BAÜ FBE Dergisi

Cilt:9, Sayı:1, 3-18

Temmuz 2007

Type and typology in architectural discourse

Yasemin Đ. GÜNEY*
Balıkesir University Faculty of Architecture and Engineering,
Department of Architecture Çağış BALIKESĐR

Abstract
Typology is the comparative study of physical or other characteristics of the built
environment into distinct types. In this paper, the historical transformation of type and
typology concepts since the Enlightenment has been examined in three developing
stages based on methodological and historical interpretation: The first
conceptualization developed out of the rationalist philosophy of the Enlightenment, the
second relates to the modernist ideology and the last to Neo-Rationalism after the
1960s. The study aims to highlight the significance of the concepts of type and typology
that are so rich in tradition and so important for intellectual history, and that could aid
in enhancing our understanding of architecture within its historical and socio-cultural
contexts. A discussion of type and typology can promote a way of looking at the built
environment, that can not only help us recognize and discover basic types but also
enhance our ability to see the differences as well as similarities among architectural
artifacts by recognizing the invisible connections between them.

Keywords: Type, typology, architecture, architectural theory, architectural history.

Mimarlık kuramlarında tip ve tipoloji kavramları

Özet
Tipoloji, nesneleri fiziksel ya da diğer özelliklerine dayanarak tiplere ayırmak için
yapılan çalışmalara verilen addır. Tarihte ilk kez Aydınlanma Çağı’nda önem kazanan
tipolojik yaklaşım, günümüzde mantıksal-matematiksel bilimlerle sosyo-kültürel bilimler
arasında, ortak amaçları çerçevesinde iletişimi sağlayabilen önemli bir bakış açısı
konumundadır. Bu yazıda, mimarlık söyleminde yer alan tip ve tipoloji kuramları,
ortaya çıktıkları üç ayrı tarihsel düzlemde incelenmiştir. Mimarlık alanında ilk tip
kuramı yine Aydınlanma Çağı’nda ortaya atılırken, ikinci kuram Modernist ideolojiye,
üçüncü kuram ise Neo-Rasyonel yaklaşıma dayanarak oluşturulmuştur. Bu çalışmanın
amacı, entellektüel tarihte çok önemli bir yer tutan tip ve tipoloji kavramlarının,
mimarlığı ve mimarlığın içinde bulunduğu tarihsel ve sosyo-kültürel etkenleri
anlamamız için önemini vurgulamaktır. Yazıda ayrıca, mimarlık disiplininde tip ve
tipoloji kavramlarının tartışılmaya devam edilmesinin gerekliliği de vurgulanmaktadır.
Bu tartışmalar, sadece mimari nesneleri basit tiplere ayırmaktan öte, bunlar arasındaki
görünmeyen bağların farkedilerek, aralarındaki ilişkilerin daha iyi kavramasına
yardımcı olabilecek bir bakış açısı oluşumu için gerekli ve önemlidir.

Anahtar Kelimeler: Tip, tipoloji, mimarlık, mimarlık kuramları, mimarlık tarihi.

*
Yasemin I. GÜNEY, [email protected], [email protected]
This study is based on the author’s doctoral studies at the University of Michigan, Ann Arbor MI, USA,
which was completed in 2005. The author would like to thank Prof. Anatole Senkewitch of University of
Michigan for his invaluable help in writing this paper.
Makalenin basım kararı 03.05.2007 tarihinde alınmıştır.

3
 Y. Đ. Güney

1. Introduction

Typological thought refers to the whole, to the manifold relationships among things, to
the extreme and at the same time the harmonious. Đt is a way of thinking that does not
refer to the age but to the place. A place at which borders and opposites melt together
into an intellectual universal [1].

When one thinks of how we make sense of our daily life, one can easily recognize the
significance of the notion of type in understanding and clarifying the commonalities and
differences between various phenomena within the immense world of existence. As
Franck and Schneekloth say “types and ways of typing are used to produce and
reproduce the material world and to give meaning to our place in it” [2]. The notion of
type underlies all logical inferences that help one to classify the phenomena, to put them
in groups based on their similarities, as well as to make distinctions between them. This
act of classification enables multiplicity to turn into unity, which at the same time
generates reasoning and knowledge.

The first period when the notion of type gains its significance was the eighteenth
century also known as the Age of Enlightenment. During this period, the
Enlightenment thinkers, inspired by Newton’s revolution in physics, argued that
systematic thinking could be applied to all forms of human activity. Đt is in this period
that the first encyclopedias in various disciplines were written with the aim of
classifying rational information. Some of the most important and influential writings of
the Enlightenment were published during this time. These include the following three
main texts: Encyclopedie (1751) edited by Denis Diderot and Jean le Rond d’Alembert
and compiled by the group called the Encyclopẻdistes; Baron de La Brede et de
Montesquieu's Esprit des lois (The Outline of a Modern Political Science-1748); and
Jean Jacques Rousseau's the Discours sur des sciences et les arts (Discourse on the
Origin and Foundation of Đnequality Among Mankind-1755).

Within architectural discourse, the first typological approach developed out of the
rationalist philosophy of the Enlightenment as can be found with the French
archeologist and art writer Quatremẻre de Quincy in his work Encyclopẻdie (1789).
The result of this corpus of work has since been influential and it has become the
subject of debate in architectural discourse of the twentieth century. But within the
modernist architectural discourse, the concept of type suffered a loss of significance.
For example, in modernism the notion of type was reduced to the notion of stereotype.
However, we see a reemergence of the significance of type and typology during the
1950s as reflected in the writings of Aldo Rossi, mainly The Architecture of the City
(1982).

This paper will review the understanding of type and typology as concepts within the
architectural discourse from the time of the Enlightenment. The examination of type
history is not a mere description of that history, but is intended to demonstrate that the
theory of typology could aid our understanding of architecture within its historical and
socio-cultural context. The paper also aims to highlight the significance of the concepts
of type and typology, which is so rich in tradition and so important in intellectual
history, for architectural discourse.

4
 Type and typology ın archıtectural dıscourse

2. Type and typology in general

Before going into the discussion of type and typology in architecture it would be helpful
to examine the etymological origin and meaning of the word ‘type.’ The root of the
word can be traced back to a Greek verb typto, meaning “to beat, to hit, to mark” [3]. Đn
addition, when the word typos became established in Greek, during the seventh and
sixth centuries BC, new meanings emerge such as relief, engraving, and seal.
Pertaining to numismatics, typos also denote the distinguishing figures or marks
engraved on the faces of a coin. After the development of printing in Europe in
fourteenth century, the meaning of the word expands to include the characters of the
alphabet engraved on a small rectangular metal or wood block used in printing. This
enlargement of the meaning might be considered as being due to the beating movement
of the printing machine that resembles the coin-minting process. One might consider
these metal or wood blocks, types, as prisons containing the letters of the alphabet.
Even more drastically, one might consider the feeling of imprisonment, containment, in
a sense that there is nothing to expect more, by the fact that each type can only produce
the predetermined end, the engraved letter of the alphabet.

When we look at the writings of philosophy and on psychology of perception, we see

that typos acquires a meaning close to that of “model,” describing a set of characteristics
necessarily present on a group of concrete individuals answering, that is, to the type.
One might infer that, here, the understanding of type suggests a pattern or a model after
which something is made. From this basic meaning, says Đtalian architectural historian
Tullio De Mauro, originate the extremely particular Pauline and Christian meanings of
exemplary figure-figuration [4]. Đn the Pauline and Christian reading of the Old
Testament, Adam is seen as the typos, exemplary figuration, of Jesus. Since the
fifteenth century, the word has been used in theology to signify the symbolical
representations of a person, an object, or an event of divine importance. The Oxford
dictionary definition of type reflects this understanding: “by which something is
symbolized or figured, anything having a symbolical signification, a symbol, or
emblem.” [3].

The term “typology” emerges around the mid-nineteenth century. According to De

Mauro, the emergence of the term “typology” is influenced by the renewal of interest in
abstract models during this time [4]. The term was used to refer to the study of types;
the comparative analysis and classification of structural or other characteristics into
types. Đt was first encountered in the field of theology, referring to the study of
symbolic representation of scripture types. Đn paleoethnology, typology referred to the
study of sets that are recognizable through the coherence determined by the repetition of
a single cultural type. Đn psychology and medicine, psychological and constitutional
types are examined, while in sociology the ideal types are being studied and became the
ordering principle of enquiries on multiform, concrete socio-cultural organizations.
Towards the mid-twentieth century, typological study becomes a basic way of thinking,
which enables a reciprocal communication between logical-mathematical sciences and
social and cultural sciences.

3. Type and typology in architecture

The historical transformation of type and typology concepts since the Enlightenment
has been examined in three developing stages based on methodological and historical

5
 Y. Đ. Güney

interpretation: The first conceptualization developed out of the rationalist philosophy of

the Enlightenment, the second relates to the modernist ideology and the last to Neo-
Rationalism after the 1960s. What follows is the examination of the theory of type and
typology in these three developing stages.

3.1. Type theory in enlightenment philosophy

The first typology developed out of the rationalist philosophy of the Enlightenment.
According to architectural historian Anthony Vidler, “like Newton in science, like
Locke in philosophy, like Rousseau in anthropology,” the architect of the
Enlightenment looked at the beginnings of shelter as the first type of habitation.
Đnitially formulated by abbé-Marc-Antoine Laugier (1713-96) in his Essai sur
l’architecture, this understanding of typology proposed a natural basis for architecture
to be found in the model of the primitive hut. The primitive hut in Laugier’s depiction
has rationalized elements and standards. He depicts the four trees as types of the first
columns, standing in a perfect square, the branches laid across in the form of beams,
perfectly horizontal, and the boughs bent over to form the roof as a triangle, as a
pediment (Figure 1). Đn other words, the primitive hut has been posited as the origin of
all possible forms of architecture, and thus the principle and measure of all architecture.

Taking the Rationalist stance from Laugier's work, Quatremére de Quincy (1755-1849)
conceived his critical theories of type in architecture during the last decades of the
eighteenth century. The notion of type shaped many of Quatremére de Quincy’s views
on fundamentals of architecture. Quatremére de Quincy symbolized architecture as an
imitation of nature. His theory of type is metaphorical and is well- known by his entry
“Type” in Encyclopedie Methodique of 1825. Đn his entry, Quatremére de Quincy said
type was a word with many nuances: it could be used to mean model, matrix, imprint,
mould, and figure in relief. Quatremére suggested that one of the roles of science and
philosophy is to examine the reasons for having so many different versions in each
genre.

Quatremére de Quincy tried to define the concept of type by comparing ‘model’ and
‘type.’ He defined ‘model’ as a mechanical reproduction of an object and ‘type’ as a
metaphorical entity. The model is a form to be copied or imitated: “all is precise and
given in the model”. Type, on the contrary, is something that can act as a basis for the
conception of works, which bear no resemblance to one another: “all is more or less
vague in the type” [5]. The architectural ‘type’ was at once ‘pre-existent germ,’ origin
and primitive cause [6].

Quatremére de Quincy’s metaphorical theory of type is the first theory introduced into
modern architectural discourse. Quatremére de Quincy’s conceptualization of type was
based on three concepts: origin, transformation and invention. Origin here refers to the
nature or essence of things. Unlike Laugier’s primitive hut, which he posited as the
origin of all architecture, Quatremére de Quincy’s origin is related to the understanding
of type as “the general form, structure, or character distinguishing a particular type,
group, or class of beings or objects” [3]. His aim was to make type more practical by
putting it into the context of use, need, and custom, among other factors, which directly
refers to the Enlightenment idea of charactere. The notion that certain types of
buildings become symbols of their functions by virtue of their charactere had been first
introduced into architectural theory by Germain Boffrand (1667-1754).

6
 Type and typology ın archıtectural dıscourse

According to Boffrand charactere is the expressive function of a building to

communicate with people, and “different buildings should, by their arrangement, their
construction and by the way in which they are decorated, proclaim their destination to
the observer” [7]. Đn Quatremére de Quincy’s words, character is “that each of the
principal buildings should find, in its fundamental purpose in the uses to which it is
given over, a type which is suitable for it” [5]. Based on the typological identity,
Quatremére de Quincy discussed distinct ‘mother tongues’ of architecture. Đn other
words, the architectural type in relation to the origin theory could be understood as
architectural etymology.

