso ngokudla kwesintu
f) ukuxoxa ngokugcinwa kokudla kwesintu izolo
1 Asixoxeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuqathanisa okudliwayo lokunathwayo kwayizolo lalamuhla
Izincediso
• okudliwayo lokunathwayo kumabonakude
• imifanekiso yokudliwayo lokunathwayo
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi bazaxoxa ngokudliwayo lokunathwayo kwayizolo lalamuhla.
2. Kumabonakude lakumifanekiso bazaqamba ukudla okutshengiswayo baphinde bachasise
lokulungiswa kwakho.
3. Kuzaxoxwa njalo kuqathaniswa ukudla kwalamuhla lokwayizolo, kuvezwa lengozi zokunye
ukudla emzimbeni.
2 Asibaleni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubala indaba baphendule imibuzo baphinde bachasise amabala anzima
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. abafundi bazabala indaba ngababili.
2. Bazaxoxa ngokumunyethwe yindaba beliviyo.
3. Bazabuzana ingcazelo yamabala lemitshwana abangabe bengayizwisisanga.
4. Munye ngamunye bazabhala impendulo zabo.
Impendulo
1. Okudliwayo lokunathwayo.
2. Umzimba uyaphela ungabi lempilakahle.
129
3. Umumbu, inyawuthi, amabele lophoko okusetshenziswayo ukupheka isitshwala kuyalinywa
kuleli.
4. Isikuba sincedisa ekugayeni ukudla emzimbeni.
5. Zindumba, indlubu letshakada okonyisiweyo kwasekuphekwa ndawonye.
6. Ziyaphuza ukuvuthwa.
7. Bunathwa kuchithwa isizungu kukanti abatsha bangabunatha benza bakhuluma
okungalunganga.
8. Kungasetshenziswa izitshwala kumbe kuphekwe ilambazi.
9. Ukuchaza amabala.
a) wacaka/wazaca
b) ngaphambi
c) okwakha umzimba
d) abantwana
e) oselambe kakhulu
10. Abafundi kababhale izifinqo zabo belandela iziqondiso zokubhala isifinqo.
3 Asisebenziseni ulimi
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuchasisa izitsho
Izincediso
• amagwaliba abhalwe imitsho
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi bakhumbuzana ngezitsho abazaziyo.
2. Baphiwa umsebenzi wezitsho bachasise ingcazelo yazo.
3. Ngamaqembu babumba imitsho ngezitsho ezisemagwalibeni.
Impendulo
1. Abazi indaba.
2. Ukuhamba uzululeka usiyale lale ngenxa yokudakwa.
3. Amnandi kakhulu.
4. Uyakholisa.
5. Kungakabi lobuxhwali obandileyo.
6. Ukuziyangisa.
7. Ukuziqalela udubo.
8. Ukwenza izinto ezibukekayo ngezandla.
9. Ukubaleka unyamalale.
10. Ukuswela ukudla.
11. Ukusutha.
12. Ukunatha ngoba womile.
13. Ukuhlala kuhle.
14. Ukuphangisa ukwenza ulutho.
15. Ukudla okulutshwane usale ungasuthanga.
130
4 Asisebenziseni uhlelo
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuchasisa ukwakhiwa kwesandiso sendawo esabizwaneni soqobo
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Bazaxoxa ngesabizwana soqobo, isijobelelo saso u -na.
2. Umbalisi uzabatshengisa ukwakhiwa kwesandiso sendawo ngesabizwana soqobo.
3. Abafundi bazaveza abakunanzelelayo.
4. Ngababili bazaphendula imibuzo esegwalweni lwabo.
Impendulo
Izabizwana zoqobo ezivela endabeni.
Isabizwana soqobo Isandiso sendawo Ukwakhiwa
a) Wena kuwe kuwe(na) > kune
b) Wona kuwo kuwo(na) > kuwo
c) Khona kukho kukho(na) > kukho
d) Bona kubo kubo(na) > kubo
e) Zona kuzo kuzo(na) > kuzo
f) Yona kuyo kuyo(na) > kuyo
g) Sona kuso kuso(na) > kuso
h) Mina kimi kumi(na) >kimi
i) Lona kulo kulo(na) > kulo
j) Yena kuye kuye(na) > kuye
3. Abafundi bazakhetha ezintathu bakhe imitsho egcweleyo njalo ingakilizi.
5 Indatshana yokuzibumbela
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuloba isixwayisiso ngokudliwayo lokunathwayo njalo bekutshengisa
Izincediso
• amagwaliba azatshengisa imifanekiso yokudla
• ubulembu kudingwa okudliwayo lokunathwayo kulezi insuku
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi behlukana ngamaqembu abo.
2. Balungiselela ukudingisisa ngokudliwayo lokunathwayo.
3. Bayakuqoqa ukudla kwesintu ngemihlobo yakho etshiyeneyo. Isibonelo: okulinywayo
lokuselwayo lezifuyweni.
4. Bazadingisisa njalo ngezindlela zokulungiswa kwakho.
5. Bazadingisisa njalo uncedo lwakho ekwakheni lekuqiniseni imizimba.
6. Bazaphiwa isikhathi ngumbalisi esokwethula beliviyo.
6 Imikhuba lamasiko
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukulandisa beqamba ukudla kwesintu
131
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Kuzaxoxwa ngokudla kwayizolo langendlela obekutholakala ngayo.
2. Bazaxoxa ngokudla osekukhohlakala okunje:
a) ngenkove – umhluzi wejodo eliphekiweyo.
b) ngomcaba – wenziwa ngohayezi lamasi ayizankefu.
c) ngesiswayi – yinyama ebuthakathaka evuthwa busu iphiwe abantu abangaselamazinyo.
d) ngebhiza – indumba ezivuthiswe kakhulu zabondwa.
e) ngokhothi – umphako owawulungiselwa ohambayo ngokukhanzinga umumbu owomileyo,
f) ucholwe ube yimpuphu ehlanganiswe lesawudo.
3. Bazakuqamba kuxwayiswane ngokuqakatheka kwakho.
Umsebenzi wangekhaya
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuyadingisisa ngemikhuhlane ebangelwa yikudlla okutshiyeneyo
b) ukuyadingisisa ngokudla kwesintu osekukhohlakele
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Bazakhetha imikhuhlane ebangelwa yikudla okutshiyeneyo.
