Guideline diabetes-care-2017

แนวทางเวชปฏิบัติส�ำหรับโรคเบาหวาน พ.ศ. 2560 1

แนวทางเวชปฏิบัติส�ำหรับโรคเบาหวาน พ.ศ. 25602

แนวทางเวชปฏิบัติ
สำ�หรับโรคเบาหวาน 2560
แนวทางเวชปฏิบัติ
สำ�หรับโรคเบาหวาน 2560

แนวทางเวชปฏิบัติส�ำหรับโรคเบาหวาน 2560
Clinical Practice Guideline for Diabetes 2017
ISBN : 978-616-7859-15-6
พิมพ์ครั้งที่ : 3
จ�ำนวนพิมพ์ : 3,500 เล่ม
ราคา : 100 บาท
จัดท�ำโดย : สมาคมโรคเบาหวานแห่งประเทศไทย
ในพระราชูปถัมภ์สมเด็จพระเทพรัตนราชสุดาฯ สยามบรมราชกุมารี
อาคารเฉลิมพระบารมี ๕๐ ปี ชั้น 10 เลขที่ 2 ซอยเพชรบุรี 47
ถนนเพชรบุรีตัดใหม่ แขวงบางกะปิ เขตห้วยขวาง กรุงเทพมหานคร 10310
โทรศัพท์ 0 2716 5412 โทรสาร 0 2716 5411
www.dmthai.org
สมาคมต่อมไร้ท่อแห่งประเทศไทย
อาคารเฉลิมพระบารมี ๕๐ ปี ชั้น 10 เลขที่ 2 ซอยเพชรบุรี 47
ถนนเพชรบุรีตัดใหม่ แขวงบางกะปิ เขตห้วยขวาง กรุงเทพมหานคร 10310
โทรศัพท์ 0 2716 6337 โทรสาร 0 2716 6338
www.thaiendocrine.org
กรมการแพทย์ กระทรวงสาธารณสุข
สถาบันวิจัยและประเมินเทคโนโลยีทางการแพทย์
ถนนติวานนท์ ต�ำบลตลาดขวัญ อ�ำเภอเมือง จังหวัดนนทบุรี 11000
โทรศัพท์ 0 2590 6395 โทรสาร 0 2965 9844
www.dms.moph.go.th
ส�ำนักงานหลักประกันสุขภาพแห่งชาติ
เลขที่ 120 หมู่ 3 ชั้น 2 - 4 อาคารรวมหน่วยราชการ
“ศูนย์ราชการเฉลิมพระเกียรติ ๘๐ พรรษา ๕ ธันวาคม ๒๕๕๐”
ถนนแจ้งวัฒนะ แขวงทุ่งสองห้อง เขตหลักสี่ กรุงเทพมหานคร 10210
โทรศัพท์ 0 2141 4000 โทรสาร 0 2143 9730
www.dms.moph.go.th
ออกแบบ/พิมพ์ : บริษัท ร่มเย็น มีเดีย จ�ำกัด
82/30 ม.6 ถนนล�ำลูกกา ต�ำบลบึงค�ำพร้อย อ�ำเภอล�ำลูกกา ปทุมธานี 12150

ค�ำนิยม
โรคเบาหวานจัดเป็นโรคไม่ติดต่อที่พบบ่อยที่สุด ควบคู่กับโรคความดันโลหิตสูงและไขมันในเลือด
ผิดปกติ โรคนี้พบบ่อยมากกว่าร้อยละ ๕ ขึ้นไปในประชาชนไทยวัย ๓๐ ถึง ๖๐ ปี หากนับเฉพาะประชากร
ในชุมชนเมืองอาจจะมีความชุกถึงร้อยละ ๑๐ วิวัฒนาการของข้อมูลวิชาการที่เกี่ยวกับโรคเบาหวานในด้าน
กลไกการเกิดโรค พยาธิก�ำเนิดและพยาธิสภาพของโรคเบาหวาน ยารักษาโรคเบาหวาน และข้อมูลด้านการ
ปฏิบัติตนที่เหมาะสมของผู้ป่วยเบาหวาน และการปรับเปลี่ยนพฤติกรรมชีวิตเกิดขึ้นใหม่และมีอย่างต่อเนื่อง
ส่งผลให้มีการคิดค้นยาขนานใหม่ เกณฑ์การวินิจฉัยใหม่ และการปฏิบัติตนที่ต้องมีการปรับเปลี่ยนตลอดเวลา
เช่นกัน โดยมีเป้าหมายที่จะท�ำให้การบริบาลผู้ป่วยกลุ่มนี้มีความจ�ำเพาะมากขึ้น ได้ผลเร็วและดีมากขึ้น
เพื่อท�ำให้ชีวิตของผู้ป่วยคงสภาพปกติหรือกลับไปสู่สภาพปกติได้ดีและเร็วที่สุด จนใกล้เคียงกับผู้ที่ไม่ได้ป่วย
เป็นโรคนี้ นอกจากนี้ วิชาการในปัจจุบันยังจะท�ำให้ผู้ป่วยหรือผู้ที่มีโอกาสสูงที่จะป่วยเป็นโรคนี้ได้พบกับแพทย์
หรือวิธีการรักษาหรือป้องกันได้เร็วขึ้น เพื่อป้องกันการเกิดพยาธิสภาพที่เกิดขึ้นแล้วไม่สามารถแก้ไขได้
การป้องกันการเกิดโรคตั้งแต่ระยะแรกเริ่มที่ยังไม่มีอาการจะท�ำให้ชีวิตของผู้ป่วยยืนยาวอย่างมีคุณภาพ
และทรงคุณค่าที่เป็นประโยชน์แก่สังคมต่อไป นอกจากนั้น การรักษาโรคเบาหวานให้ได้ผลดีจริงต้องดูแลรักษา
โรคร่วม ทั้งความดันโลหิตสูงและไขมันในเลือดผิกปกติให้ได้ผลดีด้วย แม้ว่าแนวทางฉบับนี้จะมีหลายหน้า
แต่ก็เป็นเนื้อหาที่ครอบคลุมสาระส�ำคัญที่ทันสมัย ผู้ที่อ่านแนวทางเวชปฏิบัติส�ำหรับโรคเบาหวาน ๒๕๖๐ นี้
จนจบและมีความเข้าใจ จะได้รับทราบข้อมูลที่ทันสมัยและสามารถน�ำไปปฏิบัติตามได้โดยง่าย และเกิดความ
คุ้มค่ากับการที่ได้อ่านแนวทางฉบับนี้
ในนามของราชวิทยาลัยอายุรแพทย์แห่งประเทศไทย ข้าพเจ้าขอขอบคุณศาสตราจารย์เกียรติคุณ
แพทย์หญิงวรรณี นิธิยานันท์ นายกสมาคมโรคเบาหวานแห่งประเทศไทยฯ กรรมการสมาคมโรคเบาหวาน
แห่งประเทศไทยฯ และคณะผู้จัดท�ำแนวทางเวชปฏิบัติส�ำหรับโรคเบาหวาน ๒๕๖๐ ให้มีเนื้อหาสาระที่
ครอบคลุมเพื่อให้แพทย์ บุคลากรทางการแพทย์ และผู้เกี่ยวข้อง ได้อ่าน ศึกษา และพิจารณาน�ำไปใช้ให้เกิด
ประโยชน์ในเวชปฏิบัติและการบริบาลผู้ป่วยสืบไป
ศาสตราจารย์เกียรติคุณนายแพทย์อมร ลีลารัศมี
ประธานราชวิทยาลัยอายุรแพทย์แห่งประเทศไทย

ค�ำนิยม
วิวัฒนาการการดูแลและรักษาโรคเรื้อรัง โดยเฉพาะโรคเบาหวานและความดันโลหิตสูง มีความก้าวหน้า
ขึ้นมากมาย ในช่วงที่ประเทศไทยมีหลักประกันสุขภาพถ้วนหน้าในปี 2545 เทียบกับปัจจุบัน แต่อย่างไรก็ตาม
ในระบบบริหารสาธารณสุข ก็ยังมี “ช่องว่าง” ของการเข้าถึงบริการที่มีคุณภาพต่อเนื่อง เชื่อมโยงกันระหว่าง
หน่วยบริการประสานงานกับชุมชน ครอบครัว ตามแบบแผนการดูแลที่เรียกว่า Chronic Care Model ช่องว่าง
ดังกล่าวส่งผลให้ข้อมูลผลแทรกซ้อนจากโรค เช่น จอตาผิดปกติจากเบาหวาน โรคไตเรื้อรัง โรคหัวใจและ
หลอดเลือด โรคหลอดเลือดสมองยังคงมีอุบัติการณ์สูง ซึ่งเป็นปัญหาท้าทายเกี่ยวกับการบริหารงบประมาณ
และการพัฒนาคุณภาพชีวิตประชาชน จากการส�ำรวจสภาวะสุขภาพประชาชนไทยโดยการตรวจร่างกาย
ครั้งที่ 5 พ.ศ. 2556-2557 พบว่าประชากรไทยอายุ 15 ปีขึ้นไป มีความซุกเบาหวานถึงร้อยละ 8.9 ความ
ดันโลหิตสูงร้อยละ 24.7 มีผู้เป็นโรคเบาหวานได้รับการรักษาและควบคุมระดับน�้ำตาลได้ดีเพียงร้อยละ 23.7
ความดันโลหิตสูงควบคุมได้ดีเพียงร้อยละ 27.7
คณะกรรมการพัฒนาและก�ำกับทิศทางการควบคุมป้องกันและรักษาผู้ป่วยโรคเบาหวานและความ
ดันโลหิตสูงในระบบหลักประกันสุขภาพถ้วนหน้า ได้ก�ำหนดแนวทางและมาตรการยกระดับคุณภาพและ
เชื่อมโยงระบบการดูแลในระบบบริการสาธารณสุข เชื่อมโยงกับแผนการจัดการสาธารณสุข (Service plan)
ของกระทรวงสาธารณสุขในทุกเขตบริการสุขภาพ โดยการสร้างความร่วมมือกับหน่วยงานต่างๆ ทั้งภาครัฐและ
เอกชน เช่น สมาคม/สภาวิชาชีพ สถาบันการศึกษา องค์กรปกครองส่วนท้องถิ่น องค์กรประชาชนทุกภาคส่วน
เพื่อให้เกิดการขับเคลื่อนร่วมกันในการควบคุมป้องกันดูแลผู้ป่วยและกลุ่มเสี่ยงต่างๆ เพื่อลดหรือชะลอ
การเกิดโรค และ/หรือการเกิดภาวะแทรกซ้อนของผู้ป่วย
แนวทางเวชปฏิบัติฉบับที่ได้รับการทบทวนใหม่นี้ นับเป็นเครื่องมือที่ส�ำคัญส�ำหรับผู้ให้การดูแลรักษา
ผู้ปฏิบัติงานที่หน่วยบริการทุกระดับ รวมทั้งประชาชนกลุ่มเป้าหมาย ได้ใช้เป็นแนวปฏิบัติและติดตามคุณภาพ
การรักษา การป้องกันระดับปฐมภูมิ ทุติยภูมิ (Primary Prevention, Secondary Prevention) ให้ค�ำแนะน�ำ
ป้องกันภาวะแทรกซ้อน ซึ่งเป็นเป้าหมายหนึ่งที่ส�ำคัญของการด�ำเนินงานของส�ำนักงานหลักประกันสุขภาพ
แห่งชาติ ที่ต้องการให้ประชาชนถ้วนหน้าได้มีโอกาสเข้าถึงบริการสาธารณสุขที่จ�ำเป็น อย่างมีคุณภาพ โดย
ไม่ทิ้งใครไว้เบื้องหลังตามเป้าหมายพัฒนาที่ยั่งยืน Sustainable Development Goal ขององค์การอนามัย
โลก และตามยุทธศาสตร์หลักประกันสุขภาพแห่งชาติฉบับที่ 4 (2560-2564)
ขอขอบพระคุณคณะท�ำงานจากสมาคมวิชาชีพและสถาบันต่างๆ ที่จัดท�ำแนวทางเวชปฏิบัติส�ำหรับ
โรคเบาหวาน 2560 ได้แก่ สมาคมเบาหวานแห่งประเทศไทย ในพระราชูปถัมภ์ฯ สมาคมต่อมไร้ท่อแห่ง
ประเทศไทย และสถาบันวิจัยและประเมินเทคโนโลยีทางการแพทย์ กรมการแพทย์ กระทรวงสาธารณสุข
ส�ำนักงานหลักประกันสุขภาพแห่งชาติ หวังเป็นอย่างยิ่งว่าแนวทางเวชปฏิบัติส�ำหรับโรคเบาหวาน 2560 นี้
จะเป็นเครื่องมือที่มีประโยชน์ในการพัฒนาคุณภาพการดูแลผู้ป่วยเบาหวานให้แก่แพทย์และบุคลากรทางการ
แพทย์และการสาธารณสุขที่เกี่ยวข้องในทุกระดับต่อไป
นายแพทย์ชูชัย ศรช�ำนิ
รองเลขาธิการ รักษาการแทน
เลขาธิการส�ำนักงานหลักประกันสุขภาพแห่งชาติ
31 มีนาคม 2560

ค�ำน�ำ
เบาหวานเป็นปัญหาสาธารณสุขที่คุกคามสุขภาพคนไทยเพิ่มสูงขึ้นทุกปี จากข้อมูลความชุกของ
โรคเบาหวานในประชากรอายุตั้งแต่ 15 ปี ขึ้นไป พบว่าเบาหวานเพิ่มขึ้นจากร้อยละ 6.9 ใน พ.ศ. 2552
เป็นร้อยละ 8.9 ใน พ.ศ. 2557 และมีแนวโน้มสูงขึ้นเรื่อยๆ ปัจจุบันประเทศไทยมีผู้เป็นเบาหวานไม่น้อยกว่า
4 ล้านคน เมื่อเป็นเบาหวานและไม่ได้รับการดูแลรักษาที่ถูกต้องจะก่อให้เกิดภาวะแทรกซ้อนในหลายระบบ
ของร่างกาย ได้แก่ จอตาผิดปกติจากเบาหวาน โรคไตเรื้อรัง โรคหลอดเลือดหัวใจและหลอดเลือดสมอง และ
ภาวะแทรกซ้อนที่เท้าและขา ส่งผลกระทบต่อวิถีการด�ำรงชีวิต ภาระเศรษฐกิจของผู้ป่วย ครอบครัว และ
ประเทศชาติ
กรมการแพทย์ในฐานะกรมวิชาการของกระทรวงสาธารณสุข ร่วมกับองค์กรวิชาชีพ และหน่วยงาน
ที่เกี่ยวข้อง พัฒนาแนวทางเวชปฏิบัติส�ำหรับโรคเบาหวาน 2560 เพื่อส่งเสริม สนับสนุน พัฒนาคุณภาพ
การบริการด้านโรคเบาหวานให้ได้ตามมาตรฐาน เพื่อให้บุคลากรทางการแพทย์และสาธารณสุขได้มีแนวทาง
ปฏิบัติในการดูแลโรคเบาหวาน ที่ก้าวทันต่อเทคโนโลยีทางการแพทย์ที่มีการเปลี่ยนแปลงอย่างรวดเร็วและ
ต่อเนื่อง เกิดความรู้ ความเข้าใจ และมีทักษะในการตรวจวินิจฉัยวางแผนการรักษาและฟื้นฟูสมรรถภาพผู้ป่วย
รวมทั้งให้มีการส่งต่อเพื่อรับการรักษาที่ถูกต้องเหมาะสม รวมถึงมีข้อมูล ความรู้ เพื่อสนับสนุนให้ผู้เป็น
เบาหวานและญาติ สามารถปรับเปลี่ยนพฤติกรรมสุขภาพ ควบคู่กับการดูแลรักษา ซึ่งจะเป็นการชะลอการเกิด
ภาวะแทรกซ้อนต่างๆ ท�ำให้ผู้เป็นเบาหวานมีคุณภาพชีวิตที่ดี
นายแพทย์ธีรพล โตพันธานนท์
อธิบดีกรมการแพทย์

ค�ำน�ำ

เบาหวานเป็นโรคเรื้อรังที่ต้องดูแลรักษาต่อเนื่อง การรักษามีจุดประสงค์และเป้าหมายชัดเจน
เพื่อป้องกันไม่ให้เกิดโรคแทรกซ้อน ให้ผู้ป่วยมีสุขภาพดี และมีคุณภาพชีวิตที่ดี การบรรลุผลลัพธ์ดังกล่าว
ต้องการทีมสหสาขาวิชาชีพร่วมกันให้การดูแลรักษา โดยให้ความรู้เกี่ยวกับโรค วิธีการรักษา สร้างทักษะการกิน
การอยู่ที่ถูกต้อง โน้มน้าวสร้างแรงจูงใจให้ผู้ป่วยปฏิบัติได้จริง กิจกรรมเหล่านี้นอกจากได้ประโยชน์ในการ
รักษาแล้ว ยังเกิดประโยชน์ในการป้องกันโรคเบาหวานและส่งเสริมสุขภาพด้วย
การคัดกรองหาผู้เป็นเบาหวานมีความจ�ำเป็นส�ำหรับค้นหาผู้ที่เป็นโรคในระยะเริ่มแรก เพื่อให้การวินิจฉัย
และรักษา เพราะโรคในระยะที่เริ่มเป็นสามารถควบคุมให้ได้ตามเป้าหมายง่ายกว่าและป้องกันการเกิดโรค
แทรกซ้อนได้มากกว่า อีกทั้ง หากพบผู้มีความเสี่ยงที่จะเป็นโรคเบาหวานสามารถให้การป้องกันหรือชะลอไม่ให้
เกิดโรคเบาหวานได้ นอกจากการควบคุมระดับน�้ำตาลในเลือดแล้ว ยังต้องควบคุมปัจจัยอื่นๆ ที่มีผลต่อการเกิด
โรคแทรกซ้อน โรคเบาหวานและโรคแทรกซ้อนมีการด�ำเนินโรคแบบค่อยเป็นค่อยไปโดยไม่มีอาการ การดูแล
รักษาโรคเบาหวานในระยะยาวจึงถือว่ามีความซับซ้อนในระดับหนึ่ง
แนวทางเวชปฏิบัตินี้ครอบคลุมการจัดการโรคเบาหวาน ทั้งการให้บริการ การป้องกัน และการดูแลรักษา
ประกอบกับมีข้อมูลใหม่จากการศึกษาวิจัยปรากฏขึ้นเป็นระยะ คณะผู้จัดท�ำฯ ได้ปรับปรุงเนื้อหาให้ทันสมัย
เพิ่มรายละเอียดการรักษากรณี ถือศีลอด ผู้ที่มีโรคไตเรื้อรังและภาวะไตวาย หวังว่าแนวทางเวชปฏิบัตินี้จะเป็น
ประโยชน์ในการจัดการโรคเบาหวานส�ำหรับทีมดูแลรักษาโรคเบาหวานทุกระดับ

คณะผู้จัดท�ำ
แนวทางเวชปฏิบัติส�ำหรับโรคเบาหวาน ๒๕๖๐

รายนามคณะท�ำงานจัดท�ำแนวทางเวชปฏิบัติส�ำหรับโรคเบาหวาน ๒๕๖๐
1. ศาสตราจารย์เกียรติคุณแพทย์หญิงชนิกา ตู้จินดา ที่ปรึกษา
2. นายแพทย์วรภัทร วงษ์สวัสดิ์ ที่ปรึกษา
3. อธิบดีกรมการแพทย์ กระทรวงสาธารณสุข ที่ปรึกษา
4. ศาสตราจารย์นายแพทย์สาธิต วรรณแสง ที่ปรึกษา
5. รองศาสตราจารย์นายแพทย์ธวัชชัย พีรพัฒน์ดิษฐ์ ที่ปรึกษา
6. ศาสตราจารย์เกียรติคุณแพทย์หญิงวรรณี นิธิยานันท์ ประธาน
7. พลตรีหญิงศาสตราจารย์คลินิกแพทย์หญิงอัมพา สุทธิจ�ำรูญ กรรมการ
8. แพทย์หญิงศรีวรรณา พูลสรรพสิทธิ์ กรรมการ
9. นายแพทย์ธนะรัตน์ อิ่มสุวรรณศรี กรรมการ
10. แพทย์หญิงเขมรัสมี ขุนศึกเม็งราย กรรมการ
11. พลตรีหญิงแพทย์หญิงยุพิน เบ็ญจสุรัตน์วงศ์ กรรมการ
12. รองศาสตราจารย์แพทย์หญิงอัมพิกา มังคละพฤกษ์ กรรมการ
13. รองศาสตราจารย์นายแพทย์สมพงษ์ สุวรรณวลัยกร กรรมการ
14. ศาสตราจารย์นายแพทย์สุทิน ศรีอัษฎาพร กรรมการ
15. รองศาสตราจารย์นายแพทย์ธงชัย ประฏิภาณวัตร กรรมการ
16. รองศาสตราจารย์แพทย์หญิงสุภาวดี ลิขิตมาศกุล กรรมการ
17. รองศาสตราจารย์แพทย์หญิงธนินี สหกิจรุ่งเรือง กรรมการ
18. ศาสตราจารย์นายแพทย์ชัชลิต รัตรสาร กรรมการ
19. นายแพทย์เพชร รอดอารีย์ กรรมการ
20. รองศาสตราจารย์แพทย์หญิงรัตนา ลีลาวัฒนา กรรมการ
21. รองศาสตราจารย์นายแพทย์สารัช สุนทรโยธิน กรรมการ
22. รองศาสตราจารย์ ดร.ภก.เนติ สุขสมบูรณ์ กรรมการ
23. ผู้ช่วยศาสตราจารย์ ดร.วันทนีย์ เกรียงสินยศ กรรมการ
24. ศาสตราจารย์คลินิกนายแพทย์ชัยชาญ ดีโรจนวงศ์ กรรมการและเลขานุการ

หลักการของแนวทางเวชปฏิบัติส�ำหรับโรคเบาหวาน 2560
แนวทางเวชปฏิบัตินี้ เป็นเครื่องมือส่งเสริมคุณภาพของการบริการโรคเบาหวานที่เหมาะสมกับทรัพยากร
และเงื่อนไขของสังคมไทย โดยหวังผลในการส่งเสริมและพัฒนาบริการโรคเบาหวานให้มีประสิทธิภาพ
เกิดประโยชน์สูงสุด และคุ้มค่า ข้อแนะน�ำต่างๆ ในแนวทางเวชปฏิบัตินี้ไม่ใช่ข้อบังคับของการปฏิบัติ
ผู้ใช้สามารถปฏิบัติแตกต่างไปจากข้อแนะน�ำนี้ได้ ในกรณีที่สถานการณ์แตกต่างออกไป หรือมีข้อจ�ำกัด
ของสถานบริการและทรัพยากร หรือมีเหตุผลที่สมควรอื่นๆ โดยใช้วิจารณญาณซึ่งเป็นที่ยอมรับและอยู่บน
พื้นฐานหลักวิชาการและจรรยาบรรณ

คุณภาพหลักฐานและค�ำชี้แจงน�้ำหนักค�ำแนะน�ำ
คุณภาพหลักฐาน (Quality of Evidence)
คุณภาพหลักฐานระดับ 1 หมายถึง หลักฐานที่ได้จาก
1.1 การทบทวนแบบมีระบบ (systematic review) จากการศึกษาแบบกลุ่มสุ่มตัวอย่าง-ควบคุม
(randomized-controlled clinical trial) หรือ
1.2 การศึกษาแบบกลุ่มสุ่มตัวอย่าง-ควบคุมที่มีคุณภาพดีเยี่ยม อย่างน้อย 1 ฉบับ (well-designed
randomized-controlled clinical trial)
2.1 การทบทวนแบบมีระบบของการศึกษาควบคุมแต่ไม่ได้สุ่มตัวอย่าง (non-randomized
controlled clinical trial) หรือ
2.2 การศึกษาควบคุมแต่ไม่สุ่มตัวอย่างที่มีคุณภาพดีเยี่ยม (well-designed non-randomized
controlled clinical trial) หรือ
2.3 หลักฐานจากรายงานการศึกษาตามแผนติดตามไปหาผล (cohort) หรือ การศึกษาวิเคราะห์
ควบคุมกรณีย้อนหลัง (case control analytic studies) ที่ได้รับการออกแบบวิจัยเป็นอย่างดี ซึ่งมาจาก
สถาบันหรือกลุ่มวิจัยมากกว่าหนึ่งแห่ง/กลุ่ม หรือ
2.4 หลักฐานจากพหุกาลานุกรม (multiple time series) ซึ่งมีหรือไม่มีมาตรการด�ำเนินการ หรือ
หลักฐานที่ได้จากการวิจัยทางคลินิกรูปแบบอื่นหรือทดลองแบบไม่มีการควบคุมซึ่งมีผลประจักษ์ถึงประโยชน์
หรือโทษจากการปฏิบัติมาตรการที่เด่นชัดมาก เช่น ผลของการน�ำยาเพ็นนิซิลินมาใช้ในราว พ.ศ. 2480 จะได้
รับการจัดอยู่ในหลักฐานประเภทนี้
3.1 การศึกษาพรรณนา (descriptive studies) หรือ
3.2 การศึกษาควบคุมที่มีคุณภาพพอใช้ (fair-designed controlled clinical trial)

4.1 รายงานของคณะกรรมการผู้เชี่ยวชาญ ประกอบกับความเห็นพ้องหรือฉันทามติ (consensus)
ของคณะผู้เชี่ยวชาญ บนพื้นฐานประสบการณ์ทางคลินิก หรือ
4.2 รายงานอนุกรมผู้ป่วยจากการศึกษาในประชากรต่างกลุ่ม และคณะผู้ศึกษาต่างคณะอย่างน้อย
2 ฉบับรายงานหรือความเห็นที่ไม่ได้ผ่านการวิเคราะห์แบบมีระบบ
4.3 เช่น เกร็ดรายงานผู้ป่วยเฉพาะราย (anecdotal report) ความเห็นของผู้เชี่ยวชาญเฉพาะราย
จะไม่ได้รับการพิจารณาว่าเป็นหลักฐานที่มีคุณภาพในการจัดท�ำแนวทางเวชปฏิบัตินี้
น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ (Strength of Recommendation)
น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ + + หมายถึง ความมั่นใจของค�ำแนะน�ำให้ท�ำอยู่ในระดับสูง เพราะมาตรการ
ดังกล่าวมีประโยชน์อย่างยิ่งต่อผู้ป่วยและคุ้มค่า (cost effective) “ควรท�ำ”
น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ + หมายถึง ความมั่นใจของค�ำแนะน�ำให้ท�ำอยู่ในระดับปานกลาง เนื่องจากมาตรการ
ดังกล่าวอาจมีประโยชน์ต่อผู้ป่วยและอาจคุ้มค่าในภาวะจ�ำเพาะ “น่าท�ำ”
น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ +/- หมายถึง ความมั่นใจยังไม่เพียงพอในการให้ค�ำแนะน�ำ เนื่องจากมาตรการ
ดังกล่าวยังมีหลักฐานไม่เพียงพอ ในการสนับสนุนหรือคัดค้านว่าอาจมีหรืออาจไม่มีประโยชน์ต่อผู้ป่วย
และอาจไม่คุ้มค่า แต่ไม่ก่อให้เกิดอันตรายต่อผู้ป่วยเพิ่มขึ้น ดังนั้นการตัดสินใจกระท�ำขึ้นอยู่กับปัจจัยอื่นๆ
“อาจท�ำหรือไม่ท�ำ”
น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ - หมายถึง ความมั่นใจของค�ำแนะน�ำห้ามท�ำอยู่ในระดับปานกลาง เนื่องจาก
มาตรการดังกล่าวไม่มีประโยชน์ต่อผู้ป่วยและไม่คุ้มค่า หากไม่จ�ำเป็น “ไม่น่าท�ำ”
น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ - - หมายถึง ความมั่นใจของค�ำแนะน�ำห้ามท�ำอยู่ในระดับสูง เพราะมาตรการ
ดังกล่าวอาจเกิดโทษหรือก่อให้เกิดอันตรายต่อผู้ป่วย “ไม่ควรท�ำ”