Quatremére de Quincy suggested imitation as the common starting point for any process
of artistic production. For him, imitation does not mean to ‘copy’ but rather to
‘represent’ the laws of nature. Đmitation is the basis for invention described as new
combinations of pre-existing elements through grasping the principles and spirit of
nature. Đn other words, imitation is the creative process that turns elements in nature
into visible artifacts. For architecture, invention means synthesizing the constructive,
formal, functional and ecological principles in nature through an original and
imaginative synthesis that creates the houses, temples, monuments and cities.

With Quatremére de Quincy’s work, the idea of type was explicitly and systematically
theorized for the first time in the history of architecture. Đt should also be noted that
Quatremére de Quincy's analysis of architectural precedents was the first one that went
beyond the limited scope of classical architecture; type became universal [8].
Nonetheless, Quatremére was not the only one to theorize about the idea of type around
this time, the time of Enlightenment, the French Revolution (1789) as well as the
Đndustrial Revolution. J. N. L. Durand (1760-1834) was also developing Laugier’s
principles like Quatremére, just not on the same lines.

Figure 1- Laugier’s primitive hut

(Source: March-Antoine Laugier (1977) An Essay on Architecture)

7
 Y. Đ. Güney

Durand, who was a professor of architecture at the Ecole Polytechnique [6], was greatly
influenced by the contemporary advancements in natural sciences, particularly those of
taxonomy and descriptive geometry. Durand employed the methods of comparative
taxonomy for the study of building forms where he enumerated a limited number of
inventories of building elements: pilasters, walls, and foundations. The result was his
major work, Recueil et parallele des edifices de tout genre (1801), a kind of
“typological atlas of architecture” [7]. Durand drew the plans, sections and façades of
all buildings to the same scale, with the same technique [9]. He stated that the
classification was both functional and morphological, “according to their kinds,
arranged in order of degree of likeness” [6]. His aim was to rigorously describe and
analyze form and geometry of architecture where the external attributes and outward
looking was disregarded (Figure 2). This indeed was a distinct separation from the
Enlightenment idea of charactere. Style was now seen as clothing for an otherwise
naked object, as a system of decoration. By putting together all different historical
styles next to each other, and so by eliminating the significance of any one of style,
Durand unconsciously reduced the precedents to an eclecticism of styles [6].

For Durand, the first aim of architecture was composition related specifically to
economic needs. Đn his lecture notes, Precis des Lecons (1802), Durand reduced the
form-making principles to its fundamental elements: the architectonic members, and the
disposition, the rules of composition. His work was one of the first to attempt to
disconnect the foundation of an architectural order from existing tradition towards an
autonomous architecture. Đn a table format, Durand presented the geometric
combinations to be used as a basis for various types of building plans. This table is
usually considered as representing geometric reduction. Wener Oechslin suggests that
this table “in actual facts it is used to make legible the connection between existing and
historically concrete typologies and the general form based on the laws of universal
geometry” [10]. Considering the new objectives of economy and construction in
addition to the idea of geometrical reduction, one might suggest that Durand's theory of
type was the first move towards the Modernist idea of prototype.

3.2. Type theory in modernist ideology

The modernist type theory is based on the changing social structure and the need for
mass production after the post-war era. This type theory focused on the production
process itself to find the model for architectural design. The reconstruction of post-war
Germany, where the modernist ideas emerged, was controlled by a radical avant-garde
that based its architectural projects on standardization and typification. They considered
architecture as a social duty that was to provide clean and healthy living spaces for
citizens from all different socio-economic status groups. Furthermore, the maison-
minimum, then a fundamental element of the international debate, eventually became a
type derived from the ‘scientific’ needs of human life. This understanding of type was
akin to Durand’s types derived from history but it differed as it was directed by new
concepts of clean spaces free from dust and filled with sunlight, the legacies of the
nineteenth century.

Đn this context, the form-making process became equivalent to the mass-production

process. Type became standardized: “The pyramid of production from the smallest tool
to the most complex machine was now seen as analogous to the link between the
column, the house, and the city” [11]. Type in the processes of mass-production
required repetition, type had become prototype. The discussion on types by the various

8
 Type and typology ın archıtectural dıscourse

protagonists resulted in a conformation with the rules of industrial capitalism, and lead
to the idea of prototypes mechanically and serially produced ad infinitum [8]. This
understanding in fact reflects Quatremére de Quincy's model which is defined as a
mechanical reproduction of an object [1, 12].

The main characteristics of the prototype can be summarized as rationality,

functionalization and design control mechanism. Đtalian architectural historian Gregotti
emphasizes the notion of type turning into stereotype by explaining that “a production-
oriented model becomes anti-specific and universally applicable and scientifically
based” [13]. According to him, type acquired a symbolic quality that somehow tried to
interpret the understanding such as expanding bureaucratic organizations and
economical interests of the contracting and manufacturing firms. To summarize the
characteristics of the notion of type during the beginning of the twentieth century,
Moneo presented three major themes: functional determinism, the rejection of
precedents in favor of pure forms, and the notion of prototype versus mass production.
The premise for the first theme is provided by the notion of functionalism. The cause
effect relation between form and function, epitomized by Durand, was taken to the
extreme. Functionalism rejected the past as a source for knowledge believing that
context was the most important factor in the form-making process. Đndeed, there was no
longer a need for the idea of type.

Architectural precedents were cautiously examined for formal study and pastiche
application of these precedents were leading the way to eclecticism of styles (Figure 3).

Figure 2- Durand’s typology

(Source: J.N.L. Durand (1990) Art and Science of Architecture, Trans. Sergio Villari)

9
 Y. Đ. Güney

Figure 3- Venturi’s eclectic house facades (Source: Internet)

Although the modernist understanding of the notion of type has usually been criticized
as promoting the notion of type as stereotype or prototype, the contemporary
architectural historian Reichlin directed our attention to the innovative contribution of
Le Courbusier, one of the master builders of the period. According to Reichlin, Le
Corbusier recognized that an architectural work is an accumulation of functions that
could often be mutually contradictory and thus these functions first should be
recognized by an analytical separation. The analysis is needed to reorganize these
contradictory functions synergically in such as way that obstacles in between them are
reduced or even eliminated. Reichlin suggested that this is a radical change in the
approach of form-making process. He specifically tries to shed light on Le Corbusier’s
plan libre that represents a disruption and seems to negate the idea of type. However,
Reichlin argued that what Le Corbusier deals with is not outside of the typological
problem. Đn fact, Le Corbusier himself used the term ‘type Domino’ to describe the
structural correlates imposed by plan libre [14].

The types later proposed by the Neo-Rationalists are presented as an extension of the
traditional ones that were not able to create a great upheaval. The significance of the
plan libre, on the other hand, is that it “broke new conceptual ground and because of this
fact, it interests us apart from the pragmatic evaluation given to it today” [14]. Đn
Reichlin’s words, Le Corbusier’s designs suggested for the idea of type to be split up to
meet each mode of existence of the architectural work, including but not limited to
structural, material technique, distributive, geometric, spatial, plastic, and stylistic-
iconographic types. Moreover, it proposes that the designer must know the concomitant
causes, the attritions and the conditioning synergies between the various types.
Reichlin’s presentation of the understanding of Le Courbusier’s notion of type provides
a different more positivist perspective on the modernist idea of type as it promotes a
successful design solution that balances and satisfies the needs of different modes of
architectural artifact.

3.3. Type theory in neo-rationalist perspective

The Neo-Rationalist theory of type emerged in the late sixties after the decline of
modern architecture, with the aim to emphasize the continuity of form and history
against the fragmentation produced by the mechanistic understanding of typology. At
the center of this theory lies the traditional city and it emphasizes the natural process of

10
 Type and typology ın archıtectural dıscourse

growth of cities, and the unbreakable chain of continuity from the houses, to streets, to
districts, and to the city itself. Underlying the relationship between the elements and the
whole, the Neo-Rationalist approach gave an impetus to morphological analysis to
understand architecture and thus formed a basis for continued development of
typological studies. According to Moneo, this is the time when typological studies find
their most systematic and complex theoretical development [12].

The very first study based on the Neo-Rationalist theory of type is Muratori’s
examination of the urban texture of Venice in his work Studies for an Operating Urban
History of Venice (1959), which included typological and morphological analysis. Đn
Muratori’s work the idea of type as a formal structure became a central idea indicating
the continuity among different scales of the city. Muratori explained the historical
development of Venice as a concept that would link the individual elements with the
overall form of the city. Đn his study, types were explained as the generators of the city
and they included in them all the elements that defined all other scales [12].

Muratori’s research was also criticized because of its methodology. Tafuri, for
example, refers to Muratori's study as analytic but less valid in research methodology:
“They [Salverio Muratori and his school] have also the demerit of starting from a-
historical methodological premises that often falsify the analytical process and the
choice of samples” [15]. Scolari also reminds us that these studies had in time almost
completely disappeared because of the length and difficulty of the kind of research, in
addition to the lack of historical method or a sufficiently clear and autonomous
‘surveying technique’ [16].

Muratori’s approach, no matter how much criticized, created what is known as the
Đtalian school for urban morphology. Stemming from this school is the work of
Gianfranco Caniggia who conceptualized the city as a dynamic procedural typology,
and recently the works of Giancarlo Cataldi, Luigi Maffei, Paolo Vaccaro, and Maria
Grazia Corsini [25]. Đn late 1960s, in France, Philippe Panerai and Jean Castex together
with Jean-Charles DePaule, founded the School of Architecture in Versailles, as part of
the dissolution of the Beaux-Arts. Also stemmed from Muratorian tradition, the work
of the School of Versailles is usually referred to as the French school of urban
morphology.

It should also be noted here that the British school of urban morphology is based on the
work of M. R. G Conzen (1907-2000): ‘town-plan analysis’ that aims to examine the
layering of the town plan, the building fabric and land use through history to understand
the urban from. His most influential work Alnwick, Northumberland was published in
1960. Conzen’s studies were furthered by JWR Whitehand who has examined the ways
in which this understanding of the urban form could be put into use [28]. Conzen's son,
Michael P Conzen, on the other hand, advances his father’s work in his studies of
American urban morphology [26]. Anne Vernez –Moudon’s analysis of a
neighborhood near the center of San Francisco, is an American example that examines
the transformation of spaces over the years in terms of the buildings’ morphological and
functional characteristics, open spaces and land subdivision practices [27].

The Neo-Rationalist approach received much more influence with Aldo Rossi and Carlo
Argan’s interpretations of Quatremére de Quincy’s type theory contained in the
Encylopedie Methodique. Aldo Rossi's ideas about type were expressed via both his

11
 Y. Đ. Güney

writings and built projects. Architecture of the City (1982) was his major theoretical
work, in which Rossi declares that his aim is to propose an “autonomous urban theory.”
According to Scolari, this work, with its clear and apodictic style, written in the first
person, produced a real ‘Mona Lisa effect’ inside the professional world [16].
Criticizing the “artificial as well as useless” urban theories constructed without
considering the individual, Rossi proposes an analytical method that lends itself to
quantitative evaluation and that has a unified criteria directing the collection of material
to be studied [17]. Đnstead of focusing on momentary differences such as a specific
historical period, the economic forces of the time, the scale of the artifact, or the original
function of the artifact, Rossi suggests focusing on the similarities, on the universal and
enduring, i.e. permanent, character of cities through comparative study of urban form,
using a typological-morphological approach. Typology then, Rossi suggests, becomes
the “analytical moment of architecture” [17].

According to Rossi, from the contrast between particular and universal, between
individual and collective, between public and private spheres, between public and
private buildings, between rational design of urban design and the values of the locus or
place emerges the form of the city and its architecture. Also influenced from Muratori’s
work, Rossi promoted traditional building types and emphasized the significance of
examining historic cities for architecture [26, 27]. Considering “city itself as an
artifact,” i.e. as architecture, in a sense, will enable one to understand that the time
factor is not an issue but city is one piece molded within time through dynamic forces
acting on it. Thus, Rossi rejected to divide history in periods thinking that it leads to the
loss of universal and permanent character. Đnstead, his analytical approach prioritizes
universal over particular and suggests that this permanent, universal, collective
character is the type, “the logical principle that’s prior to form and that constitutes it”
[17]. Rossi defined typology as the study of elements of a city and of architecture that
cannot be further reduced (Figure 4). The process of reduction is a necessary, logical
operation that enables the examination of urban and architectural form.