2. Bazaqoqa izidlo esezikhohlakele baxoxe ngokuqakatheka kwazo.
132
Isahluko
34
Imvunulo
Injongo ezibanzi
Ekupheleni kwesahluko abafundi kumele benelise:
a) ukuchasisa bebalisa imvunulo emidlalweni etshiyeneyo izolo lalamuhla
b) ukubala inkondlo baphendule imibuzo
c) ukusebenzisa amabala atsho izinto ezimbili lilinye emitshweni epheleleyo
d) ukulandisa ngokwakhiwa kwesandiso sendawo ngesabizwana sokukhomba
e) ukubhala incwadi yomsebenzi
f) ukulandisa indlela abantu abebevunula ngayo izolo
1 Asixoxeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuxoxa bebalisa ngemvunulo emidlalweni etshiyeneyo izolo lalamuhla
Izincediso
• amabhetshu, indlukula, izigetsho
• igwaliba elifanekiswe imvunulo yakudala
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Umbalisi uvezela abafundi ngemvunulo yakudala.
2. Ubuza abafundi ngolwazi abalalo ngemvunulo yakudala.
3. Ingxoxo ayiqhubeke sekuxoxwa ngemidlalo etshiyeneyo, lemvunulo ehambelana laleyo
midlalo.
4. Engxoxweni akuhlanganiswe imvunulo yalamuhla emidlalweni etshiyeneyo.
5. Abafundi abaqathanise ngababili imvunulo yayizolo lalamuhla emidlalweni etshiyeneyo.
2 Asibaleni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubala inkondlo baphendule imibuzo yendatshana lokufinqa ngawabo amazwi
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Ngengxoxo yesifundo sokuqala umbalisi kakhumbuze abafundi ngokuqakatheka kwemvunulo.
2. Kakhethe abafundi ababili babale inkondlo njalo bayibalele phezulu.
3. Akuxoxwe ngokumunyethwe yinkondlo.
4. Umbalisi kachasisele abafundi ngamabala amatsha ikakhulu aphathelane lemvunulo yemigido
yayizolo.
5. Abafundi abaphendule imibuzo esegwalweni lwabo.
133
Impendulo
1. Yikuguquka kokuvunula kwabantu izolo lalamuhla.
2. Yikuthi ngalezi insuku abantu sebehamba nqunu bethi bagqokile njalo akusakhethi
kuhlanganisa abadala labatsha.
Abesifazana yibo abathethe inyathelo lokugqoka okwabesilisa bodwa.
3. Ngothi, “Bazali, bantwana, nhlonipho ubusabusa.”
4. Imigido yezangoma ibigqokelwa imithinsi, izigetsho lendlukula.
5. Abafundi bazachaza indlela okugqokwa ngayo emidlalweni lamuhla basekele kumbe basole
leyondlela.
6. Ithi abesintwana sebegqoka betshiya amahlombe lemilenze phandle. Ibuya ithi abesintwana
yibo abathatheke ngokugqoka impahla zabesilisa bona abesilisa bengakwenzi lokhu. Iphinda
isole ukuthi izolo bebegqoka ngokuhlonipha bevala lamakhanda emendweni kodwa khathesi
abasakwenzi lokho.
7. Ngabe bayabuyela emasikweni bahloniphe ngemvunulo efaneleyo.
8. Abafundi bazanika imibono yabo bazisekele.
9. Ukuchaza amabala.
a) ukuqakathekisa impucuko
b) ukujwayela ukugqoka kwendulo
c) abafunde kakhulu
d) ukuhlangana kwezizwe emhlabeni
10. Abafundi babhala izifinqo zabo belandela iziqondiso zokubhalwa kwesifinqo.
3 Asisebenziseni ulimi
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukwakha imitsho epheleleyo ngamabala atsho izinto ezimbili lilinye
Izincediso
• amagwalibana abhalwe amabala atsho izinto ezinengi lilinye
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Umbalisi kalobe amabala aloluhlobo emdulwini.
2. Kadinge ingcazelo ezitshiyeneyo ngalawo mabala.
3. Kakhumbuze abafundi ngokuqakatheka kokuwachasisa ngendlela ezitshiyeneyo lawo mabala.
4. Abafundi labo kabaphiwe ithuba baqambe awabo baphinde bawachasise ngendlela ezimbili
ezitshiyeneyo.
5. Umbalisi kancedise abafundi ngokuwasebenzisa emitshweni, ahle aphe lezibonelo zemitsho
yakhe.
6. Kaqonqosele abafundi ngokuchasisa lokuwasebenzisa ngesimo abaphiwe eyiso.
7. Ngamaqembu abafundi abaphiwe amagwalibana bakhe imitsho ngamabala alapho.
Impendulo
Abafundi bazakwakha imitsho emibili ngebala linye ngalinye.
134
4 Asisebenziseni uhlelo
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuchasisa ukwakhiwa kwesandiso sendawo esabizwaneni sokukhomba
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Umbalisi uzaqala ngokubuza abafundi abakwaziyo ngesandiso.
2. Kabavezele ngesandiso sendawo esabizwaneni sokukhomba.
3. Umbalisi kabahlelele emdulwini bagcwalise zonke izigaba njalo emihlobeni yonke
yezabizwana zokukhomba.
4. Kakuxoxwe ngenguquko eyenzakalayo ekuguqulweni kwesandiso sendawo kusiya
kusabizwana sokukhomba.
5. Ngamaqembu abaphiwe ithuba lokuloba umsebenzi osegwalweni lwabo bethule endlini
yokufundela. kulo- ku + lo> kulo –uku- yisakhi sesandiso kukanti u-lo- yisabizwana
sokukhomba eduze
- Kuleziya- ku + leziya
- Kulolu> ku + lolu
Impendulo
1. – 2. Abafundi bazakhetha izandiso zendawo ezinhlanu batshengise lokwakhiwa kwazo njengoba
kutshengisiwe kuthala.
135
Isigaba Isabizwana Isabizwana sokukhomba Isabizwana sokukhom-
buqamama ba kude
sokukhomba eduze
10 lezi – ku- + lezi > ku- lezo – ku- + lezo > kulezo leziya – ku- + leziya >
lezi kuleziya
11 lolu – ku- + lolu > ku- lolo – ku- + lolo > kulolo loluya – ku- + loluya >
lolu kuloluya
12 - - -
13 - - -
14 lobu – ku- + lobu > lobo – ku- + lobo > kulobo lobuya – ku- + lobuya >
kulobu kulobuya
15 lokhu – ku- + lokhu > lokho – ku- + lokho > kulok- lokhuya – ku- + lokhuya
kulokhu ho > kulokhuya
5 Indatshana yokuzibumbela
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuloba incwadi yomsebenzi ngezimpawu zayo
Izincediso
• isibonelo sencwadi yomsebenzi
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Umbalisi kabuze abafundi ngezimpawu zencwadi yomsebenzi.