สารบัญ
ค�ำนิยม 5
ค�ำน�ำ 9
รายนามคณะท�ำงานจัดท�ำแนวทางเวชปฏิบัติส�ำหรับโรคเบาหวาน 12
หลักการของแนวทางเวชปฏิบัติส�ำหรับโรคเบาหวาน 2560 13
ค�ำชี้แจงน�้ำหนักค�ำแนะน�ำและคุณภาพหลักฐาน 14
หมวด 1 โรคเบาหวาน
บทที่ 1 ชนิดของโรคเบาหวาน 21
บทที่ 2 การประเมินความเสี่ยง แนวทางการคัดกรอง การวินิจฉัยโรคเบาหวาน 25
ในผู้ใหญ่ และการประเมินทางคลินิกเมื่อแรกวินิจฉัย
บทที่ 3 เป้าหมายการรักษา การติดตาม การประเมินผลการรักษา และการส่งปรึกษา 35
หมวด 2 การรักษา
บทที่ 4 การให้ความรู้และสร้างทักษะเพื่อการดูแลโรคเบาหวานด้วยตนเอง 45
บทที่ 5 การปรับเปลี่ยนพฤติกรรมชีวิต 55
บทที่ 6 การให้ยาเพื่อควบคุมระดับน�้ำตาลในเลือดในผู้ใหญ่ 65
บทที่ 7 การดูแลตนเองในเดือนรอมฎอน (ถือศีลอด) 77
บทที่ 8 การรักษาเบาหวานในผู้เป็นโรคไตเรื้อรัง 83
บทที่ 9 การตรวจระดับน�้ำตาลในเลือดด้วยตนเอง 93
หมวด 3 ภาวะแทรกซ้อน
บทที่ 10 การวินิจฉัย ประเมิน รักษาและป้องกันภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือดในผู้ป่วย 101
เบาหวานผู้ใหญ่
บทที่ 11 แนวทางการตรวจค้นและดูแลรักษาภาวะแทรกซ้อนจากเบาหวานที่ตาและไต 121
บทที่ 12 แนวทางการป้องกันและรักษาภาวะแทรกซ้อนของหลอดเลือดหัวใจและ 131
หลอดเลือดสมอง
บทที่ 13 แนวทางการตรวจค้น การป้องกัน และการดูแลรักษาปัญหาที่เท้าจากเบาหวาน 137

หมวด 4 เบาหวานในเด็กและหญิงมีครรภ์
บทที่ 14 การคัดกรอง วินิจฉัย และรักษาเบาหวานในเด็กและวัยรุ่น 147
บทที่ 15 การป้องกันภาวะแทรกซ้อนเฉียบพลันในผู้ป่วยเบาหวานเด็กและวัยรุ่น 161
บทที่ 16 เบาหวานในหญิงมีครรภ์ 167
หมวด 5 การบริหารจัดการ
บทที่ 17 บทบาทสถานบริการและตัวชี้วัด 177
บทที่ 18 การดูแลเบาหวานในโรงพายาบาลส่งเสริมสุขภาพต�ำบล 183
บทที่ 19 การดูแลเบาหวานโดยร้านยาคุณภาพ 187
ภาคผนวก
ภาคผนวก 1 วิธีการทดสอบความทนต่อกลูโคส (Oral Glucose Tolerance Test) 195
ภาคผนวก 2 การป้องกันและรักษาแผลที่เท้าในผู้ป่วยเบาหวาน 197

แนวทางเวชปฏิบัติส�ำหรับโรคเบาหวาน พ.ศ. 256018ฌ

หมวด 1
โรคเบาหวาน

1
โรคเบาหวานแบ่งเป็น 4 ชนิดตามสาเหตุของการเกิดโรค1-3
1. โรคเบาหวานชนิดที่ 1 (type 1 diabetes mellitus, T1DM)
2. โรคเบาหวานชนิดที่ 2 (type 2 diabetes mellitus, T2DM)
3. โรคเบาหวานขณะตั้งครรภ์ (gestational diabetes mellitus, GDM)
4. โรคเบาหวานที่มีสาเหตุจ�ำเพาะ (specific types of diabetes due to other causes)
การระบุชนิดของโรคเบาหวาน อาศัยลักษณะทางคลินิกเป็นหลัก หากไม่สามารถระบุได้ชัดเจนในระยะ
แรก ให้วินิจฉัยตามความโน้มเอียงที่จะเป็นมากที่สุด (provisional diagnosis) และระบุชนิดของโรคเบาหวาน
ตามข้อมูลที่มีเพิ่มเติมภายหลัง ในกรณีที่จ�ำเป็นและ/หรือสามารถท�ำได้ อาจยืนยันชนิดของโรคเบาหวานด้วย
ผลตรวจทางห้องปฏิบัติการ
โรคเบาหวานชนิดที่ 1 (T1DM)
เป็นผลจากการท�ำลายเบต้าเซลล์ที่ตับอ่อนจากภูมิคุ้มกันของร่างกายโดยผ่านขบวนการ cellular-
mediated ส่วนใหญ่พบในคนอายุน้อย รูปร่างไม่อ้วน มีอาการปัสสาวะมาก กระหายน�้ำ ดื่มน�้ำมาก อ่อนเพลีย
น�้ำหนักลด อาจจะเกิดขึ้นได้อย่างรวดเร็วและรุนแรง (มักพบในวัยเด็ก) ซึ่งในบางกรณีพบภาวะเลือดเป็นกรด
จากสารคีโตน (ketoacidosis) เป็นอาการแสดงแรกของโรค หรือมีการด�ำเนินโรคช้าๆ จากระดับน�้ำตาล
ที่สูงปานกลางแล้วเกิดภาวะ ketoacidosis เมื่อมีการติดเชื้อหรือสิ่งกระตุ้นชนิดอื่น ซึ่งมักจะพบการด�ำเนินโรค
ในกรณีหลังนี้ในผู้ใหญ่ การตรวจทางห้องปฏิบัติการที่สนับสนุนคือ พบระดับ ซี-เป็ปไทด์ (C-peptide)
ในเลือดต�่ำหรือวัดไม่ได้เลย และ/หรือ ตรวจพบปฏิกิริยาภูมิคุ้มกันต่อส่วนของเซลล์ไอส์เล็ท ได้แก่ islet
cell autoantibody, antibody ต่อ อินซูลิน, GAD65, tyrosine phosphatases IA-2 and IA-2ß, และ ZnT8
(zinc transporter 8) เบาหวานชนิดนี้มีความสัมพันธ์กับ HLA DQA DQB ซึ่งการตรวจพบ autoantibody
ต่างๆ ในญาติพี่น้องของผู้ป่วย แต่ยังไม่เกิดภาวะเบาหวาน สามารถพยากรณ์การเกิดโรคในบุคคลนั้นๆ ว่ามี
โอกาสเป็นโรคเบาหวานชนิดที่ 1 ได้ (ถ้ามี autoantibody ตั้งแต่สองตัวขึ้นไป จะมีโอกาสการเกิดโรคเบาหวาน
ร้อยละ 70 ในเวลา 10 ปี และร้อยละ 84 ในเวลา 15 ปี ท�ำให้การเฝ้าระวังการเกิดโรคสามารถท�ำได้ดียิ่งขึ้น3
)
ในบางกรณีผู้ป่วยเบาหวานชนิดที่ 1 อาจจะพบร่วมกับโรคภูมิคุ้มกันผิดปกติชนิดอื่นๆ เช่น Hashimoto’s
thyroiditis, Graves’ disease, pernicious anemia, autoimmune hepatitis, vitiligo หรือ celiac
disease
ส�ำหรับ idiopathic type 1 diabetes คือกลุ่มผู้ป่วยที่มีลักษณะเหมือน autoimmune type 1
diabetes แต่ไม่พบภาวะภูมิคุ้มกันที่ผิดปกติดังกล่าวข้างต้น พบได้ในกลุ่มประชากรในทวีปเอเชีย และ
แอฟริกา นอกจากนี้ในผู้ป่วยบางรายอาจจะไม่ต้องได้รับการรักษาด้วยอินซูลินตลอดไปได้ ในกลุ่มนี้จะไม่มี
ความสัมพันธ์กับ HLA ชนิดต่างๆ แต่จะมีประวัติครอบครัวที่ชัดเจน
บทที่
ชนิดของโรคเบาหวาน

โรคเบาหวานชนิดที่ 2 (T2DM)
เป็นชนิดที่พบบ่อยที่สุดในคนไทย พบประมาณร้อยละ 95 ของผู้ป่วยเบาหวานทั้งหมด เป็นผลจากการ
มีภาวะดื้อต่ออินซูลิน (insulin resistance) ร่วมกับความบกพร่องในการผลิตอินซูลินที่เหมาะสม (relative
insulin deficiency) มักพบในคนอายุ 30 ปีขึ้นไป รูปร่างท้วมหรืออ้วน (ดัชนีมวลกายในคนเอเชีย 23 กก./ม.2
)
อาจไม่มีอาการผิดปกติ หรืออาจมีอาการของโรคเบาหวานได้ อาการมักไม่รุนแรงและค่อยเป็นค่อยไป มักมี
ประวัติโรคเบาหวานชนิดที่ 2 ในพ่อ แม่ หรือ พี่ น้อง โดยที่ความเสี่ยงต่อการเกิดโรคเบาหวานชนิดนี้พบมากเมื่อ
มีอายุสูงขึ้น มีน�้ำหนักตัวเพิ่มขึ้น การขาดการออกก�ำลังกาย และพบมากขึ้นในหญิงที่มีประวัติการเป็นเบาหวาน
ขณะตั้งครรภ์
อย่างไรก็ตามโรคเบาหวานทั้งสองชนิดสามารถมีอาการแสดงที่คล้ายคลึงกันได้ เช่น ผู้ป่วยเบาหวานชนิด
ที่ 1 และ 2 สามารถพบได้ในเด็กและผู้ใหญ่ ผู้ป่วยเบาหวานชนิดที่ 2 บางรายสามารถเกิดภาวะ diabetic
ketoacidosis ได้ท�ำให้การวินิจฉัยจากอาการแสดงทางคลินิกในช่วงแรกท�ำได้ยาก และต้องใช้การตรวจทาง
ห้องปฏิบัติการเพิ่มเติม เช่น การตรวจระดับ antibody หรือ C-peptide และใช้การติดตามผู้ป่วยในระยะต่อ
ไปร่วมด้วย
โรคเบาหวานขณะตั้งครรภ์ (GDM)
โรคเบาหวานขณะตั้งครรภ์ เกิดจากการที่มีภาวะดื้อต่ออินซูลินมากขึ้นในระหว่างตั้งครรภ์ จากปัจจัยจาก
รก หรือ อื่นๆ และตับอ่อนของมารดาไม่สามารถผลิตอินซูลินให้เพียงพอกับความต้องการได้ สามารถตรวจพบ
จากการท�ำ oral glucose tolerance test (OGTT) ในหญิงมีครรภ์ในไตรมาสที่ 2 หรือ 3 โดยจะตรวจที่อายุ
ครรภ์ 24-28 สัปดาห์ด้วยวิธี “one-step” ซึ่งเป็นการท�ำการตรวจครั้งเดียวโดยการใช้ 75 กรัม OGTT หรือ
“two-step” ซึ่งจะใช้การตรวจกรองด้วย 50 กรัม glucose challenge test แล้วตรวจยืนยันด้วย 100 กรัม
OGTT (รายละเอียดดูบทที่ 16 เบาหวานในหญิงมีครรภ์และภาคผนวก 1) โรคเบาหวานขณะตั้งครรภ์นี้มักจะ
หายไปหลังคลอด
ส�ำหรับหญิงตั้งครรภ์ที่พบระดับน�้ำตาลในเลือดขณะอดอาหาร 126 มก./ดล.หรือมีค่า A1C 6.5%
ในไตรมาสที่ 1 จะจัดอยู่ในผู้ป่วยที่เป็นโรคเบาหวานอยู่เดิมแล้วก่อนการตั้งครรภ์ ซึ่งอาจจะเป็นเบาหวานชนิดที่
1 หรือ ชนิดที่ 2 หรือ อาจจะเป็นเบาหวานชนิดอื่นๆ เช่น MODY ได้ การวินิจฉัยแยกโรคว่าเป็นเบาหวานชนิด
ใด มีความส�ำคัญต่อการดูแลรักษาผู้ป่วยเหล่านี้ให้เหมาะสม
โรคเบาหวานที่มีสาเหตุจ�ำเพาะ
เป็นโรคเบาหวานที่มีสาเหตุชัดเจน ได้แก่ โรคเบาหวานที่เกิดจากความผิดปกติทางพันธุกรรมเช่น MODY
(Maturity-Onset Diabetes of the Young) โรคเบาหวานที่เกิดจากโรคของตับอ่อน จากความผิดปกติของ
ต่อมไร้ท่อ จากยา จากการติดเชื้อ จากปฏิกิริยาภูมิคุ้มกัน หรือโรคเบาหวานที่พบร่วมกับกลุ่มอาการต่างๆ
ผู้ป่วยจะมีลักษณะจ�ำเพาะของโรคหรือกลุ่มอาการนั้นๆ หรือมีอาการและอาการแสดงของโรคที่ท�ำให้เกิด
เบาหวาน
1. โรคเบาหวานที่เกิดจากความผิดปกติบนสายพันธุกรรมเดี่ยวที่ควบคุมการท�ำงานของเบต้าเซลล์
คือ Maturity-onset diabetes in the young (MODY) หลากหลายรูปแบบและความผิดปกติของ
Mitochondrial DNA เช่น

- MODY 3 มีความผิดปกติของ Chromosome 12 ที่ HNF-1 alpha
- MODY 2 มีความผิดปกติของ Chromosome 7 ที่ glucokinase
- MODY 1 มีความผิดปกติของ Chromosome 20 ที่ HNF-4 alpha
- Transient neonatal diabetes (most commonly ZAC/HYAMI imprinting defect บน
chromosome 6q24)
- Permanent neonatal diabetes (most commonly KCNJ11 gene encoding Kir 6.2 subunit
ของ ß-cell KATP channel) โรคนี้สามารถรักษาได้ด้วย sulfonylurea
Neonatal diabetes มักจะเกิดขึ้นภายในอายุ 6 เดือนแรก ซึ่งจะแตกต่างจากเบาหวานชนิดที่ 1 ซึ่งมัก
จะพบในอายุมากกว่า 6 เดือนขึ้นไป
ได้มีความพยายามในการใช้สูตรค�ำนวณ เพื่อช่วยในการคาดการณ์ความเป็นไปได้ในการวินิจฉัยผู้ป่วย
เบาหวานว่าจะเป็น MODY หรือไม่ โดยสามารถดูได้ที่ http://www.diabetesgenes.org/content/
mody-probability-calculator หรือ download application ส�ำหรับโทรศัพท์มือถือ (diabetes diagnos-
tics ได้ทั้ง itunes store และ google play store)
2. โรคเบาหวานที่เกิดจากความผิดปกติบนสายพันธุกรรมที่ควบคุมการท�ำงานของอินซูลิน เช่น Type A
insulin resistance, Leprechaunism, Lipoatrophic diabetes, Rabson-Mendenhall syndrome
3. โรคเบาหวานที่เกิดจากโรคที่ตับอ่อน เช่น hemochromatosis, cystic fibrosis ตับอ่อนอักเสบ
ถูกตัดตับอ่อน และ fibrocalculous pancreatopathy เป็นต้น
4. โรคเบาหวานที่เกิดจากโรคของต่อมไร้ท่อ เช่น acromegaly, Cushing syndrome, pheochromo-
cytoma, hyperthyroidism, glucagonoma, aldosteronoma
5. โรคเบาหวานที่เกิดจากยาหรือสารเคมีบางชนิด เช่น pentamidine, glucocorticoids, phenytoin,
gamma-interferon, nicotinic acid, diazoxide, vacor
6. โรคเบาหวานที่เกิดจากโรคติดเชื้อ เช่น congenital rubella, cytomegalovirus
7. โรคเบาหวานที่เกิดจากปฏิกิริยาภูมิคุ้มกันที่พบไม่บ่อย เช่น anti-insulin receptor antibodies,
Stiff-man syndrome
8. โรคเบาหวานที่พบร่วมกับกลุ่มอาการต่างๆ เช่น Down syndrome, Turner syndrome,
Klinefelter syndrome, Prader-Willi syndrome, Friedrich ataxia, Huntington chorea, myotonic
dystrophy, porphyria
เอกสารอ้างอิง
1. สารัช สุนทรโยธิน, ธิติ สนับบุญ, กลไกการเกิดโรคเบาหวานชนิดที่ 1 และชนิดที่ 2 ใน: สารัช สุนทรโยธิน,
ปฏิณัฐบูรณะทรัพย์ขจรบรรณาธิการ.ต�ำราโรคเบาหวาน2554.พิมพ์ครั้งที่1.กรุงเทพมหานคร:โรงพิมพ์
แห่งจุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย หน้า 26-38.
2. American Diabetes Association. Diagnosis and classification of diabetes mellitus.
Diabetes Care 2014 ; 37 (Suppl 1) : S81-S90.
3. American Diabetes Association. Classification and Diagnosis of Diabetes. Diabetes Care
2017; 40 (Suppl 1): S11-S24.

บทที่
การประเมินความเสี่ยง แนวทางการคัดกรอง
การวินิจฉัยโรคเบาหวานในผู้ใหญ่
และการประเมินทางคลินิกเมื่อแรกวินิจฉัย
การประเมินความเสี่ยงต่อโรคเบาหวาน
จากรายงานการส�ำรวจสุขภาพประชาชนไทยโดยการตรวจร่างกายครั้งที่ 5 ในปี พ.ศ.2557 พบว่า
ความชุกของโรคเบาหวานของประชากรไทยอายุตั้งแต่ 15 ปีขึ้นไปเท่ากับร้อยละ 8.9 ความชุกของผู้ที่มี
ความผิดปกติของน�้ำตาลในเลือดตอนเช้าขณะอดอาหาร (Impaired fasting glucose; IFG) เท่ากับร้อยละ
15.6 โดยผู้ป่วยเบาหวานร้อยละ 43.2 ไม่เคยได้รับการวินิจฉัยมาก่อนและไม่ทราบว่าตนเองป่วยเป็นโรค
เบาหวาน1
การตรวจคัดกรอง (screening test) นั้นมีประโยชน์ในการค้นหาผู้ซึ่งไม่มีอาการ เพื่อการวินิจฉัย
และให้การรักษาตั้งแต่ระยะเริ่มแรก โดยมุ่งหมายป้องกันมิให้เกิดโรคแทรกซ้อนจากเบาหวานในระยะยาว
อย่างไรก็ดี การตรวจคัดกรองเบาหวานในประชากรทั่วไปทุกๆ คนนั้น มีค่าใช้จ่ายสูงและอาจไม่คุ้มค่า
การประเมินความเสี่ยงต่อการเกิดโรคเบาหวานก่อนที่จะท�ำการตรวจคัดกรองนั้น ท�ำให้เราสามารถคัดเลือก
เฉพาะผู้ป่วยที่มีโอกาสตรวจพบว่าเป็นเบาหวานได้สูง (high risk screening strategy) เพื่อมารับการตรวจ
คัดกรอง ทั้งนี้เพื่อความประหยัดและคุ้มค่า
ในภาวะปัจจุบัน ไม่แนะน�ำให้ตรวจคัดกรองหรือประเมินความเสี่ยงในการเกิดโรคเบาหวานชนิดที่ 1
เนื่องจากมีอุบัติการณ์และความชุกของโรคนี้ต�่ำมาก (น้อยกว่าร้อยละ 0.1) และผู้ป่วยเบาหวานชนิดที่ 1 มักมี
อาการและการด�ำเนินของโรคเร็ว ต่างจากเบาหวานชนิดที่ 2 ที่มักไม่มีอาการและมีการด�ำเนินของโรคช้าค่อย
เป็นค่อยไป การประเมินความเสี่ยงต่อการเกิดโรคในที่นี้จะเกี่ยวข้องกับโรคเบาหวานชนิดที่ 2 เท่านั้น
ปัจจัยเสี่ยงของโรคเบาหวานมีหลายอย่าง และมีน�้ำหนักในการก่อให้เกิดโรคแตกต่างกัน ขึ้นอยู่กับแต่ละ
เชื้อชาติและสภาพภูมิศาสตร์ การประเมินความเสี่ยงจ�ำเป็นต้องน�ำปัจจัยส่วนใหญ่หรือทั้งหมดเข้ามาใช้ร่วมกัน
ส�ำหรับในประเทศไทย การประเมินความเสี่ยงการเกิดโรคเบาหวานเพื่อการท�ำนายโรคนี้ สามารถใช้
ข้อมูลจากการศึกษา cohort study2
ซึ่งศึกษาปัจจัยเสี่ยงหลายอย่างที่สามารถประเมินได้ง่ายด้วย
แบบสอบถามและตรวจร่างกาย ดังตารางที่ 1 โดยไม่ต้องเจาะเลือดตรวจและท�ำได้ในระดับชุมชน แล้ว
น�ำข้อมูลมาค�ำนวณเป็นคะแนน (risk score) สามารถใช้ท�ำนายความเสี่ยงในการเกิดโรคเบาหวานในอนาคต
(ใน 12 ปีข้างหน้า) ได้แม่นย�ำพอสมควรในคนไทย การประเมินโดยวิธีนี้ สามารถน�ำมาใช้เป็นแนวทางปฏิบัติ
เพื่อการคัดกรองโรคเบาหวานในชุมชนซึ่งมีข้อจ�ำกัดด้านงบประมาณ (น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ ++)
รายละเอียดของการแปลผลคะแนนความเสี่ยงที่ได้ต่อการเกิดโรคเบาหวานและข้อแนะน�ำเพื่อการ
ปฏิบัติดังในตารางที่ 2 เมื่อน�ำคะแนนของแต่ละปัจจัยเสี่ยงมารวมกัน คะแนนจะอยู่ในช่วง 0-17 คะแนนโดย
อาจท�ำการตรวจคัดกรองเบาหวานเฉพาะผู้ที่มีคะแนนความเสี่ยงตั้งแต่ 6 ขึ้นไป เป็นต้น
2

โดยสรุป การประเมินความเสี่ยงเพื่อตรวจกรองหาผู้ป่วย นอกจากจะช่วยค้นหาผู้ที่มีโอกาสเสี่ยงที่จะเป็น
เบาหวานในอนาคตและให้การป้องกันไม่ให้เกิดโรคเบาหวานแล้ว ยังช่วยให้สามารถตรวจพบผู้ที่เป็นเบาหวาน
โดยไม่มีอาการและให้การรักษาแต่เนิ่นๆ ได้อีกด้วย วิธีนี้มีประโยชน์ส�ำหรับป้องกันและรักษาโรคเบาหวานใน
ประชากรไทยระดับชุมชน
ตารางที่ 1. ปัจจัยเสี่ยงของโรคเบาหวานชนิดที่ 2 และคะแนนความเสี่ยง2
ปัจจัยเสี่ยง
คะแนนความเสี่ยง
Diabetes risk score
อายุ
34 – 39 ปี
40 – 44 ปี
45 – 49 ปี
ตั้งแต่ 50 ปีขึ้นไป
เพศ
หญิง
ชาย
ดัชนีมวลกาย
ต�่ำกว่า 23 กก./ม.2
ตั้งแต่ 23 ขึ้นไปแต่ น้อยกว่า 27.5 กก/ม.2
ตั้งแต่ 27.5 กก./ม2
ขึ้นไป
รอบเอว
ผู้ชายน้อยกว่า 90 ซม. ผู้หญิงน้อยกว่า 80 ซม.
ผู้ชายตั้งแต่ 90 ซม. ขึ้นไป, ผู้หญิงตั้งแต่ 80 ซม. ขึ้นไป
ความดันโลหิต
ไม่มี
มี
ประวัติโรคเบาหวานในญาติสายตรง (พ่อ แม่ พี่ หรือ น้อง)
ไม่มี
มี
0
0
1
2
0
2
0
3
5
0
2
0
2
0
4
แนวทางการตรวจคัดกรองโรคเบาหวานในผู้ใหญ่
การตรวจคัดกรองโรคเบาหวานในผู้ใหญ่ซึ่งไม่รวมหญิงมีครรภ์ (แผนภูมิที่ 1) ไม่แนะน�ำให้คัดกรอง
ในประชากรทั่วๆ ไปทุกคน โดยเฉพาะผู้ที่อายุน้อยกว่า 35 ปี และไม่มีความเสี่ยงใดๆ แนะน�ำให้ตรวจคัดกรอง
ในผู้ที่มีความเสี่ยงสูงเท่านั้น การประเมินความเสี่ยงต่อโรคเบาหวานตามข้อเสนอแนะขององค์การอนามัยโลกนั้น
ใช้วิธีประเมินคะแนนความเสี่ยง หรือใช้เกณฑ์ความเสี่ยงดังนี้3
(คุณภาพหลักฐานระดับ 2, น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ ++)
1. ผู้ที่มีอายุ 35 ปีขึ้นไป
2. ผู้ที่อ้วน (BMI 25กก./ม.2
และ/หรือ มีรอบเอวเกินมาตรฐาน) และมีพ่อ แม่ พี่ หรือ น้อง เป็นโรค

ตารางที่ 2. การแปลผลคะแนนความเสี่ยงของโรคเบาหวานชนิดที่ 2 และข้อแนะน�ำ
ผลรวม
คะแนน
โอกาสเกิด
ระดับ
ความเสี่ยง
ความเสี่ยงต่อ
เบาหวานใน 12 ปี ข้อแนะน�ำ
น้อยกว่าหรือ
เท่ากับ 2
3-5
6-8
มากกว่า 8
น้อยกว่าร้อยละ 5
ร้อยละ 5-10
ร้อยละ 11-20
มากกว่าร้อยละ 20
น้อย
ปานกลาง
สูง
สูงมาก
1/20
1/12
1/7
1/3 – 1/4
- ออกก�ำลังกายสม�่ำเสมอ
- ควบคุมน�้ำหนักตัวให้อยู่ในเกณฑ์
ที่เหมาะสม
- ตรวจวัดความดันโลหิต
- ควรประเมินความเสี่ยงซ�้ำทุก 3 ปี
- ออกก�ำลังกายสม�่ำเสมอ
- ตรวจความดันโลหิต
- ควรประเมินความเสี่ยงซ�้ำทุก 1-3 ปี
- ควบคุมอาหารและออกก�ำลังกาย
สม�่ำเสมอ
- ตรวจระดับน�้ำตาลในเลือด
- ควรประเมินความเสี่ยงซ�้ำทุก 1-3 ปี
- ควบคุมอาหารและออกก�ำลังกาย
สม�่ำเสมอ
- ตรวจระดับน�้ำตาลในเลือด
- ควรประเมินความเสี่ยงซ�้ำทุก 1 ปี
3. เป็นโรคความดันโลหิตสูงหรือรับประทานยาควบคุมความดันโลหิตอยู่
4. มีระดับไขมันในเลือดผิดปกติ(ระดับไตรกลีเซอไรด์ 250มก./ดล.และ/หรือเอชดีแอลคอเลสเตอรอล
<35 มก./ดล.) หรือได้รับยาลดไขมันในเลือดอยู่
5. มีประวัติเป็นโรคเบาหวานขณะตั้งครรภ์หรือเคยคลอดบุตรที่น�้ำหนักตัวแรกเกิดเกิน 4 กิโลกรัม
6. เคยได้รับการตรวจพบว่าเป็น impaired glucose tolerance (IGT) หรือ impaired fasting
glucose (IFG)
7. มีโรคหัวใจและหลอดเลือด (cardiovascular disease)
8. มีกลุ่มอาการถุงน�้ำในรังไข่ (polycystic ovarian syndrome)
ผู้ที่มีเกณฑ์เสี่ยงข้อใดข้อหนึ่งใน 8 ข้อนี้ควรได้การตรวจคัดกรองโรคเบาหวาน ถ้าปกติให้ตรวจซ�้ำทุกปี
หรือตามคะแนนความเสี่ยงที่ประเมินได้