The occasion of the fifteenth Milan Triennial in 1973 gave an opportunity for Rossi to
produce the manifesto Architettura Razionale, which gave birth to the movement Neo-
Rationalism. Numerous architects from all over Europe quickly joined the movement,
including Vittorio Gregotti, Giorgio Grassi, Carlo Aymonino, Leon and Rob Krier,
James Stirling, Oswald Matthias Ungers, and Josef Paul Kleihues. Rob Krier, for
example, after working on a design for a complex project in downtown Stuttgart, starts
in 1970 to work out his urban ideas, which were later incorporated in Urban Space, as a
mix of text, photographs, and drawings, in addition to matrices [18]. Đn his text, one of
the matrixes defines the alterations of a given spatial type. Another matrix summarizes
the morphological classification of urban spaces as the three basic shapes of square,
circle, triangle, and the modulating factors that affect them, such as angling,
segmentation, addition, merging, overlapping or amalgamation of elements, and
distortion (Figure 5). Đn 1988, Krier published Architectural Composition, in which he
applied the classificatory procedure with the subject of architectural forms, with even
more elaborately detailed rules of combinations. After mentioning the death of the form
follows function dictum, Krier suggests that spatial types are definite and in the end
relatively independent from the immediate primary function [18]. Rossi also rejects
functionalism as a primary determinant of form because of its inability to explain the
persistence of certain forms despite functional changes. Citing the Palazzo della
Ragione in Padua, Rossi states: “one is struck by the multiplicity of functions that a

12
 Type and typology ın archıtectural dıscourse

building of this type can contain over time and how these functions are entirely
independent of the form” [17]. Therefore, the source of forms for architecture is the
accumulated forms that make up the city. The city becomes a quarry of formal types,
the generator of the typologies whose referents and elements are to be abstracted from
the vernacular. Rossi prioritizes universal over particular, collective over individual.
However, the individual and the particular are the keys to reach to the collective and the
universal and thus are also significant in his thinking.

It has been suggested that, Rossi’s typological concepts favor the local and
autobiographic elements that were neglected by Modernism. On the other hand, they
have also been criticized as becoming highly idiosyncratic, relying on autobiography,
memory, and fleeting impressions [19]. Moneo defines Rossi's understanding of type as
juxtaposition of memory and reason. Memory is the idiosyncratic, personal, qualitative
aspect of type, while reason is the universal, fundamental, internal logic of form. He
further criticizes Rossi's types as “communicating only with themselves and their ideal
context. They become only mute reminders of a more or less perfect past, a past that
may not even have existed” [12]. Rossi’s position has also been criticized for
devaluating the architectural discipline as a building profession, specifically by Scolari.
While on the one hand Scolari accepts that Rossi’s position favored the recovery of
elements neglected by the International Style, at the same time, he criticizes the
emphasis on urban analysis and on the theory of architecture which favors the
composition rather than the project [16].

Figure 4- Foundations (Source: Aldo Rossi (1985) The Architecture of the City)

13
 Y. Đ. Güney

Figure 5- Krier’s typology (Source: Rob Krier (1979) Urban Space)

The latest development that shares the significance of the Neo-Rationalist emphasis on
the relationship between the elements and the whole is the space syntax approach.
Developed during the late twentieth century, space syntax methodology borrows the
concepts of ‘genotype’ and ‘phenotype’ from the discipline of biology and applies it to
social sciences in general and architecture in particular [29]. Genotypes are abstract
relational models governing the arrangement of spaces, the underlying organizing
principle of phenotypes; and phenotypes are actual realization of genotypes in different
physical milieu, i.e. architectural artifacts. By examining the syntactical aspects of
phenotypes, it is expected to reveal the underlying genotype that is shared by the
phenotypes examined. Space syntax theory proposes that genotypes are reflections not
only of spatial organization but also the nature of social and cultural patterns. Hiller
considers the spatial configuration, i.e. complex relational schemes, non-discursive
aspects of design that are difficult to talk about. The reason why architects cannot talk
about them is because they are architects’ unconscious social knowledge. The aim of
space syntax, then, is described as inquiry into this “unconscious configurational basis
of social knowledge” [30].

A number of studies examined domestic architecture of various cultures, such as Luiz

Amorim’s examination of Brazilian residential architecture, Frank Brown & Bellal
Tahar’s study of Berber housing in Algeria, Deniz Orhun’s study of traditional Turkish
houses, Guney’s study of twentieth century Ankara apartments [31], and examination
of historic Anatolian towns by Kubat [32].

4. Discussion and conclusion

Classifications are human constructs necessary to understand and clarify the

commonalities and differences between various phenomena. Although one cannot
disagree about the extent they are helpful for us, sometimes proposed categories could
become strict boundaries which could limit our understanding. Similarly, examining

14
 Type and typology ın archıtectural dıscourse

the notion of type indicates that there are both constructive aspects as well as limitations
that can surface when one is dealing with the theory of type. The Table 1 summarizes
the different the historical transformation of type and typology concepts since the
Enlightenment, which has been examined in three developing stages based on
methodological and historical interpretation.

Table 1.Summary table for the theories of type

Type Theory in Type Theory in Modernist Type Theory in Neo-

Enlightenment Philosophy Đdeology Rationalist Perspective
The architect of the The modernist type theory is Emphasizes the continuity of
Enlightenment looked at the based on the changing social form and history against the
beginnings of shelter as the first structure and the need for mass fragmentation produced by the
type of habitation production after the post-war era mechanistic understanding of
typology.
abbé-Marc-Antoine Laugier Đn this context, the form-making At the center of this theory lies
(1713-96) in Essai sur process became equivalent to the the traditional city and it
l’architecture proposed a natural mass-production process. Type emphasizes the natural process
basis for architecture to be found became standardized of growth of cities, and the
in the model of the primitive hut unbreakable chain of continuity
from the houses, to streets, to
districts, and to the city itself.
Quatremére de Quincy (1755- the maison-minimum, then a Đtalian School:
1849) fundamental element of the Muratori – operational history
the understanding of type as “the international debate, eventually Caniggia
general form, structure, or became a type derived from the Cataldi, Maffei, Corsini
character distinguishing a ‘scientific’ needs of human life. French School
particular type, group, or class of Panerai and Castex
beings or objects” British School
de Quincy discussed distinct Le Courbusier MRG Conzen
‘mother tongues’ of architecture. ‘type Domino’ to describe the JWR Whitehand
structural correlates imposed by MP Conzen
plan libre Space Syntax
J. N. L. Durand (1760-1834) Buckminster Fuller Rossi and Argan
Recueil et parallele des edifices ‘Dymaxion House’ The fifteenth Milan Triennial in
de tout genre (1801), a kind of a prototype of a house to be 1973 - Architettura Raziona
“typological atlas of mass-produced, easily shipped, Gregotti, Grassi, Aymonino,
architecture” hygienic, and able to stand up to Leon and Rob Krier, Stirling,
a Kansas tornado Ungers, and Kleihues

One of the main criticisms of the notion of type and typology is related to the danger of
type turning into stereotype. According to Ungers, for example, form follows function
slogan led, at the cost of architecture, to an all discriminating pragmatism as the
oppressing phenomenon of empirical optimism [1]. De Carlo also based his criticism
against the notion of type on the description of stereotype as the rigid type that is
repeated or reproduced without any variations and according to a pre-established
conception, and bearing no distinctive signs or individual qualities [20]. Furthermore,
De Carlo also suggested that types have stiffened to the point of giving the impression
that the invention of alternatives is useless as types do not accept variations, additions,
or alterations. Typology as such does not and cannot incorporate user participation, and
therefore it is antithetic to participation.

There are critics who recognize the contributions of typological approach, and believe
in continuous debate so that the understanding of the notion of type can flourish.
Gregotti and Reichlin, for example, accept and support the recent use of the notion of
type as well as the focused attention on typology, but criticize their refusal of the
significance of function all together. Gregotti defines the understanding of type as
becoming “stone-hard value of laws independent from any heteronymous situation”

15
 Y. Đ. Güney

[13]. He suggests that this separation from the particular and the individual reduced the
architectural designs’ capacity to find in reality the necessary confrontation and ideas.
Đnstead, Gregotti directs attention to the organic relation between the functions, the
necessity of the project, the reason for an idea, and the construction process [13].

Reichlin, furthermore, emphasizes the fact that architectural work is a structurally

complex material and at the same time a tool which is subject to factual and cultural use
and a plastic and spatial artifact that is the object of a symbolic and aesthetic fruition.
He questions how may of these dimensions have been considered in typological
approaches and if they are considered as a system or not. Reichlin criticizes the
application of typological approach in design schools having similar problems as the
inductive method. He also cautions us against loosing structural and functional
attention to architectural object, and architecture becoming repetition of models.

Oriol Bohigas is another contemporary theoretician who, on the one hand, recognizes
type as “one of enlivening elements” of recent architectural debate, and on the other
hand, criticizes the instrumentalization of type, type as being conceived as a means of
supplying certain final-model forms [21]. According to Bohigas, the
instrumentalization of type has caused a crisis in the historical process of modern
architecture. The use of ‘type’ as a tool in the design process, similar to what Gregotti
says, has led to ‘typification of the type’ that is the tendency to discourage the
emergence of new formal structures because of the belief that historically formulated
types could provide the answers to new functions and production systems. Moreover,
according to Bohigas, this attitude created the appearance of a “formal frozen repertory”
that is very easy to repeat exactly as it is without any new cultural value. Đnstead, he
offers the idea of type as the first hypothesis in the design process. Then we need to
recognize the real structure of the historical experience not just its stylistic appearance.
This historical experience needs to be examined and this can only be valuable through
typology. His approach is based on having a hypothesis and testing the fitness of this
hypothesis to the concrete facts of the scheme and continuously re-proposing a new
hypothesis until that propriety is obtained. The constructive aspects of type as well as
the vitality of typological thinking for creative thought in general is well recognized
within the architectural community. As Reichlin summarizes; “the idea of type
promotes a census of knowledge, a re-ordering of experience around the discipline of
architecture, and, consequently, a reconquest of intelligibility” [14]. However,
typological thinking should not be condemned only to be a practical tool used for the
development of types, basic patterns or concepts. The typological thinking “defines a
way of thinking in basic all-encompassing contingencies, of having a universal view of
the world of ideas, as well as that of reality” [1]. Đn other words, typological thinking
might facilitate a way of looking at life that promotes thinking in transformations, a way
of thinking that combines the opposites in a morphological continuum.

To conclude, typological thoughts and actions presuppose two things: first, to recognize
and discover basic types; secondly the ability to see things in complementary
relationships. As Unger suggests, “thinking of manifold possibilities corresponds to
thinking in morphological transformations of things and states, be they the material of
nature or culture” [1]. This way of looking might in fact be instrumental in the creation
of more appreciative, grateful and sensible way of seeing differences by putting them in
a continuum and recognizing the invisible connections between them, not only within
the architectural discourse but also in all aspects of life in general.