2. Abafundi kabalobe lezompawu emdulwini.
3. Umbalisi kaqondise abangakuzwisisiyo abafundi.
4. Kabavezele isibonelo sencwadi yaloluhlobo.
5. Kabakhumbuze ngokumqoka ngaleyincwadi.
6. Kabaphe isihloko esisegwalweni lwabo bayeloba incwadi.
6 Imikhuba lamasiko
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukulandisa kabanzi ngemvunulo yayizolo
Izincediso
• imihlobo etshiyeneyo yemvunulo ebigqokwa izolo egoqela amabhetshu lemisisi
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi bazabuzwa ngesifundo esedluleyo.
136
2. Umbalisi kadinge njalo ulwazi lwabo ngemvunulo yakudala.
3. Abafundi abaphiwe umsebenzi wengxoxo osegwalweni lwabo.
4. Kabaqathanise ukuqakatheka kwemvunulo yayizolo leyalamuhla lendabeni zemidlalo.
5. Ingxoxo le ingaba yimpikiswano babe ngamaqembu amabili baphiwe imiklomelo kukhangelwa
amacele womabili, abanye izolo elinye iqembu lamuhla.
6. Bangabuyelela okulotshiweyo egwalweni lwabo bakubale ukuze bathole ezinye impendulo.
7. Umbalisi kangezelele olunye ulwazi olungabancedisa.
8. Kabatshengise lemihlobo etshiyeneyo eyemvunulo yakudala aze layo.
Umsebenzi wangekhaya
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuyadingisisa imvunulo ebigqokwa ngezehlakalo ezitshiyeneyo
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi bazakuyadingisisa ngemvunulo yokuzila, ezabomama nxa kuqanda, abagidayo
lemithimbeni.
2. Bazabika abakuthole emakhaya baxoxe ngakho kusifundo esilandelayo.
137
Isahluko
35
Impahla zangekhaya
Injongo ezibanzi
Ekupheleni kwesahluko abafundi kumele benelise:
a) ukuchasisa impahla zangekhaya izolo lalamuhla
b) ukubala indaba baphendule imibuzo
c) ukuqamba amabizo ezinto eziphathela izinto ezithile
d) ukuchasisa isandiso sendawo sisakhelwa esabizwaneni senani lesokuchasisa
e) ukuloba ingxoxo ngezimpawu zayo
f) ukuxoxa ngempahla zangekhaya ebeziqakathekiswa izolo
1 Asixoxeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukulandisa beqamba impahla zayizolo lalamuhla lokusetshenziswa kwazo
Izincediso
•• inkezo, ingcebethu, isancele, ikhuba, ihloka, ibhodo, ukhezo, inkomitsho, umganu, imbiza
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Umbalisi ubafaka ngamaqembu abafundi.
2. Abanye bahlela impahla zayizolo abanye bahlela ezalamuhla.
3. Uyaziloba emdulwini.
4. Kuvezwa izincediso kuxoxwe ngemisebenzi yazo.
5. Bayaziqathanisa ukusetshenziswa kwazo kanye lomehluko wazo.
6. Akuxoxwe langokuxubana kwazo empilweni yalamuhla.
2 Asibaleni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubala indaba baphendule imibuzo
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Bazakhumbuzana ngempahla zayizolo.
2. Umbalisi kabuze ngempahla zalamuhla.
3. Kuzakhethwa abafundi abathathu babale indatshana.
4. Abafundi abaphiwe ithuba lokubuza abangakuzwisisanga endabeni.
138
5. Bazangena emaqenjini baphendule imibuzo ephathelane lendatshana.
Impendulo
1. Zimpahla zangekhaya.
2. Ngenxa yemisebenzi ethile ebeziyisetshenziswa.
3. Yikho lapha okuphekelwa khona ukudla okutshiyeneyo njalo ibiyindawo yokukwejisela.
4. Abafundi bazaqamba loba yini etholakala emkulwini batsho lokuthi isebenzani.
5. Beziphathela okuvela emasimini.
6. Abafundi bazaqamba impahla abazaziyo esezikhona lamuhla.
7. Eyalamuhla isithengwa njalo ngeze lempucuko kanti izolo bebezenzela, bezakhela imikulu,
bazibumbele izimbiza kanye lemiganu, bathunge lezingcebethu lezitsha.
8. Inqola zomlilo yizo eseziqakathekiswa.
9. Abantu sebegijimisa imali ukuze babonakale beyizipantsha, zibahambisa lula njalo bafika
masinyane.
10. Ukuchaza amabala.
a) ngokunanzelela
b) indlu yokuphekela
c) izindlu zokugcinela amabele angabhulwa
d) ngendlela yakhathesi
11. Abafundi babhala izifinqo zabo belandela iziqondiso zokubhalwa kwesifinqo.
3 Asisebenziseni ulimi
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuqamba amabizo asetshenziswa ukuphathela izinto ezithile
Izincediso
•• okokulalela lokubukela
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Umbalisi kakhokhele ngokuloba amabala aloluhlobo emdulwini.
2. Kachazele abafundi.
3. Akuxoxwe ngawo amabala.
4. Abafundi abanike ezabo izibonelo.
5. Abafundi ababoniswe imifanekiso njalo balalele lemisebenzi yayo.
Impendulo
1. Ngumkulu
2. Esiphaleni
3. Yimbiza
4. Eguleni
5. Imiganu
6. Liqhaga
7. Yizitsha
8. Ngumgqomo
9. Exhibeni
10. Ngumaqandisa
139
4 Asisebenziseni uhlelo
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuchasisa isandiso sendawo esabizwaneni senani lesokuchasisa
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Kukhunjuzwa abafundi ngesandiso sendawo kwezinye izabizwana.
2. Umbalisi kabuze njalo abafundi ngesabizwana senani, ikakhulu iziqu zaso u -dwa, -nke, -bili,
-thathu, -ne, -nhlanu.
3. Umbalisi kachazele abafundi ngokwakhiwa kwesandiso sendawo esabizwaneni senani le-
sokuchasisa.
4. Emdulwini abafundi abatshengise izibonelo.
5. Abafundi njalo ababuzwe ngenguquko abayinanzelelayo nxa isabizwana siguqulelwa es-
andisweni sendawo.