<100 มก./ดล. 100-125
มก./ดล.
75 กรัม OGTT
2 h.140-199
มก./ดล.
วินิจฉัย
IFG + IGT
<126 มก./ดล.
2 h.<140 มก./ดล.
³2 h. 200 มก./ดล³126มก./ดล.
วินิจฉัย
IFG
การคัดกรองเบาหวานควรท�ำใน
1. ผู้ที่อายุ 35 ปีขึ้นไป
2. ผู้ที่อ้วน* และมี พ่อ แม่ พี่ หรือ น้อง เป็นโรคเบาหวาน
3. เป็นโรคความดันโลหิตสูงหรือก�ำลังรับประทานยาควบคุมความดันโลหิตสูง
4. มีระดับไขมันในเลือดผิดปกติ (ระดับไตรกลีเซอไรด์ 250 มก./ดล.และ/หรือ เอช ดี แอล คอเลสเตอรอล
(<35 มก./ดล.)
5. มีประวัติเป็นโรคเบาหวานขณะตั้งครรภ์หรือเคยคลอดบุตรน�้ำหนักเกิน 4 กิโลกรัม
6. เคยได้รับการตรวจพบว่าเป็น IGT หรือ IFG
7. มีโรคหัวใจและหลอดเลือด (cardiovascular disease)
8. มีกลุ่มอาการถุงน�้ำในรังไข่ ( polycystic ovarian syndrome )
*อ้วน หมายถึง BMI 25 กก./ม.2
และ/หรือ รอบเอวเท่ากับหรือมากกว่า 90 ซม.ในผู้ชาย หรือ เท่ากับหรือ
มากกว่า 80 ซม.ในผู้หญิง หรือมากกว่าส่วนสูงหารด้วย 2 ทั้งสองเพศ
แผนภูมิที่ 1. การคัดกรองโรคเบาหวานในผู้ใหญ่ ไม่รวมหญิงมีครรภ์ (OGTT = Oral Glucose Tolerance
Test ; IGT = Impaired Glucose Tolerance; IFG = Impaired Fasting Glucose)
ตรวจวัดระดับ fasting plasma glucose ตรวจวัดระดับ fasting capillary
blood glucose จากปลายนิ้ว
³100 มก./ดล.
• ปรับเปลี่ยนพฤติกรรมชีวิต
• วัดระดับ fasting plasma
glucose ซ�้ำตาม ค�ำแนะน�ำ
ระดับ fasting plasma
glucose <100 มก./ดล.
glucose 100-125 มก./ดล.
glucose ³126 มก./ดล.
วัด fasting plasma glucose
ซ�้ำในวันอื่นเพื่อยืนยันอีกครั้ง
ลงทะเบียน
ผู้ป่วยเบาหวานผู้ใหญ่
วินิจฉัย IFG
วินิจฉัยเป็นเบาหวานส่งต่อพบแพทย์
ผู้ใหญ่ที่มีปัจจัยเสี่ยงดังปรากฏในกล่อง
ข้อความด้านล่างหรือเสี่ยงตามคะแนนประเมิน

มาตรฐานรอบเอว (waist circumference) ส�ำหรับคนไทยคือ ไม่เกินความสูงหารด้วย 2 ในทั้งสองเพศ
หรือน้อยกว่า 90 เซนติเมตรในผู้ชาย และน้อยกว่า 80 เซนติเมตรในผู้หญิง การวัดรอบเอวให้ท�ำในช่วงเช้า
ขณะยังไม่ได้รับประทานอาหาร ต�ำแหน่งที่วัดไม่ควรมีเสื้อผ้าปิด หากมีให้เป็นเสื้อผ้าเนื้อบาง วิธีวัดที่แนะน�ำคือ
1. อยู่ในท่ายืน เท้า 2 ข้างห่างกันประมาณ 10 เซนติเมตร
2. หาต�ำแหน่งขอบบนสุดของกระดูกเชิงกรานและขอบล่างของชายโครง
3. ใช้สายวัดพันรอบเอวที่ต�ำแหน่งจุดกึ่งกลางระหว่างขอบบนของกระดูกเชิงกรานและขอบล่างของ
ชายโครง โดยให้สายวัดอยู่ในแนวขนานกับพื้น
4. วัดในช่วงหายใจออก โดยให้สายวัดแนบกับล�ำตัวพอดีไม่รัดแน่น
วิธีการตรวจคัดกรองโรคเบาหวาน
แนะน�ำให้ใช้วิธีใดวิธีหนึ่ง2, 3
ได้แก่
1. การตรวจวัดพลาสมากลูโคสขณะอดอาหาร (fasting plasma glucose, FPG, venous blood)
โดยตรวจเลือดจากหลอดเลือดด�ำ (น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ ++)
2. การตรวจน�้ำตาลในเลือดโดยวิธีเจาะจากปลายนิ้ว (fasting capillary blood glucose, FCBG)
(น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ ++)
ถ้าระดับ FPG (หรือ FCBG) 126 มก./ดล. ให้ตรวจยืนยันด้วย FPG อีกครั้งหนึ่งในวันหรือสัปดาห์ถัดไป
ถ้าพบ FPG 126 มก./ดล. ซ�้ำอีก ให้การวินิจฉัยว่าเป็นโรคเบาหวาน (แผนภูมิที่ 1) ในกรณีที่ FPG มีค่า 100-
125 มก./ดล. วินิจฉัยว่าเป็นภาวะระดับน�้ำตาลในเลือดขณะอดอาหารผิดปกติ (Impaired Fasting Glucose;
IFG) ควรได้รับค�ำแนะน�ำให้ป้องกันโรคเบาหวาน โดยการควบคุมอาหารและการออกก�ำลังกายอย่างสม�่ำเสมอ
ติดตามวัดระดับ FPG ซ�้ำทุก 1-3 ปี ทั้งนี้ขึ้นกับปัจจัยเสี่ยงที่มี ในกรณีที่ผู้นั้นมีปัจจัยเสี่ยงหลายปัจจัย ต้องการ
วินิจฉัยให้แน่ชัดว่ามีความผิดปกติของระดับน�้ำตาลในเลือดรูปแบบใด สามารถตรวจคัดกรองด้วย 75 กรัม
Oral Glucose Tolerance Test (OGTT) เพื่อเริ่มการป้องกันหรือรักษาได้เร็วขึ้น (แผนภูมิที่ 1)
การคัดกรองโรคเบาหวานโดยใช้การตรวจวัด capillary blood glucose จากปลายนิ้วโดยที่ไม่ต้องอด
อาหาร สามารถใช้ได้ในกรณีที่ไม่สะดวกหรือไม่สามารถตรวจระดับ FPG (น�้ำหนักคะแนนแนะน�ำ ++) ถ้าระดับ
capillary blood glucose ขณะที่ไม่อดอาหารมากกว่าหรือเท่ากับ 110 มก./ดล. ควรได้รับการตรวจยืนยัน
ด้วยค่า FPG4
เนื่องจากค่า capillary blood glucose ที่วัดได้มีโอกาสที่จะมีความคลาดเคลื่อน แต่ถ้าระดับ
capillary blood glucose ขณะที่ไม่อดอาหารน้อยกว่า 110 มก./ดล. โอกาสจะพบความผิดปกติของระดับ
น�้ำตาลในเลือดมีน้อยจึงควรได้รับการตรวจซ�้ำทุก 3 ปี (คุณภาพหลักฐานระดับ 2, น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ ++)
3. การตรวจความทนต่อกลูโคส (75 กรัม Oral Glucose Tolerance Test, OGTT) มีความไวในการ
วินิจฉัยเบาหวานมากกว่า FPG5
ถ้าระดับพลาสมากลูโคส 2 ชั่วโมงหลังดื่มน�้ำตาล 200 มก./ดล. ให้ตรวจ
ยืนยันอีกครั้งหนึ่งในสัปดาห์ถัดไป ถ้าพบระดับพลาสมากลูโคส 2 ชั่วโมงหลังดื่มน�้ำตาล 200 มก./ดล. ซ�้ำอีก
ก็ให้การวินิจฉัยว่าเป็นโรคเบาหวาน

การวัดระดับ A1C สามารถวินิจฉัยภาวะก่อนเบาหวานและโรคเบาหวานได้6
แต่ยังไม่แนะน�ำให้ใช้ในการ
คัดกรองโรคเบาหวานในคนไทย เนื่องจากค่าใช้จ่ายสูง และห้องปฏิบัติการที่ได้มาตรฐาน ได้รับการรับรองโดย
NGSP (www.ngsp.org) และเทียบมาตรฐานอ้างอิงกับวิธีวัดของ DCCT (Diabetes Control and
Complications Trial reference assay) ยังมีน้อย
การวินิจฉัยโรคเบาหวาน
การวินิจฉัยโรคเบาหวาน ท�ำได้โดยวิธีใดวิธีหนึ่งใน 4 วิธี ดังต่อไปนี้
1. ผู้ที่มีอาการของโรคเบาหวานชัดเจนคือ หิวน�้ำบ่อย ปัสสาวะบ่อยและมาก น�้ำหนักตัวลดลงโดยที่ไม่มี
สาเหตุ สามารถตรวจระดับพลาสมากลูโคสเวลาใดก็ได้ ไม่จ�ำเป็นต้องอดอาหาร ถ้ามีค่ามากกว่าหรือเท่ากับ
200 มก./ดล. ให้การวินิจฉัยว่าเป็นโรคเบาหวาน
2. การตรวจระดับพลาสมากลูโคสตอนเช้าหลังอดอาหารข้ามคืนมากกว่า 8 ชั่วโมง (FPG) มีค่า 126
มก./ดล.เหมาะส�ำหรับคนทั่วไปที่มาตรวจสุขภาพ และผู้ที่ไม่มีอาการ
3. การตรวจความทนต่อกลูโคส (75 กรัม Oral Glucose Tolerance Test, OGTT) ถ้าระดับพลาสมา
กลูโคส 2 ชั่วโมง หลังดื่มน�้ำตาล 200 มก./ดล. ให้วินิจฉัยว่าเป็นโรคเบาหวาน
วิธีนี้มักใช้ในงานวิจัย เนื่องจากผลการตรวจมีความไว (sensitivity) แต่ความจ�ำเพาะ (specificity)
ไม่ดีนัก อาจคลาดเคลื่อนได้
ตารางที่ 3. การแปลผลระดับพลาสมากลูโคสและ A1C เพื่อการวินิจฉัย
พลาสมากลูโคสขณะอดอาหาร
(FPG)
พลาสมากลูโคสที่ 2 ชั่วโมงหลัง
ดื่มน�้ำตาลกลูโคส 75 กรัม
2 h-PG (OGTT)
พลาสมากลูโคสที่เวลาใดๆ
ในผู้ที่มีอาการชัดเจน
ฮีโมโกลบินเอวันซี (A1C)
<100 มก./ดล.
<140 มก./ดล.
-
<5.7 %
impaired fasting
glucose (IFG)
100-125 มก./ดล.
-
-
impaired glucose
tolerance (IGT)
-
140–199 มก./ดล.
-
126 มก./ดล.
200 มก./ดล.
200 มก./ดล.
6.5%
ระดับน�้ำตาลในเลือดที่เพิ่มความเสี่ยง
การเป็นโรคเบาหวาน
ปกติ โรคเบาหวาน
5.7-6.4 %

การประเมินทางคลินิกเมื่อแรกวินิจฉัยโรคเบาหวาน7,8
ผู้ป่วยเบาหวานเมื่อได้รับการวินิจฉัยโรคว่าเป็นโรคเบาหวานครั้งแรก ควรได้รับการซักประวัติ ตรวจ
ร่างกาย และการตรวจทางห้องปฏิบัติการดังต่อไปนี้ (คุณภาพหลักฐานระดับ 1, น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ ++)
การซักประวัติ ประกอบด้วย อายุ อาการและระยะเวลาของอาการของโรคเบาหวาน อาการที่เกี่ยวข้อง
กับภาวะแทรกซ้อนของโรคเบาหวาน ยาอื่นๆ ที่ได้รับ ซึ่งอาจมีผลท�ำให้ระดับน�้ำตาลในเลือดสูง เช่น
glucocorticoid โรคอื่นๆ ที่เกี่ยวข้องกับโรคเบาหวานได้แก่ ความดันโลหิตสูง ภาวะไขมันในเลือดผิดปกติ
โรคระบบหลอดเลือดหัวใจและสมอง เก๊าท์ โรคตาและไต (เนื่องจากผู้ป่วยเหล่านี้มีโอกาสพบเบาหวาน
ร่วมด้วย) อาชีพ การด�ำเนินชีวิต การออกก�ำลังกาย การสูบบุหรี่ อุปนิสัยการรับประทานอาหาร เศรษฐานะ
ประวัติครอบครัวของโรคเบาหวาน ความดันโลหิตสูง โรคระบบหลอดเลือดหัวใจและสมอง รวมทั้งประเมิน
ความรู้ความเข้าใจพื้นฐานเกี่ยวกับโรคเบาหวาน
4. การตรวจวัดระดับ A1C ถ้าค่าเท่ากับหรือมากกว่า 6.5% ให้การวินิจฉัยว่าเป็นโรคเบาหวาน วิธีนี้
นิยมใช้กันมากขึ้นในปัจจุบัน เพราะไม่จ�ำเป็นต้องอดอาหาร แต่จะต้องตรวจวัดในห้องปฏิบัติการที่มีมาตรฐาน
ดังกล่าวข้างต้นเท่านั้น ส�ำหรับผู้ที่ไม่มีอาการของโรคเบาหวานชัดเจน ควรตรวจเลือดซ�้ำโดยวิธีเดิมอีกครั้งหนึ่ง
ต่างวันกันเพื่อยืนยันและป้องกันความผิดพลาดจากการตรวจห้องปฏิบัติการ รายละเอียดการแปลผลระดับ
พลาสมากลูโคสและ A1C สรุปไว้ในตารางที่ 3
การตรวจร่างกาย ชั่งน�้ำหนัก วัดส่วนสูง รอบพุง (รอบเอว) ความดันโลหิต คล�ำชีพจรส่วนปลายที่เท้า
และตรวจเสียงดังที่หลอดเลือดคาโรติด (carotid bruit) ผิวหนัง เท้า ฟัน เหงือก และตรวจค้นหาภาวะหรือโรค
แทรกซ้อนเรื้อรังที่อาจเกิดขึ้นที่จอตา (diabetic retinopathy) ไต (diabetic nephropathy) เส้นประสาท
(diabetic neuropathy) และโรคระบบหัวใจและหลอดเลือด
ถ้าเป็นผู้ป่วยเบาหวานชนิดที่ 1 ให้ตรวจค้นหาโรคแทรกซ้อนเรื้อรังข้างต้นหลังการวินิจฉัย 5 ปี
การตรวจทางห้องปฏิบัติการ เจาะเลือดจากหลอดเลือดด�ำเพื่อวัดระดับ FPG, A1C, total cholesterol,
triglyceride, HDL-cholesterol, ค�ำนวณหา LDL-cholesterol หรือวัดระดับ LDL-cholesterol, serum
creatinine/eGFR, ตรวจปัสสาวะ (urinalysis) หากตรวจไม่พบสารโปรตีนให้ตรวจหา albuminuria ในกรณี
ที่มีอาการบ่งชี้ของโรคหลอดเลือดหัวใจหรือผู้สูงอายุควรตรวจคลื่นไฟฟ้าหัวใจ (ECG) และ/หรือตรวจเอ๊กซ์เรย์ปอด
ในรายที่สงสัยว่าอาจไม่ใช่เบาหวานชนิดที่ 2 เช่น รูปร่างผอมมาก ไม่มีไขมันใต้ผิวหนัง รูปร่างหน้าตาผิด
ปกติตัวเตี้ยหูหนวกเป็นต้นอาจส่งตรวจวินิจฉัยเพิ่มเติมเพื่อแยกชนิดของโรคเบาหวานเช่นส่งตรวจC-peptide,
GAD antibodies หรือตรวจความผิดปกติของพันธุกรรม เช่น HNF-4alpha, HNF-1beta, insulin promoter
factor-1 (IPF-1) เป็นต้น
ในกรณีตรวจพบว่ามีภาวะแทรกซ้อนจากโรคเบาหวานตั้งแต่แรกวินิจฉัย ให้พิจารณาส่งต่อผู้เชี่ยวชาญ
เพื่อท�ำการประเมินภาวะแทรกซ้อนต่างๆ เหล่านั้น

การประเมินทางคลินิกส�ำหรับผู้เป็นโรคเบาหวานเมื่อได้รับการวินิจฉัยครั้งแรก
ประวัติการเจ็บป่วย
o อายุที่เริ่มตรวจพบว่าเป็นเบาหวาน
o อาการเมื่อแรกตรวจพบว่าเป็นเบาหวาน (หิวน�้ำบ่อย ปัสสาวะบ่อย น�้ำหนักลด เป็นต้น
อาจไม่มีอาการ)
o อุปนิสัยการรับประทานอาหาร
o กิจกรรมเคลื่อนไหว การออกก�ำลังกาย
o ประวัติการรักษาที่ผ่านมา ยาที่เคยได้รับ หรือก�ำลังรับประทานอยู่ โดยเฉพาะยากลุ่มสเตียรอยด์
o อาการของโรคแทรกซ้อนจากเบาหวาน เช่น ตามัว ชาปลายเท้า ปัสสาวะเป็นฟอง เดินแล้วปวดน่อง
เป็นต้น
o ความรู้ความเข้าใจเกี่ยวกับโรคเบาหวาน
การตรวจร่างกาย
o ชั่งน�้ำหนัก วัดส่วนสูง วัดรอบเอว
o วัดความดันโลหิต อัตราการเต้นของหัวใจ
o ตรวจสุขภาพช่องปาก
o การตรวจร่างกายตามระบบต่างๆ
o การตรวจตาและจอตา
o การตรวจเท้า ตรวจดูผิวหนัง ตาปลา แผล ประสาทรับความรู้สึกที่เท้า คล�ำชีพจรที่ข้อเท้า
การตรวจทางห้องปฏิบัติการ
o A1C เพื่อประเมินระดับน�้ำตาลในเลือดในระยะที่ผ่านมา
o Lipid profiles (total cholesterol, HDL-cholesterol, triglyceride)
o Liver function tests
o serum creatinine/eGFR
o urine exam ถ้าไม่พบ proteinuria ให้ส่งตรวจ microalbuminuria
การส่งต่อพบแพทย์ ผู้เชี่ยวชาญ
o นักโภชนาการ/นักก�ำหนดอาหาร เพื่อก�ำหนดอาหาร ลดน�้ำหนัก
o จักษุแพทย์ เมื่อตรวจพบความผิดปกติของตา จอตา
o อายุแพทย์โรคไต เมื่อตรวจพบว่าไตผิดปกติ
o อายุรแพทย์โรคหัวใจ เมื่อพบว่ามีความผิดปกติของคลื่นไฟฟ้าหัวใจ
o ทันตแพทย์ เมื่อตรวจพบว่ามีความผิดปกติของเหงือกและฟัน

1. วิชัย เอกพลากร. รายงานการส�ำรวจสุขภาพประชาชนไทยโดยการตรวจร่างกายครั้งที่ 5 พ.ศ. 2557:
ส�ำนักงานส�ำรวจสุขภาพประชาชนไทย / สถาบันวิจัยระบบสาธารณสุข. พฤศจิกายน 2559
2. Aekplakorn W, Bunnag P, Woodward M, Sritara P, Cheepudomwit S, Yamwong S, et al. A
risk score for predicting incident diabetes in the Thai population. Diabetes Care 2006;
29: 1872-7.
3. American Diabetes Association. Classification and Diagnosis of Diabetes. Diabetes Care
2017; 40 (Suppl 1): S11-S24.
4. Puavilai G, Kheesukapan P, Chanprasertyotin S, Suwanvalaikorn S, Nitiyanant W, Deero-
chanawong C, et al. Random capillary plasma measurement in the screening of diabetes
mellitus in high risk subjects in Thailand. Diabetes Res Clin Pract 2001; 51: 125-31.
5. Aekplakorn W, Tantayotai V, Numsangkul S, Sripho W, Tatsato N, Burapasiriwat T, et al.
Detecting prediabetes and diabetes: agreement between fasting plasma glucose and oral
glucose tolerance test in Thai adults. J Diabetes Res 2015; Article ID 396505, 7 pages.
http://dx.doi.org/ 10.1155/2015/396505.
6. Zhang X, Gregg E, Williamson D, Barker L, Thomas W, Bullard K, et al. A1C Level and
future risk of diabetes: A systemic review. Diabetes Care 2010; 33: 1665-73.
7. Clinical Guidelines Task Force. Global guideline for type 2 diabetes. International
Diabetes Federation 2012.
8. American Diabetes Association. Comprehensive Medical Evaluation and Assessment of
Comorbidities. Diabetes Care 2017; 40 (Suppl. 1): S25–S32 | DOI: 10.2337/dc17-S006.
8. American Diabetes Association. Comprehensive Medical Evaluation and Assessment of Comorbidities.
Diabetes Care 2017; 40 (Suppl. 1): S25–S32 | DOI: 10.2337/dc17-S006.

บทที่
เป้าหมายการรักษา การติดตาม
การประเมินผลการรักษา และการส่งปรึกษา
วัตถุประสงค์ในการรักษาโรคเบาหวาน คือ
1. รักษาอาการที่เกิดขึ้นจากภาวะน�้ำตาลในเลือดสูง
2. ป้องกันและรักษาภาวะแทรกซ้อนเฉียบพลัน
3. ป้องกันหรือชะลอการเกิดโรคแทรกซ้อนเรื้อรัง
4. ให้ผู้ป่วยมีคุณภาพชีวิตที่ดีใกล้เคียงกับคนปกติ
5. ส�ำหรับเด็กและวัยรุ่นให้มีการเจริญเติบโตสมวัยและเป็นปกติ
เป้าหมายของการรักษาโรคเบาหวาน
เพื่อให้บรรลุวัตถุประสงค์ข้างต้น การก�ำหนดเป้าหมายในการดูแลผู้ป่วยเบาหวานควรกระท�ำตั้งแต่เริ่ม
วินิจฉัยว่าเป็นเบาหวาน และควรก�ำหนดเป้าหมายให้เหมาะกับผู้ป่วยแต่ละราย โดยค�ำนึงถึงอายุ ระยะเวลาที่
เป็นโรคเบาหวาน การมีโรคแทรกซ้อนเรื้อรัง ความเจ็บป่วยหรือความพิการร่วมและความรุนแรง รวมทั้งการ
เกิดผลกระทบจากภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือด1-8
ทั้งนี้ควรให้การรักษาบรรลุเป้าหมายโดยเร็ว
1. ผู้ใหญ่ที่เป็นโรคเบาหวานในระยะเวลาไม่นาน ไม่มีภาวะแทรกซ้อนหรือโรคร่วมอื่น1,2
ควรควบคุม
ระดับน�้ำตาลในเลือดให้เป็นปกติหรือใกล้เคียงปกติตลอดเวลา คือการควบคุมเข้มงวดมาก เป้าหมาย A1C
<6.5% (ตารางที่ 1) แต่ไม่สามารถท�ำได้ในผู้ป่วยส่วนใหญ่ ปัญหาของการควบคุมระดับน�้ำตาลในเลือดเข้มงวด
มากคือเกิดภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือดและน�้ำหนักตัวเพิ่มขึ้น โดยทั่วไปเป้าหมายการควบคุมคือ A1C <7.0%
2. ผู้ป่วยที่มีภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือดบ่อยหรือรุนแรง ผู้ป่วยที่มีโรคแทรกซ้อนรุนแรงหรือมีโรคร่วม
หลายโรค เป้าหมายระดับ A1C ไม่ควรต�่ำกว่า 7.0%
3
ตารางที่ 1. เป้าหมายการควบคุมเบาหวานส�ำหรับผู้ใหญ่1-4
การควบคุม เบาหวาน
เป้าหมาย
ควบคุมเข้มงวดมาก ควบคุมไม่เข้มงวดควบคุมเข้มงวด
ระดับน�้ำตาลในเลือดขณะอดอาหาร
ระดับน�้ำตาลในเลือดหลังอาหาร 2 ชั่วโมง
ระดับน�้ำตาลในเลือดสูงสุดหลังอาหาร
A1C (% of total hemoglobin)
>70-110 มก./ดล.
<140 มก./ดล.
-
<6.5%
80-130 มก./ดล.
-
<180 มก./ดล.
<7.0%
140-170 มก./ดล.
7.0 - 8.0 %

3. ผู้สูงอายุ (อายุ >65 ปี) ควรพิจารณาสุขภาพโดยรวมของผู้ป่วย และแบ่งผู้ป่วยเป็น 3 กลุ่มเพื่อ
ก�ำหนดเป้าหมายในการรักษา คือ (ตารางที่ 2)
3.1. ผู้ป่วยสูงอายุที่สุขภาพดีไม่มีโรคร่วม3
ให้ควบคุมในระดับเข้มงวดคือใช้เป้าหมาย A1C <7.0%
3.2. ผู้ป่วยที่สามารถช่วยเหลือตัวเองในการด�ำเนินกิจวัตรประจ�ำวันได้ (functionally independent)
และมีโรคร่วม (comorbidity) อื่นๆ ที่ต้องได้รับการดูแลร่วมด้วย เป้าหมาย A1C 7.0-7.5%
3.3. ผู้ป่วยที่ต้องได้รับการช่วยเหลือและดูแลใกล้ชิดในการด�ำเนินกิจวัตรประจ�ำวัน (functionally
dependent) การบริหารยาไม่ควรยุ่งยาก เป้าหมาย A1C 7.0-8.0% เลือกใช้ยาที่มีความเสี่ยง
น้อยต่อการเกิดภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือด และให้ความรู้แก่ผู้ดูแลผู้ป่วยในการปฏิบัติตัวเพื่อ
ป้องกันและแก้ไขภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือด
3.3.1. ผู้ป่วยที่สภาพร่างกายไม่แข็งแรง เปราะบาง (fraility) มีโอกาสที่จะล้มหรือเจ็บป่วยรุนแรง
ควรหลีกเลี่ยงยาที่ท�ำให้เกิดการเบื่ออาหาร คลื่นไส้ อาเจียน อาจให้ระดับ A1C สูงได้ถึง 8.5%
3.3.2. ผู้ป่วยที่มีภาวะสมองเสื่อม (dementia) มีความเสี่ยงสูงต่อการเกิดภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือด
ขั้นรุนแรง ควรหลีกเลี่ยงยาที่ท�ำให้ระดับน�้ำตาลต�่ำในเลือด อาจให้ระดับ A1C สูงได้ถึง 8.5%
4. ผู้ป่วยที่คาดว่าจะมีชีวิตอยู่ได้ไม่เกิน 1 ปี (life expectancy <1 ปี) ได้แก่ ผู้ป่วยที่มีความเจ็บ
ป่วยอย่างมาก หรือ เป็นโรคมะเร็ง (ระยะสุดท้าย) การรักษาโรคเบาหวาน มุ่งเน้นให้ผู้ป่วยรู้สึกสบาย และ
ไม่เกิดอาการจากภาวะน�้ำตาลในเลือดสูง ให้ได้รับการดูแลที่บ้านที่ช่วยให้มีคุณภาพชีวิตที่ดีจนวาระสุดท้าย
ไม่ก�ำหนดระดับ A1C
ในกรณีผู้ป่วยเบาหวานเด็กและวัยรุ่นมีเป้าหมายของการรักษาให้ระดับ A1C <7.5% (ดูบทที่ 14 การ
คัดกรอง วินิจฉัย และรักษาเบาหวานในเด็กและวัยรุ่น)
ตารางที่ 2. เป้าหมายในการควบคุมระดับน�้ำตาลในเลือดส�ำหรับผู้ป่วยเบาหวานสูงอายุ3
และผู้ป่วยระยะ
สุดท้าย
ผู้มีสุขภาพดี ไม่มีโรคร่วม
ผู้มีโรคร่วม ช่วยเหลือตัวเองได้
ผู้ป่วยที่ต้องได้รับการช่วยเหลือ
มีภาวะเปราะบาง
มีภาวะสมองเสื่อม
ผู้ป่วยที่คาดว่าจะมีชีวิตอยู่ได้ไม่นาน
<7 %
7.0-7.5%
ไม่เกิน 8.5%
หลีกเลี่ยงภาวะน�้ำตาลในเลือดสูงจนท�ำให้เกิดอาการ
สภาวะผู้ป่วยเบาหวานสูงอายุ เป้าหมายระดับ A1C
นอกจากนี้ ควรควบคุมและลดปัจจัยเสี่ยงต่างๆ ที่ส่งเสริมการเกิดโรคแทรกซ้อนเรื้อรังจากเบาหวานให้ได้
ตามเป้าหมายหรือใกล้เคียงที่สุด1-3
(ตารางที่ 3) ได้แก่ น�้ำหนักตัวและเส้นรอบเอว ควบคุมระดับไขมันในเลือด
ที่ผิดปกติ ความดันโลหิตสูง การงดสูบบุหรี่ และให้มีการออกก�ำลังกายอย่างสม�่ำเสมอและเพียงพอ