16
 Type and typology ın archıtectural dıscourse

5. References

[1] Ungers, O. M., “Ten Opinions on the Type” Casabella, 509-510: 93-95, (1985).
[2] Franck, K. and Schneekloth, M. (eds.) “Ordering Space: Types in Architecture
and Design” New York. Van Nostrand Reinhold (1994).
[3] “Webster’s College Dictionary” New York. Random House (1997).
[4] Mauro, T. D., “Typology” Casabella, 509-510: 88-91, (1985).
[5] Quatremere de Quincy, A. C., “Type” (trans.) A. Vidler, Oppositions, 8: 147-
150, (1977).
[6] Vidler, A., “The Đdea of Type: the Transformation of the Academic Đdeal, 1750-
1830” Oppositions, 8: 93-113, (1977).
[7] Kruft, H. A., “History of Architectural Theory: From Vitruvius to the Present”
New York. Princeton Architectural Press (1994).
[8] Lampugnani, V. M., “Typology and Typification” Casabella, 509-510: 84-87,
(1985).
[9] Perez-Gomez, A., “Architecture and the Crisis of Modern Science” Cambridge.
MĐT Press (1983).
[10] Oechslin, W., “For a Resumption of the Typological Discussion” Casabella,
509-510: 66-75 (1985).
[11] Vidler, A., “The Third Typology” Oppositions, 7: 1-3, (1976).
[12] Moneo, R., “On Typology” Oppositions, 13: 23-45, (1978).
[13] Gregotti, V., “The Grounds of Typology” Casabella, 509-510: 4-8, (1985).
[14] Reichlin, B., “Type and Tradition of the Modern” Casabella, 509-510: 32-39,
(1985).
[15] Tafuri, M., “Theories and History of Architecture” New York. Harper and Row
(1976).
[16] Scolari, M., “The Typological Commitment” Casabella, 509-510: 42-44,
(1985).
[17] Rossi, A., “The Architecture of the City” Cambridge. MĐT Press (1982).
[18] Krier, R., “Urban Space” New York. Rizzoli (1979).
[19] Francescato, G., “Type and Possibility of an Architectural Scholarship” Franck,
K.(ed) Ordering Space: Types in Architecture and Design. New York. V.
N. Reinhold (1994).
[20] De Carlo, G., “Notes on the Uncontrollable Ascent of Typology” Casabella,
509-510: 46-52, (1985).
[21] Bohigas, O., “Ten Opinions on the Type” Casabella, 509-510: 93, (1985).
[22] Colquhoun, A., “Essays in Architectural Criticism” Cambridge. MĐT Press
(1995).
[23] Krier, R., “Architectural Composition” New York. Rizzoli (1988).
[24] Laugier, M. A., “An Essay on Architecture” (trans.) Herrmann, W., Los
Angeles. Hennessey and Đngalls (1977).
[25] Cataldi, G. and G. L. Maffei and N. Marzot and G. Strappa and P. Vaccaro
“A contribution of the Đtalian school of processual typology to the
disciplinary foundation of Urban Morphology” paper presented at the
Đnternational Seminar on Urban Form, Symposium (2005).
[26] Moudon, A. V. “Urban Morphology as an Emerging Đnterdisciplinary Field,” in
Urban Morphology, 1, 3-10, (1997).
[27] Moudon, A. V. “Getting to know the Built Landscape: Typomorphology,” in
Franck, K. and Schneekloth, M. (eds.) “Ordering Space: Types in
Architecture and Design” New York. Van Nostrand Reinhold: 289-311 (1994);

17
 Y. Đ. Güney

A. V. Moudon, Built for Change: Neighborhood Architecture in San Francisco

(1986).
[28] Kubat, A. S. and O. Ertekin and Y. Đ. Guney (eds) Proceedings of the 6th
Đnternational Space Syntax Symposium, Đstanbul, Đstanbul Technical
University (2007).
[29] Hillier, B. and Leaman, A. “How is Design Possible,” in Journal of
Architectural Research, 3: 4-11 (1974), Hillier, B. and J. Hanson, Social
Logic of Space, (1984).
[30] Hillier, B. Space is the Machine, Cambridge University Press, Cambridge
(1996).
[31] Guney, Y. Đ. Appropriated A la Franga: An Examination of Turkish
Modernization Through the Lens of Domestic Culture, Ann Arbor: ProQuest
UMĐ (2006).
[32] Kubat, A. S. "The Morphological Characteristics of Anatolian Fortified
Towns". Environment and Planning B: Planning and Design, 24:95-123,
(1997).

18
BAÜ FBE Dergisi
Cilt:9, Sayı:1, 3-18
Temmuz 2007

Mimari söylemde tip ve tipoloji

Yasemin Đ. GÜNEY*
Balıkesir Üniversitesi Mimarlık ve Mühendislik Fakültesi, Mimarlık
Bölümü Çağış BALIKESĐR

Özet
Tipoloji, yapılı çevrenin fiziksel veya diğer özelliklerinin farklı tipler halinde
karşılaştırmalı olarak incelenmesidir. Bu makalede, tip ve tipoloji kavramlarının
Aydınlanma'dan bu yana geçirdiği tarihsel dönüşüm, metodolojik ve tarihsel yoruma
dayalı olarak üç gelişim evresinde incelenmiştir: İlk kavramsallaştırma Aydınlanma'nın
rasyonalist felsefesinden gelişmiştir, ikincisi modernist ideolojiyle ve sonuncusu da
1960'lardan sonra Neo-Rasyonalizm ile ilgilidir. Bu çalışma, gelenek açısından bu
kadar zengin ve entelektüel tarih açısından bu kadar önemli olan tip ve tipoloji
kavramlarının önemini vurgulamayı ve mimarlığı tarihsel ve sosyo-kültürel bağlamları
içinde anlamamıza yardımcı olmayı amaçlamaktadır. Tip ve tipoloji tartışması, yapılı
çevreye bakma biçimini teşvik edebilir; bu da yalnızca temel tipleri tanımamıza ve
keşfetmemize yardımcı olmakla kalmaz, aynı zamanda aralarındaki görünmez
bağlantıları fark ederek mimari eserler arasındaki benzerliklerin yanı sıra farklılıkları
görme becerimizi de geliştirir.

Anahtar Kelimeler: Tip, tipoloji, mimarlık, mimarlık teorisi, mimarlık tarihi.

Mimarlık kuramlarında tip ve tipoloji kavramları

Özet
Tipoloji, nesneleri fiziksel ya da diğer özelliklerine dayanarak tiplere ayırmak için
yapılan çalışmalara verilen addır. Tarihte ilk kez Aydınlanma Çağı'nda önem kazanan
tipolojik yaklaşım, günümüzde mantıksal-matematiksel bilimlerle sosyo-kültürel bilimler
arasında, ortak amaçları çerçevesinde iletişimi sağlanabilen önemli bir bakış açısı
konumundadır. Bu yazıda, mimarlık söyleminde yer alan tip ve tipoloji kuramları,
ortaya çıktıkları üç ayrı tarihsel düzlemde incelenmiştir. Mimarlık alanında ilk tip
kuramı yine Aydınlanma Çağı'nda ortaya atılırken, ikinci kuram Modernist ideolojiye,
üçüncü kuram ise Neo-Rasyonel yaklaşıma dayanarak oluşturulmuştur. Bu çalışmanın
amacı, entellektüel tarihte çok önemli bir yer tutan tip ve tipoloji kavramlarının,
mimarlık ve mimarlığın içinde bulunduğu tarihsel ve sosyo-kültürel etkenleri anlamamız
için önemini vurgulamaktır. Yazıda ayrıca, mimarlık disiplininde tip ve tipoloji
kavramlarının tartışılmaya devam edilmesinin gerekliliği de vurgulanmaktadır. Bu
tartışmalar, sadece mimari nesneleri basit tiplere ayırmaktan öte, bunlar arasındaki
görünmeyen bağların farkedilerek, aralarındaki ilişkilerin daha iyi kavramasına
yardımcı olabilecek bir bakış açısı oluşumu için gerekli ve önemlidir.

Anahtar Kelimeler: Tip, tipoloji, mimarlık, mimarlık kuramları, mimarlık tarihi.

*Yasemin I. GÜNEY, [email protected], [email protected]

Bu çalışma yazarın 2005 yılında Michigan Üniversitesi, Ann Arbor MI, ABD'de tamamladığı doktora
çalışmasına dayanmaktadır. Yazar, Michigan Üniversitesi'nden Profesör Anatole Senkewitch'e bu
makalenin yazılmasındaki değerli yardımları için teşekkür eder.
Makalenin basım kararı 03.05.2007 tarihinde alınmıştır.

3
 Y. Đ. Güney

1. Giriş

Tipolojik düşünce bütüne, şeyler arasındaki çok yönlü ilişkilere, aşırı ve aynı zamanda
uyumlu olana atıfta bulunur. Çağa değil, mekâna gönderme yapan bir düşünme
biçimidir. Sınırların ve karşıtlıkların entelektüel bir evrenselde eridiği bir yer [1].

Günlük hayatımızı nasıl anlamlandırdığımızı düşündüğümüzde, muazzam varoluş

dünyasındaki çeşitli olgular arasındaki ortaklıkları ve farklılıkları anlamada ve açıklığa
kavuşturmada tip kavramının önemini kolayca fark edebiliriz. Franck ve Schneekloth'un
dediği gibi "tipler ve tipleme biçimleri maddi dünyayı üretmek ve yeniden üretmek ve
onun içindeki yerimize anlam vermek için kullanılır" [2]. Tip kavramı, olguları
sınıflandırmaya, onları benzerliklerine göre gruplara ayırmaya ve aralarında ayrımlar
yapmaya yardımcı olan tüm mantıksal çıkarımların temelini oluşturur. Bu sınıflandırma
eylemi, çokluğun birliğe dönüşmesini sağlar ve aynı zamanda akıl yürütme ve bilgi
üretir.

Tip kavramının önem kazandığı ilk dönem, Aydınlanma Çağı olarak da bilinen on
sekizinci yüzyıldır. Bu dönemde A y d ı n l a n m a düşünürleri, Newton'un fizik
alanındaki devriminden esinlenerek, sistematik düşüncenin her türlü insan faaliyetine
uygulanabileceğini savunmuşlardır. Rasyonel bilgiyi sınıflandırmak amacıyla çeşitli
disiplinlerde ilk ansiklopediler bu dönemde yazılmıştır. Aydınlanmanın en önemli ve
etkili yazılarından bazıları bu dönemde yayımlanmıştır. Bunlar arasında aşağıdaki üç
ana metin bulunmaktadır: Denis Diderot ve Jean le Rond d'Alembert'in editörlüğünü
yaptığı ve Encyclopẻdistes adlı grup tarafından derlenen Encyclopedie (1751); Baron de
La Brede et de Montesquieu'nun Esprit des lois (Modern Siyaset Biliminin Ana Hatları-
1748); ve Jean Jacques Rousseau'nun Discours sur des sciences et les arts (Đnsanlar
Arasında Eşitliğin Kökeni ve Temeli Üzerine Söylem-1755).

Mimari söylem içinde ilk tipolojik yaklaşım, Fransız arkeolog ve sanat yazarı
Quatremẻre de Quincy'nin Encyclopẻdie (1789) a d l ı eserinde görülebileceği gibi,
Aydınlanma'nın rasyonalist felsefesinden doğmuştur. Bu külliyat o zamandan beri etkili
olmuş ve yirminci yüzyılın mimari söyleminde tartışma konusu haline gelmiştir. Ancak
modernist mimarlık söylemi içinde tip kavramı önemini yitirmiştir. Örneğin,
modernizmde tip kavramı stereotip kavramına indirgenmiştir. Bununla birlikte,
1950'lerde Aldo Rossi'nin başta The Architecture of the City (1982) olmak üzere
yazılarında yansıtıldığı gibi tip ve tipolojinin öneminin yeniden ortaya çıktığını
görüyoruz.

Bu makale, Aydınlanma döneminden itibaren mimarlık söylemi içinde tip ve tipoloji

kavramlarının anlaşılmasını gözden geçirecektir. Tip tarihinin incelenmesi, bu tarihin
yalnızca bir betimlemesi olmayıp, tipoloji teorisinin mimariyi tarihsel ve sosyo-kültürel
bağlamı içinde anlamamıza yardımcı olabileceğini göstermeyi amaçlamaktadır. Makale
aynı zamanda, gelenek açısından bu kadar zengin ve entelektüel tarih açısından bu
kadar önemli olan tip ve tipoloji kavramlarının mimarlık söylemi için önemini
vurgulamayı amaçlamaktadır.

4
 Mimari kursta tip ve tipoloji

2. Genel olarak tip ve tipoloji

Mimarlıkta tip ve tipoloji tartışmasına girmeden önce 'tip' kelimesinin etimolojik

kökenini ve anlamını incelemek faydalı olacaktır. Kelimenin kökeni Yunanca typto
fiiline dayanır ve "dövmek, vurmak, işaretlemek" anlamına gelir [3]. Buna ek olarak,
typos sözcüğü MÖ yedinci ve altıncı yüzyıllarda Yunanca'da yerleştiğinde, kabartma,
gravür ve mühür gibi yeni anlamlar ortaya çıkmıştır. Nümismatikle ilgili olarak typos,
bir sikkenin yüzüne kazınmış ayırt edici figürleri veya işaretleri de ifade eder. On
dördüncü yüzyılda Avrupa'da matbaacılığın gelişmesinden sonra kelimenin anlamı,
baskıda kullanılan küçük bir dikdörtgen metal veya ahşap blok üzerine kazınmış alfabe
karakterlerini de kapsayacak şekilde genişler. Anlamdaki bu genişlemenin, baskı
makinesinin madeni para basma işlemine benzeyen vuruş hareketinden kaynaklandığı
düşünülebilir. Bu metal ya da ahşap bloklar, tipler, alfabenin harflerini içeren
hapishaneler olarak düşünülebilir. Daha da sert bir şekilde, her bir tipin yalnızca
önceden belirlenmiş sonu, alfabenin kazınmış harfini üretebileceği gerçeğiyle, daha
fazla beklenecek bir şey olmadığı anlamında bir hapsedilme, kontrol altına alınma hissi
düşünülebilir.