6. Abafundi abalobe umsebenzi osegwalweni lwabo.
7. Akuxoxwe njengeviyo kuqondiswa izimpendulo.
Impendulo
1. Kwabancane
2. Kwezinkulu
3. Kwabanengi
4. Kuzo zonke
5. Kokwami
6. Kibo bobathathu
7. Kubo bodwa
8. Kabanzi
9. Kokukababa
10. Kulo lodwa
5 Indatshana yokuzibumbela
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuloba ingxoxo belandela izimpawu zayo
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Umbalisi ukhumbuza abafundi ngokulotshwa kwengxoxo.
2. Abafundi bayatshengisa emdulwini ukumiswa kwayo.
3. Baphiwa umsebenzi osegwalweni lwabo babhale munye ngamunye.
6 Imikhuba lamasiko
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuqamba njalo bachaze impahla yayizolo lalamuhla
140
Izincediso
•• isikhulumi esilolwazi ngempahla ebisetshenziswa izolo
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Umbalisi kanxuse isethekeli sixoxe labafundi ngempahla yezolo.
2. Abafundi abaphiwe lethuba lokubuza.
3. Obaxoxelayo kahlanganise leyalamuhla.
4. Akuxoxwe ngokuqakatheka kwayo empilweni yabantu ikakhulu eyalamuhla.
5. Abafundi abaphiwe ithuba baqambe impahla zalamuhla.
6. Ngamaqembu abaxoxe langemitsho esegwalweni lwabo.
7. Kugwalo lwabo njalo abaphiwe imibuzo bayechwayisisa ngemakhaya impendulo zomseben-
zi okhona.
Umsebenzi wangekhaya
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuyadingisisa impendulo yemibuzo
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi bazakuyadingisisa impendulo yemibuzo.
2. Abafundi bazabikela iviyo impendulo abazitholileyo.
141
Isahluko
36
Ubugwelegwele lenotho
Injongo zesahluko
Ekupheleni kwesahluko abafundi kumele benelise:
a) ukulandisa ngobugwelegwele lokuvuselela umnotho elizweni
b) ukubala indaba yokuzwisisa lokuphendula imibuzo yayo
c) ukubumba imitsho elenkulumo yezifenqo kanye lemihlobo yezifenqo
d) ukukhetha izandiso zendawo emitshweni
ukuloba umbiko womhlangano ngokugcweleyo
e) ukuxoxa ngomcebo wayizolo
1 Asixoxeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukulandisa ngobugwelegwele obukhona elizweni kanye lendlela zokubenqabela
b) ukuchasisa ngokuvuselela umnotho elizweni lethu
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Umbalisi uzachasisela abafundi ngokuphathelane lobugwelegwele.
2. Abafundi bazaphiwa ithuba baqambe ukuthi ubugwelegwele butholakala ngaphi.
3. Kuzaxoxwa ngomnotho welizwe kanye lendlela zokuwuthuthukisa.
4. Kuzaxoxwa emaqenjini ngezinhlelo zikahulumende ezingancedisa ukuthuthukisa umnotho
welizwe.
5. Abafundi bazahlela indlela ezitshiyeneyo ababona angathi zingathuthukisa umnotho.
6. Abafundi bazaxoxa ngezindlela zokwenqabela ubugwelegwele.
2 Asibaleni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukulandisa okumunyethwe yindatshana
b) ukuchasisa amabala asetshenziswe kundatshana kanye lokuphendula imibuzo
c) ukufinqa indatshana ngezimpawu zokufinqa
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Kuzabalwa indatshana ndawonye.
2. Abafundi bazalandisa okumunyethwe yindatshana.
3. Bazaphiwa ithuba abafundi babuze inkulumo esetshenzisiweyo endabeni.
4. Bazaphendula imibuzo yendatshana ngamaqembu.
5. Bazethula impendulo zabo kuxoxwe.
142
Impendulo
1. Yibugwelegwele/yikuhuguluza umnotho ngabantu ngokungekho emthethweni.
2. Abantu bazicabanga bona bodwa njalo bafisa ukunotha kakhulu kulabanye.
3. Ngabelungu, abaqalayo batshontshela abensundu inotho yabo ngemva kukazibuse abanye
abansundu labo baphatheka kikho.
4. Abantu abaholiswe imali ebeneleyo, abantu njalo abazenzele okuyimisebenzinyana
okungabangenisela imali njalo abenza ubugwelegwele ababotshwe.
5. Uvule izikolo ukuze abantu bafunde imisebenzi yezandla, abantu baphiwe amapulazi ukuze
balime njalo bafuye abanye bahanjiswe kwamanye amazwe ukuya qeqetshiswa imisebenzi
yokuzathuthukisa ilizwe.
6. Ugatsha lwezokuzisebenza, olwemfundo kanye lezemigodi.
7. Yikwenelisa ukusebenza nzima ukuze bazimele hatshi ukulindela ukuqhatshwa kuphela.
Uhulumende ufisa ukuthi abansundu labo babengabaqhatshi.
8. Yikuthi basebenzise umnotho walapha ukufundela imisebenzi, basuka lapha beqela kwamanye
amazwe kulokuthi bathuthukise ilizwe labo.
9. Ukuchaza amabala.
a) uvundile/ulokudla kwamabele
b) ilizwe yilo ebeligcwele ezomnotho
c) okwabathathekisayo/okwabenza bahawukela ukuza lapha
d) kuyekelwe kwangasetshenziswa/bangabi lendaba lakho
e) impilo engcono kwamanye amazwe
f) ungcono ozibonelayo kuloxoxelwayo
10. Abafundi babhala izifinqo zabo belandela iziqondiso zokubhalwa kwesifinqo.
3 Asisebenziseni ulimi
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuqamba imitsho elenkulumo yesifenqo baphinde baqambe umhlobo wesifenqo
Izincediso
• igwaliba elibhalwe imihlobo yezifenqo ezitshiyeneyo
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Umbalisi akhumbuze abafundi ngezifenqo.
2. Kabaxoxe ngemihlobo yezifenqo ebhalwe kugwaliba.
3. Abafundi abamnike imitsho ngezifenqo ezitshiyeneyo.
4. Umbalisi kabakhumbuze abafundi ngokungabaphathisa ukuze bazinanzelele izifenqo
ezitshiyeneyo.
5. Ngamaqembu, abafundi abaphiwe umsebenzi osegwaleni lwabo.
6. Nxa sivuma isikhathi bangethula imisebenzi yabo.
7. Kuxoxwe kulungiswe amaphutha.
Impendulo
Abafundi kabakhe imitsho ephawulwe kuhle. Bazadwebela inkulumo eyizifenqo baqambe
lomhlobo waso.