ตารางที่ 3. เป้าหมายการควบคุมปัจจัยเสี่ยงของภาวะแทรกซ้อนที่หลอดเลือด1,2
การควบคุม / การปฏิบัติตัว เป้าหมาย
ระดับไขมันในเลือด
ระดับแอล ดี แอล คอเลสเตอรอล*
ระดับไตรกลีเซอไรด์
ระดับ เอช ดี แอล คอเลสเตอรอล: ผู้ชาย
ผู้หญิง
ความดันโลหิต**
ความดันโลหิตซิสโตลิค (systolic BP)
ความดันโลหิตไดแอสโตลิค (diastolic BP)
น�้ำหนักตัว
ดัชนีมวลกาย
รอบเอวจ�ำเพาะบุคคล (ทั้งสองเพศ)***
รอบเอว : ผู้ชาย
ผู้หญิง
การสูบบุหรี่
การออกก�ำลังกาย
<100 มก./ดล.
<150 มก./ดล.
40 มก./ดล.
50 มก./ดล.
<140 มม.ปรอท
<90 มม.ปรอท
18.5-22.9 กก./ม.2
หรือใกล้เคียง
ไม่เกินส่วนสูงหารด้วย 2
<90 ซม.
<80 ซม.
ไม่สูบบุหรี่และหลีกเลี่ยงการรับควันบุหรี่
ตามค�ำแนะน�ำของแพทย์
* ถ้ามีโรคหลอดเลือดหัวใจหรือมีปัจจัยเสี่ยงของโรคหลอดเลือดหัวใจหลายอย่างร่วมด้วยควรควบคุมให้ LDL-C ต�่ำกว่า
70 มก./ดล.
** ผู้ป่วยที่มีความเสี่ยงสูงต่อการเกิดโรคหัวใจและหลอดเลือด7,8
ความดันโลหิตซิสโตลิคไม่ควรต�่ำกว่า 110 มม.ปรอท ผู้ป่วย
ที่อายุน้อยกว่า 40 ปีหรือมีภาวะแทรกซ้อนทางไตร่วมด้วยควรควบคุมความดันโลหิตให้น้อยกว่า 130/80 มม.ปรอท ถ้าไม่ท�ำให้เกิด
ภาวะแทรกซ้อนของการรักษา
*** M. Ashwell, P. Gunn, S. Gibson. Waist-to-height ratio is a better screening tool than waist circumference and
BMI for adult cardiometabolic risk factors : systematic review and meta-analysis. Obesity Reviews 2012;
13: 275–86.
การติดตามและการประเมินผลการรักษาทั่วไป
การติดตามผลการรักษาขึ้นอยู่กับ ความรุนแรงของโรคและวิธีการรักษา ในระยะแรกอาจจะต้องนัด
ผู้ป่วยทุก 1-4 สัปดาห์ เพื่อให้ความรู้เกี่ยวกับโรคเบาหวานให้ผู้ป่วยสามารถดูแลตนเองได้ ติดตามระดับน�้ำตาล
ในเลือด และปรับขนาดของยา จนควบคุมระดับน�้ำตาลในเลือดได้ตามเป้าหมายภายใน 3-6 เดือน ระยะต่อไป
ติดตาม ทุก 1-3 เดือน เพื่อประเมินการควบคุมว่ายังคงได้ตามเป้าหมายที่ตั้งไว้ ควรประเมินระดับน�้ำตาล
ในเลือดทั้งก่อนและหลังอาหาร และ/หรือ ระดับ A1C (แผนภูมิที่ 1) ตรวจสอบว่ามีการปฏิบัติตามแผนการ
รักษาอย่างสม�่ำเสมอและถูกต้องหรือไม่ หรือมีอุปสรรคในการรักษาอย่างไร การปฏิบัติในการติดตามการรักษา
ประกอบด้วย ชั่งน�้ำหนักตัว วัดความดันโลหิต และตรวจระดับน�้ำตาลในเลือดทุกครั้งที่พบแพทย์ (ระดับน�้ำตาล

ในเลือดขณะอดอาหารและ/หรือหลังอาหาร) ประเมินและทบทวนการควบคุมอาหาร การออกก�ำลังกาย และ
การใช้ยา (ถ้ามี) ตรวจ A1C ทุก 3-6 เดือน หรืออย่างน้อยปีละ 1 ครั้ง ตรวจระดับไขมันในเลือด (lipid profiles)
ในครั้งแรกและถ้าครั้งแรกปกติ ควรตรวจซ�้ำปีละ 1 ครั้ง ควรได้รับการฉีดวัคซีนไข้หวัดใหญ่ปีละ 1 ครั้ง
แผนภูมิที่ 1. ภาพรวมการให้การดูแลรักษาผู้ป่วยเบาหวาน
*ผู้ป่วยที่คาดว่าจะมีชีวิตอยู่ได้ไม่นาน (ระดับน�้ำตาลในเลือดสูงพอประมาณแต่ไม่มีอาการ ไม่ก�ำหนดระดับ A1C)
พิจารณาส่งต่อ
เพื่อการประเมิน
และเริ่มให้
หรือปรับ
การรักษา
ให้ความรู้และทักษะ
ในการดูแลตนเอง
ให้ความรู้และทักษะ
ในการดูแลผู้ป่วยแก่
ญาติและ/หรือผู้ดูแล
เลือกใช้ยา
ที่ไม่ท�ำให้เกิด
น�้ำตาลต�่ำในเลือด
ไม่ได้ตาม
ไม่ได้ตามเป้าหมาย
ผู้ป่วยสูงอายุ
ผู้ป่วยเบาหวานชนิดที่ 2
ผู้ป่วยอายุไม่มาก ไม่มีโรคร่วม
หรือความเสี่ยงอื่น
กลุ่มที่มีความเสี่ยงสูง
(ตามตารางที่ 4)
ต้องพึ่งพาผู้อื่น
A1C
ผู้ป่วย
ระยะสุดท้าย*
ช่วยเหลือ
ตัวเองได้
A1C 7.0-7.5%
สุขภาพดี
ไม่มีโรคร่วม
A1C 7.0-7.5%
ควบคุมเข้มงวด
A1C <7%
(วัดระดับ
ทุก 3-6 เดือน)
ประเมินสุขภาพ
และก�ำหนดเป้าหมาย

ตารางที่ 4. การประเมินผู้ป่วยเพื่อหาความเสี่ยง/ระยะของโรคแทรกซ้อนและการส่งปรึกษา/ส่งต่อ
การควบคุมระดับ
น�้ำตาลในเลือด
โรคแทรกซ้อนที่ไต
โรคแทรกซ้อนที่ตา
โรคหัวใจและหลอด
เลือด
โรคแทรกซ้อนที่เท้า
A1C <7%
ไม่มี proteinuria,
urine albumin/
creatinine
ratio <30
ไมโครกรัม/มก.
ไม่มี retinopathy
ไม่มี hypertension
ไม่มี dyslipidemia
ไม่มีอาการของระบบ
หัวใจและหลอดเลือด
Protective
sensation ปกติ
peripheral pulse
ปกติ
A1C 7.0-7.9%
มี urine albumin/
creatinine ratio
30-300 ไมโครกรัม/มก.
mild NPDR
มี hypertension และ/
หรือ dyslipidemia
และควบคุมได้ตาม
มี peripheral
neuropathy
peripheral pulse ลดลง
A1C 8% หรือ
มี hypoglycemia
3 ครั้งต่อสัปดาห์
มี urine albumin/
creatinine ratio >300
ไมโครกรัม/มก. หรือ
eGFR 30-59 ml/
min/1.73m2
/yr.
และมีอัตราการลดลง
<7 ml/min/
1.73 m2
/yr.
moderate NPDR
หรือ VA ผิดปกติ
ควบคุม hypertension
และ/หรือ dyslipidemia
มีประวัติแผลที่เท้า
previous
amputation
มี intermittent
claudication
eGFR 30-59 ml/
min/1.73m2
/yr. และ
อัตราการลดลง >7ml/
min/1.73m2
/yr หรือ
eGFR <30 ml/
min/1.73m2
/yr.
severe NPDR PDR
macular edema
มี angina pectoris
หรือ CAD หรือ
myocardial infarction
หรือ ผ่าตัด CABG
มี CVA
มี heart failure
มี rest pain
พบ gangrene
*ผู้ป่วยที่มีความเสี่ยงปานกลางและความเสี่ยงสูงควรส่งพบอายุรแพทย์หรือแพทย์เชี่ยวชาญเฉพาะทางเป็นระยะ
**ผู้ป่วยที่มีโรคแทรกซ้อนเรื้อรังรุนแรงควรส่งพบแพทย์เชี่ยวชาญเฉพาะโรคเพื่อดูแลรักษาต่อเนื่อง
eGFR= estimated glomerular filtration rate; NPDR = non-proliferative diabetic retinopathy; PDR = proliferative
diabetic retinopathy; VA = visual acuity; CAD = coronary artery disease; CABG = coronary artery bypass graft;
CVA = cerebrovascular accident; สูตรค�ำนวณ eGFR ตาม CKD-EPI
รายการ
ความเสี่ยงต�่ำ/
ไม่มีโรคแทรกซ้อน
ความเสี่ยงปานกลาง/
โรคแทรกซ้อนระยะต้น*
ความเสี่ยงสูง/โรค
แทรกซ้อนระยะกลาง*
มีโรคแทรกซ้อนเรื้อรัง
รุนแรง**

การประเมินการเกิดภาวะหรือโรคแทรกซ้อนจากเบาหวาน
ควรประเมินผู้ป่วยเพื่อหาความเสี่ยงต่อการเกิดภาวะแทรกซ้อน และประเมินผู้ป่วยทุกรายว่ามีภาวะ
หรือโรคแทรกซ้อนจากเบาหวานหรือไม่1,2,9-14
หากยังไม่พบควรป้องกันไม่ให้เกิดขึ้น ถ้าตรวจพบภาวะหรือโรค
แทรกซ้อนในระยะต้น สามารถให้การรักษาเพื่อให้ดีขึ้นหรือชะลอการด�ำเนินของโรคได้ ตารางที่ 4 แสดง
ลักษณะผู้ป่วยที่มีความเสี่ยงในระดับต่างๆ และการส่งผู้ป่วยต่อเพื่อรับการดูแลรักษา
การประเมินและการติดตามในกรณีที่ยังไม่มีโรคแทรกซ้อนจากเบาหวาน
นอกจากการควบคุมระดับน�้ำตาลในเลือดแล้ว ควรจะประเมินปัจจัยเสี่ยง และตรวจหาภาวะหรือ
โรคแทรกซ้อนเป็นระยะดังนี้ (น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ ++)
ตรวจร่างกายอย่างละเอียดรวมทั้งการตรวจเท้าอย่างน้อยปีละครั้ง
ตรวจตาปีละ 1 ครั้ง
ตรวจฟันและสุขภาพช่องปากโดยทันตแพทย์อย่างน้อยปีละครั้ง
ตรวจระดับไขมันในเลือดปีละ 1 ครั้ง (หากปกติ)
ตรวจปัสสาวะและ albuminuria (microalbuminuria) หรือ urine albumin/creatinine ratio
ปีละ 1 ครั้ง12
เลิกสูบบุหรี่
ผู้ไม่ดื่มแอลกอฮอล์ไม่แนะน�ำให้ดื่มแอลกอฮอล์ หากจ�ำเป็น เช่น ร่วมงานสังสรรค์ควรดื่มในปริมาณ
จ�ำกัดคือ ไม่เกิน 1 ส่วน ส�ำหรับผู้หญิง หรือ 2 ส่วน ส�ำหรับผู้ชาย (1 ส่วน เท่ากับ วิสกี้ 45 มล. หรือ
ไวน์ 150 มล. หรือเบียร์ชนิดอ่อน 330 มล.)
ประเมินคุณภาพชีวิตและสุขภาพจิตของผู้ป่วยและครอบครัว
การประเมินและการติดตามในกรณีที่มีโรคแทรกซ้อนจากเบาหวาน
เมื่อตรวจพบภาวะหรือโรคแทรกซ้อนจากเบาหวานระยะเริ่มแรกที่อวัยวะใดก็ตาม จ�ำเป็นต้องเน้น
การควบคุมระดับน�้ำตาลในเลือดให้ได้ตามเป้าหมายรวมทั้งปัจจัยเสี่ยงต่างๆที่พบร่วมด้วยเมื่อมีโรคแทรกซ้อน
เกิดขึ้นแล้ว ความถี่ของการประเมินและติดตามมีรายละเอียดจ�ำเพาะตามโรคและระยะของโรค (ดูรายละเอียด
การประเมินและติดตามจ�ำเพาะโรค)
1. American Diabetes Association. Standards of medical care in diabetes-2017. Diabetes
Care 2017; 40 (Suppl 1): S25-S32.
2. Clinical Guidelines Task Force. Global guideline for type 2 diabetes. International
3. Sinclair A, Dunning T, Coagiuri S. IDF global guideline for managing older people with type
2 diabetes 2013. International Diabetes Federation 2013.

4. Morley JE, Sinclair A. Individualizing treatment for older people with diabetes. Lancet
2013; 382: 378-80.
5. Greenfield S, Billimek J, Pellegrini F, Franciosi M, DeBerardis G, Nicolucci A, et al.
Comorbidity affects the relationship between glycemic control and cardiovascular
outcomes in diabetes. A cohort study. Ann Intern Med 2009; 151: 854-60.
6. Skyler JS, Bergenstal R, Bonow RO, Buse J, Deedwania P, Gale EAM, et al. Intensive
Glycemic Control and the Prevention of Cardiovascular Events: Implications of the
ACCORD, ADVANCE, and VA Diabetes Trials: A position statement of the American
Diabetes Association and a scientific statement of the American College of Cardiology
Foundation and the American Heart Association. Diabetes Care 2009; 32: 187–92.
7. Meier M, Hummel M. Cardiovascular disease and intensive glucose control in type 2
diabetes mellitus: moving practice toward evidence-based strategies. Vasc Health Risk
Management 2009; 5: 859–71.
8. Currie CJ, Peters JR, Tynan A, Evans M, Heine RJ, Bracco OL, et al. Survival as a function
of HbA1c
in people with type 2 diabetes: a retrospective cohort study. Lancet 2010;
375: 481-9.
9. Anderson RJ, Bahn GD, Moritz TE, Kaufman D, Abraira C, Duckworth W, et al..Blood
pressure and cardiovascular disease risk in the Veterans Affairs Diabetes Trial (VADT).
Diabetes Care 2011; 34(1): 34-8.
10. Cooper-DeHoff RM, Gong Y, Handberg EM, Barry AA, Denardo SJ, Bakris GL, et al. Tight
blood pressure control and cardiovascular outcomes among hypertensive patients with
diabetes and coronary artery disease. JAMA 2010; 304: 61-8.
11. Mazze RS, Strock E, Simonson G, Bergenstal R. Macrovascular Diseases. In: Staged
Diabetes Management: a Systemic Approach, 2nd ed. International Diabetes Center. West
Sussex, England. John Wiley & Sons, Ltd 2004: 299-321.
12. แนวทางการตรวจคัดกรองและดูแลรักษาภาวะแทรกซ้อนทางไตในผู้ป่วยเบาหวานและความ
ดันโลหิตสูง ส�ำนักงานบริหารยุทธศาสตร์สุขภาพดีวิถีชีวิตไทย ส�ำนักงานปลัดกระทรวงสาธารณสุข
มิถุนายน 2555.
13. Buse JB, Ginsberg HN, Bakris GL, Clark NG, Costa F, Eckel Ret al. Primary prevention of
cardiovascular diseases in people with diabetes mellitus: a scientific statement from the
American Heart Association and the American Diabetes Association. Circulation 2007 ;
115: 114-26.
14. แนวทางเวชปฏิบัติส�ำหรับโรคไตเรื้อรัง ก่อนการบ�ำบัดทดแทนไต พ.ศ. 2552. สมาคมโรคไตแห่ง
ประเทศไทย กรุงเทพมหานคร 2552

หมวด 2

บทที่
การให้ความรู้และสร้างทักษะ
เพื่อการดูแลโรคเบาหวานด้วยตนเอง
การให้ความรู้และสร้างทักษะเพื่อการดูแลโรคเบาหวานด้วยตนเอง (Diabetes Self-Management
Education; DSME) และการช่วยเหลือสนับสนุนให้ดูแลตนเอง (Diabetes Self-Management Support;
DSMS) เป็นสิ่งที่มีความส�ำคัญในการบรรลุเป้าหมายของการรักษา รวมทั้งดูแลสุขภาพทางร่างกายและจิตใจ
ของผู้ป่วยเบาหวาน ส�ำหรับผู้ที่มีความเสี่ยงต่อการเกิดโรคเบาหวานสามารถใช้หลักการและวิธีการเดียวกัน
เพื่อป้องกันไม่ให้เกิดโรคเบาหวาน
จุดมุ่งหมายของการให้ความรู้โรคเบาหวานและสร้างทักษะเพื่อการดูแลตนเอง เพื่อให้ผู้ป่วยเบาหวาน
ผู้ดูแลผู้ป่วยเบาหวาน และผู้ที่มีความเสี่ยงต่อการเกิดโรคเบาหวาน มีความรู้ความเข้าใจเกี่ยวกับโรคเบาหวาน
วิธีการดูแลรักษาโรคเบาหวาน สร้างทักษะเพื่อการดูแลตนเองอย่างถูกต้อง ให้ความร่วมมือในการรักษา ท�ำให้
บรรลุเป้าหมายของการรักษาโรคเบาหวานได้ ผลลัพธ์ของการให้ความรู้โรคเบาหวานและสร้างทักษะเพื่อ
การดูแลตนเองท�ำให้ผู้ป่วยโรคเบาหวานมีสุขภาพดีขึ้น ลดการเกิดภาวะแทรกซ้อนทั้งชนิดเฉียบพลันและชนิด
เรื้อรัง และเพิ่มคุณภาพชีวิต1-5
การให้ความรู้โรคเบาหวานสามารถลดการเกิดโรคเบาหวานในผู้ที่มีความเสี่ยง
ต่อการเกิดโรคเบาหวาน และมีความคุ้มค่า6
(คุณภาพหลักฐานระดับ 1 น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ ++)
ผู้ให้ความรู้โรคเบาหวานและสร้างทักษะเพื่อการดูแลตนเอง ได้แก่ แพทย์ พยาบาล นักก�ำหนดอาหาร
โภชนากร เภสัชกร นักกายภาพบ�ำบัด เป็นต้น ผู้ให้ความรู้โรคเบาหวานต้องมีความรู้ความเข้าใจโรคเบาหวาน
เป็นอย่างดี มีความมุ่งมั่น มีทักษะในการถ่ายทอดความรู้ทั้งด้านทฤษฎีและด้านปฏิบัติ เพื่อสร้างทักษะในการ
ดูแลตนเอง โดยให้ผู้รับความรู้เป็นศูนย์กลางของการเรียนรู้7-8
การให้ความรู้โรคเบาหวานและสร้างทักษะเพื่อ
การดูแลตนเอง ควรค�ำนึงถึงความต้องการ และทัศนคติของผู้เรียน จึงจะประสบผลส�ำเร็จในการดูแลโรคเบา
หวาน9-10
ผู้ให้ความรู้โรคเบาหวานควรมีความสามารถในการสร้างแรงจูงใจและเสริมพลัง (empowerment)
ให้แก่ผู้ป่วยโรคเบาหวาน ผู้ดูแลผู้ป่วยโรคเบาหวาน และผู้ที่มีความเสี่ยงต่อการเกิดโรคเบาหวาน ให้สามารถ
ปฏิบัติดูแลตนเองได้จริง11-12
ช่วงเวลาที่สมควรให้ความรู้และหรือทบทวนโรคเบาหวาน ได้แก่13
1. เมื่อได้รับการวินิจฉัยว่าเป็นเบาหวาน
2. หลังจากให้ความรู้โรคเบาหวานครั้งแรกควรมีการประเมินและทบทวนความรู้เกี่ยวกับโรคเบาหวาน
อาหาร และความต้องการทางอารมณ์ (emotional needs) อย่างน้อยทุก 1 ปี
3. เมื่อมีปัญหาภาวะแทรกซ้อนของโรคเบาหวาน หรือ ปัจจัยอื่นๆ ที่มีผลต่อการดูแลตนเอง
4. เมื่อมีการเปลี่ยนแปลงการดูแลรักษาโรคเบาหวาน เช่น จากวัยเด็กสู่ผู้ใหญ่ การวางแผนการตั้งครรภ์
เป็นต้น
4

วิธีการให้ความรู้โรคเบาหวานและสร้างทักษะเพื่อการดูแลตนเอง13-16
วิธีการให้ความรู้โรคเบาหวานและสร้างทักษะเพื่อการดูแลตนเองที่ดี ควรปรับเปลี่ยนจากการบรรยาย
มาเป็นการให้ความรู้แบบผู้รับความรู้เป็นศูนย์กลางของการเรียนรู้ วิธีการนี้ท�ำให้ผู้รับความรู้ ได้แก่ ผู้ป่วย
เบาหวาน ผู้ดูแลผู้ป่วย และผู้ที่มีความเสี่ยงต่อการเกิดโรคเบาหวาน มีการปรับเปลี่ยนพฤติกรรมการดูแล
สุขภาพได้ดีขึ้นกว่าเดิม การใช้เทคนิค motivational interviewing ในการให้ความรู้โรคเบาหวาน คือ
การสัมภาษณ์โดยจูงใจให้ผู้ป่วยเบาหวานหรือผู้ที่เสี่ยงต่อการเกิดโรคเบาหวานพูดถึงเรื่องของตนเอง โดยที่ผู้ให้
ความรู้โรคเบาหวานจะพูดซักถามหรือเสริมเกี่ยวกับโรคเบาหวานเป็นครั้งคราว เทคนิค motivational
interviewing ใช้ได้ผลดีในการปรับเปลี่ยนพฤติกรรมและช่วยในการสร้างทักษะเพื่อการดูแลตนเอง ดังนั้น
ผู้ให้ความรู้โรคเบาหวานควรพัฒนาการให้ความรู้โรคเบาหวานด้วยเทคนิคนี้17-18
วิธีการให้ความรู้โรคเบาหวานและสร้างทักษะเพื่อการดูแลตนเอง ประกอบด้วย 5 ขั้นตอน คือ
1. การประเมิน มีการเก็บข้อมูลของผู้ป่วยเบาหวานและครอบครัว ข้อมูลพฤติกรรมสุขภาพใน
ขณะปัจจุบัน ท�ำให้ทราบว่าควรให้ความรู้เรื่องใดก่อน ผู้ป่วยเบาหวานมีทักษะดูแลตนเองเป็นอย่างไร รวมทั้ง
การประเมินอุปสรรคต่อการเรียนรู้ เช่น เศรษฐานะ วัฒนธรรม เป็นต้น
2. การตั้งเป้าหมาย มีการตั้งเป้าหมายร่วมกับผู้ป่วยโรคเบาหวาน และผู้ที่มีความเสี่ยงต่อการเกิด
โรคเบาหวาน เพื่อให้ได้รับแรงจูงใจและเพิ่มพูนความส�ำเร็จของการเรียนรู้และสร้างทักษะเพื่อการดูแลตนเอง
3. การวางแผน ผู้ให้ความรู้โรคเบาหวานและสร้างทักษะเพื่อการดูแลตนเอง ควรเลือกวิธีการให้ที่
เหมาะสมกับความต้องการ ค่านิยมและวัฒนธรรมของแต่ละบุคคล
4. การปฏิบัติ มีการสอนภาคปฏิบัติในการสร้างทักษะเพื่อการดูแลตนเอง 7 ประการคือ1
อาหาร
สุขภาพ การมีกิจกรรมทางกายหรือการออกก�ำลังกาย การใช้ยารักษาเบาหวานอย่างถูกต้อง การตรวจวัดระดับ
น�้ำตาลในเลือดด้วยตนเอง การแก้ไขปัญหาได้ด้วยตนเองที่บ้าน เช่น ภาวะน�้ำตาลต�่ำหรือสูงในเลือด การดูแล
ตนเองเพื่อลดการเกิดภาวะแทรกซ้อนทั้งชนิดฉุกเฉินและชนิดเรื้อรัง การดูแลหรือปรับด้านอารมณ์และจิตใจ
5. การประเมินผลและการติดตาม ก�ำหนดวันและเวลาที่วัดผลการเรียนรู้หรือการสร้างทักษะเพื่อการ
ดูแลตนเอง มีตัวชี้วัดที่แน่นอนวัดได้ เช่น ค่าน�้ำตาลสะสมเฉลี่ย การปรับเปลี่ยนพฤติกรรม คุณภาพชีวิต เป็นต้น
เนื้อหาความรู้เรื่องโรคเบาหวาน19
เนื้อหาความรู้เรื่องโรคเบาหวานที่จ�ำเป็นในการให้ความรู้ ประกอบด้วย
1. ความรู้เบื้องต้นเกี่ยวกับโรคเบาหวาน
2. โภชนบ�ำบัด
3. การออกก�ำลังกาย
4. ยารักษาเบาหวาน
5. การตรวจวัดระดับน�้ำตาลในเลือดด้วยตนเองและการแปลผล
6. ภาวะน�้ำตาลต�่ำหรือสูงในเลือดและวิธีป้องกันแก้ไข