Felsefe ve algı psikolojisi yazılarına baktığımızda, tipos'un "model "e yakın bir anlam
kazandığını, tipe cevap veren bir grup somut bireyde zorunlu olarak bulunan bir dizi
özelliği tanımladığını görürüz. Buradan, tip anlayışının, bir şeyin yapıldığı bir model ya
da bir kalıba işaret ettiği sonucu çıkarılabilir. Đtalyan mimarlık tarihçisi Tullio De
Mauro, bu temel anlamdan, örnek figür-figürasyonun son derece özel Pavlusçu ve
Hıristiyan anlamlarının doğduğunu söyler [4]. Eski Ahit'in Pavlusçu ve Hıristiyan
okumasında Adem, Đsa'nın typos'u, örnek figürü olarak görülür. On beşinci yüzyıldan
beri bu kelime teolojide bir kişinin, bir nesnenin ya da ilahi öneme sahip bir olayın
sembolik temsillerini ifade etmek için kullanılmaktadır. Oxford sözlüğündeki tip tanımı
bu anlayışı yansıtmaktadır: "Bir şeyin sembolize edildiği veya figürleştirildiği, sembolik
bir anlamı olan herhangi bir şey, bir sembol veya amblem." [3].

"Tipoloji" terimi on dokuzuncu yüzyılın ortalarında ortaya çıkar. De Mauro'ya göre,

"tipoloji" teriminin ortaya çıkışı, bu dönemde soyut modellere olan ilginin
yenilenmesinden etkilenmiştir [4]. Terim, tiplerin incelenmesi; yapısal veya diğer
özelliklerin karşılaştırmalı analizi ve tipler halinde sınıflandırılması anlamında
kullanılmıştır. Đlk olarak teoloji alanında, kutsal metin türlerinin sembolik temsili
çalışmasına atıfta bulunarak karşılaşılmıştır. Paleoetnolojide tipoloji, tek bir kültürel
tipin tekrarı tarafından belirlenen tutarlılık yoluyla tanınabilen kümelerin incelenmesine
atıfta bulunur. Psikoloji ve tıpta psikolojik ve anayasal tipler incelenirken, sosyolojide
ideal tipler incelenmiş ve çok biçimli, somut sosyo-kültürel örgütlenmelere ilişkin
araştırmaların düzenleyici ilkesi haline gelmiştir. Yirminci yüzyılın ortalarına doğru
tipolojik çalışma, mantıksal-matematiksel bilimler ile sosyal ve kültürel bilimler
arasında karşılıklı iletişimi sağlayan temel bir düşünce biçimi haline gelir.

3. Mimaride tip ve tipoloji

Tip ve tipoloji kavramlarının Aydınlanma'dan bu yana geçirdiği tarihsel dönüşüm,

metodolojik ve tarihsel temelde gelişen üç aşamada incelenmiştir

5
 Y. Đ. Güney

Yorumlama: İlk kavramsallaştırma Aydınlanma'nın rasyonalist felsefesinden

gelişmiştir, ikincisi modernist ideolojiyle ve sonuncusu da 1960'lardan sonraki Neo-
Rasyonalizmle ilgilidir. Aşağıda, tip ve tipoloji teorisinin bu üç gelişim aşaması içinde
incelenmesi yer almaktadır.

3.1. Aydınlanma felsefesinde tip teorisi

İlk tipoloji Aydınlanma'nın rasyonalist felsefesinden doğmuştur. Mimarlık tarihçisi
Anthony Vidler'a göre, "bilimde Newton gibi, felsefede Locke gibi, antropolojide
Rousseau gibi" Aydınlanmanın mimarı da ilk yerleşim türü olarak barınağın
başlangıcına baktı. Đlk olarak abbé-Marc-Antoine Laugier (1713-96) tarafından Essai
sur l'architecture adlı eserinde formüle edilen bu tipoloji anlayışı, mimarlık için ilkel
kulübe modelinde bulunacak doğal bir temel öneriyordu. Laugier'nin tasvirindeki ilkel
kulübe, rasyonelleştirilmiş unsurlara ve standartlara sahiptir. Dört ağacı, mükemmel bir
kare içinde duran ilk sütunların tipleri olarak tasvir eder; dallar kirişler şeklinde,
mükemmel bir şekilde yatay olarak uzanır ve dallar çatıyı oluşturmak için bir üçgen, bir
alınlık olarak eğilir (Şekil 1). Başka bir deyişle, ilkel kulübe tüm olası mimari
biçimlerin kökeni ve dolayısıyla tüm mimarinin ilkesi ve ölçüsü olarak ortaya
konmuştur.

Quatremére de Quincy (1755-1849), Laugier'nin çalışmalarından akılcı bir duruş alarak,

mimaride tipe ilişkin eleştirel teorilerini on sekizinci yüzyılın son on yıllarında
tasarlamıştır. Tip kavramı, Quatremére de Quincy'nin mimarinin temellerine ilişkin
görüşlerinin çoğunu şekillendirmiştir. Quatremére de Quincy mimariyi doğanın bir
taklidi olarak sembolize etmiştir. Onun tip teorisi metaforiktir ve 1825 tarihli
Encyclopedie Methodique'e yazdığı "Tip" maddesiyle tanınır. Quatremére de Quincy,
girişinde tipin birçok nüansı olan bir kelime olduğunu söyledi: model, matris, baskı,
kalıp ve kabartma figür anlamında kullanılabiliyordu. Quatremére, bilim ve felsefenin
rollerinden birinin, her türde bu kadar çok farklı versiyona sahip olmanın nedenlerini
incelemek olduğunu öne sürdü.

Quatremére de Quincy, 'model' ve 'tip'i karşılaştırarak tip kavramını tanımlamaya

çalışmıştır. 'Modeli' bir nesnenin mekanik olarak yeniden üretimi, 'tipi' ise mecazi bir
varlık olarak tanımlamıştır. Model kopyalanacak ya da taklit edilecek bir formdur:
"modelde her şey kesin ve verilmiştir". Tip ise tam tersine, birbiriyle hiçbir benzerlik
taşımayan eserlerin kavranması için temel oluşturabilecek bir şeydir: "Tipte her şey az
ya da çok belirsizdir" [5]. Mimari 'tip' aynı zamanda 'önceden var olan mikrop,' köken
ve ilkel nedendir [6].

Quatremére de Quincy'nin metaforik tip teorisi, modern mimarlık söylemine giren ilk
teoridir. Quatremére de Quincy'nin tip kavramsallaştırması üç kavrama dayanıyordu:
köken, dönüşüm ve icat. Burada köken, şeylerin doğasına veya özüne atıfta bulunur.
Laugier'nin tüm mimarlığın kökeni olarak öne sürdüğü ilkel kulübenin aksine
Quatremére de Quincy'nin kökeni, tipin "belirli bir varlık veya nesne türünü, grubunu
veya sınıfını ayırt eden genel biçim, yapı veya karakter" olarak anlaşılmasıyla ilgilidir
[3]. Amacı, tipi diğer faktörlerin yanı sıra kullanım, ihtiyaç ve gelenek bağlamına
yerleştirerek daha pratik hale getirmekti ki bu da doğrudan Aydınlanma'nın karakter
fikrine atıfta bulunuyordu. Belirli bina tiplerinin karakterleri sayesinde işlevlerinin
sembolü haline geldikleri fikri ilk kez Germain Boffrand (1667-1754) tarafından
mimarlık teorisine kazandırılmıştır.

6
 Mimari kursta tip ve tipoloji

Boffrand'a göre karakter, bir binanın insanlarla iletişim kurmak için ifade edici işlevidir
ve "farklı binalar, düzenlemeleri, yapıları ve dekore edilme biçimleriyle, gözlemciye
hedeflerini ilan etmelidir" [7]. Quatremére de Quincy'nin ifadesiyle karakter, "ana
binaların her birinin, temel amacı olan kullanımda kendisine uygun bir tip bulmasıdır"
[5]. Quatremére de Quincy, tipolojik kimliğe dayanarak, mimarinin farklı 'anadillerini'
tartışmıştır. Başka bir deyişle, köken teorisiyle ilişkili olarak mimari tip, mimari
etimoloji olarak anlaşılabilir.

Quatremére de Quincy, her türlü sanatsal üretim sürecinin ortak başlangıç noktası olarak
taklidi öne sürmüştür. Ona göre taklit, 'kopyalamak' değil, doğa yasalarını 'temsil etmek'
anlamına gelmektedir. Đmitasyon, doğanın ilkelerini ve ruhunu kavrayarak önceden var
olan unsurların yeni kombinasyonları olarak tanımlanan icadın temelidir. Başka bir
deyişle taklit, doğadaki unsurları görünür eserlere dönüştüren yaratıcı süreçtir. Mimarlık
için buluş, doğadaki konstrüktif, biçimsel, işlevsel ve ekolojik ilkeleri özgün ve yaratıcı
bir sentezle bir araya getirerek evleri, tapınakları, anıtları ve kentleri yaratmak anlamına
gelir.

Quatremére de Quincy'nin çalışmasıyla tip fikri mimarlık tarihinde ilk kez açık ve
sistematik bir şekilde kuramsallaştırılmıştır. Quatremére de Quincy'nin mimari
emsallere ilişkin analizinin, klasik mimarinin sınırlı kapsamının ötesine geçen ilk analiz
olduğunu da belirtmek gerekir; tip evrensel hale gelmiştir [8]. Yine de Quatremére,
Aydınlanma, Fransız Devrimi (1789) ve Sanayi Devrimi'nin yaşandığı bu dönemde tip
fikri hakkında teoriler üreten tek kişi değildi. J. N. L. Durand (1760-1834) da
Quatremére gibi Laugier'nin ilkelerini geliştiriyordu, ancak aynı çizgide değildi.

Şekil 1- Laugier'in ilkel kulübesi

(Kaynak: March-Antoine Laugier (1977) Mimarlık Üzerine Bir Deneme)

7
 Y. Đ. Güney

Ecole Polytechnique'de [6] mimarlık profesörü olan Durand, doğa bilimlerindeki çağdaş
gelişmelerden, özellikle de taksonomi ve tanımlayıcı geometriden büyük ölçüde
etkilenmiştir. Durand, yapı formlarının incelenmesi için karşılaştırmalı taksonomi
yöntemlerini kullanmış ve pilastrlar, duvarlar ve temeller gibi yapı elemanlarının sınırlı
sayıda envanterini çıkarmıştır. Sonuç, bir tür "tipolojik mimarlık atlası" olan Recueil et
parallele des edifices de tout genre (1801) adlı büyük eseriydi [7]. Durand, tüm
binaların planlarını, kesitlerini ve cephelerini aynı ölçekte, aynı teknikle çizmiştir [9].
Sınıflandırmanın hem işlevsel hem de morfolojik olduğunu, "türlerine göre, benzerlik
derecesine göre düzenlendiğini" belirtmiştir [6]. Amacı, dışsal niteliklerin ve dış
görünüşün göz ardı edildiği mimarinin biçim ve geometrisini titizlikle tanımlamak ve
analiz etmekti (Şekil 2). Bu gerçekten de Aydınlanmanın karakter fikrinden belirgin bir
ayrışmaydı. Üslup artık çıplak bir nesne için bir giysi, bir dekorasyon sistemi olarak
görülüyordu. Durand, tüm farklı tarihsel üslupları yan yana koyarak ve böylece herhangi
bir üslubun önemini ortadan kaldırarak, farkında olmadan emsalleri bir üslup
eklektizmine indirgemiştir [6].