143
4 Asisebenziseni uhlelo
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuchasisa ezinye izandiso zendawo kanye lesandiso sesimo
Izincediso
• igwaliba elibhalwe izandiso
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Umbalisi kabuze abafundi ngezandiso zendawo esezifundiwe.
2. Umbalisi kavezele abafundi igwaliba elibhalwe izandiso zendawo.
3. Kathi abafundi baqambe okusegwalibeni yena eloba emdulwini lezozandiso.
4. Umbalisi kachasisele abafundi ngesandiso sesimo lokwakhiwa kwaso.
5. Emaqenjini abafundi kabazakhe lezozandiso.
6. Abaphiwe umsebenzi osegwalweni lwabo.
Impendulo
1. Phandle – isandiso sendawo
2. Endle – isandiso sendawo
3. Phakathi – isandiso sendawo
4. Kabuhlungu – isandiso sesimo
5. Phetsheya – isandiso sendawo
6. Kancane – isandiso esesimo
7. Kangaka – isandiso sesimo
8. Kade – isandiso sesimo
9. Phezulu – isandiso sendawo
10. Kakhulu – isandiso sesimo
5 Indatshana yokuzibumbela
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuloba umbiko womhlangano ngokugcwala kwawo
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Bazakuba semaqenjini babumbe iqula lomhlangano.
2. Umbalisi kancedise abafundi ngengqubo yomhlangano.
3. Ongunobhala emaqenjini atshiyeneyo kancediswe ngokuloba okukhulunywa emhlanganweni.
4. Abafundi abenze imihlangano endlini yokufundela babumbe imumo yokuloba umbiko.
5. Abaphiwe umsebenzi wokuloba umbiko womhlangano munye ngamunye.
6 Imikhuba lamasiko
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukulandisa ngenotho yayizolo
144
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Bazancedisana ukuqamba umnotho wayizolo.
2. Bazaveza imisebenzi yenkomo izolo kanye lokutholakala kwazo.
3. Kuzalandiswa ngenotho yalamuhla.
4. Ngamaqembu bazaxoxa ngomsebenzi osegwalweni lwabo.
Umsebenzi wangekhaya
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukulandisa ubugwelegwele obukhona emhlabeni
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Bazakuyadingisisa ngobugwelegwele osebukhona jikelele lembangela zokumemetheka
kwabo.
2. Bazabikela iviyo abakuthole emakhaya.
145
Isahluko
37
Ubugoga lokuphiwa okutshiyeneyo
Injongo ezibanzi
Ekupheleni kwesahluko abafundi kumele benelise:
a) ukuxoxa ngezindlela ezehlukeneyo ezokugogeka lenhlelo zikahulumende kwabaphila
lobugoga
b) ukubala indaba baphendule imibuzo
c) ukupha amabala aphikisanayo
d) ukuchaza ukwakhiwa kwesandiso sendawo ngokulwangisa
e) ukubhala indaba yesaga
f) ukuchaza amabizo abantu abaphila lobugoga bezolo
1 Asixoxeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuqamba izindlela ezitshiyeneyo zokuphila lobugoga
Izincediso
• imifanekiso yezikhali ezisetshenziswa ngabagogekileyo
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Iviyo lonke kalincedisane ukuchaza izimo zabantu abaphila lobugoga.
2. Kabaxoxe njalo ngobunzima abahlangana labo empilweni yabo ngenxa yezimo lezo.
3. Kabaxoxe ngezikhali ezisetshenziswa ngabagogekileyo ezibancedisa ekuphileni kwabo.
2 Asibaleni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubala indaba baphendule imibuzo yokuzwisisa
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Umfundi oyedwa kabalele abanye indaba le.
2. Kabaphinde bayifunde bethule sebebhala phansi abangakuzwisisanga.
3. Kabancedisane bebonke ukuchasisa amabala kumbe imitsho abangayizwisisanga abayibhale
phansi.
4. Ngamaqembu kabaphendule imibuzo.
Impendulo
1. Ilizwe elingahloniphi amalungelo abantu kalitholi kuhlonitshwa ngamanye amazwe.
2. Ikutshengise ngesisekelo sombuso elezinqumo ezimbalwa ngokuphazamisa lawomalungelo.
146
3. Engqondweni lemzimbeni.
4. Ufake omela abantu abaphila lobugoga, kwanqunywa lokumele kunanzelelwe ukuze
bakhululeke.
5. Zikhuthazwa ukucabangisisa ukuthi abakuqalayo kuzayithuthukisa njani impilo yabaphila
lobugoga kuqala.
6. Ziba leminyango emibili, owodwa ngowokuhamba inqodlana yomuntu ophila lobugoga.
7. Amabala eminye imihloliso abamakhulu enelise ukufundwa ngumuntu ophila lobugoga
bokungabonisisi emehlweni. Ikhona njalo imihloliso ebhalwa ngokubhotshozwa izikhadlana
efundwa ngeminwe ngabaphila lobuphofu.
8. Ukuchasisa amabala
a) okuhlanganisa
b) kuphungulwe
c) ukutshengisa
d) kasikhekhelezi
e) kungavela ungakucabangeli
9. Abafundi babhala izifinqo zabo belandela iziqondiso zokubhalwa kwesifinqo.
3 Asisebenziseni ulimi
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubhala ibala eliphikisa abaliphiweyo
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Ngababili kabancedisane ukubhala ibala eliphikisa abaliphiweyo.
2. Kabethule abakubhalileyo, kuxoxwe ngakho.
3. Kababhale umsebenzi okugwalo lwabo ngamunye.
Impendulo
1. Ukweyiswa
2. Edelela
3. Kwengezwe
4. Izacitshwa
5. Obufananayo
6. Olukhitshwa
7. Ekuxotshweni
8. Afe
9. Esimhlophe
10. Kubekubi
4 Asisebenziseni uhlelo
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukwakha izandiso ngokulwangisa emabizweni alondebembili elungeni lokucina
147
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Akukhunjuzwane ukuthi kuyini ukulwangisa.