7. โรคแทรกซ้อนจากเบาหวาน
8. การดูแลสุขภาพโดยทั่วไป
9. การดูแลสุขภาพช่องปาก
10. การดูแลรักษาเท้า
11. การดูแลในภาวะพิเศษ เช่น ตั้งครรภ์ ขึ้นเครื่องบิน เดินทางไกล ไปงานเลี้ยง เล่นกีฬา เมื่อมีการงด
หรือเลื่อนเวลาของมื้ออาหารในขณะถือศีล เป็นต้น
กรณีผู้ป่วยเบาหวานชนิดที่ 2 ที่ใช้ยาอินซูลิน หรือผู้ป่วยเบาหวานชนิดที่ 1 ควรเน้นและให้ความส�ำคัญใน
เรื่อง ยาอินซูลิน ชนิด การออกฤทธิ์ ความสัมพันธ์ของยาอินซูลิน กับ อาหาร การออกก�ำลังกาย การตรวจวัด
ระดับน�้ำตาลในเลือดประเมินผลการควบคุมเบาหวานด้วยตนเอง (self-monitoring blood glucose, SMBG)
ความรู้เบื้องต้นเกี่ยวกับโรคเบาหวาน
จุดประสงค์เพื่อให้เกิดการเรียนรู้รายละเอียดของการเกิดโรคเบาหวาน และวิธีการดูแลที่ถูกต้อง
รายละเอียดของเนื้อหาประกอบด้วย
เบาหวานคืออะไร
ชนิดของโรคเบาหวาน
อาการโรคเบาหวาน
ปัจจัยเสี่ยงในการเกิดโรคเบาหวาน
การควบคุมระดับน�้ำตาลในเลือด (ระดับน�้ำตาลในเลือดขณะอดอาหาร และหลังรับประทานอาหาร)
ผลของโรคเบาหวานต่อระบบต่างๆ ของร่างกาย
โภชนบ�ำบัด
จุดประสงค์เพื่อให้สามารถตัดสินใจเลือกอาหาร และจัดการโภชนาการตามความเหมาะสมในชีวิต
ประจ�ำวัน รายละเอียดของเนื้อหาประกอบด้วย
ความส�ำคัญของการควบคุมอาหารในโรคเบาหวาน
สารอาหารชนิดต่างๆ
ปริมาณอาหารและการแบ่งมื้ออาหารที่เหมาะสมตามวัยและสภาวะ
หลักการเลือกอาหารที่เหมาะสมเพื่อการควบคุมระดับน�้ำตาลในเลือด และน�้ำหนักตัว
อาหารเฉพาะในสภาวะต่างๆ เช่น ไขมันในเลือดสูง โรคไต โรคตับ เป็นต้น
สัดส่วนคาร์โบไฮเดรตที่ต้องได้แต่ละมื้อต่อวัน
การแลกเปลี่ยนคาร์โบไฮเดรตแต่ละมื้อ
ส�ำหรับผู้ที่ฉีดอินซูลิน ให้เรียนรู้วิธีการนับคาร์โบไฮเดรต
การออกก�ำลังกาย
จุดประสงค์เพื่อให้สามารถออกก�ำลังกายได้อย่างถูกต้องเหมาะสม ท�ำให้การใช้ชีวิตประจ�ำวัน
กระฉับกระเฉงขึ้น รายละเอียดของเนื้อหาประกอบด้วย
ผลของการออกก�ำลังกายต่อสุขภาพ
ประโยชน์และผลเสียของการออกก�ำลังกายในผู้ป่วยเบาหวาน
การเลือกออกก�ำลังกายที่เหมาะสมส�ำหรับผู้ป่วยแต่ละคน และวิธีการออกก�ำลังกายที่ถูกต้อง

ยารักษาเบาหวาน
จุดประสงค์เพื่อให้เข้าใจการใช้ยาและอุปกรณ์ที่เกี่ยวข้องในการดูแลรักษาเบาหวานอย่างถูกต้องและมี
ประสิทธิภาพ รายละเอียดของเนื้อหาประกอบด้วย
ยาเม็ดลดระดับน�้ำตาลชนิดต่างๆ
อินซูลินและการออกฤทธิ์ของอินซูลิน
อุปกรณ์การฉีดอินซูลิน วิธีการใช้ รวมทั้งเทคนิคและทักษะ
การเก็บยาที่ถูกต้อง
ยารักษาเบาหวานชนิดฉีดที่ไม่ใช่อินซูลิน เช่น GLP-1 agonist เป็นต้น
ปฏิกิริยาต่อกันระหว่างยา
อาการข้างเคียงหรืออาการไม่พึงประสงค์ของยาในกลุ่มต่างๆ
การตรวจวัดระดับน�้ำตาลในเลือดด้วยตนเองและการแปลผล
จุดประสงค์เพื่อให้ทราบวิธีการติดตาม ควบคุม ก�ำกับระดับน�้ำตาลในเลือด ท�ำให้สามารถควบคุมเบา
หวานได้อย่างมีประสิทธิภาพ รายละเอียดของเนื้อหาประกอบด้วย
ความส�ำคัญในการติดตามผลการควบคุมเบาหวานด้วยตนเอง
การตรวจเลือดด้วยตนเอง
การแปลผลและการปรับเปลี่ยนการรักษา
ภาวะน�้ำตาลต�่ำหรือสูงในเลือดและวิธีป้องกันแก้ไข
จุดประสงค์เพื่อให้ผู้ป่วยสามารถค้นพบด้วยตนเองว่ามีอาการ หรือจะเกิดภาวะน�้ำตาลต�่ำหรือสูงในเลือด
รู้วิธีป้องกันและแก้ไขปัญหาภาวะน�้ำตาลต�่ำหรือสูงในเลือดได้ รายละเอียดของเนื้อหาประกอบด้วย
อาการของภาวะน�้ำตาลต�่ำหรือสูงในเลือด
ปัจจัยที่ท�ำให้เกิดภาวะน�้ำตาลต�่ำหรือสูงในเลือด
วิธีการแก้ไขภาวะน�้ำตาลต�่ำหรือสูงในเลือด
โรคแทรกซ้อนจากเบาหวาน
จุดประสงค์เพื่อให้เข้าใจหลักการและวิธีการค้นหาความเสี่ยง การป้องกันและรักษาภาวะแทรกซ้อน
เฉียบพลันและเรื้อรังอันเนื่องมาจากเบาหวาน รายละเอียดของเนื้อหาประกอบด้วย
โรคแทรกซ้อนเฉียบพลัน ได้แก่ ภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือด ภาวะเลือดเป็นกรดจากสารคีโตน (diabetic
ketoacidosis, DKA) ภาวะเลือดข้นจากระดับน�้ำตาลในเลือดที่สูงมาก (hyperosmolar hyperglycemic
state, HHS) ให้รู้และเข้าใจสาเหตุของการเกิด วิธีการป้องกันและการแก้ไข
โรคแทรกซ้อนเรื้อรัง เช่น โรคแทรกซ้อนเรื้อรังที่ตา ไต ระบบประสาท ปัญหาที่เท้าจากเบาหวาน
ให้รู้และเข้าใจปัจจัยที่ท�ำให้เกิดและการป้องกัน
โรคที่มักพบร่วมกับเบาหวาน เช่น ไขมันในเลือดสูง ความดันโลหิตสูง โรคอ้วน ความเกี่ยวข้องกับ
เบาหวาน ให้รู้และเข้าใจวิธีป้องกันและการแก้ไข

การดูแลสุขภาพโดยทั่วไป
จุดประสงค์เพื่อการส่งเสริมสุขภาพ การแก้ไขปัญหาในการใช้ชีวิตประจ�ำวัน และบูรณาการจัดการ
ปัญหาด้านจิตวิทยาสังคมในชีวิตประจ�ำวัน รายละเอียดของเนื้อหาประกอบด้วย
การดูแลตนเองทั่วไปในภาวะปกติ การตรวจสุขภาพประจ�ำปี รวมทั้งตรวจสุขภาพช่องปาก
การค้นหาปัจจัยเสี่ยงและตรวจหาภาวะแทรกซ้อนในระยะต้นประจ�ำปี รู้และเข้าใจวิธีแก้ไข
ปัญหาที่ควรแจ้งให้แพทย์หรือทีมงานเบาหวานทราบ รวมถึงการเปลี่ยนแปลงทางอารมณ์และความ
รู้สึก ปัญหาที่ควรพบแพทย์โดยเร็วหรือเร่งด่วน
ผู้ป่วยโรคเบาหวานทุกคนควรได้รับการฉีดวัคซีนไข้หวัดใหญ่ทุกปี
การดูแลสุขภาพช่องปาก20-22
จุดประสงค์เพื่อให้ความรู้แก่ผู้ป่วยเบาหวานให้ทราบว่า โรคเบาหวานเพิ่มความเสี่ยงและความรุนแรง
ของโรคปริทันต์ และ โรคปริทันต์อักเสบอาจมีผลท�ำให้การควบคุมระดับน�้ำตาลในเลือดยากขึ้น ผู้ป่วยเบาหวาน
ควรได้รับความรู้และฝึกทักษะในการดูแลอนามัยช่องปากด้วยตัวเองเป็นประจ�ำทุกวัน เพื่อลดความเสี่ยงใน
การเกิดโรคปริทันต์ (คุณภาพหลักฐานระดับ 1, ระดับค�ำแนะน�ำ ++) โดย
แปรงฟันอย่างถูกต้องอย่างน้อยวันละสองครั้ง
ท�ำความสะอาดซอกฟันโดยการใช้ไหมขัดฟันหรืออุปกรณ์อื่นๆ อย่างน้อยวันละ 1 ครั้ง และ/หรือร่วม
กับการใช้น�้ำยาบ้วนปากในผู้ป่วยที่ไม่สามารถดูแลอนามัยช่องปากได้ดีเพียงพอ
ผู้ป่วยเบาหวานควรได้รับการตรวจสุขภาพช่องปากเป็นประจ�ำอย่างน้อยปีละหนึ่งครั้ง
ผู้ป่วยเบาหวานควรได้รับการรักษาทางทันตกรรมเมื่อมีข้อบ่งชี้ เช่น เหงือกบวมแดง เลือดออกขณะ
แปรงฟัน ฟันโยกคลอน มีกลิ่นปาก เป็นต้น เพื่อลดการอักเสบภายในช่องปาก และควรได้รับการขูดหินน�้ำลาย
(scaling) และเกลารากฟัน (root planing) โดยทันตแพทย์
ผู้ป่วยเบาหวานควรได้รับการควบคุมระดับน�้ำตาลขณะอดอาหารให้น้อยกว่า 180 มก./ดล. ก่อนส่ง
เข้ารับการรักษาทางทันตกรรม (ยกเว้นกรณีฉุกเฉิน)
การดูแลรักษาเท้า
จุดประสงค์เพื่อป้องกันภาวะแทรกซ้อนที่เท้า สามารถค้นหาความผิดปกติที่เท้าในระยะต้นได้
รายละเอียดของเนื้อหาประกอบด้วย
การตรวจและดูแลเท้าในชีวิตประจ�ำวัน
การเลือกรองเท้าที่เหมาะสม
การดูแลบาดแผลเบื้องต้นและแผลที่ไม่รุนแรงด้วยตนเอง
การดูแลในภาวะพิเศษ
การตั้งครรภ์ เพื่อให้เข้าใจการดูแลสุขภาพตั้งแต่ก่อนการปฏิสนธิ การส่งเสริมสุขภาพระหว่าง
ตั้งครรภ์ และการควบคุมเบาหวานให้ได้ตามเป้าหมาย
การดูแลตนเองขณะที่เจ็บป่วย เช่น ไม่สบาย เป็นหวัด เกิดโรคติดเชื้อต่างๆ เป็นต้น
การดูแลตนเองในสถานการณ์พิเศษ เช่น มีการงดอาหารเพื่อท�ำหัตถการต่างๆ หรือการผ่าตัด
ที่ไม่ต้องนอนในโรงพยาบาล (one-day surgery) เป็นต้น

การไปงานเลี้ยง เล่นกีฬา เดินทางโดยเครื่องบินระหว่างประเทศ เพื่อให้ผู้ป่วยมีความรู้ความเข้าใจ
สิ่งที่อาจเกิดขึ้น สามารถปฏิบัติตัว ปรับยารักษาเบาหวาน ปรับและ/หรือแลกเปลี่ยนชนิดของอาหารได้อย่าง
ถูกต้อง ท�ำให้การใช้ชีวิตประจ�ำวันในสังคมได้เป็นปกติ
สื่อให้ความรู้
สื่อให้ความรู้มีได้หลายชนิด ขึ้นอยู่กับเนื้อหาที่ต้องการสอน ได้แก่ แผ่นพับ โปสเตอร์ แบบจ�ำลอง
หรือตัวอย่างของจริง เช่น อาหาร เอกสารแจกประกอบการบรรยาย คู่มือหรือหนังสือให้ความรู้โรคเบาหวาน
สื่ออิเลกทรอนิกส์
การให้ความรู้โรคเบาหวานผ่านทางสื่ออิเล็กทรอนิกส์ เช่น Telemedicine หรือ mobile health
(mHealth) ได้ผลดีโดยเฉพาะผู้ที่อยู่ในชนบท23-25
องค์การอาหารและยาของประเทศสหรัฐอเมริกาได้ออก
กฎเกณฑ์ควบคุม Mobile Health Technologies ใน พ.ศ. 255726
ขั้นตอนวิธีการให้ความรู้โรคเบาหวานและสร้างทักษะเพื่อการดูแลตนเอง13-16
แบ่งเป็น 2 ขั้นตอนคือ
1. การให้ความรู้โรคเบาหวานและสร้างทักษะเพื่อการดูแลตนเองขั้นพื้นฐาน
1.1 เวลาที่ควรให้ความรู้ : เมื่อได้รับค�ำวินิจฉัยว่าเป็นโรคเบาหวานเป็นครั้งแรกที่แผนกผู้ป่วยนอก
หรือเมื่อเข้ารับการรักษาในโรงพยาบาลด้วยโรคเบาหวาน
1.2 เรื่องที่ควรสอน
- ยารักษาโรคเบาหวาน: ชื่อ ชนิด ขนาด ผลข้างเคียงของยา
- อาหารส�ำหรับโรคเบาหวาน
- การมีกิจกรรมทางกายหรือการออกก�ำลังกาย
- การตรวจวัดระดับน�้ำตาลในเลือดด้วยตนเอง จ�ำเป็นอย่างมากในผู้ป่วยเบาหวานที่ต้องการ
ควบคุมโรคเบาหวานอย่างเข้มงวด และผู้ที่มีโอกาสที่จะเกิดภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือด
ควรแนะน�ำให้มีการจดบันทึกผลเลือด และเรียนรู้วิธีการปรับยารักษาโรคเบาหวาน
2. การน�ำความรู้ไปปรับใช้ส�ำหรับผู้ป่วยแบบเฉพาะราย ความรู้โรคเบาหวานที่ครอบคลุมเนื้อหาของ
โรคเบาหวาน ควรให้ความรู้ในหัวข้อที่สัมพันธ์กับปัญหาของผู้ป่วยโรคเบาหวาน เพื่อเน้นการให้ความรู้แบบ
การแก้ไขปัญหามากกว่าการบรรยาย วิธีการให้ความรู้อาจท�ำเป็นรายบุคคล หรือเป็นกลุ่มย่อยก็ได้ ข้อดีของ
วิธีการให้ความรู้เป็นกลุ่มย่อยคือ ผู้ป่วยโรคเบาหวานคนอื่นอาจจะให้ประสบการณ์ในการดูแลตนเองที่แก้ไข
ปัญหาเดียวกัน เป็นการเพิ่มก�ำลังใจ หรือเพิ่มแรงจูงใจให้ผู้ป่วยโรคเบาหวานสร้างทักษะเพื่อการดูแลตนเอง
ผู้ให้ความรู้โรคเบาหวานควรท�ำหน้าที่เป็นเสมือนพี่เลี้ยงและแก้ไขข้อมูลความรู้โรคเบาหวาน แนะน�ำการสร้าง
ทักษะเพื่อการดูแลตนเองอย่างถูกต้องและทันสมัยกับความรู้ที่พัฒนาไป โดยใช้เทคนิค motivational
interviewing ร่วมด้วย พบว่าเพิ่มประสิทธิภาพในการให้ความรู้โรคเบาหวาน

การประเมินและติดตามผลจากโปรแกรมให้ความรู้โรคเบาหวานและสร้างทักษะ
เพื่อการดูแลตนเอง
ควรมีการประเมินวิธีการและ/หรือโปรแกรมที่น�ำมาใช้ในการให้ความรู้โรคเบาหวาน ถึงความถูกต้อง
เหมาะสม ภายหลังที่น�ำมาปฏิบัติหรือด�ำเนินการไปแล้วระยะหนึ่ง เพราะโปรแกรมหนึ่งอาจไม่เหมาะกับ
ทุกสถานที่ เช่น วัฒนธรรมที่ต่างกัน การกินอยู่ต่างกัน การสอนเรื่องอาหารมีความแตกต่างกันระหว่างอาหาร
ภาคเหนือ ภาคตะวันออกเฉียงเหนือ ภาคกลาง หรือภาคใต้ เป็นต้น
การประเมินผลของการให้ความรู้โรคเบาหวานและสร้างทักษะในการดูแลตนเอง อาจท�ำเป็นรายบุคคล
โดยให้ผู้ป่วยบันทึกข้อมูลลงในสมุดพกประจ�ำตัว ร่วมกับผลตรวจระดับน�้ำตาลในเลือด เพื่อประเมินความเข้าใจ
และใช้ติดตามการปฏิบัติตามจุดประสงค์ที่ก�ำหนด
1. Steinsbekk A, Rygg LO, Lisulo M, Rise MB, Fretheim A. Group based diabetes self-
management education compared to routine treatment for people with type 2 diabetes
mellitus. A systematic review with meta-analysis. BMC Health Serv Res 2012; 12: 213.
2. Tshiananga JK, Kocher S, Weber C, Erny-Albrecht K, Berndt K, Neeser K. The effect of
nurse-led diabetes self-management education on glycosylated hemoglobin and
cardiovascular risk factors: a meta-analysis. Diabetes Educ 2012; 38: 108-23.
3. Brunisholz KD, Briot P, Hamilton S, Joy EA, Lomax M, Barton N, et al. Diabetes self-
management education improves quality of care and clinical outcomes determined by
a diabetes bundle measure. J Multidiscip Healthc 2014; 7: 533–42.
4. Trento M, Passera P, Borgo E, Tomalino M, Bajardi M, Psych B, et al. A 5-year randomized
controlled study of learning, problem solving ability, and quality of life modifications in
people with type 2 diabetes managed by group care. Diabetes Care 2004; 27: 670-5.
5. Glazier RH, Bajcar J, Kennie NR, Willson K. A systematic review of interventions to improve
diabetes care in socially disadvantaged populations. Diabetes Care 2016; 29: 1675-88.
6. Odnoletkova I, Goderis G, Pil L, Nobels F, Aertgeerts B, Annemans L, Ramaekers D. Cost-
effectiveness of therapeutic education to prevent the development and progression of
type 2 Diabetes: systematic Review. J Diabetes Metab 2014, 5: 9.
Care 2017; 40 (Suppl 1): S33-S34.
8. International Diabetes Federation, Clinical Guidelines Task Force. Global guideline for
Type 2 diabetes: Education. 2012; 21-6.

9. Peyrot M, Kovacs Burns K, Davies M, Forbes A, Hermanns N, Holt R, et al. Diabetes
Attitudes, Wishes and Needs 2 (DAWN2): a multinational, multi-stakeholder study of
psychosocial issues and person-centered diabetes care. Diabetes Res Clin Pract 2013; 99:
174–84.
10. Funnell MM, Bootle S, Stuckey HL. The Diabetes Attitudes, Wishes and Needs second
study. Clinical Diabetes 2015; 33: 32–6.
11. Duncan I, Ahmed T, Li QE, Stetson B, Ruggiero L, Burton K, et al. Assessing the value of
the diabetes educator. Diabetes Educ 2011; 37: 638-57.
12. Funnell MM, Tang TS, Anderson RM. From DSME to DSMS: Developing empowerment
based diabetes self-management support. Diabetes Spectrum 2007; 20: 221-6.
13. Powers MA, Bardsley J, Cypress M, Duker P, Funnell MM, Fischl AH, et al. Diabetes
Self-management Education and Support in Type 2 Diabetes: A Joint Position Statement
of the American Diabetes Association, the American Association of Diabetes Educators,
and the Academy of Nutrition and Dietetics Diabetes. Diabetes Care 2015 ; 38 : 1372-82.
14. Consensus statement by the American Association of Clinical Endocrinologists and
American College of Endocrinology on the Comprehensive Type 2 diabetes Management
Algorithm-2015 Executive Summary. Endocr Pract 2015; 22: 84-113.
15. Haas L, Maryniuk M, Beck J, Cox CE, Duker P, Edwards L, et al, on behalf of the 2012 Task
Force. National Standards for Diabetes Self-Management Education and Support.
Diabetes Care 2014; 37 (Suppl 1): S144-S153.
16. Schreiner B. The Diabetes Self-Management Education Process. In: The Art and Science
of Diabetes Self-Management Education Desk Reference, Mensing C, et al. 3rd edition.
American Association of Diabetes Educator, Chicago, Illinois, 2014, p3-30.
17. Welch G, Rose G, Ernst D. Motivational Interviewing and Diabetes: Is It, How Is It Used,
and Does It Work? Diabetes Spectrum 2006; 19: 5-11.
18. Welch G, Zagarins SE, Feinberg RG, Garb JL. Motivational interviewing delivered by
diabetes educators: does it improve blood glucose control among poorly controlled
type 2 diabetes patients? Diabetes Res Clin Pract 2011; 91: 54-60.
19. การให้ความรู้เพื่อจัดการโรคเบาหวานด้วยตนเอง. สมเกียรติ โพธิสัตย์, วรรณี นิธิยานันท์, อัมพา
สุทธิจ�ำรูญ ยุพิน เบ็ญจสุรัตน์วงศ์ บรรณาธิการ. ชุมนุมสหกรณ์การเกษตรแห่งประเทศไทย
กรุงเทพมหานคร 2553.

20. Chapple ILC, Genco R, on behalf of working group 2 of the joint EFP/APP workshop.
Diabetes and periodontal diseases: consensus report of the joint EFP/APP workshop on
periodontitis and systemic diseases. J Periodontal 2013; 84 (Suppl): S106-S112.
21. Salvi GE, Carollo-Bittel B, Lang NP. Effects of diabetes mellitus on periodontal and
peri-implant conditions: update on associations and risks. J Clin Periodontol 2008; 35
(Suppl. 8): 398–409.
22. Araujo M, Charles C, Weinstein B, McGuire J, Parikh-Das A; Qiong Du, et al. Meta-analysis
of the effect of an essential oil–containing mouth rinse on gingivitis and plaque. JADA
2015: 146: 610-22.
23. Shea S, Weinstock RS, Teresi JA, Palnas W, Starren J, Cimino JJ, et al.; IDEATel Consortium.
A randomized trial comparing telemedicine case management with usual care in older,
ethnically diverse, medically underserved patients with diabetes mellitus: 5 year results
of the IDEATel study. J Am Med Inform Assoc 2009; 16: 446–56.
24. Siminerio L, Ruppert K, Huber K, Toledo FG. Telemedicine for Reach, Education, Access,
and Treatment (TREAT): linking telemedicine with diabetes self-management education
to improve care in rural communities. Diabetes Educ 2014; 40: 797–805.
25. Yardley L, Morrison L, Bradbury K, Muller I. The person-based approach to intervention
development: application to digital health-related behavior change interventions. J Med
Internet Res 2015; 17: e30.
26. Cortez NG. FDA regulation of Mobile Health Technologies. N Engl J Med 2014; 371: 372-9.