Durand'a göre mimarlığın ilk amacı, özellikle ekonomik ihtiyaçlarla ilgili

kompozisyondu. Durand, Precis des Lecons (1802) adlı ders notlarında, biçim
oluşturma ilkelerini temel unsurlarına indirgedi: mimari üyeler ve kompozisyon
kuralları. Çalışmaları, mimari düzenin temelini mevcut gelenekten koparıp özerk bir
mimariye doğru yönlendiren ilk girişimlerden biriydi. Durand, çeşitli bina planları için
temel olarak kullanılacak geometrik kombinasyonları bir tablo biçiminde sunmuştur. Bu
tablo genellikle geometrik indirgemeyi temsil ettiği düşünülür. Wener Oechslin, bu
tablonun "gerçekte, mevcut ve tarihsel olarak somut tipolojiler ile evrensel geometri
yasalarına dayanan genel form arasındaki bağlantıyı okunaklı hale getirmek için
kullanıldığını" öne sürmektedir [10]. Geometrik indirgeme fikrine ek olarak ekonomi ve
inşaatın yeni hedefleri göz önüne alındığında, Durand'ın tip teorisinin Modernist
prototip fikrine doğru atılan ilk adım olduğu söylenebilir.

3.2. Modernist ideolojide tip teorisi

Modernist tip kuramı, savaş sonrası dönemde değişen toplumsal yapıya ve seri üretim
ihtiyacına dayanmaktadır. Bu tip teorisi, mimari tasarıma model bulmak için üretim
sürecinin kendisine odaklanmıştır. Modernist fikirlerin ortaya çıktığı savaş sonrası
Almanya'nın yeniden inşası, mimari projelerini standartlaştırma ve tipleştirme üzerine
kuran radikal bir avangard tarafından kontrol ediliyordu. Mimarlığı, tüm farklı sosyo-
ekonomik statü gruplarından vatandaşlar için temiz ve sağlıklı yaşam alanları sağlamak
gibi sosyal bir görev olarak görüyorlardı. Dahası, o zamanlar uluslararası tartışmanın
temel bir unsuru olan maison- minimum, sonunda insan yaşamının 'bilimsel'
ihtiyaçlarından türetilen bir tip haline geldi. Bu tip anlayışı Durand'ın tarihten türettiği
tiplere benziyordu ancak on dokuzuncu yüzyılın mirası olan tozdan arınmış ve güneş
ışığıyla dolu yeni temiz mekân kavramları tarafından yönlendirildiği için farklılık
gösteriyordu.

Bu bağlamda, biçim oluşturma süreci seri üretim sürecine eşdeğer hale geldi. Yazı
standart hale geldi: "En küçük aletten en karmaşık makineye uzanan üretim piramidi
artık sütun, ev ve şehir arasındaki bağlantıya benzer görülüyordu" [11]. Seri üretim
süreçlerinde tip tekrarı gerektiriyordu, tip prototip haline gelmişti. Çeşitli uzmanlar
tarafından tipler üzerine yapılan tartışmalar

8
 Mimari kursta tip ve tipoloji

prototipler, sanayi kapitalizminin kurallarına uygun bir şekilde sonuçlanmış ve mekanik

ve seri olarak sonsuza kadar üretilen prototipler fikrine yol açmıştır [8]. Bu anlayış
aslında Quatremére de Quincy'nin bir nesnenin mekanik yeniden üretimi olarak
tanımlanan modelini yansıtmaktadır [1, 12].

Prototipin temel özellikleri rasyonellik, işlevselleştirme ve tasarım kontrol mekanizması

olarak özetlenebilir. Đtalyan mimarlık tarihçisi Gregotti, tipin stereotipe dönüşmesi
kavramını, "üretim odaklı bir modelin anti-spesifik, evrensel olarak uygulanabilir ve
bilimsel temelli hale gelmesi" şeklinde açıklayarak vurgular [13]. Ona göre tip,
genişleyen bürokratik örgütlenmeler, müteahhitlik ve imalat firmalarının ekonomik
çıkarları gibi anlayışları bir şekilde yorumlamaya çalışan sembolik bir nitelik
kazanmıştır. Yirminci yüzyılın başlarında tip kavramının özelliklerini özetlemek
gerekirse, Moneo üç ana tema sunmuştur: işlevsel determinizm, saf formlar lehine
emsallerin reddi ve seri üretime karşı prototip kavramı. İlk temanın öncülü işlevselcilik
kavramıdır. Durand tarafından örneklendirilen biçim ve işlev arasındaki neden-sonuç
ilişkisi en uç noktaya taşınmıştır. Đşlevselcilik, bağlamın biçim oluşturma sürecinde en
önemli faktör olduğuna inanarak geçmişi bir bilgi kaynağı olarak reddetmiştir.
Gerçekten de artık tip fikrine ihtiyaç kalmamıştı.

Mimari emsaller biçimsel çalışma için dikkatle incelenmiş ve bu emsallerin pastiş

uygulamaları üslup eklektizmine yol açmıştır (Şekil 3).

Şekil 2- Durand'ın tipolojisi

(Kaynak: J.N.L. Durand (1990) Mimarlık Sanatı ve Bilimi, Çev. Sergio Villari)

9
 Y. Đ. Güney

Şekil 3- Venturi'nin eklektik ev cepheleri (Kaynak: İnternet)

Tip kavramına ilişkin modernist anlayış genellikle stereotip ya da prototip olarak tip
kavramını öne çıkardığı için eleştirilse de, çağdaş mimarlık tarihçisi Reichlin
dikkatimizi dönemin usta inşaatçılarından Le Courbusier'nin yenilikçi katkısına
yöneltmiştir. Reichlin'e göre Le Corbusier, bir mimari eserin çoğu zaman birbiriyle
çelişebilen işlevlerin bir toplamı olduğunu ve dolayısıyla bu işlevlerin öncelikle analitik
bir ayrıştırmayla tanınması gerektiğini fark etmiştir. Analiz, bu çelişkili işlevleri,
aralarındaki engelleri azaltacak ve hatta ortadan kaldıracak şekilde sinerjik olarak
yeniden düzenlemek için gereklidir. Reichlin bunun biçim oluşturma sürecine
yaklaşımda radikal bir değişiklik olduğunu öne sürmüştür. Özellikle Le Corbusier'nin
bir kesintiyi temsil eden ve tip fikrini yadsıyor gibi görünen plan libre'sine ışık tutmaya
çalışmaktadır. Ancak Reichlin, Le Corbusier'nin ele aldığı şeyin tipolojik sorunun
dışında olmadığını savunur. Aslında Le Corbusier'nin kendisi de plan libre tarafından
dayatılan yapısal bağıntıları tanımlamak için 'Domino tipi' terimini kullanmıştır [14].

Daha sonra Neo-Rasyonalistler tarafından önerilen tipler, büyük bir ayaklanma

yaratamayan geleneksel tiplerin bir uzantısı olarak sunulmuştur. Plan libre'nin önemi ise
"yeni bir kavramsal çığır açmış olması ve bu nedenle bugün ona verilen pragmatik
değerlendirmeden ayrı olarak bizi ilgilendirmesidir" [14]. Reichlin'in ifadesiyle, Le
Corbusier'nin tasarımları, tip fikrinin, strüktürel, malzeme tekniği, dağıtımsal,
geometrik, mekânsal, plastik ve üslupsal-ikonografik tipler dahil ancak bunlarla sınırlı
olmamak üzere mimari eserin her bir varoluş tarzını karşılayacak şekilde bölünmesini
önermektedir. Dahası, tasarımcının çeşitli türler arasındaki eşzamanlı nedenleri,
yıpranmaları ve koşullandırıcı sinerjileri bilmesi gerektiğini öne sürer. Reichlin'in Le
Courbusier'nin tip anlayışına ilişkin sunumu, farklı mimari eser türlerinin ihtiyaçlarını
dengeleyen ve karşılayan başarılı bir tasarım çözümünü teşvik ettiği için modernist tip
fikrine daha farklı ve pozitivist bir bakış açısı sağlar.

3.3. Neo-rasyonalist perspektifte tip teorisi

Neo-Rasyonalist tip kuramı, altmışlı yılların sonunda modern mimarinin gerilemesinin
ardından, mekanik tipoloji anlayışının ürettiği parçalanmaya karşı biçim ve tarihin
sürekliliğini vurgulamak amacıyla ortaya çıkmıştır. Bu teorinin merkezinde geleneksel
kent yer alır ve kentin doğal oluşum sürecine vurgu yapar.

1
0
 Mimari kursta tip ve tipoloji

Kentlerin büyümesi ve evlerden sokaklara, mahallelere ve kentin kendisine uzanan

kırılmaz bir süreklilik zinciri. Elemanlar ve bütün arasındaki ilişkinin altını çizen Neo-
Rasyonalist yaklaşım, mimariyi anlamak için morfolojik analize ivme kazandırmış ve
böylece tipolojik çalışmaların sürekli gelişimi için bir temel oluşturmuştur. Moneo'ya
göre bu dönem, tipolojik çalışmaların en sistematik ve karmaşık kuramsal gelişimini
bulduğu dönemdir [12].

Neo-Rasyonalist tip teorisine dayanan ilk çalışma, Muratori'nin tipolojik ve morfolojik

analizler içeren Venedik'in Kentsel Tarihi için Çalışmalar (1959) adlı eserinde
Venedik'in kentsel dokusunu incelemesidir. Muratori'nin çalışmasında biçimsel bir yapı
olarak tip fikri, kentin farklı ölçekleri arasındaki sürekliliğe işaret eden merkezi bir fikir
haline gelmiştir. Muratori, Venedik'in tarihsel gelişimini, bireysel unsurları kentin genel
formuyla ilişkilendirecek bir kavram olarak açıkladı. Muratori'nin çalışmasında tipler
kentin jeneratörleri olarak açıklanmış ve diğer tüm ölçekleri tanımlayan tüm unsurları
içlerinde barındırmışlardır [12].

Muratori'nin araştırması metodolojisi nedeniyle de eleştirilmiştir. Örneğin Tafuri,

Muratori'nin çalışmasının analitik olduğunu ancak araştırma metodolojisi açısından
daha az geçerli olduğunu belirtmektedir: "Onlar [Salverio Muratori ve ekolü] analitik
süreci ve örneklem seçimini sıklıkla yanlışlayan tarihsel metodolojik öncüllerden yola
çıkmak gibi bir dezavantaja da sahiptirler" [15]. Scolari ayrıca bu çalışmaların, tarihsel
yöntemin ya da yeterince açık ve özerk bir 'anket tekniğinin' eksikliğine ek olarak,
araştırma türünün uzunluğu ve zorluğu nedeniyle zaman içinde neredeyse tamamen
ortadan kalktığını hatırlatmaktadır [16].

Muratori'nin yaklaşımı, her ne kadar eleştirilse de, kentsel morfoloji için Đtalyan ekolü
olarak bilinen şeyi yaratmıştır. Bu ekol, kenti dinamik bir prosedürel tipoloji olarak
kavramsallaştıran Gianfranco Caniggia'nın v e son zamanlarda Giancarlo Cataldi, Luigi
Maffei, Paolo Vaccaro ve Maria Grazia Corsini'nin çalışmalarından kaynaklanmaktadır
[25]. 1960'ların sonunda Fransa'da Philippe Panerai ve Jean Castex, Jean-Charles
DePaule ile birlikte Beaux-Arts'ın dağılmasının bir parçası olarak Versailles'da
Mimarlık Okulu'nu kurdular. Murator geleneğinden de kaynaklanan Versailles
Okulu'n u n çalışmaları genellikle Fransız kentsel morfoloji okulu olarak anılır.

Burada İngiliz kentsel morfoloji ekolünün M. R. G Conzen'in (1907-2000) çalışmalarına

dayandığını da belirtmek gerekir: Kent planının, bina dokusunun ve arazi kullanımının
tarih boyunca katmanlaşmasını inceleyerek kenti anlamayı amaçlayan 'kent planı
analizi'. En etkili çalışması Alnwick, Northumberland 1960 yılında yayımlanmıştır.
Conzen'in çalışmaları, bu kentsel form anlayışının nasıl kullanılabileceğini inceleyen
JWR Whitehand tarafından ilerletilmiştir [28]. Conzen'in oğlu Michael P. Conzen ise
Amerikan kentsel morfolojisi üzerine yaptığı çalışmalarda babasının çalışmalarını
ilerletmiştir [26]. Anne Vernez -Moudon'un San Francisco'nun merkezine yakın bir
m a h a l l e y e i l i ş k i n analizi, binaların morfolojik ve işlevsel özellikleri, açık alanlar
ve arazi bölüşüm uygulamaları açısından mekânların yıllar içindeki dönüşümünü
inceleyen bir Amerikan örneğidir [27].