2. Abafundi kabaqambe amabizo alabondebembili elungeni lokucina abhalwe emdulwini.
3. Kabancedisane ngababili ukwakha izandiso zendawo.
4. Kababhale umsebenzi ezingwalweni zabo.
Impendulo
1. Izandiso zendawo.
a) Engutsheni
b) Emlonyeni
c) Emunjini
d) Esigujini
e) Emputshini
2. Ukwakhiwa
a) Ingubo – e + (i)ngub(o) – b>tsh + eni > engutsheni
b) Umlomo – e + (u)mlom(o) – m>ny + eni > emlonyeni
c) Umumbu – e + (u)mumb(u) – mb>nj + eni > emunjini
d) Isigubhu – e + (i)sigubh(u) – bh>j + eni > esigujini
e) Impuphu – e + (i)mpuph(u) – ph>tsh + eni > emputshini
5 Indatshana yokuzibumbela
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukubhala indaba yokuzibumbela ngesaga abasiphiweyo
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi kabancedisane ukuchasisa isaga.
2. Kabancedisane njalo ukuchaza ukuthi isisekelo sombuso weZimbabwe sisigcwalisa njani
lesisaga.
3. Kababhale indaba le munye ngamunye.
6 Imikhuba lamasiko
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuchaza ubugoga obuqanjiweyo
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Kabancedisane ngababili ukuchasisa amabala abawaphiweyo.
2. Kabethule umsebenzi wabo kuviyo selihlangene.
3. Umbalisi kabaqondise lapho abaphambanise khona abafundi.
4. Kabangezelele amanye amabala atsho ubugoga bezolo.
Impendulo
1. Ngofe uhlangothi.
2. Ngohamba ekhenyeza, umbala lonyawo olunye lulufitshane kulolunye.
148
3. Kezwa endlebeni.
4. Kaboni emehlweni.
5. Kakhulumi njalo kezwa.
Umsebenzi wangekhaya
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuchasisa izindlela zokuncedisa abaphila lobugoga
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Emaqenjini abo, abafundi kabaxoxe ngezimo zabantu abaphila lobugoga ababaziyo.
2. Kababhale ukuthi bangabanceda njani.
3. Kabasebenzise imicijo abayizuze emaqenjini babhale lumsebenzi.
149
Isahluko
38
Ukubalwa kwabantu ngamanani esiNdebele
Injongo ezibanzi
Ekupheleni kwesahluko abafundi kumele benelise:
a) ukulandisa ukubalwa kwabantu ngamanani awesiNdebele
b) ukuphendula imibuzo yendatshana ngawabo amazwi baphinde bayifinqe
c) ukuguqulela amanani ngesiNdebele
d) ukuloba imitsho kusetshenziswa izihlanganiso
e) ukubumba umdwebo ochasisa ngokuhlaliswa kwabantu ezindaweni ezitshiyeneyo
f) ukuxoxa ngamanani esintwini sezolo
1 Asixoxeni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukulandisa okuqakathekileyo ngamanani lokubalwa kwabantu emaphandleni
lemadolobheni
Izincediso
• izikhulumi ezazi ngezokubalwa kwabantu
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Umbalisi unxusa izikhulumi zasemthethweni zizexoxa labafundi ngokuqakatheka kokub-
alwa kwabantu.
2. Abafundi bayaphiwa amathuba okubuza abangakuzwisisiyo.
3. Bangafakwa langamaqembu baxoxe ngamanani ngesiNdebele.
2 Asibaleni
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuhlolisisa becubungula umdwebo abawuphiweyo besebenzisa amanani esiNdebele
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Ngamaqembu abacubungule umdwebo.
2. Kabaphendule imibuzo abayiphiwe egwalweni lwabo.
3. Abethule impendulo zabo kuxoxwe ndawonye.
Impendulo
1. YiHarare - 2 223 136, leMutare – 1 789 500 kanye leGweru – 1 692 399.
2. a) IHarare – izigidi ezimbili lenkulungwane ezimbili lamatshumi amabili lantathu
alekhulu elilamatshumi amathathu lesithupha.
150
b) IMutare – isigidi esilenkulungwane eziyisikhombisa lamatshumi ayisitshiya ngalom-
bili lasitshiya ngalo lunye lamakhulu amahlanu, kukanti.
c) IGweru – isigidi lenkulungwane eziyisithupha lamatshumi ayisitshiya ngalolunye
lambili lamakhulu amathathu alamatshumi ayisitshiya ngalolunye lasitshiya ngalolunye.
3. Bangu 4 091 990. Yizigidi ezine lamatshumi ayisitshiya ngalolunye alamakhulu
ayisitshiya ngalolunye lamatshumi ayisitshiya ngalolunye lesitshiya ngalolunye.
4. Basala bengu 973 136. Yinkulungwane eziyisitshiya ngalolunye lamatshumi
ayisikhombisa lantathu alekhulu elilamatshumi amathathu lesithupha.
5. Yikuminyana kwabantu, ukwanda kwemikhuhlane, ukuswelakala kwemisebenzi,
kubangele lobusela kumbe ukungathembeki kwabantu.
6. YiMatebeleland South leMatebeleland North ezile 720 543 le 840 923. NgesiNdebele
iMatebeleland South ilenkulungwane eziyikhombisa lamatshumi amabili alamakhulu
amahlanu lamatshumi amane lantathu kukanti iMatebeleland north ilenkulungwane
ezingamatshumi ayisitshiya ngalombili lamatshumi amane alamakhulu ayisitshiya
ngalolunye lamatshumi amabili lantathu.
Izizatho zobulutshwane babantu yikuthi lezindawo azilakudla ngoba akulazulu elinengi,
akulalamadlelo ezifuyo, abanengi bagcwele eGoli bedinga imisebenzi. Izindawo
zokusebenza zililutshwane njalo akulamnotho okhangayo njengezinye izigaba.
3 Asisebenziseni ulimi
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuloba amanani ngesiNdebele
Izincediso
• amagwaliba alemitsho elezikhenxe
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Umbalisi kakhumbuze abafundi ngamanani esiNdebele.
2. Abafundi abaqambe lawomanani bewaveza kuhle.
3. Emaqenjini abaphiwe amagwaliba baphendule imibuzo.
4. Munye ngamunye kabaphendule imitsho esegwalweni lwabo.
Impendulo
1. Abahlanu
2. Inkulungwane ezimbili lamakhulu amane alamatshumi ayisithsiyangalolunye.
3. Abalikhulu
4. Ezilitshumi
5. Angamatshumi amabili lanhlanu, amadola azinkulungwane ezilitshumi.
6. Amatshumi amane lokune.
7. Amatshumi ayisitshiyangalombili lesitshiyangalolunye.
8. Amakhulu ayisithupha lamatshumi ayisikhombisa lanhlanu.
9. Inkulungwane elamakhulu amahlanu.
10. Izigidi ezine ezilamakhulu ayisitshiyangalombili lamatshumi amane lanhlanu enkulung-
wane lamakhulu amabili lamatshumi amahlanu lane.