การปรับเปลี่ยนพฤติกรรมชีวิตหมายถึง การปรับวิถีการด�ำรงชีวิตประจ�ำวันเพื่อช่วยการควบคุมระดับ
น�้ำตาลในเลือดและปัจจัยเสี่ยงอื่นๆ ประกอบด้วย การรับประทานอาหารตามหลักโภชนาการ การมีกิจกรรม
ทางกายและออกก�ำลังกายที่เหมาะสม ร่วมกับมีพฤติกรรมสุขภาพที่ดี คือ ลดเวลาอยู่นิ่งกับที่นานๆ
(sedentary time) นอนให้เพียงพอ ไม่สูบบุหรี่ ไม่ดื่มสุรา1-3
แพทย์หรือบุคลากรทางการแพทย์ควรให้ความรู้
และค�ำแนะน�ำแก่ผู้ป่วยทันทีที่ได้รับการวินิจฉัยโรค1
ควรทบทวนเป็นระยะเมื่อการควบคุมไม่เป็นไปตามเป้า
หมาย หรืออย่างน้อยปีละ 1 ครั้ง2
การควบคุมอาหาร1-3
การให้ค�ำแนะน�ำการควบคุมอาหารมีจุดประสงค์เพื่อ2
ให้สามารถเลือกรับประทานอาหารหลากหลายที่มีคุณค่าทางโภชนาการ สัดส่วนของสารอาหารได้
สมดุล ในปริมาณที่พอเหมาะเพื่อให้บรรลุเป้าหมายของการควบคุมระดับน�้ำตาลในเลือด ระดับไขมันในเลือด
ความดันโลหิต และน�้ำหนักตัว รวมทั้งป้องกันโรคแทรกซ้อน
ปรับให้เหมาะกับความต้องการและแบบแผนการบริโภคอาหารของแต่ละบุคคล โดยอิงอาหาร
ประจ�ำถิ่น ความชอบ ค่านิยม การเข้าถึงอาหาร และความเคยชินของแต่ละบุคคล
ให้เห็นถึงประโยชน์และผลเสียของอาหารที่จะเลือกบริโภค โดยน�ำไปปรับเลือกเมนูในแต่ละวันได้
อย่างพึงใจ ไม่รู้สึกว่าถูกบีบบังคับ และสามารถปฏิบัติได้ต่อเนื่อง
การให้ค�ำแนะน�ำขึ้นกับสภาพของผู้ป่วย ความสนใจ และความสามารถในการเรียนรู้ ซึ่งการให้ค�ำแนะน�ำ
โดยนักก�ำหนดอาหารหรือนักโภชนาการที่มีประสบการณ์ในการดูแลโรคเบาหวาน สามารถลด A1C ได้
ประมาณ 0.3-1% ในผู้ป่วยเบาหวานชนิดที่ 1 และ 0.5-2% ในผู้ป่วยเบาหวานชนิดที่ 22,3
โภชนบ�ำบัดทางการแพทย์1-6
ช่วยลดความเสี่ยงของการเกิดโรคเบาหวานในผู้ที่มีภาวะเสี่ยง ลดอัตราการเกิดโรคเบาหวานในผู้ที่มี
ภาวะก่อนเบาหวาน (prediabetes) และชะลอการด�ำเนินโรคและภาวะแทรกซ้อนจากโรคในผู้ป่วยเบาหวาน
มีข้อแนะน�ำดังนี้
ความสมดุลพลังงาน
ผู้ป่วยเบาหวานควรมีน�้ำหนักตัวและรอบเอวอยู่ในเกณฑ์มาตรฐาน ผู้ป่วยเบาหวานที่มีน�้ำหนักเกินหรือ
อ้วน รวมทั้งผู้ที่มีน�้ำหนักเกินหรืออ้วนและเสี่ยงที่จะเป็นเบาหวาน การลดน�้ำหนักมีความจ�ำเป็นเพื่อลดภาวะดื้อ
อินซูลิน (คุณภาพหลักฐานระดับ 1, น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ ++) โดยมีหลักปฏิบัติดังนี้
บทที่
การปรับเปลี่ยนพฤติกรรมชีวิต
5

ให้ลดปริมาณพลังงาน น�้ำตาล และไขมันที่รับประทาน แต่ยังคงไว้ซึ่งรูปแบบการกินอาหารที่ครบหมวด
หมู่และสมดุล (คุณภาพหลักฐานระดับ 1)3
เพิ่มการมีกิจกรรมทางกายอย่างสม�่ำเสมอ และติดตามอย่าง
ต่อเนื่อง4,5
จนสามารถลดน�้ำหนักได้อย่างน้อยร้อยละ 7 ของน�้ำหนักตั้งต้นส�ำหรับกลุ่มเสี่ยง (น�้ำหนัก
ค�ำแนะน�ำ ++) หรืออย่างน้อยร้อยละ 5 ของน�้ำหนักตั้งต้นส�ำหรับผู้ป่วยเบาหวานและตั้งเป้าหมายลดลง
ต่อเนื่องร้อยละ 5 ของน�้ำหนักใหม่ จนน�้ำหนักใกล้เคียงหรืออยู่ในเกณฑ์ปกติ
การลดน�้ำหนักโดยอาหารคาร์โบไฮเดรตต�่ำหรืออาหารไขมันต�่ำ พลังงานต�่ำ ได้ผลเท่าๆ กันในระยะ 1 ปี
ถ้าลดน�้ำหนักด้วยอาหารคาร์โบไฮเดรตต�่ำ ควรติดตามระดับไขมันในเลือด การท�ำงานของไต และ
ปริมาณโปรตีนจากอาหาร
อาหารโปรตีนสูง (ร้อยละ 30 ของพลังงานทั้งวัน) สามารถลดอัตราการเกิดโรคเบาหวานในผู้ที่มีภาวะ
ก่อนเบาหวาน (prediabetes) ได้7
การออกก�ำลังกายและมีกลไกสนับสนุนการปรับเปลี่ยนพฤติกรรมอย่างต่อเนื่อง จะช่วยในการควบคุม
น�้ำหนักที่ลดลงแล้วให้คงที่ (maintenance of weight loss) หรือลดลงต่อเนื่องได้ (น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ
+) ผู้ป่วยเบาหวานอ้วนที่ไม่สามารถลดน�้ำหนักและ/หรือควบคุมระดับน�้ำตาลในเลือด ระดับไขมัน
ในเลือด และความดันโลหิตได้ การใช้ยาหรือการท�ำผ่าตัดเพื่อลดน�้ำหนักให้อยู่ในดุลพินิจของแพทย์
เฉพาะทางหรือแพทย์ผู้เชี่ยวชาญ (น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ +)
ส�ำหรับเด็กและวัยรุ่นเบาหวานชนิดที่ 1 ที่ก�ำลังเจริญเติบโต ควรก�ำหนดพลังงานที่เหมาะสม ให้มีการ
เจริญเติบโตเต็มที่
ส�ำหรับผู้เป็นเบาหวานและมีการตั้งครรภ์ ควรกินอาหารให้ได้พลังงานเพียงพอ เพื่อให้น�้ำหนักตัวตลอด
การตั้งครรภ์เพิ่มขึ้นตามเกณฑ์ดัชนีมวลกายก่อนตั้งครรภ์ (รายละเอียดในบทที่ 16 เบาหวานในหญิงมี
ครรภ์) ในผู้ป่วยที่อ้วนให้ควบคุมปริมาณคาร์โบไฮเดรตและพลังงานรวมเป็นหลัก (น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ
++) ส่วนผู้ที่เป็นเบาหวานขณะตั้งครรภ์ต้องปรับปรุงพฤติกรรมหลังคลอด โดยการลดน�้ำหนักตัว และ
เพิ่มกิจกรรมทางกาย เพื่อลดโอกาสเกิดโรคเบาหวานในอนาคต (น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ ++)
ความต้องการพลังงานของผู้สูงวัยจะน้อยกว่าวัยหนุ่มสาวที่มีน�้ำหนักตัวเท่ากัน (น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ +)
รูปแบบการบริโภคและการกระจายของสารอาหารหลัก
ไม่มีข้อก�ำหนดที่แน่นอนว่า สัดส่วนของพลังงานจากคาร์โบไฮเดรต ไขมัน และโปรตีนควรจะเป็นเท่าใด
(คุณภาพหลักฐานระดับ 2)3
ดังนั้นการจัดอาหารอาจแตกต่างกันตามแต่ละบุคคล ขึ้นอยู่กับภาวะโรค
ความชอบ และการตั้งเป้าหมายร่วมกัน
รูปแบบการบริโภคที่หลากหลายพบว่าสามารถช่วยควบคุมโรคเบาหวานได้ เช่น อาหารที่เน้นพืชผัก
(มังสวิรัติ)8
อาหารไขมันต�่ำ9
อาหารคาร์โบไฮเดรตต�่ำ9
อาหารแนวเมดิเตอร์เรเนียน10
[เน้นผลไม้
ทั้งผล (ไม่ใช่น�้ำผลไม้) ผัก ธัญพืชไม่ขัดสี ถั่ว ถั่วเปลือกแข็ง (nut : นัท คือเมล็ดพืชยืนต้นมีเปลือกแข็งหุ้ม
ต้องกะเทาะเปลือกออก) ปลา น�้ำมันมะกอก]

รายละเอียดสารอาหาร
คาร์โบไฮเดรต : ปริมาณและคุณภาพ
ปริมาณคาร์โบไฮเดรตที่บริโภคและปริมาณอินซูลินที่ใช้ เป็นปัจจัยหลักที่มีผลต่อการควบคุมระดับ
น�้ำตาลในเลือดและควรน�ำมาพิจารณาในการก�ำหนดอาหาร (คุณภาพหลักฐานระดับ 1)3
เน้นการได้รับคาร์โบไฮเดรตจากผัก ธัญพืช ถั่ว ผลไม้ และนมจืดไขมันต�่ำ เป็นประจ�ำ3,5,6
(คุณภาพหลัก
ฐานระดับ 2, น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ ++) เนื่องจากมีใยอาหารและสารอาหารอื่นในปริมาณมาก
การนับปริมาณคาร์โบไฮเดรตและการใช้อาหารแลกเปลี่ยน เป็นกุญแจส�ำคัญในการควบคุมระดับ
น�้ำตาลในเลือด (น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ ++)
ควรกินอาหารคาร์โบไฮเดรตในปริมาณใกล้เคียงกันในแต่ละวันและในเวลาใกล้เคียงกัน (น�้ำหนัก
ค�ำแนะน�ำ +)
เลือกบริโภคอาหารที่มีดัชนีน�้ำตาล (glycemic index) ต�่ำ เพื่อควบคุมระดับน�้ำตาลในเลือด การบริโภค
อาหาร glycemic load ต�่ำร่วมด้วย อาจได้ประโยชน์เพิ่มขึ้น (น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ +)
ปรุงรสด้วยน�้ำตาลได้บ้าง ถ้าแลกเปลี่ยนกับอาหารคาร์โบไฮเดรตอื่นในมื้ออาหารนั้น แต่ปริมาณน�้ำตาล
ทั้งวันต้องไม่เกินร้อยละ 5 ของพลังงานรวม6
(ประมาณ 3-6 ช้อนชา) โดยกระจายออกใน 2-3 มื้อ ไม่นับ
รวมน�้ำตาลที่แฝงอยู่ในผลไม้และผัก น�้ำตาลหมายถึง น�้ำตาลทรายและน�้ำตาลอื่นทุกรูปแบบ น�้ำผึ้ง และ
น�้ำหวานชนิดต่างๆ (น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ +) งดเครื่องดื่มรสหวานทุกชนิดเนื่องจากมีปริมาณน�้ำตาลสูง
กรณีที่ฉีดอินซูลิน ถ้ารับประทานอาหารที่มีน�้ำตาลหรือคาร์โบไฮเดรตเพิ่มขึ้น ต้องใช้อินซูลินเพิ่มขึ้นตาม
ความเหมาะสม (น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ ++)
บริโภคอาหารที่มีใยอาหารสูง ให้ได้ใยอาหาร 14 กรัมต่ออาหาร 1000 กิโลแคลอรี่ (น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ
++)
การหลีกเลี่ยง/จ�ำกัดเครื่องดื่มที่มีน�้ำตาลเป็นส่วนประกอบมาก ช่วยลดการมีน�้ำหนักกลับเพิ่มขึ้นและลด
ความเสี่ยงของการเป็นโรคของระบบหัวใจและหลอดเลือด (คุณภาพหลักฐานระดับ 2)
การใช้น�้ำตาลแอลกอฮอล์ เช่น sorbitol, xylitol และ mannitol รวมถึง น�้ำตาลเทียม (แอสปาร์เทม
อะเซซัลเฟมโปแตสเซี่ยม ซูคราโลส แซคคาริน หญ้าหวาน) ควรจ�ำกัดปริมาณให้น้อยที่สุด โดยเทียบ
ความหวานเท่ากับปริมาณน�้ำตาลที่พึงใช้ได้ต่อวัน (น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ ++) แม้น�้ำตาลเทียมเป็นที่ยอมรับ
ในแง่ความปลอดภัย11
ไขมัน : ปริมาณและคุณภาพ
จ�ำกัดปริมาณไขมันอิ่มตัวไม่เกินร้อยละ 7 และไขมันไม่อิ่มตัวหลายต�ำแหน่งไม่เกินร้อยละ 10 ของ
พลังงานรวมในแต่ละวัน ควรบริโภคไขมันไม่อิ่มตัวหนึ่งต�ำแหน่งเป็นหลักเพื่อลดความเสี่ยงต่อโรคหัวใจ
และหลอดเลือด (น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ ++)
จ�ำกัดไขมันทรานส์ไม่เกินร้อยละ 1 ของพลังงานรวม เนื่องจากเพิ่มความเสี่ยงในการเกิดโรคหัวใจและ
หลอดเลือด (น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ ++) ไขมันทรานส์พบมากใน มาการีน เนยขาว และอาหารอบกรอบ
กินอาหารที่มีกรดไขมันโอเมก้า 3 จ�ำพวก EPA และ DHA เช่น ปลาที่มีไขมันสูง เป็นประจ�ำไม่ต�่ำกว่า 2
ครั้งต่อสัปดาห์ (คุณภาพหลักฐานระดับ 2) อย่างไรก็ตามการกินอาหารเสริมที่มีโอเมก้า 3 ไม่พบว่าช่วย
ลดความเสี่ยงของการเป็นโรคหัวใจและหลอดเลือด (คุณภาพหลักฐานระดับ 1)3

โปรตีน : ปริมาณและคุณภาพ
บริโภคโปรตีนร้อยละ 15-20 ของพลังงานทั้งหมด ถ้าการท�ำงานของไตปกติ (น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ +)
บริโภคปลาและเนื้อไก่เป็นหลัก4
ควรบริโภคปลา 2 ครั้ง/สัปดาห์หรือมากกว่าเพื่อให้ได้โอเมก้า 3
(น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ ++) หลีกเลี่ยงเนื้อสัตว์ใหญ่และเนื้อสัตว์แปรรูป
ไม่ใช้โปรตีนในการแก้ไขหรือป้องกันภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือดเฉียบพลัน หรือภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือดเวลา
กลางคืน (น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ ++)
โดยทั่วไปไม่แนะน�ำอาหารโปรตีนสูงในการลดน�้ำหนักตัว (น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ -) อาหารโปรตีนสูงช่วย
ควบคุมระดับน�้ำตาลในเลือด โปรตีนที่เพิ่มให้เป็นโปรตีนจากพืช
ผู้ป่วยเบาหวานที่เป็นโรคไตระยะต้นไม่ต้องปรับลดปริมาณโปรตีน หากไม่มากเกิน 1.3 กรัม/กิโลกรัม/
วัน แต่ถ้าเป็นโรคไตระยะ 4-5 หรือ eGFR <30 มล./นาที/1.73 ม.2
ควรจ�ำกัดปริมาณโปรตีนน้อยกว่า
0.8 กรัม/กิโลกรัม/วัน (น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ ++)12
โดยรับประทานโปรตีนจากไข่ ปลา ไก่ ไม่ต�่ำกว่า
ร้อยละ 60 ของปริมาณโปรตีนที่ก�ำหนดต่อวัน
โซเดียม
เป็นไปตามค�ำแนะน�ำส�ำหรับผู้ที่มีสุขภาพดีทั่วไป (คุณภาพหลักฐานระดับ 2) ซึ่งองค์การอนามัยโลก
แนะน�ำให้บริโภคโซเดียมไม่เกิน 2000 มิลลิกรัมต่อวัน13
โดยน�้ำปลา 1 ช้อนโต๊ะ มีโซเดียม 1160-1420
มก. ซีอิ้ว 1 ช้อนโต๊ะ มีโซเดียม 960-1420 มก. ผงชูรส 1 ช้อนชา มีโซเดียม 492 มก. และเกลือแกง 1
ช้อนชา มีโซเดียม 2000 มก11
ผู้ป่วยเบาหวานที่มีภาวะความดันโลหิตสูงร่วมด้วย อาจต้องจ�ำกัดปริมาณโซเดียมเข้มงวดกว่าเดิม
(คุณภาพหลักฐานระดับ 2)3
วิตามินและแร่ธาตุ
ไม่จ�ำเป็นต้องให้วิตามินหรือแร่ธาตุเสริมในผู้ป่วยเบาหวานที่ไม่ได้ขาดสารอาหารเหล่านั้น (น�้ำหนักค�ำ
แนะน�ำ -)
ไม่แนะน�ำให้ใช้สารต้านอนุมูลอิสระเพิ่มเป็นประจ�ำ เนื่องจากอาจมีความไม่ปลอดภัยได้ในระยะยาว
(น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ -)
ยังไม่มีหลักฐานเพียงพอที่จะสนับสนุนว่าการได้รับแร่ธาตุโครเมียม แมกนีเซียม หรือไวตามินดีเสริม
ต่อการควบคุมระดับน�้ำตาลที่ดีขึ้น3
ส�ำหรับผู้สูงวัย อาจให้วิตามินและแร่ธาตุรวมเสริมเป็นประจ�ำทุกวัน โดยเฉพาะในผู้ที่รับประทานอาหาร
ได้น้อย ไม่ครบหมู่ (น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ +)
แอลกอฮอล์
ไม่แนะน�ำให้ดื่มแอลกอฮอล์ ถ้าดื่ม ควรจ�ำกัดปริมาณไม่เกิน 1 ส่วน/วัน ส�ำหรับผู้หญิง และ 2 ส่วน/วัน
ส�ำหรับผู้ชาย2
(น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ +) โดย 1 ส่วนของแอลกอฮอล์ (ปริมาณแอลกอฮอล์ 12-14 กรัม) คือ
วิสกี้ 45 มล. หรือเบียร์ชนิดอ่อน 330 มล. หรือไวน์ 150 มล.
ถ้าดื่มเครื่องดื่มที่มีส่วนผสมของแอลกอฮอล์ ควรรับประทานอาหารร่วมด้วย เพื่อป้องกันภาวะน�้ำตาล
ต�่ำในเลือด (น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ +)

การดื่มแอลกอฮอล์ในปริมาณที่ก�ำหนดเพียงอย่างเดียวไม่มีผลต่อระดับน�้ำตาลและอินซูลินในเลือด
แต่การกินคาร์โบไฮเดรตเป็นกับแกล้มร่วมด้วยอาจเพิ่มระดับน�้ำตาลในเลือดได้ (น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ ++)
การบริโภคเพื่อลดความเสี่ยงในการเกิดโรคหัวใจและหลอดเลือด14,15
บริโภคผัก ธัญพืช ผลไม้ ทุกมื้อหรือเกือบทุกมื้อในแต่ละวัน14
ถั่วเปลือกแข็ง เช่น เม็ดมะม่วงหิมพานต์ แมคคาดิเมีย อัลมอนด์ พิตาชิโอ และถั่วลิสง มีใยอาหารสูง
อุดมด้วยแร่ธาตุ สารฟีนอล โปรตีน และอื่นๆ แต่ถั่วเหล่านี้ให้พลังงานสูงเนื่องจากมีไขมันมากถึงร้อยละ
46-76 ส่วนใหญ่เป็นไขมันไม่อิ่มตัวหนึ่งต�ำแหน่ง การบริโภคถั่วเปลือกแข็งหรือถั่วลิสง 3-5 ครั้ง/สัปดาห์
ช่วยลดอัตราการเสียชีวิตได้16
ปริมาณถั่วที่กินไม่ควรเกินวันละ 30 กรัม ถั่ว 30 กรัมแลกเปลี่ยนกับไขมัน/
น�้ำมัน 2 ช้อนชา และข้าว/แป้ง 1/2 ทัพพี
การออกก�ำลังกาย3, 17-19
ผู้ป่วยเบาหวานควรออกก�ำลังกายสม�่ำเสมอเพื่อสุขภาพที่ดี และยังได้ประโยชน์ในการควบคุมระดับ
น�้ำตาลในเลือด ระดับไขมันในเลือด ความดันโลหิต รวมทั้งน�้ำหนักตัว นอกจากนี้ยังท�ำให้ผ่อนคลาย
ลดความเครียด ความกังวลได้ การมีกิจกรรมทางกาย เช่น ท�ำงานบ้าน ขุดดิน ท�ำสวน เดินอย่างต่อเนื่องไม่ต�่ำ
กว่า 10 นาที เท่ากับการออกก�ำลังกายระดับเบาถึงระดับหนักปานกลางได้ ขึ้นกับการใช้แรงในแต่ละกิจกรรม
การแนะน�ำให้ออกก�ำลังกาย ควรตั้งเป้าหมายในการออกก�ำลังกาย และประเมินสุขภาพก่อนเริ่มออก
ก�ำลังกายว่ามีความเสี่ยงหรือไม่ กรณีที่มีความเสี่ยงต่อโรคหัวใจ ควรทดสอบสมรรถภาพหัวใจก่อน หากไม่
สามารถทดสอบได้และเป็นผู้สูงอายุ ให้เริ่มออกก�ำลังกายระดับเบาคือชีพจรน้อยกว่าร้อยละ 50 ของชีพจร
สูงสุด (ชีพจรสูงสุด = 220 – อายุเป็นปี) แล้วเพิ่มขึ้นช้าๆ จนถึงระดับหนักปานกลางคือให้ชีพจรเท่ากับร้อยละ
50-70 ของชีพจรสูงสุด และประเมินอาการเป็นระยะ ไม่ควรออกก�ำลังกายระดับหนักมาก (ชีพจรมากกว่า
ร้อยละ 70 ของชีพจรสูงสุด) หรือประเมินความหนักของการออกก�ำลังด้วยการพูด (talk test) คือระดับเหนื่อย
ที่ยังสามารถพูดเป็นประโยคได้ถือว่าหนักปานกลาง แต่ถ้าพูดได้เป็นค�ำๆ เพราะต้องหยุดหายใจถือว่าหนักมาก
ตารางที่ 2. การออกก�ำลังกายแบบแอโรบิก
เพื่อควบคุมระดับน�้ำตาลในเลือด
ลดน�้ำหนักตัว และลดปัจจัยเสี่ยง
ในการเกิดโรคหัวใจและหลอดเลือด
เพื่อคงน�้ำหนักที่ลดลงไว้ตลอดไป
ออกก�ำลังกายหนักปานกลาง 150 นาที/สัปดาห์ โดยออกก�ำลัง
กายวันละ 30-50 นาที 3-5 วันต่อสัปดาห์ ในแต่ละวันอาจแบ่ง
เป็น 2-3 ครั้งได้ หรือออกก�ำลังกายระดับหนักมาก 75 นาที/
สัปดาห์ ควรกระจายอย่างน้อย 3 วัน/สัปดาห์ และไม่งดออก
ก�ำลังกายติดต่อกันเกิน 2 วัน (น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ ++)17
ออกก�ำลังกายความหนักปานกลางถึงหนักมาก 7 ชั่วโมงต่อ
สัปดาห์ (น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ +)18
ระยะเวลาและความหนักของการออกก�ำลังกายเป้าหมาย

ระดับน�้ำตาลในเลือดสูงมาก (เกิน 250 มก./
ดล.ในเบาหวานชนิดที่ 1 หรือเกิน 300 มก./
ดล.ในเบาหวานชนิดที่ 2)
ภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือด
โรคแทรกซ้อนที่ตาจากเบาหวาน
โรคแทรกซ้อนที่ประสาทส่วนปลาย
จากเบาหวาน (peripheral neuropathy)
ระบบประสาทอัตโนมัติผิดปกติ
ไตเสื่อมจากเบาหวาน
งดหรือไม่ควรออกก�ำลังกายในขณะที่มีภาวะ ketosis
ถ้าน�้ำตาลสูงอย่างเดียวโดยไม่มี ketosis และรู้สึกสบายดี สามารถออก
ก�ำลังหนักปานกลางได้ในผู้ที่ฉีดอินซูลินหรือกินยากระตุ้นอินซูลินอยู่
ถ้าระดับน�้ำตาลในเลือดก่อนออกก�ำลังกาย <100 มก./ดล.ควรกินอาหาร
คาร์โบไฮเดรตเพิ่มเติมก่อนออกก�ำลังกาย
ถ้ามี proliferative diabetic retinopathy (PDR) หรือ severe NPDR
ไม่ควรออกก�ำลังกายหนักมากหรือ resistance exercise
การออกก�ำลังกายหนักปานกลางโดยการเดิน ไม่ได้เพิ่มความเสี่ยงต่อการ
เกิดแผลที่เท้า อย่างไรก็ดี ผู้ที่มีอาการเท้าชาควรสวมใส่รองเท้าที่เหมาะสม
ส�ำหรับการออกก�ำลังกายและตรวจเท้า ทุกวัน ผู้ที่มีแผลที่เท้าควรเลี่ยง
แรงกดกระแทกที่แผล ให้ออกก�ำลังโดยไม่ลงน�้ำหนักที่เท้า (non-weight
bearing exercise) แทน
ควรตรวจประเมินระบบหัวใจ หากจะออกก�ำลังกายเพิ่มขึ้นกว่าที่เคย
ปฏิบัติอยู่
ไม่มีข้อห้ามจ�ำเพาะใดๆ ในการออกก�ำลังกาย
ตารางที่ 3. ข้อพึงระวังและพึงปฏิบัติเมื่อออกก�ำลังกายในภาวะต่างๆ
แนะน�ำให้ผู้ป่วยเบาหวานออกก�ำลังกายแบบแอโรบิกอย่างสม�่ำเสมอ (ตารางที่ 2) ร่วมกับออกก�ำลังกาย
แบบต้านแรง (resistance) เช่น ยกน�้ำหนัก ออกก�ำลังด้วยยางยืด หรืออุปกรณ์จ�ำเพาะ 2 ครั้งต่อสัปดาห์
(คุณภาพหลักฐานระดับ 2) เพื่อออกแรงกล้ามเนื้อของ ขา แขน หลังและท้อง ประกอบด้วย 8-10 ท่า (หนึ่งชุด)
แต่ละท่าท�ำ 8-12 ครั้ง วันละ 2-4 ชุด18,19
(น�้ำหนักของค�ำแนะน�ำ ++) การเดินนับเป็นการออกก�ำลังหนัก
ปานกลางที่มีข้อจ�ำกัดน้อย ท�ำได้ทุกวัย การเดิน 10 นาทีหลังอาหารสามารถลดระดับน�้ำตาลในเลือด
หลังอาหารได้20
มีข้อมูลสนับสนุนว่าการออกก�ำลังแบบจิกง โยคะเพิ่มความยืดหยุ่นและการทรงตัวของร่างกาย
ช่วยลดระดับน�้ำตาลในเลือดได้เช่นกัน21,22
การออกก�ำลังกายสามารถลดระดับน�้ำตาลในเลือดได้ถ้ามีอินซูลินในเลือดเพียงพอ ผู้ป่วยเบาหวานชนิด
ที่ 1 และผู้ป่วยเบาหวานชนิดที่ 2 ที่ได้รับยาอินซูลินหรือยากระตุ้นการหลั่งอินซูลิน ต้องปรับลดอินซูลินและ/
หรือเพิ่มคาร์โบไฮเดรตอย่างเหมาะสม ตามเวลาที่จะเริ่มออกก�ำลังกาย ความหนักและระยะเวลาในการออก
ก�ำลังกาย17,18,23,24
เพื่อป้องกันการเกิดภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือดจากการออกก�ำลังกาย การตรวจระดับน�้ำตาลใน
เลือดก่อนออกก�ำลังกายมีความจ�ำเป็นเพื่อปรับขนาดอินซูลิน ควรตรวจระดับน�้ำตาลในเลือดเมื่อหยุด
ออกก�ำลังกาย และหลังออกก�ำลังกายหลายชั่วโมง เพื่อตรวจสอบว่าเกิดภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือดหรือไม่
ถ้ามีระดับน�้ำตาลต�่ำในเลือดต้องแก้ไขทันที และจ�ำเป็นต้องปรับลดยาก่อนออกก�ำลังกายและ/หรือเพิ่มอาหาร
คาร์โบไฮเดรตให้เหมาะสม หากระดับน�้ำตาลในเลือดสูงขึ้น จ�ำเป็นต้องปรับเพิ่มยาก่อนออกก�ำลังกายและ/หรือ
ลดอาหารคาร์โบไฮเดรตให้เหมาะสม ส�ำหรับการออกก�ำลังกายครั้งต่อไปในรูปแบบเดิม (น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ ++)

ข้อพึงระวังและพึงปฏิบัติเมื่อออกก�ำลังกาย3,17
ผู้ป่วยเบาหวานที่ระดับน�้ำตาลในเลือดควบคุมไม่ได้หรือมีภาวะแทรกซ้อนจากเบาหวาน การออกก�ำลังกาย
มีข้อพึงปฏิบัติและพึงระวังตามตารางที่ 3
บุหรี่และยาสูบ
ต้องสอบถามผู้ป่วยทุกรายว่าสูบบุหรี่หรือไม่ ผู้ที่ไม่สูบต้องแนะน�ำให้หลีกเลี่ยงควันบุหรี่ด้วย ผู้ที่สูบอยู่
ต้องแนะน�ำให้หยุดสูบบุหรี่ รวมทั้งไม่ใช้ผลิตภัณฑ์ยาสูบรูปแบบอื่นและบุหรี่ไฟฟ้า25
กรณีที่ผู้ป่วยติดบุหรี่
ต้องให้ค�ำแนะน�ำและติดตามใกล้ชิด อาจจ�ำเป็นต้องใช้ยาเพื่อให้หยุดบุหรี่ได้ส�ำเร็จ26
การรักษาเพื่อหยุดบุหรี่
เป็นส่วนหนึ่งของมาตรฐานการดูแลโรคเบาหวาน (น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ ++)
1. Clinical Guidelines Task Force. Lifestyle management. In: Global guideline for type 2
diabetes. International Diabetes Federation 2012, p 32-7.
2. Evert AB, Boucher JL, Cypress M, Dunbar SA, Franz MJ, Mayer-Davis EJ, et al. Nutrition
therapy recommendations for the management of adults with diabetes. Diabetes Care
2014 ; 37 (Suppl 1): S120-S142.
3. American Diabetes Association. Standards of medical care in diabetes 2017. Diabetes
Care 2017; 40 (Suppl 1): S33-S43.
4. Dunkley AJ, Bodicoat DH, Greaves CJ, Russell C, Yates T, Davies MJ, Khunti K. Diabetes
prevention in the real world: effectiveness of pragmatic lifestyle interventions for
the prevention of type 2 diabetes and of the impact of adherence to guideline
recommendations. A systematic review and meta-analysis. Diabetes Care 2014; 37: 922-
33.
5. Esposito K, Chiodini P, Maiorino MI, Bellastella G, Panagiotakos D, Giugliano D. Which diet
for prevention of type 2 diabetes? A meta-analysis of prospective studies. Endocrine
2014 Apr 18. [Epub ahead of print] doi: 10.2337/dc13-2195.
6. Georgoulis M, Kontogianni MD, Yiannakouris N. Mediterranean diet and diabetes :
prevention and treatment. Nutrients 2014; 6: 1406-23.
7. Stentz FB, Brewer A, Wan J, Garber C, Daniels B, Sands C, Kitabchi AE. Remission of
prediabetes to normal glucose tolerance in obese adults with high protein versus high
carbohydrate diet. BMJ Open Diabetes Res Care. 2016; 4: e000258. doi: 10.1136/
bmjdrc-2016-000258.