Neo-Rasyonalist yaklaşım, Aldo Rossi ve Carlo Argan'ın Quatremére de Quincy'nin

Encylopedie Methodique'de yer alan tip teorisine ilişkin yorumlarından çok daha fazla
etkilenmiştir. Aldo Rossi'nin tipe ilişkin fikirleri, hem

11
 Y. Đ. Güney

yazılar ve inşa edilmiş projeler. Architecture of the City (1982), Rossi'nin amacının
"özerk bir kent teorisi" önermek olduğunu ilan ettiği başlıca teorik çalışmasıdır.
Scolari'ye göre bu eser, birinci tekil şahıs ağzından yazılmış, açık ve apodiktik
üslubuyla profesyonel dünyada gerçek bir 'Mona Lisa etkisi' yaratmıştır [16]. Bireyi
dikkate almadan inşa edilen "yapay olduğu kadar yararsız" kent teorilerini eleştiren
Rossi, niceliksel değerlendirmeye elverişli ve incelenecek malzemenin toplanmasını
yönlendiren birleşik kriterlere sahip analitik bir yöntem önermektedir [17]. Rossi, belirli
bir tarihsel dönem, zamanın ekonomik güçleri, eserin ölçeği veya eserin orijinal işlevi
gibi anlık farklılıklara odaklanmak yerine, tipolojik-morfolojik bir yaklaşım kullanarak
kentsel formun karşılaştırmalı incelenmesi yoluyla benzerliklere, kentlerin evrensel ve
kalıcı, yani kalıcı karakterine odaklanmayı önermektedir. Rossi'ye göre bu durumda
tipoloji "mimarlığın analitik anı" haline gelmektedir [17].

Rossi'ye göre, tikel ve evrensel, bireysel ve kolektif, kamusal ve özel alanlar, kamusal
ve özel binalar, kentsel tasarımın rasyonel tasarımı ve yerelin veya yerin değerleri
arasındaki karşıtlıktan kentin ve mimarisinin biçimi ortaya çıkar. Muratori'nin
çalışmalarından da etkilenen Rossi, geleneksel yapı tiplerini desteklemiş ve tarihi
kentlerin incelenmesinin mimarlık için önemini vurgulamıştır [26, 27]. "Kentin
kendisini bir eser", yani bir anlamda mimari olarak ele almak, zaman faktörünün bir
sorun olmadığını, kentin zaman içinde kendisine etki eden dinamik güçler aracılığıyla
şekillenen bir parça olduğunu anlamayı sağlayacaktır. Böylece Rossi, tarihi dönemlere
ayırmayı, evrensel ve kalıcı karakterini kaybetmesine yol açacağı düşüncesiyle
reddetmiştir. Bunun yerine, onun analitik yaklaşımı tikelden ziyade evrensele öncelik
verir ve bu kalıcı, evrensel, kolektif karakterin tip, "biçimden önce gelen ve onu
oluşturan mantıksal ilke" olduğunu öne sürer [17]. Rossi tipolojiyi, bir kentin ve
mimarinin daha fazla indirgenemeyen unsurlarının incelenmesi olarak tanımlamıştır
(Şekil 4). İndirgeme süreci, kentsel ve mimari formun incelenmesini sağlayan gerekli,
mantıksal bir işlemdir.

1973'teki on beşinci Milano Trienali Rossi'ye Neo-Rasyonalizm hareketini doğuran

Architettura Razionale manifestosunu yayınlama fırsatı verdi. Aralarında Vittorio
Gregotti, Giorgio Grassi, Carlo Aymonino, Leon ve Rob Krier, James Stirling, Oswald
Matthias Ungers ve Josef Paul Kleihues'in de bulunduğu, Avrupa'nın dört bir yanından
çok sayıda mimar kısa sürede harekete katıldı. Örneğin Rob Krier, Stuttgart şehir
merkezindeki karmaşık bir projenin tasarımı üzerinde çalıştıktan sonra, 1970 yılında,
daha sonra Kentsel Mekan'a dahil edilecek olan kentsel fikirlerini, matrislere ek olarak
metin, fotoğraf ve çizimlerin bir karışımı olarak çalışmaya başlar [18]. Metninde,
matrislerden biri belirli bir mekânsal tipin değişimlerini tanımlar. Bir diğer matris ise
kentsel mekânların morfolojik sınıflandırmasını kare, daire, üçgen gibi üç temel şekil ve
bunları etkileyen açı, bölümleme, ekleme, birleştirme, öğelerin üst üste binmesi veya
birleşmesi ve bozulma gibi modüle edici faktörler olarak özetlemektedir (Şekil 5).
Krier, 1988 yılında, sınıflandırma prosedürünü mimari formlar konusuna uyguladığı ve
daha da ayrıntılı kombinasyon kuralları içeren Mimari Kompozisyon'u yayınlamıştır.
Biçim işlevi takip eder düsturunun ölümünden bahsettikten sonra Krier, mekânsal
tiplerin kesin ve sonuçta birincil işlevden görece bağımsız olduğunu öne sürer [18].
Rossi de işlevselliği, işlevsel değişikliklere rağmen belirli biçimlerin kalıcılığını
açıklayamaması nedeniyle biçimin birincil belirleyicisi olarak reddeder. Rossi,
Padua'daki Palazzo della Ragione'den alıntı yaparak şöyle d e m e k t e d i r : "bir yapının
sahip olduğu işlevlerin çokluğu insanı şaşırtıyor.

1
2
 Mimari kursta tip ve tipoloji

Bu türden bir bina zaman içinde nasıl işlevler içerebilir ve bu işlevler biçimden
tamamen bağımsızdır" [17]. Dolayısıyla mimarlık için biçimlerin kaynağı, kenti
oluşturan birikmiş biçimlerdir. Kent, biçimsel tiplerin ocağı, referansları ve unsurları
yerelden soyutlanacak tipolojilerin üreticisi haline gelir. Rossi evrensel olanı tikel olana,
kolektif olanı bireysel olana öncelemektedir. Ancak bireysel ve tikel olan, kolektif ve
evrensel olana ulaşmanın anahtarıdır ve bu nedenle onun düşüncesinde de önemlidir.

Rossi'nin tipolojik kavramlarının, Modernizm tarafından ihmal edilen yerel ve

otobiyografik unsurları desteklediği öne sürülmüştür. Öte yandan, otobiyografi, hafıza
ve geçici izlenimlere dayanarak son derece kendine özgü olmakla da eleştirilmişlerdir
[19]. Moneo, Rossi'nin tip anlayışını hafıza ve aklın yan yana gelmesi olarak tanımlar.
Bellek, tipin kendine özgü, kişisel, niteliksel yönüdür; akıl ise biçimin evrensel, temel,
iç mantığıdır. Rossi'nin tiplerini "yalnızca kendileriyle ve ideal bağlamlarıyla iletişim
kurdukları için eleştirir. Az ya da çok mükemmel bir geçmişin, belki de hiç var olmamış
bir geçmişin sadece dilsiz hatırlatıcıları haline gelirler" [12]. Rossi'nin konumu,
özellikle Scolari tarafından, mimarlık disiplinini bir yapı mesleği olarak
değersizleştirmekle de eleştirilmiştir. Scolari bir yandan Rossi'nin pozisyonunun
Uluslararası Üslup tarafından ihmal edilen unsurların geri kazanılmasını desteklediğini
kabul ederken, aynı zamanda kentsel analize ve projeden ziyade kompozisyonu
destekleyen mimarlık teorisine yapılan vurguyu eleştirmektedir [16].

Şekil 4- Temeller (Kaynak: Aldo Rossi (1985) The Architecture of the City)

13
 Y. Đ. Güney

Şekil 5- Krier'in tipolojisi (Kaynak: Rob Krier (1979) Kentsel Mekan)

Neo-Rasyonalizmin unsurlar ve bütün arasındaki ilişkiye yaptığı vurgunun önemini

paylaşan en son gelişme uzay dizimi yaklaşımıdır. Yirminci yüzyılın sonlarında
geliştirilen uzay dizimi metodolojisi, biyoloji disiplininden 'genotip' ve 'fenotip'
kavramlarını ödünç alarak genel olarak sosyal bilimlere ve özel olarak da mimariye
uygular [29]. Genotipler, fenotiplerin altında yatan düzenleyici ilke olan mekanların
düzenlenmesini yöneten soyut ilişkisel modellerdir; fenotipler ise genotiplerin farklı
fiziksel ortamlarda, yani mimari eserlerde fiilen gerçekleştirilmesidir. Fenotiplerin
sözdizimsel yönlerinin incelenmesiyle, incelenen fenotipler tarafından paylaşılan altta
yatan genotipin ortaya çıkarılması beklenmektedir. Mekan dizimi teorisi, genotiplerin
yalnızca mekansal organizasyonun değil, aynı zamanda sosyal ve kültürel kalıpların
doğasının da yansımaları olduğunu öne sürmektedir. Hiller, mekânsal konfigürasyonu,
yani karmaşık ilişkisel şemaları, tasarımın söylemsel olmayan ve hakkında konuşulması
zor yönleri olarak değerlendirmektedir. Mimarların bunlar hakkında konuşamamasının
nedeni, bunların mimarların bilinçdışı sosyal bilgisi olmasıdır. O halde mekân diziminin
amacı, bu "sosyal bilginin bilinçdışı konfigürasyonel temelini" araştırmak olarak
tanımlanmaktadır [30].

Luiz Amorim'in Brezilya konut mimarisini incelemesi, Frank Brown & Bellal Tahar'ın
Cezayir'deki Berberi konutları üzerine çalışması, Deniz Orhun'un geleneksel Türk evleri
üzerine çalışması, Güney'in yirminci yüzyıl Ankara apartmanları üzerine çalışması [31]
ve Kubat'ın tarihi Anadolu kasabalarını incelemesi [32] gibi çeşitli kültürlerin ev
mimarisini inceleyen çok sayıda çalışma bulunmaktadır.

4. Tartışma ve sonuç

Sınıflandırmalar, çeşitli olgular arasındaki ortaklıkları ve farklılıkları anlamak ve

netleştirmek için gerekli olan insan yapılarıdır. Bize ne ölçüde yardımcı oldukları
konusunda bir fikir ayrılığı olmasa da, bazen önerilen kategoriler anlayışımızı
sınırlayabilecek katı sınırlar haline gelebilir. Benzer şekilde, incelemek

1
4
 Mimari kursta tip ve tipoloji

tip kavramı, tip teorisiyle uğraşırken ortaya çıkabilecek sınırlamaların yanı sıra yapıcı
yönlerin de olduğunu göstermektedir. Tablo 1, metodolojik ve tarihsel yoruma dayalı
olarak üç gelişim aşamasında incelenen tip ve tipoloji kavramlarının Aydınlanma'dan bu
yana geçirdiği farklı tarihsel dönüşümü özetlemektedir.