151
4 Asisebenziseni uhlelo
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuchasisa isihlanganiso lemihlobo yaso
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Umbalisi kalobe amabala ayizihlanganiso emdulwini.
2. Kaqambe umfundi awabale.
3. Kalobe imitsho edinga izihlanganiso.
4. Kachasisele abafundi ngezihlanganiso.
5. Kabanike izibonelo zemitsho edinga izihlanganiso.
6. Abafundi labo abaphiwe ithuba babumbe imitsho elezihlanganiso ezitshiyeneyo.
7. Ngababili abaphiwe umsebenzi osegwalweni.
8. Sekwethuliwe kaqhubeke abachasisele ngemihlobo yezihlanganiso umbalisi.
Impendulo
Abafundi kababumbe imitsho yabo elezihlanganiso ephawulwe kuhle.
5 Indatshana yokuzibumbela
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukudweba umdwebo oveza ukuhlaliswa kwabantu
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi bazaxoxa ngendawo abahlala kizo.
2. Bazakutsho ukuthi abantu bahlaliswe njani lapho abahlala khona.
3. Munye ngamunye bazakwenza umsebenzi wabo.
6 Imikhuba lamasiko
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukuhlolisisa ngokubala ngamanani ezolo
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi kabaxoxe ngabakuzwisisa ngamanani ngesiNdebele.
2. Kabalandise ukuqakatheka kokusebenzisa amanani esiNdebele.
3. Umbalisi kabancedise lapho abangabe sebelahleka khona.
Umsebenzi wangekhaya
Injongo
Ekupheleni kwesifundo abafundi kumele benelise:
a) ukulandisa ngamanani abantu lapha abahlala khona
Ukuqhutshwa kwesifundo
1. Abafundi kabayedingisisa ngokuhlala kwabantu ezigabeni abahlala kuzo.
2. Kababikele iviyo impendulo zabo.
152
Isahluko
39
Umhloliso wesithathu
Iphepha lokuqala
Amahola amabili
Isigaba sokuqala
a) – g) Umfundi kakhethe isihloko sendaba esisodwa abumbe ngaso indaba, incwadi loba
ingxoxo elamabala angamakhulu amane alamatshumi amahlanu kusiya kumakhulu
amahlanu.
Isigaba sesibili
1. Bathathu. NguBongani, umlobi lodadewabo.
2. Babezwe umsindo ongathi ngumuntu olwisa ukungena.
3. NgoNtulikazi.
4. Yikuhamba unyathela ngamazwane ukuze ungazwakali.
5. Babesesaba bengafuni ukubanga umsindo.
6. NguMoyo.
7. Kwakulomoya, becabanga ukuthi kazukubezwa.
8. Babesethuswa lifasitela elalitshayeka lisifa ngenxa yomoya.
9. Ukuchaza amabala.
a) waphela
b) sakhulumela phansi kakhulu sitshelana
c) usumnengi kakhulu
d) sahlala, sabuthana, sethukile
10. Abafundi babhala izifinqo zabo belandela iziqondiso zokubhalwa kwesifinqo.
Iphepha lesibili
Amahola amabili
Isigaba sokuqala
1. Ubuhlobo
a) Ngubabakazi
b) Ngugogo
c) Ngukhokho
d) Ngusebele
e) Ngumama omdala
2. Kwenziwa ngani lokhu?
a) Ngomhluzi wamaganu.
b) Uhayezi oluphothulwe lezankefu zamasi.
c) Uchago oluphekwe lwahlanganiswa lempuphu.
d) Uchago lwedlezane oluphekiweyo ngabafana esibayeni.
e) Idobi lendumba ezikhanzingwe zagigwa.
153
3. Izaga ezigcweleyo.
a) Olomlomo kalahleki.
b) Icala lembula ingubo lingene.
c) Iqaqa alizizwa ukunuka.
d) Ngizwe ngabasiki bebunda.
e) Ukhuni luzala umlotha.
4. Okusetshenziswa imisebenzi ethile.
a) Ngekhuba
b) Ngehloka
c) Ngomlola
d) Ngomjibila
e) Ngobulongwe
5. Imumo ethile.
a) Yikumekeza.
b) Ayitshayele ihlahla.
c) Bethela isinkonkwane.
6. Amabala asetshenziswa ekuzeni kwengane.
a) Ukubeletha – yikwehlukana kukamama losane luzalwa.
b) Ukulahlwa kwembeleko – obekugoqele umntwana esesiswini sikanina, lakho
kuphuma ngesikhathi sokuzalwa kosane. Iyalahlwa leyo imbeleko ngokwesiko
lomkhuba walelokhaya.
c) Ukuwa kwenkaba – umntwana esezelwe uphuma elenga inkaba okumele iwe ukuze
kukhanye ukuthi usekhulile. Ngalokho kavunyelwa ukuphuma phandle ize iwe
inkaba.
d) Ukuphozisa – ukulungiselela komdlezane ngemva kokubeletha ngokumthoba
ngamanzi omganu ukuze izinyama zonke eziphambaniseke ngokubeletha zibuyele
endaweni yazo.
e) Usezibini – umdlezane engakaphumi endlini, kunengi okuyabe kungamelanga
kuphume endlini okugoqela umlotha, izibi endlini okuhlala umdlezani. Endlini ahlezi
kuyo ngaleso sikhathi kungakabuthwa kuthiwa usezibini.
Isigaba sesibili
1. Uhlelo lwamabala.
a) Ezimbili – isiphawulo/isichasiso sesiphawulo.
b) Unyawokazi – ibizo elikhulisiweyo.
c) UNomusa – libizoqho elilibizombaxa.
d) Yena – isabizwana soqobo.
e) Amankazana – ibizonje.
f) Uzondana – impambosi yokwenzana.
g) Zikamalume – isichasiso sobumnini/ubumnini.
2. Ukwakhiwa kwawo.
a) Ezim- + -bili > ezimbili
b) Unyawo + -kazi > unyawokazi
c) U- + -No- + umusa > UNomusa
d) Zika- + (u)malume > zikamalume
154
3. Izichasiso.
a) Abade
b) Omkhulu
c) Ezingcono
d) Okumnyama
4. Umhlobo wesichasiso.
a) Abade – isiphawulo/isichasiso sesiphawulo.
b) Omkhulu – isiphawulo/isichasiso sesiphawulo.
c) Ezingcono – isibaluli/isichasiso sesibaluli.
d) Okumnyama – isibaluli/isichasiso.