8. Turner-McGrievy GM, Barnard ND, Cohen J, Jenkins DJA, Gloede L, Green AA. Changes in
nutrient intake and dietary quality among participants with type 2 diabetes following a
low fat vegan diet or a conventional diabetes diet for 22 weeks. J Am Diet Assoc 2008;
108: 1636–45.
9. Stern L, Iqbal N, Seshadri P, Chicano AL, Daily DA, McGrory J, et al. The effects of low-
carbohydrate versus conventional weight loss diets in severely obese adults: one-year
follow-up of a randomized trial. Ann Intern Med 2004; 140: 778–85.
10. Elhayany A, Lustman A, Abel R, Attal-Singer J, Vinker S. A low carbohydrate Mediterranean
diet improves cardiovascular risk factors and diabetes control among overweight patients
with type 2 diabetes mellitus: a 1-year prospective randomized intervention study.
Diabetes Obes Metab 2010; 12: 204–9.
11. กรกต วีรเธียร อินทร์เอื้อ. โภชนบ�ำบัด. ใน: การให้ความรู้เพื่อจัดการโรคเบาหวานด้วยตนเอง. สมเกียรติ
โพธิสัตย์, วรรณี นิธิยานันท์, อัมพา สุทธิจ�ำรูญ, ยุพิน เบ็ญจสุรัตน์วงศ์, บรรณาธิการ. ชุมนุมสหกรณ์
การเกษตรแห่งประเทศไทย กรุงเทพมหานคร 2553, หน้า 35-55.
12. KDIGO CKD Work Group. KDIGO 2012 clinical practice guideline for the evaluation and
management of chronic kidney disease. Kidney Int 2013; 3 (Suppl): 1–150.
13. World Health Organization. Guideline: Sodium intake for adults and children. Geneva,
World Health Organization (WHO), 2012.
14. Bhupathiraju SN, Wedick NM, Pan A, Manson JE, Rexrode KM, Willet WC, et al. Quantity
and variety in fruit and vegetable intake and risk of coronary heart disease. Am J Clin
Nutr 2013; 98: 1514-23.
15. Estruch R, Ros E, Salas-Salvadó J, Covas MI, Corella D, Arós F, et al. PREDIMED Study
Investigators. Primary prevention of cardiovascular disease with a Mediterranean diet. N
Engl J Med 2013; 368: 1279–90.
16. Bow Y, Han J, Hu FB, et al. Association of nut consumption with total and cause-specific
mortality. N Engl J Med 2013; 369: 2001-11.
17. คณะท�ำงานจัดท�ำแนวทางเวชปฏิบัติ. แนวทางเวชปฏิบัติ : การออกก�ำลังกายในผู้ป่วยเบาหวาน
และความดันโลหิตสูง. เนติมา คูนีย์, บรรณาธิการ. สถาบันวิจัยและประเมินเทคโนโลยีทางการแพทย์
กรมการแพทย์ กระทรวงสาธารณสุข 2555.
18. Colberg SR, Sigal RJ, FernHall B, Regensteiner JG, Blissmer BJ, Robin RR, et al. Exercise
and type 2 diabetes. The American College of Sports Medicine and the American
Diabetes Association: joint position statement. Diabetes Care 2010; 33: e147-e167.

19. Westcott WL. Resistance training is medicine: effects of strength training on health.
Curr Sports Med Reports 2012; 11: 209-16.
20. Reynolds AN, Mann JI, Williams S, Venn BJ. Advice to walk after meals is more effective
for lowering postprandial glycaemia in type 2 diabetes mellitus than advice that does
not specify timing: a randomised crossover study. Diabetologia 2016; 59: 2572-8.
21. Sun GC, Lovejoy JC, Gillham S, Putiri A, Sasagawa M, Bradley R. Effects of Qigong on
glucose control in type 2 diabetes. Diabetes Care 2010; 33: e8.
22. Cui J, Yan JH, Yan LM, Pan L, Le JJ, Guo Y-Z. Effects of yoga in adults with type 2 diabrtes
mellitus: A meta-analysis. J Diabetes Investig 2017: 8; 201-9.
23. Colberg SR, Sigal RJ, Yardley JE, Riddell MC, Dunstan DW, Dempsey PC, et al. Physical
Activity/Exercise and Diabetes : a Position Statement of the American Diabetes
Association. Diabetes Care 2016; 39: 2065–79.
24. Riddell MC, Gallen IW, Smart CE, Taplin CE, Adolfsson P, Lumb AN, et al. Exercise
management in type 1 diabetes : a consensus statement. Lancet Diabetes Endocrinol
2017; Published Online January 23, 2017 http://dx.doi.org/10.1016/S2213-8587 (17)
30014-1.
25. แนวทางเวชปฏิบัติส�ำหรับการบ�ำบัดโรคเสพยาสูบในประเทศไทย. จินตนา ยูนิพันธ์, บรรณาธิการ.
เครือข่ายวิชาชีพแพทย์ในการควบคุมการบริโภคยาสูบ. นครปฐม, สินทวีกิจ พริ้นติ้ง 2556.
26. สุทัศน์ รุ่งเรืองหิรัญญา. การรักษาโรคติดบุหรี่ด้วยยาช่วยเลิกบุหรี่. ใน: คู่มือการรักษาโรคติดบุหรี่ เล่ม 2.
สุทัศน์ รุ่งเรืองหิรัญญา, บรรณาธิการ. เครือข่ายวิชาชีพสุขภาพเพื่อสังคมไทยปลอดบุหรี่. สมุทรปราการ,
สินทวีกิจ พริ้นติ้ง 2553 หน้า 95-107.

ยาที่ใช้มี 3 กลุ่ม คือ ยากิน ยาฉีดอินซูลิน และยาฉีด GLP-1 analog ผู้ป่วยเบาหวานชนิดที่ 1 ต้องฉีด
อินซูลินเป็นหลัก ส�ำหรับผู้ป่วยเบาหวานชนิดที่ 2 ส่วนหนึ่งอาจเริ่มด้วยการปรับพฤติกรรม คือ ควบคุมอาหาร
และการออกก�ำลังกายก่อน หากควบคุมระดับน�้ำตาลในเลือดไม่ได้ตามเป้าหมายจึงเริ่มให้ยา โดยเลือกยา
ให้เหมาะกับผู้ป่วยแต่ละราย1-6
ในบางกรณีจ�ำเป็นต้องเริ่มยาลดระดับน�้ำตาลในเลือดตั้งแต่แรก ซึ่งอาจเป็น
ยากินหรือยาฉีดขึ้นกับระดับน�้ำตาลในเลือดและสภาวะเจ็บป่วยอื่นๆ ที่อาจมีร่วมด้วย
ยาลดระดับน�้ำตาลในเลือด
ยาเม็ดลดระดับน�้ำตาลในเลือด
ยาเม็ดลดระดับน�้ำตาลในเลือดที่ได้รับอนุมัติการใช้จากคณะกรรมการอาหารและยาแบ่งออกเป็น 4 กลุ่ม
ใหญ่ตามกลไกของการออกฤทธิ์ (ตารางที่ 1) ได้แก่
1. กลุ่มที่กระตุ้นให้มีการหลั่งอินซูลินจากตับอ่อนเพิ่มขึ้น (insulin secretagogues) ได้แก่ ยากลุ่ม
ซัลโฟนีลยูเรีย (sulfonylureas) ยากลุ่มที่ไม่ใช่ซัลโฟนีลยูเรีย (non-sulfonylureas หรือ glinides) และยา
ที่ยับยั้งการท�ำลาย glucagon like peptide-1 (GLP-1) ได้แก่ยากลุ่ม DPP-4 inhibitors (หรือ gliptins)
2. กลุ่มที่ลดภาวะดื้ออินซูลินคือ biguanides และกลุ่ม thiazolidinediones หรือ glitazone
3. กลุ่มที่ยับยั้งเอ็นไซม์ alpha-glucosidase (alpha-glucosidase inhibitors) ที่เยื่อบุล�ำไส้ ท�ำให้
ลดการดูดซึมกลูโคสจากล�ำไส้
4. กลุ่มที่ยับยั้งsodium-glucoseco-transporter(SGLT-2)receptorที่ไตท�ำให้ขับกลูโคสทิ้งทางปัสสาวะ
ยาฉีดอินซูลิน
อินซูลินที่ใช้ในปัจจุบัน สังเคราะห์ขึ้นโดยกระบวนการ genetic engineering มีโครงสร้างเช่นเดียวกับ
อินซูลินที่ร่างกายคนสร้างขึ้น เรียกว่า ฮิวแมนอินซูลิน (human insulin) ระยะหลังมีการดัดแปลงฮิวแมน
อินซูลินให้มีการออกฤทธิ์ตามต้องการ เรียกอินซูลินดัดแปลงนี้ว่าอินซูลินอะนาล็อก (insulin analog) อินซูลิน
แบ่งเป็น 4 ชนิด ตามระยะเวลาการออกฤทธิ์ คือ
1. ฮิวแมนอินซูลินออกฤทธิ์สั้น (short acting หรือ regular human insulin, RI)
2. ฮิวแมนอินซูลินออกฤทธิ์นานปานกลาง (intermediate acting human insulin, NPH)
3. อินซูลินอะนาล็อกออกฤทธิ์เร็ว (rapid acting insulin analog, RAA) เป็นอินซูลินที่เกิดจากการ
ดัดแปลงกรดอะมิโนที่สายของฮิวแมนอินซูลิน
บทที่
การให้ยาเพื่อควบคุมระดับน�้ำตาล
ในเลือดในผู้ใหญ่
6

ตารางที่ 1. ประสิทธิภาพในการลดระดับน�้ำตาลในเลือดของการรักษาวิธีต่างๆ และข้อพิจารณา
การปรับเปลี่ยนพฤติกรรม
ชีวิตโดยควบคุมอาหารและ
ออกก�ำลังกาย
Metformin
Sulfonylureas
Glinides
Thiazolidinediones
(TZD, Glitazone)
Alpha-glucosidase
Inhibitors (α-Gl)
0.5-2%
1-2%
1-2%
1-1.5%
0.5-1.4%
0.4-0.6%
ประหยัด
มีผลดีอื่นๆ ต่อร่างกายหลายประการ เช่น ระบบหัวใจและหลอดเลือด
ช่วยลด/ควบคุมน�้ำหนัก
ราคาถูก
ไม่เปลี่ยนแปลงน�้ำหนักตัว
ความเสี่ยงน้อยต่อการเกิดระดับน�้ำตาลต�่ำในเลือดยกเว้นใช้ร่วมกับ
sulfonylurea หรืออินซูลิน
ควรเริ่มด้วยขนาดต�่ำเพื่อลดโอกาสเกิดผลข้างเคียง
ทางระบบทางเดินอาหาร
ลดขนาดในผู้ป่วยที่มี estimated GFR <45 มล./นาที/1.73 ม.2

ไม่ควรให้ในผู้ป่วยที่มี estimated GFR <30 มล./นาที/1.73 ม.2
ราคาถูก
น�้ำหนักตัวเพิ่มขึ้น
ระวังการเกิดภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือด หลีกเลี่ยงยา glibenclamide
ในผู้ป่วยสูงอายุหรือผู้ป่วยที่มีการท�ำงานของไตบกพร่อง
ไม่ควรให้ในผู้ป่วยที่มีระดับ estimated GFR <30 มล./นาที/1.73 ม.2
(ยกเว้น glipizide ซึ่งอาจใช้ได้ด้วยความระมัดระวัง)
ควรระวังในผู้ที่แพ้สารซัลฟาอย่างรุนแรง
ออกฤทธิ์เร็ว
ควบคุมระดับน�้ำตาลในเลือดหลังอาหารได้ดี
เหมาะส�ำหรับผู้ที่รับประทานอาหารเวลาไม่แน่นอน
ราคาค่อนข้างแพง
เหมาะส�ำหรับผู้ที่มีภาวะดื้อต่ออินซูลิน เช่น อ้วนหรืออ้วนลงพุง
ความเสี่ยงน้อยต่อการเกิดน�้ำตาลต�่ำในเลือดเมื่อใช้เป็นยาเดี่ยว
หรือใช้ร่วมกับ metformin หรือ DPP-4 inhibitors
หรือ SGLT-2 inhibitors
อาจท�ำให้เกิดอาการบวมน�้ำและน�้ำหนักตัวเพิ่มขึ้นได้ 2-4 กิโลกรัม
ห้ามใช้ในผู้ป่วยที่มีประวัติหรือมีภาวะ congestive heart failure
เพิ่มความเสี่ยงของการเกิดโรคกระดูกพรุนและกระดูกหัก
อาจเพิ่มความเสี่ยงต่อการเกิดมะเร็งกระเพาะปัสสาวะ
ไม่เปลี่ยนแปลงน�้ำหนักตัว เหมาะส�ำหรับผู้ที่มีปัญหา
ในการควบคุมน�้ำตาลในเลือดหลังอาหาร
ไม่ควรให้ในผู้ป่วยที่มี estimated GFR <30 มล./นาที/1.73 ม.2
ประสิทธิภาพ
ในการลด A1C*
ข้อพิจารณา

ตารางที่ 1. ประสิทธิภาพในการลดระดับน�้ำตาลในเลือดของการรักษาวิธีต่างๆ และข้อพิจารณา (ต่อ)
DPP-4 inhibitors
Sodium-Glucose
Co-Transporter
(SGLT-2) inhibitors
GLP-1 Analogs หรือ
GLP-1 Receptor Agonists
Insulin
0.6-1.0%
0.6-1.2%
0.8-1.8%
1.5-3.5% หรือ
มากกว่า
ไม่เปลี่ยนแปลงน�้ำหนักตัว
ความเสี่ยงน้อยต่อการเกิดน�้ำตาลต�่ำในเลือดเมื่อใช้เป็นยาเดี่ยว
หรือใช้ร่วมกับ metformin หรือ thiazolidinedione
หรือ SGLT-2 inhibitors
ห้ามใช้ในผู้ป่วยที่เป็นโรคตับอ่อนอักเสบ
น�้ำหนักตัวลดลง
ความเสี่ยงน้อยต่อการเกิดระดับน�้ำตาลต�่ำในเลือดเมื่อใช้เป็นยาเดี่ยว
หรือใช้ร่วมกับ metformin หรือ glitazone หรือ DPP-4 inhibitors
ลดการเกิดโรคหัวใจและหลอดเลือดในผู้ป่วยที่เป็นโรคแล้ว
ไม่ควรให้ในผู้ป่วยที่มีระดับ estimated GFR น้อยกว่า
45-60 มล./นาที/1.73 ม.2 (ขึ้นอยู่กับชนิดของยา)
เพิ่มความเสี่ยงต่อการเกิด genitourinary tract infection
เพิ่มความเสี่ยงต่อการเกิด DKA โดยที่ระดับน�้ำตาลในเลือดไม่สูง
ควรใช้ด้วยความระมัดระวังหรือควรหยุดยาในบางสถานการณ์ที่อาจ
เพิ่มความเสี่ยงต่อการขาดน�้ำหรือการเกิดภาวะ DKA เช่น การเจ็บ
ป่วยเฉียบพลัน การผ่าตัด ได้รับยา furosemide ดื่มน�้ำหรือ
รับประทานอาหารไม่ได้ ติดสุรา เป็นต้น (ระดับน�้ำตาลในเลือด
อาจอยู่ในเกณฑ์ปกติหรือสูงเล็กน้อยขณะเกิด DKA)
ยังไม่มีข้อมูลความปลอดภัยในระยะยาว
ผลข้างเคียงทางระบบทางเดินอาหารได้แก่ คลื่นไส้ อาเจียน
น�้ำหนักตัวลดลง
มีข้อมูลลดการเกิดโรคหัวใจและหลอดเลือดในผู้ป่วยที่เป็นโรคแล้ว
ไม่ใช้ยานี้ร่วมกับยา DPP-4 inhibitors
ห้ามใช้ในผู้ป่วยที่เป็นโรคตับอ่อนอักเสบ และ medullary thyroid
carcinoma
ราคาแพงมาก
สามารถเพิ่มขนาดจนควบคุมระดับน�้ำตาลได้ตามต้องการ
ความเสี่ยงสูงต่อการเกิดน�้ำตาลต�่ำในเลือด
น�้ำหนักตัวเพิ่มขึ้น
ราคาไม่แพง (ฮิวแมนอินซูลิน)
ประสิทธิภาพ
ในการลด A1C*
ข้อพิจารณา
* ประสิทธิภาพของยาขึ้นอยู่กับระดับน�้ำตาลในเลือดเริ่มต้นของผู้ป่วย

4. อินซูลินอะนาล็อกออกฤทธิ์ยาว (long acting insulin analog, LAA) เป็นอินซูลินรุ่นใหม่ที่เกิดจาก
การดัดแปลงกรดอะมิโนที่สายของฮิวแมนอินซูลิน และเพิ่มเติมกรดอะมิโน หรือเสริมแต่งสายของอินซูลินด้วย
กรดไขมัน
นอกจากนี้ยังมีอินซูลินผสมส�ำเร็จรูป (premixed insulin) เพื่อสะดวกในการใช้ ได้แก่ ฮิวแมนอินซูลิน
ออกฤทธิ์สั้นผสมกับฮิวแมนอินซูลินออกฤทธิ์นานปานกลาง และอินซูลินอะนาล็อกออกฤทธิ์เร็วผสมกับอินซูลิน
อะนาล็อกออกฤทธิ์นานปานกลาง ข้อจ�ำกัดของอินซูลินผสมส�ำเร็จรูปคือ ไม่สามารถเพิ่มขนาดอินซูลินเพียง
ชนิดใดชนิดหนึ่งได้ เมื่อปรับเปลี่ยนปริมาณที่ฉีด สัดส่วนของอินซูลินทั้งสองชนิดจะคงที่ อินซูลินที่จ�ำหน่ายมี
ความเข้มข้นของอินซูลิน 100 ยูนิตต่อมิลลิลิตร ในประเทศไทยอินซูลินที่ใช้โดยทั่วไป คือ RI, NPH และฮิวแมน
อินซูลินผสมส�ำเร็จรูป ตารางที่ 2 (ท้ายบท) แสดงอินซูลินที่มีใช้ในประเทศไทย
ยาฉีด GLP-1 Analog หรือ GLP-1 Receptor Agonists
เป็นยากลุ่มใหม่ที่สังเคราะห์ขึ้นเลียนแบบ GLP-1 เพื่อท�ำให้ออกฤทธิ์ได้นานขึ้น ยากลุ่มนี้ออกฤทธิ์
โดยการกระตุ้นการหลั่งอินซูลิน ยับยั้งการหลั่งกลูคากอน ลดการบีบตัวของกระเพาะอาหารท�ำให้อิ่มเร็วขึ้น
และลดความอยากอาหาร โดยออกฤทธิ์ที่ศูนย์ความอยากอาหารที่ไฮโปธาลามัส ยาในกลุ่มนี้ได้แก่ exenatide,
liraglutide
การให้ยาควบคุมระดับน�้ำตาลในเลือด
1. การรักษาผู้ป่วยเบาหวานชนิดที่ 2 เริ่มด้วยการปรับเปลี่ยนพฤติกรรมชีวิตก่อนการให้ยาหรือพร้อม
กับการเริ่มยา ผู้ป่วยเบาหวานชนิดที่ 1 ให้เริ่มยาฉีดอินซูลินพร้อมกับการให้ความรู้เกี่ยวกับโรคเบาหวาน
ควรเน้นย�้ำเรื่องการปรับพฤติกรรมที่เหมาะสมกับผู้ป่วยทุกรายในทุกขั้นตอนของการรักษา
2. การเริ่มต้นให้การรักษาขึ้นอยู่กับ
2.1 ระดับน�้ำตาลในเลือด และ A1C (ถ้ามีผลการตรวจ)
2.2 อาการหรือความรุนแรงของโรค (อาการแสดงของโรคเบาหวานและโรคแทรกซ้อน)
2.3 สภาพร่างกายของผู้ป่วย ได้แก่ โรคอ้วน โรคอื่นๆ ที่อาจมีร่วมด้วย การท�ำงานของตับและไต
3. ระยะเวลาที่พิจารณาผลการรักษา เมื่อเริ่มการรักษาควรติดตามและปรับขนาดยาทุก 1-4 สัปดาห์
จนได้ระดับน�้ำตาลในเลือดตามเป้าหมาย ในระยะยาว เป้าหมายการรักษาใช้ระดับ A1C เป็นหลัก โดยติดตาม
ทุก 2-6 เดือนหรือโดยเฉลี่ยทุก 3 เดือน (คุณภาพหลักฐานระดับ 2, น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ ++)
4. ส�ำหรับผู้ป่วยเบาหวานชนิดที่ 2 การเริ่มยากินชนิดเดียว (แผนภูมิที่ 1) ให้เริ่มด้วย metformin เป็น
ยาตัวแรก (คุณภาพหลักฐานระดับ 2, น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ ++) ยาอื่นๆ ที่เป็นทางเลือกแสดงในแผนภูมิที่ 1 เมื่อ
ยาชนิดเดียวควบคุมระดับน�้ำตาลไม่ได้ตามเป้าหมาย ให้เพิ่มยาชนิดที่ 2 (combination therapy) ที่ไม่ใช่ยา
กลุ่มเดิม อาจพิจารณาเพิ่มยาชนิดที่ 2 ในขณะที่ยาชนิดแรกยังไม่ถึงขนาดสูงสุดได้ เพื่อให้เหมาะกับผู้ป่วย
แต่ละราย ยาร่วมชนิดที่ 2 ที่แนะน�ำในกรณีที่ metformin เป็นยาหลักคือ sulfonylurea หากมีข้อจ�ำกัดในการ
ใช้ sulfonylurea อาจใช้เป็นยาชนิดอื่นได้ หากแรกวินิจฉัยพบระดับน�้ำตาลในเลือดสูง >220 มก./ดล.หรือ
A1C >9% อาจเริ่มยากิน 2 ชนิดพร้อมกันได้ (คุณภาพหลักฐานระดับ 2, น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ +)

ไม่ได้ตาม
แผนภูมิที่ 1. ขั้นตอนการรักษาเบาหวานชนิดที่ 2 († พิจารณาให้ metformin ร่วมด้วย)
Basal insulin + 2-3 prandial insulin + metformin†
หรือส่งต่อ
ผู้เชี่ยวชาญโรคเบาหวาน
Basal insulin = Neutral Protamine Hagedorn Insulin (NPH) หรือ Long Acting Insulin Analog (LAA)
Prandial insulin = Regular Human Insulin (RI) หรือ Rapid Acting Insulin Analog (RAA)
ได้รับการรักษาอยู่
แต่พลาสมากลูโคส
ขณะอดอาหาร >300 มก./ดล. หรือ
A1C >11% ± มีโรคหรือภาวะอื่น
กรณีพลาสมากลูโคสขณะ
อดอาหาร >300 มก./ดล. หรือ
A1C >11% ร่วมกับมีอาการ
จากน�้ำตาลในเลือดสูง
>180 มก./ดล.หรือ A1C >8%
<180 มก./ดล. หรือ A1C <8.0%
กรณีพลาสมากลูโคสขณะอดอาหาร
>220 มก./ดล. หรือ A1C >9%
อาจพิจารณาเริ่มยา 2 ชนิดร่วมกัน
ตั้งแต่เริ่มรักษา
เมื่อวินิจฉัยโรค
ปรับเปลี่ยนพฤติกรรมชีวิต
โภชนบ�ำบัด การออกก�ำลังกาย เรียนรู้โรคเบาหวานและการดูแลตนเอง
1-3 เดือนถ้ายังควบคุมไม่ได้ตามเป้าหมาย ให้เริ่มรักษาด้วยยา
ให้ยา metformin
ยาที่เป็นทางเลือก: Sulfonylureas หรือ Glitazones หรือ
DPP-4 inhibitors
การใช้ยาร่วมกัน 2 ชนิด (เพิ่มเสริมกับ metformin)
ยาชนิดที่ 2 ที่ควรใช้ คือ Sulfonylureas
ยาที่เป็นทางเลือก 1. Thiazolidinediones
2. DPP-4 inhibitors
3. SGLT-2 inhibitors
4. α– glucosidase inhibitors
5. Repaglinide
6. Basal insulin
7. GLP1 analog
ปรับ
เปลี่ยน
พฤติ
กรรม
พร้อม
กับ
เริ่ม
ยา
ยาลดน�้ำตาล
3 ชนิด
ยาเม็ดลดน�้ำตาลร่วมกับฉีด
basal insulin ก่อนนอน
ยาเม็ดลดน�้ำตาล +
basal insulin +
1 prandial insulin
basal insulin +
GLP1-RA
1-2 premixed
insulin

5. ในบางรายอาจต้องใช้ยา 3 ชนิดหรือมากกว่าร่วมกัน เช่น ใช้ยากิน 3 ชนิดร่วมกัน หรือยากิน 2 ชนิด
ร่วมกับยาฉีดอินซูลิน หรือยากิน 2 ชนิดที่ไม่ใช่ DPP4-inhibitor ร่วมกับ GLP1-analog (แผนภูมิที่ 1)
หลักการเลือกยาชนิดที่ 2 หรือเพิ่มยาชนิดที่ 3 คือ
5.1 Thiazolidinediones: สามารถให้เป็นยาชนิดที่ 2 ร่วมกับ metformin ในผู้ที่เสี่ยงต่อการเกิด
ระดับน�้ำตาลต�่ำในเลือด (คุณภาพหลักฐานระดับ 2, น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ +) หรือให้เป็นยาชนิดที่
3 หรืออาจใช้ร่วมกับอินซูลิน แต่ต้องใช้ในขนาดต�่ำ และห้ามใช้ในผู้ที่มีประวัติหรือมีภาวะหัวใจ
ล้มเหลว
5.2 DPP-4 inhibitors: พิจารณาเลือกใช้เป็นยาชนิดที่ 2 หรือชนิดที่ 3 ในกรณีที่ไม่สามารถใช้ยา
ตัวอื่นได้ (คุณภาพหลักฐานระดับ 2, น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ +/-) นิยมให้ร่วมกับ metformin และ/
หรือ thiazolidinedione
5.3 SGLT-2 inhibitors: พิจารณาเลือกใช้เป็นยาชนิดที่ 2 หรือชนิดที่ 3 ในกรณีที่ไม่สามารถใช้ยา
ตัวอื่นได้ (คุณภาพหลักฐานระดับ 2, น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ +/-)
5.4 Alpha-glucosidase inhibitors: พิจารณาเลือกใช้เป็นยาชนิดที่ 2 หรือชนิดที่ 3 ในกรณีที่
ไม่สามารถควบคุมระดับน�้ำตาลในเลือดหลังอาหารได้ (คุณภาพหลักฐานระดับ 2, น�้ำหนักค�ำ
แนะน�ำ +)
5.5 Repaglinide: พิจารณาเลือกใช้เป็นยาชนิดที่ 2 หรือชนิดที่ 3 แทน sulfonylureas ในกรณี
ที่ผู้ป่วยรับประทานอาหารและมีกิจวัตรประจ�ำวันไม่แน่นอนและมีความเสี่ยงต่อการเกิดภาวะ
น�้ำตาลต�่ำในเลือด (น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ +) แต่จะไม่ใช้ร่วมกับ sulfonylureas เนื่องจากเป็นยาที่
ออกฤทธิ์คล้ายกัน
5.6 GLP-1 analog: พิจารณาเลือกใช้เป็นยาชนิดที่ 2 หรือชนิดที่ 3 ในกรณีผู้ป่วยเบาหวานที่อ้วน
มีดัชนีมวลกายตั้งแต่ 30 กก./ตารางเมตร มีปัญหาสุขภาพเนื่องจากความอ้วน และไม่สามารถ
ใช้ยาชนิดอื่นได้ (คุณภาพหลักฐานระดับ 2, น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ +/-) ในกรณีผู้ป่วยไม่ตอบ
สนองต่อ GLP-1 analog ได้แก่ ระดับ A1C ไม่ลดลงหรือลดลงน้อยกว่า 1% หรือน�้ำหนักตัว
ลดลงน้อยกว่าร้อยละ 3 ใน 6 เดือน ให้พิจารณาหยุดยา ไม่ใช้ GLP-1 analog ร่วมกับ DPP-4
inhibitor