Tablo 1. Tip teorileri için özet tablo

Aydınlanma Modernist Tip Kuramı Neo-Rasyonalist

Felsefesinde Tip Teorisi Đdeoloji Perspektiften Tip
Aydınlanmanın mimarı, Modernist tip teorisi, savaş Teorisi
barınağın başlangıcına ilk sonrası dönemde değişen Tipolojinin mekanik anlayışının
yerleşim türü olarak baktı toplumsal yapıya ve seri üretim ürettiği parçalanmaya karşı
ihtiyacına dayanmaktadır formun ve tarihin sürekliliğini
abbé-Marc-Antoine Laugier vurgular.
(1713-96) Essai sur Bu bağlamda, biçim oluşturma Bu teorinin merkezinde
l'architecture adlı eserinde süreci seri üretim süreciyle geleneksel kent yer alır ve
mimarlık için ilkel kulübe eşdeğer hale geldi. Tip kentlerin doğal büyüme
modelinde bulunan doğal bir standartlaştırıldı sürecini, evlerden sokaklara,
temel önermiştir mahallelere ve kentin kendisine
uzanan kırılmaz süreklilik
zincirini vurgular. Đtalyan
Quatremére de Quincy (1755- O zamanlar uluslararası Okulu:
1849) tartışmanın temel bir unsuru Muratori - operasyonel tarihçe
"belirli bir varlık veya nesne olan maison-minimum, sonunda Caniggia
türünü, grubunu veya sınıfını insan yaşamının 'bilimsel' Cataldi, Maffei, Corsini
ayırt eden genel biçim, yapı ihtiyaçlarından türetilen bir tip Fransız Okulu
veya karakter" olarak tip anlayışı haline geldi. Panerai ve Castex
de Quincy, mimarinin farklı İngiliz Okulu
'anadillerini' tartıştı. MRG Conzen
Le Courbusier JWR Whitehand
plan libre tarafından dayatılan MP Conzen
J. N. L. Durand (1760-1834) yapısal bağıntıları tanımlamak Uzay Sözdizimi
Recueil et parallele des edifices için 'Domino tipi' Rossi ve Argan
de tout genre (1801), bir tür Buckminster Fuller 1973'te on beşinci Milano
"tipolojik mimarlık atlası" 'Dymaxion Evi' Trienali - Architettura Raziona
seri üretilecek, kolayca sevk Gregotti, Grassi, Aymonino,
edilecek, hijyenik ve Kansas Leon ve Rob Krier, Stirling,
kasırgasına dayanabilecek bir ev Ungers ve Kleihues
prototipi

Tip ve tipoloji kavramına yönelik temel eleştirilerden biri, tipin stereotipe dönüşme
tehlikesiyle ilgilidir. Örneğin Ungers'e göre, biçim işlevi takip eder sloganı, mimarlık
pahasına, ampirik iyimserliğin baskıcı olgusu olarak tümüyle ayrımcı bir pragmatizme
yol açmıştır [1]. De Carlo da tip kavramına yönelik eleştirilerini, önceden belirlenmiş
bir anlayışa göre, hiçbir değişiklik olmaksızın tekrarlanan ya da yeniden üretilen ve
hiçbir ayırt edici işaret ya da bireysel nitelik taşımayan katı tip olarak stereotip tanımına
dayandırmıştır [20]. Ayrıca De Carlo, tiplerin alternatiflerin icadının faydasız olduğu
izlenimini verecek kadar katılaştığını, çünkü tiplerin varyasyonları, eklemeleri veya
değişiklikleri kabul etmediğini öne sürmüştür. Tipoloji bu haliyle kullanıcı katılımını
içermez, içeremez ve bu nedenle de katılımın karşıtıdır.

Tipolojik yaklaşımın katkılarını kabul eden ve tip kavramının anlaşılmasının

gelişebilmesi için sürekli tartışmaya i n a n a n eleştirmenler de vardır. Örneğin Gregotti
ve Reichlin, tip kavramının son zamanlarda kullanılmasını ve tipolojiye odaklanılmasını
kabul etmekte ve desteklemekte, ancak işlevin önemini hep birlikte reddetmelerini
eleştirmektedir. Gregotti, tip anlayışını "herhangi bir heteronim durumdan bağımsız
olarak yasaların taş gibi sert değeri" haline gelmek olarak tanımlar

15
 Y. Đ. Güney

[13]. Gregotti, tikel ve bireysel olandan bu ayrımın, mimari tasarımların gerçeklikte

gerekli yüzleşmeyi ve fikirleri bulma kapasitesini azalttığını öne sürmektedir. Bunun
yerine Gregotti, dikkati işlevler, projenin gerekliliği, bir fikrin nedeni ve inşaat süreci
arasındaki organik ilişkiye yöneltir [13].

Reichlin ayrıca, mimari eserin yapısal olarak karmaşık bir malzeme ve aynı zamanda
olgusal ve kültürel kullanıma tabi bir araç ve sembolik ve estetik bir meyve nesnesi olan
plastik ve mekânsal bir eser olduğunu vurguluyor. Tipolojik yaklaşımlarda bu
boyutların ne kadar dikkate alındığını ve bir sistem olarak değerlendirilip
değerlendirilmediğini sorgular. Reichlin, tipolojik yaklaşımın tasarım okullarında
uygulanmasını, tümevarım yöntemiyle benzer sorunlara sahip olması nedeniyle
eleştiriyor. Ayrıca, mimari nesneye yapısal ve işlevsel i l g i n i n kaybolmasına ve
mimarinin modellerin tekrarı haline gelmesine karşı bizi uyarıyor.

Oriol Bohigas, bir yandan tipi son dönem mimarlık tartışmalarının "canlandırıcı
unsurlarından biri" olarak kabul ederken, diğer yandan tipin araçsallaştırılmasını, tipin
belirli nihai-model formları sağlamanın bir aracı olarak görülmesini eleştiren bir başka
çağdaş kuramcıdır [21]. Bohigas'a göre tipin a r a ç s a l l a ş t ı r ı l m a s ı modern
mimarlığın tarihsel sürecinde bir krize neden olmuştur. Tasarım sürecinde 'tip'in bir araç
olarak kullanılması, Gregotti'nin söylediğine benzer şekilde, 'tipin tipleştirilmesi'ne, yani
tarihsel olarak formüle edilmiş tiplerin yeni işlevlere ve üretim sistemlerine cevap
verebileceği inancı nedeniyle yeni biçimsel yapıların ortaya çıkmasını engelleme
eğilimine yol açmıştır. Dahası, Bohigas'a göre bu tutum, yeni bir kültürel değer
olmaksızın aynen tekrarlanması çok kolay olan "biçimsel donmuş bir repertuarın"
ortaya çıkmasına neden olmuştur. Bunun yerine, tasarım sürecinde ilk hipotez olarak tip
fikrini önermektedir. O zaman tarihsel deneyimin sadece stilistik görünümünü değil,
gerçek yapısını tanımamız gerekir. Bu tarihsel deneyimin incelenmesi gerekir ve bu da
ancak tipoloji aracılığıyla değerli olabilir. Yaklaşımı, bir hipoteze sahip olmaya ve bu
hipotezin şemanın somut gerçeklerine uygunluğunu test etmeye ve bu uygunluk elde
edilene kadar sürekli olarak yeni bir hipotez önermeye dayanır. Tipin yapıcı yönleri ve
tipolojik düşüncenin genel olarak yaratıcı düşünce için hayati önemi mimarlık
camiasında iyi bilinmektedir. Reichlin'in özetlediği gibi; "tip fikri bir bilgi sayımını,
mimarlık disiplini etrafında deneyimin yeniden düzenlenmesini ve sonuç olarak
anlaşılabilirliğin yeniden keşfini teşvik eder" [14]. Bununla birlikte, tipolojik düşünce
sadece tiplerin, temel kalıpların veya kavramların geliştirilmesi için kullanılan pratik bir
araç olmaya mahkum edilmemelidir. Tipolojik düşünme "her şeyi kapsayan temel
olumsallıklar içinde düşünmenin, gerçekliğin olduğu kadar fikirler dünyasının da
evrensel bir görünümüne sahip olmanın bir yolunu tanımlar" [1]. Başka bir deyişle,
tipolojik düşünme, dönüşümler içinde düşünmeyi teşvik eden bir hayata bakış biçimini,
zıtlıkları morfolojik bir süreklilik içinde birleştiren bir düşünme biçimini
kolaylaştırabilir.

Sonuç olarak, tipolojik düşünce ve eylemler iki şeyi varsayar: birincisi, temel tipleri
tanımak ve keşfetmek; ikincisi, şeyleri tamamlayıcı ilişkiler içinde görme yeteneği.
Unger'in de belirttiği gibi, "çok yönlü olasılıkları düşünmek, ister doğanın ister kültürün
malzemesi olsun, şeylerin ve durumların morfolojik dönüşümlerini düşünmeye karşılık
gelir" [1]. Bu bakış açısı, sadece mimari söylemde değil, genel olarak hayatın her
alanında, farklılıkları bir süreklilik içine yerleştirerek ve aralarındaki görünmez
bağlantıları fark ederek daha takdirkâr, minnettar ve duyarlı bir görme biçiminin
yaratılmasına vesile olabilir.

1
6
 Mimari kursta tip ve tipoloji

5. Referanslar

[1] Ungers, O. M., "Ten Opinions on the Type" Casabella, 509-510: 93-95, (1985).
[2] Franck, K. ve Schneekloth, M.(eds.) "Ordering Space:Types in Architecture and
Design" New York. Van Nostrand Reinhold (1994)
[3] "Webster's College Dictionary" New York. Random House (1997).
[4] Mauro, T. D., "Tipoloji" Casabella, 509-510: 88-91, (1985).
[5] Quatremere de Quincy, A. C., "Type" (çev.) A. Vidler, Oppositions, 8: 147-
150, (1977).
[6] Vidler, A., "The Đdea of Type: the Transformation of the Academic Đdeal,
1750- 1830" Oppositions8: 93-113, (1977)
[7] Kruft, H. A., "Mimari Teori Tarihi: Vitruvius'tan Günümüze" New York.
Princeton Architectural Press (1994)
[8] Lampugnani, V. M., "Tipoloji ve Tipleştirme" Casabella, 509-510: 84-87,
(1985).
[9] Perez-Gomez, A., "Architecture and the Crisis of Modern Science" Cambridge.
MĐT Press (1983).
[10] Oechslin, W., "For a Resumption of the Typological Discussion" Casabella,
509-510: 66-75 (1985).
[11] Vidler, A., "The Third Typology" Oppositions, 7: 1-3, (1976).
[12] Moneo, R., "On Typology" Oppositions, 13: 23-45, (1978).
[13] Gregotti, V., "The Grounds of Typology" Casabella, 509-510: 4-8, (1985).
[14] Reichlin, B., "Type and Tradition of the Modern" Casabella, 509-510: 32-39,
(1985).
[15] Tafuri, M., "Theories and History of Architecture" New York. Harper and Row
(1976).
[16] Scolari, M., "The Typological Commitment" Casabella, 509-510: 42-44,
(1985).
[17] Rossi, A., "The Architecture of the City" Cambridge. MĐT Press (1982).
[18] Krier, R., "Urban Space" New York. Rizzoli (1979).
[19] Francescato, G., "Type and Possibility of an Architectural Scholarship" Franck,
K. (ed) Ordering Space: Types in Architecture and DesignNew York. V.
N. Reinhold (1994).
[20] De Carlo, G., "Notes on the Uncontrollable Ascent of Typology" Casabella,
509-510: 46-52, (1985).
[21] Bohigas, O., "Tip Üzerine On Görüş" Casabella, 509-510: 93, (1985).
[22] Colquhoun, A., "Essays in Architectural Criticism" Cambridge. MĐT Press
(1995).
[23] Krier, R., "Mimari Kompozisyon" New York. Rizzoli (1988).
[24] Laugier, M. A., "Mimarlık Üzerine Bir Deneme" (çev.) Herrmann, W., Los
Angeles. Hennessey ve Đngalls (1977).
[25] Cataldi, G. ve G. L. Maffei ve N. Marzot ve G. Strappa ve P.Vaccaro "A
contribution Đtalian school of processual typology to t h e
disciplinaryfoundation ofUrban Morphology" Đnternational Seminar on Urban
Form, Symposium'da sunulan bildiri (2005).
[26] Moudon, A. V. "Gelişmekte Olan Đnterdisipliner Bir Alan Olarak Kentsel
Morfoloji," içinde
Urban Morphology, 1, 3-10, (1997).
[27] Moudon, A. V. "Yapılı Peyzajı Tanımak: Typomorphology," Franck, K.ve
Schneekloth, M.(eds.) "Ordering Space: Types in
Architecture and Design" New York. Van Nostrand Reinhold: 289-311 (1994);

17
 Y. Đ. Güney

A. V. Moudon, Değişim için İnşa Edildi: San Francisco'da Mahalle Mimarisi

(1986).
[28] Kubat, A. S. ve O. Ertekin ve Y. Đ. Güney (eds) Proceedings of the 6th
Đnternational Space Syntax Symposium, Đstanbul, Đstanbul Teknik
Üniversitesi (2007).
[29] Hillier, B. ve Leaman, A. "How is Design Possible," in Journal of Architectural
Research, 3: 4-11 ( 1974), Hillier, B. ve J. Hanson, Social Logic of Space,
(1984).
[30] Hillier, B. Space is the Machine, Cambridge University Press, Cambridge
(1996).
[31] Güney, Y. Đ. Temellük Edilmiş A la Franga: Türk Modernleşmesinin Yerli
Kültür Merceğinden İncelenmesi, Ann Arbor: ProQuest UMĐ (2006).
[32] Kubat, A. S. "Anadolu Müstahkem Mevkii Kentlerinin Morfolojik Özellikleri".
Çevre ve Planlama B: Planlama ve Tasarım, 24:95-123, (1997).

1
8