5. Uhlelo lwamabala.
a) Emtshadweni – isandiso sendawo.
b) Ngebhodo – isandiso sesimo.
c) Ntambama – isandiso sesikhathi.
d) Kakhulu – isandiso sesimo.
e) Emputshini – isandiso sendawo.
6. Ukwakhiwa kwawo.
a) E + (u)mtshad(o) + eni> emtshadweni o>w
b) Ng(a) + (i)bhodo > ngebhodo a+i=e
c) E + (i)mpuph(u) + ini> emputshini ph>tsh
155
Isahluko
40
Umhloliso wokuphela komnyaka
Iphepha lokuqala
Amahola amabili
Isigaba sokuqala
a)– g) Umfundi kakhethe isihloko sendaba esisodwa abumbe ngaso indaba, incwadi loba ingxoxo
elamabala angamakhulu amane alamatshumi amahlanu kusiya kumakhulu amahlanu.
Isigaba sesibili
1. Wayesiyatheza.
2. Wayengasakwazi lapho ayesiya khona lalapho ayevela khona.
3. Wayengasakwazi akwenzayo njalo wayesesizwa esindwa yizinto azigqokileyo.
4. Wayeselahlekile, wayejimile njalo lomkhathi wawusuthwele.
5. Wamemeza ekhala, wengeza isiqubu njalo wacatsha ngaphansi kwesihlahla.
6. Wakhumbula eqonqoselwa ukuthi kuyingozi funa inkosazana yedlule lawe.
7. Wavuswa ngudadewabo embuza ukuthi kungani wayehlaba umkhosi. Waphaphama weqa.
8. Ukuchaza amabala.
a) lwalulukhulu
b) laselihlangahlangene
c) ngahamba ngokuphangisa
d) lizulu elilamathonsi angamatshe
e) umbane
9. Abafundi bazafinqa indatshana belandela iziqondiso.
Iphepha lesibili
Isigaba sokuqala
1. Umehluko kokulandelayo.
a) Isicholo zinwele ezigelwe zatshiywa enkanda, icholo litshiywa esiphundu ngowesintwana.
b) Inkumba ngeyozwane, uzipho ngolomunwe.
c) Udiwo yimbiza yomdaka yokuphekela, igula ligcinelwa amasi.
d) Inkunzi yinkomo enduna engathenwanga, inkabi yinkomo enduna etheniweyo.
e) Amakhala sihogela ngawo umoya esiwuphefumulayo, umkhala ufakwa etholeni
elimunyelayo.
2. Ukuqonda kwemitsho.
a) UmkaNtabiso ubhubhile.
b) Utshwala bona bumnandi/utshwala lobu bumnandi.
c) Abanawakhe bafunda eGwanda.
d) Unina uyatshaya umntwana ongezwayo.
e) Uhambe ngendlela le waqonda koNyathi.
156
3. Imihlobo yabantu.
a) Ngozingele wabamba inyamazana.
b) Ngumuntu osebenzisa isandla senxele.
c) Ngumntwana wokuqala emulini ongumfana.
d) Ngumuntu okhuluma okuhlekisa abantu, ezidlalela.
e) Ngumuntu olamehlo akhangela angathi ayaphambana.
4. Ingcazelo
a) Insimu – lapho okulinywa khona izilimo.
Inganekwane.
b) Ukusa – ukuhlakanipha kakhulu.
Ukuqala kokukhanya nxa sekuqala usuku olutsha.
c) Intanga – abantu abazalwa mnyaka munye.
Isilimo esinabayo besesihlanza.
d) Ubukhali – ukuthanda ukucela okudliwayo okuphethwe ngumuntu.
Okwenza ingqamu eloliweyo isike kuhle.
e) Ilifa – okutshiywa ngofileyo okuphiwa abantwabakhe kumbe izihlobo eziseduze.
Ukuxhwala kwenyama emzimbeni womuntu okungumkhuhlane.
5. Okwenzakalayo.
a) Uyabe uhleka ovelelwe luhlupho ubuhlungu.
b) Uyabe ududuza olimeleyo.
c) Uyabe uxolisa omphambanisileyo.
d) Lijaha elaliwe yintombi liyikhumbuza ukuthi izacina yendele emuntwini ofana lalo.
e) Ucela ulutho lwakho olukulahlekeleyo lwadojwa ngomunye eseluphethe.
f) Uyabe ukhulumisa abafelweyo.
g) Uyabe ujabulela owelwe yinhlanhla kumbe ophumeleleyo kobekwenza.
h) Uhaya inkosi.
i) Uphendula obekukhulumisa ngogulayo kodwa esengcono.
j) Ucela ukuphungulelwa amalobolo.
Isigaba sesibili
1. Uhlelo lwamabala.
a) Ibizoqho
b) Isabizwana sokukhomba buqamama
c) Isiphawulo
d) Ibizombaxa
e) Isinciphiso
f) Isibanjalo
g) Isandiso sendawo
h) Ibizonto
i) Isenzukuthi esikhomba umbala
j) Isikhuliso
2. Ukwakhiwa kwawo.
a) Lawo – la- + -wo > lawo
b) Abancane – aba- + -ncane
c) Isitshwadlana – isitshwala l>dl + -ana
157
d) Esivalweni – e- + (i)sival(o) + weni
e) Amavimbandlebe – ama- + vimba + (i)ndlebe
f) UDingumuzi – u- + Ding(a) + umuzi
3. Ukuchaza izenzo ezilandelayo ngokugcweleyo.
a) Eluka – isenzo esilamalunga amathathu esiqala ngonkamisa.
b) Thi – isenzo esilelunga elilodwa esingacini ngonkamisa u -.a
c) Hamba – isenzo esilamalunga amabili esiqala ngongwaqa.
d) Vevezela – isenzo esilamalunga amane esiqala ngongwaqa.
e) Dla - isenzo esiqala ngongwaqa esilelunga elilodwa.
f) Dondoloza – isenzo esiqala ngongwaqa esilamalunga amahlanu.
g) Elusa – isenzo esilamalunga amathathu esiqala ngonkamisa.
h) Fa – isenzo esilelunga elilodwa esiqala ngongwaqa.
i) Tshotshozela – isenzo esiqala ngongwaqa esilamalunga amane.
j) Tsho – isenzo esilelunga elilodwa esingacini ngonkamisa -a.
158
CpS lsiNdebele Soqobo 4