หมายเหตุ 1. แบบแผนการฉีดอินซูลิน ก่อนอาหารเช้า – ก่อนอาหารกลางวัน – ก่อนอาหารเย็น – ก่อนนอน
2. ขนาดเริ่มต้นของอินซูลิน 0.4-0.6 ยูนิต/น�้ำหนักตัว 1 กก./วัน โดยประเมินตามระดับน�้ำตาลและแนวโน้ม
ของความไวต่ออินซูลิน แนะน�ำให้ฉีดอินซูลินวันละหลายครั้งเลียนแบบการตอบสนองในคนปกติ
เรียนรู้โรคเบาหวาน
• ความรู้เกี่ยวกับโรคเบาหวาน
• อาหารสุขภาพ สัดส่วนคาร์โบไฮเดรต
และปริมาณที่เหมาะสม
• การออกก�ำลังกาย
• ยารักษาเบาหวาน (อินซูลิน ยากิน)
• เป้าหมายของการรักษา
• การตรวจวัดระดับน�้ำตาลในเลือดด้วย
ตนเองและการแปลผลควรตรวจอย่าง
น้อย 3 ครั้งต่อวันทุกวัน
• ระดับน�้ำตาลต�่ำในเลือดหรือสูงเกินไป
และวิธีแก้ไข
• โรคแทรกซ้อนเฉียบพลัน
• โรคแทรกซ้อนเรื้อรัง
• การดูแลสุขภาพทั่วไป และการดูแลเท้า
• การปรับตัวในภาวะพิเศษ เดินทางไกล
งานเลี้ยง เจ็บป่วย ฯลฯ
ฉีดอินซูลินวันละหลายครั้งเลียนแบบการตอบสนองในคนปกติ
RI – RI – RI – NPH or LAA หรือ RAA – RAA – RAA – NPH or LAA
อินซูลินชนิดฉีดก่อนนอน ปรับขนาดโดยดูผลระดับน�้ำตาล
ก่อนอาหารเช้า (LAA อาจฉีดก่อนอาหารเช้า)
อินซูลินชนิด RAA หรือ RI ฉีดก่อนอาหารแต่ละมื้อ
ปรับขนาดโดยดูผลระดับน�้ำตาลหลังอาหาร
หรือส่งต่อผู้เชี่ยวชาญโรคเบาหวาน
ฉีดอินซูลินวันละ 3 ครั้ง
RI/NPH – 0 – RI - NPH
ถ้าระดับน�้ำตาลในเลือดสูงตอนบ่าย พิจารณาฉีดวันละ 4 ครั้ง
RI/NPH – 0 – RI/NPH – 0
ถ้าระดับน�้ำตาลก่อนอาหารเช้าสูง หรือ มีระดับน�้ำตาลต�่ำกลางดึก
แนะน�ำให้ฉีดวันละ 3 ครั้ง หรือ ฉีดวันละ 4 ครั้ง
เลียนแบบการตอบสนองในคนปกติ
เริ่มการฉีดอินซูลิน
และเรียนรู้วิธีการฉีดอินซูลินด้วยตนเอง
ค�ำย่อส�ำหรับอินซูลิน
RAA = Rapid Acting Insulin Analog
RI = Regular Human Insulin
NPH = Neutral Protamine Hegadon
Insulin
LAA = Long Acting Insulin Analog
ไม่ได้ผล
แผนภูมิที่ 2. ขั้นตอนการรักษาเบาหวานชนิดที่ 1
*1. ผู้ใหญ่ที่เป็นเบาหวานชนิดที่ 1 (อายุ >15 ปี) ให้อยู่ในความดูแลของอายุรแพทย์หรือแพทย์ผู้เชี่ยวชาญ ผู้ป่วยที่อายุ 15 ปี
หรือน้อยกว่าให้อยู่ในความดูแลของกุมารแพทย์ผู้เชี่ยวชาญ
2. การตรวจหาโรคแทรกซ้อนให้ท�ำเมื่อเป็นเบาหวานนาน 5 ปีหรืออายุมากกว่า 10 ปี
3. ผู้ป่วยกลุ่มนี้ควรได้รับการดูแลในโรงพยาบาลระดับทั่วไปหรือสูงกว่า ไม่ควรดูแลในโรงพยาบาลชุมชนและสถานีอนามัย
เมื่อวินิจฉัยโรคเบาหวานชนิดที่ 1
และไม่มีภาวะแทรกซ้อนเฉียบพลัน*

ข้อบ่งชี้การรักษาด้วยยาฉีดอินซูลิน
การรักษาเบาหวานด้วยยาฉีดอินซูลินมีข้อบ่งชี้ที่ชัดเจน ได้แก่
1. เป็นเบาหวานชนิดที่ 1
2. เกิดภาวะแทรกซ้อนเฉียบพลัน มีภาวะเลือดเป็นกรดจากคีโตน (diabetic ketoacidosis) หรือภาวะ
เลือดข้นจากระดับน�้ำตาลในเลือดที่สูงมาก (hypersmolar hyperglycemic state)
3. เป็นเบาหวานชนิดที่ 2 ที่มีปัญหาต่อไปนี้
ภาวะน�้ำตาลในเลือดสูงมาก
ใช้ยาเม็ดรับประทาน 2-3 ชนิด ในขนาดสูงสุดแล้วควบคุมระดับน�้ำตาลในเลือดไม่ได้
อยู่ในภาวะผิดปกติ เช่น การติดเชื้อรุนแรง อุบัติเหตุรุนแรง และมีระดับน�้ำตาลในเลือดสูง
รวมทั้งภาวะขาดอาหาร (malnutrition)
ระหว่างการผ่าตัด การตั้งครรภ์
มีความผิดปกติของตับและไตที่มีผลต่อยา
แพ้ยาเม็ดรับประทาน
4. เป็นเบาหวานขณะตั้งครรภ์ที่ไม่สามารถควบคุมระดับน�้ำตาลในเลือดด้วยการปรับพฤติกรรม
5. เป็นเบาหวานจากตับอ่อนถูกท�ำลาย เช่น ตับอ่อนอักเสบเรื้อรัง ถูกตัดตับอ่อน

1. Clinical Guidelines Task Force. Global Guideline for type 2 diabetes. International
2. Inzucchi SE,Bergenstal RM, Buse JB, Diamant M, Ferrannini E, Nauck M,, et al. Management
of hyperglycaemia in type 2 diabetes 2015: a patient-centered approach. Update to a
position statement of the American Diabetes Association (ADA) and the European
Association for the Study of Diabetes (EASD). Diabetes Care 2015; 38: 140-9.
3. National Institute for Health and Clinical Excellence. Type 2 diabetes in adults:
management. December 2015 www.nice.org.uk/guidance/ng28.
4. American Diabetes Association. Standards of medical care in diabetes. Diabetes Care
2017; 40 (Suppl 1): S64-S74.
5. Wei N, Zheng H, Nathan DM. Empirically establishing blood glucose targets to achieve
HbA1c goals. Diabetes Care 2014; 37: 1048-51.
6. Zhang Y, McCoy RG, Mason JE, Smith SA, Shah ND, Denton BT. Second-line agents for
glycemic control for type 2 diabetes: are newer agents better? Diabetes Care 2014; 37:
1338-45.

การถือศีลอด
เป็นสิทธิผู้ป่วย บุคลากรทางสาธารณสุขต้องให้ข้อมูลเพื่อช่วยในการตัดสินใจเกี่ยวกับรักษา หากผู้ป่วย
ต้องการถือศีลอดต้องแนะน�ำสิ่งที่พึงกระท�ำ สิ่งที่พึงหลีกเลี่ยง และอาจต้องท�ำในเชิงรุก เช่น การให้ความรู้แก่
ชุมชน เพื่อให้ผู้ให้การดูแลผู้ป่วย และชุมชนทั้งที่เป็นมุสลิมและไม่ใช่มุสลิมมีความเข้าใจที่ถูกต้องเพื่อให้การ
ถือศีลอดของผู้ป่วยเบาหวานมีความปลอดภัย
บทที่
การดูแลตนเองในเดือนรอมฎอน (ถือศีลอด)
7
ตารางที่ 1. ความเชื่อและความจริงเกี่ยวกับการถือศีลอด
ความเชื่อ ความจริง
ในเดือนรอมฎอนต้องถือศีลอดจึงจะได้บุญ
การเจาะเลือด ท�ำให้การถือศีลยุติ
การฉีดอินซูลิน ท�ำให้การถือศีลยุติ
แม้ไม่อดอาหารในเดือนรอมฎอน สามารถได้บุญจากการท�ำดี
อื่นๆ
การเจาะเลือด ท�ำได้ตลอดการถือศีลอด
การฉีดอินซูลิน ไม่ท�ำให้การถือศีลอดยุติ เพราะอินซูลินไม่ใช่
สารอาหาร
ลักษณะการอดในช่วงเดือนรอมฎอน ผู้ถือศีลจะหยุดรับประทานอาหาร ไม่ดื่มน�้ำ (รวมถึงไม่กลืนน�้ำลาย)
ไม่สูบบุหรี่ รวมทั้งไม่รับประทานยา ตั้งแต่พระอาทิตย์ขึ้น จนพระอาทิตย์ตกดิน เมื่อพระอาทิตย์ตกดินแล้ว
จึงเริ่มรับประทานอาหารและดื่มน�้ำได้ โดยส่วนใหญ่อาหารหลังพระอาทิตย์ตกจะมี 2 มื้อ คือ มื้อเย็น และ
มื้อก่อนพระอาทิตย์ขึ้น โดยมื้อเย็นมักเป็นอาหารมื้อใหญ่ บางประเทศรวมถึงประเทศไทย จะเริ่มการรับ
ประทานด้วยการรับประทานผลอินทผาลัม ซึ่งมีน�้ำตาลฟรุคโตสและกลูโคสสูง ตามด้วยอาหารหนัก นอกจากนี้
หลังพระอาทิตย์ตก จะมีการสวด taraweeh เป็นเวลาประมาณ 1-2 ชั่วโมง ซึ่งจะมีการขยับร่างกายและใช้
ก�ำลังพอสมควร (ลุกก้มกราบ) ด้วยเหตุนี้หากผู้ป่วยได้รับยาลดน�้ำตาลในเลือดตลอดจนการปรับขนาดยา ผู้ป่วย
เบาหวานทั้งผู้ป่วยเบาหวานชนิดที่ 1 และ 2 จึงมีความเสี่ยงต่อการเกิดภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือดขั้นรุนแรง
ภาวะน�้ำตาลในเลือดสูง ภาวะเลือดเป็นกรดจากเบาหวาน (DKA) หรือภาวะขาดน�้ำเพิ่มขึ้นมาก1
โดยพบว่า
ผู้ป่วยเบาหวานชนิดที่ 1 และ 2 มีความเสี่ยงต่อการเกิดภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือดที่รุนแรงจนต้องรับไว้รักษาใน
โรงพยาบาลเพิ่มขึ้น 7.2 และ 7.5 เท่า ตามล�ำดับ แต่ลักษณะการที่ผู้ป่วยต้องอดอาหารนาน ต้องรับประทาน
อาหารในเวลาที่เปลี่ยนไป และการรวบมื้ออาหารเหลือเพียง 2 มื้อต่อวันในช่วงกลางคืน รวมถึงความกลัวภาวะ
น�้ำตาลต�่ำในเลือด ท�ำให้ผู้ป่วยบางส่วนลดจ�ำนวนยาเบาหวานลง ส่งผลให้ผู้ป่วยเกิดภาวะน�้ำตาลในเลือดสูง
ตลอดจนการเกิดภาวะเลือดเป็นกรดจากเบาหวานเพิ่มขึ้นอย่างชัดเจน2
ดังนั้นท�ำให้มีการจ�ำแนกผู้ป่วยตาม
ความเสี่ยงต่อภาวะแทรกซ้อนดังกล่าวตามตารางที่ 2 เพื่อประกอบการพิจารณาว่าสมควรถือศีลอดหรือไม่

ตารางที่ 2. การประเมินความเสี่ยงของผู้ป่วยเบาหวานระหว่างการถือศีลอด
ความเสี่ยง ผู้ป่วยเบาหวาน
สูงมาก (ไม่ควรถือศีลอด)
สูง (ต้องมีความระมัดระวังมาก
ระหว่างถือศีลอด)
ปานกลาง/ต�่ำ
ผู้ป่วยมีลักษณะดังต่อไปนี้อย่างน้อยหนึ่งข้อ
- มีประวัติภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือดโดยที่ไม่มีอาการเตือน
- มีประวัติภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือดบ่อยๆ
- มีภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือดขั้นรุนแรง ในระยะเวลา 3 เดือนที่ผ่านมา
- รับการรักษาในโรงพยาบาลในระยะเวลา 3 เดือนที่ผ่านมาเนื่องจากภาวะน�้ำตาล
ในเลือดต�่ำ หรือ น�้ำตาลในเลือดสูง หรือ แผลที่เท้าจากเบาหวาน
- หญิงตั้งครรภ์ที่ใช้อินซูลิน
- เป็นเบาหวานชนิดที่ 1 ที่ยังคุมระดับน�้ำตาลในเลือดได้ไม่ดี
- มีความเจ็บป่วยเฉียบพลัน (acute illness)
- มีภาวะแทรกซ้อนของหลอดเลือดแดงใหญ่จากเบาหวานที่รุนแรง
- การท�ำงานของไตเสื่อม ระยะ 4 หรือ 5 รวมทั้งการได้รับการบ�ำบัดทดแทนไต
- อายุมากที่มีโรคร่วม
ผู้ป่วยมีลักษณะดังต่อไปนี้อย่างน้อยหนึ่งข้อ
- เป็นเบาหวานชนิดที่ 1 ที่คุมระดับน�้ำตาลในเลือดได้ดี
- เป็นเบาหวานชนิดที่ 2 ที่คุมน�้ำตาลในเลือดได้ดีด้วยอินซูลิน
- เป็นเบาหวานชนิดที่ 2 ที่ยังคุมระดับน�้ำตาลในเลือดไม่ดี
- เป็นผู้ที่ต้องออกก�ำลังกายหักโหม
- หญิงตั้งครรภ์ที่คุมระดับน�้ำตาลในเลือดโดยควบคุมอาหาร
หรือ ใช้ยาmetformin
- มีภาวะแทรกซ้อนของหลอดเลือดแดงใหญ่จากเบาหวานที่ควบคุมได้
- มีการท�ำงานของไตเสื่อม ระยะ 3
- ได้รับยาที่กดสติสัมปชัญญะ
ผู้ป่วยเบาหวานชนิดที่ 2 ที่คุมระดับน�้ำตาลในเลือดได้ดี ไม่มีภาวะข้างต้น และ
ใช้การรักษาเบาหวานโดยการควบคุมอาหาร ออกก�ำลังกาย หรือใช้ยาลดน�้ำตาล
ในเลือดที่ไม่มีผลท�ำให้ระดับน�้ำตาลต�่ำในเลือด
*ดัดแปลงจาก Diabetes and Ramadan: International Diabetes Federation (IDF), in collaboration with the the
Diabetes and Ramadan (DAR) International Alliance 2016.
ผู้ป่วยเบาหวานที่ต้องการถือศีลอดในเดือนรอมฎอน ต้องเตรียมตัวล่วงหน้าและปรึกษาแพทย์เพื่อปรับ
ยาอย่างน้อย 2 เดือน เนื่องจากการใช้ยาบางชนิดท�ำให้เกิดภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือดได้มาก และยาที่ไม่เกิดภาวะ
น�้ำตาลต�่ำในเลือดบางชนิดต้องใช้เวลานานกว่าที่จะคุมระดับน�้ำตาลในเลือดได้เช่น pioglitazone

การปรับยาควบคุมระดับน�้ำตาลในเลือด
เนื่องจากยาเบาหวานส่วนใหญ่ มุ่งเป้าที่ระดับน�้ำตาลในเลือดซึ่งจะสูงหลังรับประทานอาหาร เมื่อถือศีล
อด มื้ออาหารถูกเปลี่ยนเวลาไปเป็นกลางคืน ท�ำให้การบริหารยาจะสลับเวลา จากกลางวันเป็นกลางคืน และ
จ�ำนวนมื้อลดเป็นสองมื้อหลัก ท�ำให้การฉีดอินซูลินต้องมีการปรับค่อนข้างมาก นอกจากนั้น ลักษณะการออก
ก�ำลังเปลี่ยนไป จากการศึกษา EPIDIAR2
พบว่าผู้ป่วยที่ถือศีลอดมากกว่าครึ่งหนึ่งยังคงออกก�ำลังตามปกติ และ
อีกประมาณร้อยละสิบออกก�ำลังเพิ่มกว่าปกติ จึงแนะน�ำให้ลดยาในมื้อก่อนพระอาทิตย์ขึ้นเพื่อป้องกันภาวะ
น�้ำตาลต�่ำในเลือด ข้อแนะน�ำของการปรับการให้ยามีดังนี้
กรณีใช้ metformin
วันละ 1 ครั้ง ให้รับประทานเมื่อพระอาทิตย์ตก
วันละ 2 ครั้ง ให้รับประทานเมื่อพระอาทิตย์ตก และพระอาทิตย์ขึ้น
วันละ 3 ครั้ง ให้รับประทานมื้อเย็นรวบเที่ยงในมื้อพระอาทิตย์ตก และมื้อเช้าในมื้อพระอาทิตย์ขึ้น
ชนิดออกฤทธิ์ยาว (extended release) ให้รับประทานมื้อพระอาทิตย์ตก
กรณีใช้ pioglitazone
ไม่ต้องปรับขนาดยา อาจรับประทานยาเมื่อพระอาทิตย์ตกหรือพระอาทิตย์ขึ้นก็ได้
กรณีใช้ sulfonylurea
ควรเลี่ยง glibenclamide เนื่องจากมีรายงานภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือดถึงร้อยละ 25 จึงแนะน�ำให้ใช้
ยาที่มีค่าครึ่งชีวิตสั้น เช่น glipizide หรือ gliclazide3
วันละ 1 ครั้ง ให้รับประทานเมื่อพระอาทิตย์ตก และอาจลดขนาดยาตามระดับน�้ำตาลในเลือดที่ตรวจได้
วันละ 2 ครั้ง ให้รับประทานมื้อเช้าในขนาดปกติเมื่อพระอาทิตย์ตก และลดขนาดยาเย็นที่รับ
ประทานตอนพระอาทิตย์ขึ้นเป็นครึ่งหนึ่งของที่เคยได้ก่อนถือศีลอด
กรณียารับประทานอื่นๆ
ยาที่ไม่ท�ำให้เกิดภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือด สามารถรับประทานได้ตามปกติและใช้ขนาดปกติ โดยเริ่มหลัง
พระอาทิตย์ตก ยากลุ่มนี้ได้แก่ DPP 4-inhibitors, pioglitazone หรือ alpha-glucosidase inhibitors
ส�ำหรับกลุ่ม SGLT2-inhibitors แม้เป็นกลุ่มที่ไม่ท�ำให้เกิดภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือด แต่ท�ำให้เกิดภาวะขาดน�้ำได้
จึงต้องใช้ด้วยความระมัดระวังอย่างมากเนื่องจากผู้ถือศีลอดไม่สามารถดื่มน�้ำได้ในเวลากลางวัน นอกจากนี้
ผู้ที่ใช้ยากลุ่ม SGLT2-inhibitors ต้องระวังการเกิดภาวะเลือดเป็นกรดจากสารคีโตน และควรมีการตรวจคีโตน
ในปัสสาวะ
กรณีใช้ GLP-1 analog
liraglutide แม้ไม่ท�ำให้เกิดภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือด แต่ถ้ามีอาการคลื่นไส้มาก ต้องลดขนาดลงครึ่งหนึ่ง
โดยให้ฉีดเวลาหลังพระอาทิตย์ตก

การปรับยาฉีดอินซูลิน
ในผู้ป่วยเบาหวานชนิดที่ 2
มีหลักการคือ ไม่ท�ำให้เกิดระดับน�้ำตาลต�่ำในเลือด จึงต้องลดขนาดยาก่อนพระอาทิตย์ขึ้น อย่างไรก็ดี
ต้องมีการปรับขนาดยาให้เหมาะกับอาหารที่รับประทานและกิจกรรมทางกายในเวลากลางวันของแต่ละ
บุคคล ในแต่ละวัน ท�ำโดยการปรับขนาดยาตามระดับน�้ำตาลในเลือดก่อนการอาหารทั้งสองมื้ออย่าง
เคร่งครัด
ผู้ที่ใช้ basal insulin เช่น NPH, glargine ฉีดเพียงวันละ 1 ครั้ง ให้ฉีดอินซูลินหลังพระอาทิตย์ตก
และแนะน�ำให้ลดขนาดยาลงร้อยละ 15-30
ผู้ที่ใช้ basal insulin วันละ 2 ครั้ง ให้ฉีดอินซูลินมื้อแรกหลังพระอาทิตย์ตก ขนาดเท่าเดิม แต่อินซูลิน
มื้อที่สองให้ฉีดก่อนพระอาทิตย์ขึ้น และแนะน�ำให้ลดขนาดยาลงร้อยละ 50
ผู้ที่ใช้ premixed insulin วันละ 1 ครั้งให้ฉีดอินซูลินหลังพระอาทิตย์ตก ขนาดเท่าเดิมก่อนถือศีลอด
ผู้ที่ใช้ premixed insulin วันละ 2 ครั้ง ให้ฉีดอินซูลินมื้อแรกหลังพระอาทิตย์ตก ขนาดเท่าเดิมก่อน
ถือศีลอด และฉีดมื้อที่สองก่อนพระอาทิตย์ขึ้น โดยแนะน�ำให้ลดขนาดยาลงร้อยละ 25-50
ผู้ที่ใช้ bolus insulin เช่น regular insulin, insulin analog ออกฤทธิ์เร็ว ก่อนอาหาร ให้งดมื้อเที่ยง
(โดยส่วนใหญ่ การรับประทานอาหารในช่วงศีลอดมีสองมื้อ คือหลังพระอาทิตย์ตก และก่อน
พระอาทิตย์ขึ้น ท�ำให้มื้อเที่ยงในเวลาปกติ ซึ่งอาจใกล้กับเที่ยงคืนในศีลอดหายไป) โดยฉีดอินซูลิน
มื้อแรกเป็นอาหารมื้อหลังพระอาทิตย์ตก และมื้อที่สอง คืออาหารก่อนพระอาทิตย์ขึ้น ขนาดยา
มื้อแรกคงเดิม แต่มื้อก่อนพระอาทิตย์ขึ้นให้ลดลงร้อยละ 25-50
ในผู้ป่วยเบาหวานชนิดที่ 1
มีหลักการเช่นเดียวกับผู้ป่วยเบาหวานชนิดที่ 2 คือ ป้องกันการเกิดภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือด และต้องปรับ
ยาโดยการติดตามระดับน�้ำตาลในเลือดอย่างใกล้ชิด
ผู้ที่ใช้ insulin pump ให้ลดขนาด basal insulin ตอนบ่ายร้อยละ 20-40 (ปลายของการถือศีลอด
ในแต่ละวัน ประมาณ 3 ชั่วโมงก่อนพระอาทิตย์ตก) แต่อาจเพิ่มขนาด basal insulin ร้อยละ 0-30
หลังรับประทานอาหารหลังพระอาทิตย์ตก อนึ่ง การให้ bolus insulin ให้ค�ำนวณตาม carb count
และ correcting factor ตามปกติ
สูตรที่แนะน�ำคือ basal-bolus insulin โดยใช้ basal insulin เป็น analog หรือ NPH ก็ได้
หากเป็นการฉีด basal insulin วันละ 2 ครั้ง ให้ฉีดก่อนมื้อพระอาทิตย์ตกในขนาดปกติ แต่ควรลด
มื้อก่อนพระอาทิตย์ขึ้น และ bolus insulin ให้ใช้ขนาดตามปกติ
การรับประทานอาหาร
ยังเป็นไปตามปกติ คือ อาหารครบส่วนและมี low glycemic index ควรเน้นการดื่มน�้ำให้เพียงพอ
การตรวจระดับน�้ำตาลในเลือดด้วยตัวเอง
ต้องท�ำบ่อยขึ้น และทุกครั้งหากสงสัยว่าระดับน�้ำตาลต�่ำในเลือด หรือ มีอาการไม่สบาย4

เมื่อไรจึงต้องยุติการถือศีลอด
การถือศีลอดจะเป็นอันตรายหากมีกรณีต่อไปนี้ แนะน�ำให้ยุติการถือศีล
ระดับน�้ำตาลในเลือดต�่ำกว่า 70 มก./ดล.
ระดับน�้ำตาลในเลือดมากกว่า 300 มก./ดล.
ความเจ็บป่วยที่อาจจะมีผลต่อระดับน�้ำตาลในเลือดหรือภาวะขาดน�้ำ
1. International Diabetes Federation and the DAR International Alliance. Diabetes and
Ramadan: Practical Guidelines. Brussels, Belgium: International Diabetes Federation,
2016. www.idf.org/guidelines/diabetes-in-ramadan and www.daralliance.org.
2. Salti I, Benard E, Detournay B, Bianchi-Biscay M, Le Brigand C, Voinet C, et al. A
population-based study of diabetes and its characteristics during the fasting month of
Ramadan in 13 countries: results of the epidemiology of diabetes and Ramadan
1422/2001 (EPIDIAR) study. Diabetes Care 2004; 27: 2306-11.
3. Ibrahim M, Abu Al Magd M, Annabi FA, Assaad-Khalil S, Ba-Essa EM, Fahdil I, et al.
Recommendations for management of diabetes during Ramadan: update 2015. BMJ
Open Diabetes Research & Care 2015; 3: e000108.
4. Ali S, Davies MJ, Brady EM, Gray LJ, Khunti K, Beshyah SA, et al. Guidelines for managing
diabetes in Ramadan. Diabetic Medicine 2016; 33: 1315-29.

ระยะของ CKD Estimated GFR (มล./นาที/1.73 ม.2
)
ความชุกของการเกิดโรคไตเรื้อรังพบได้ประมาณร้อยละ 40 ในผู้ป่วยเบาหวานทั้งชนิดที่ 1 และ 2 ผู้ป่วย
จ�ำนวนหนึ่งมีการด�ำเนินโรคเป็นไตเรื้อรังระยะสุดท้าย (end-stage renal disease, ESRD) ซึ่งต้องได้รับการ
รักษาด้วยการท�ำ hemodialysis (HD) หรือ peritoneal dialysis (PD) จากข้อมูลการส�ำรวจในประเทศไทย
ปี พ.ศ. 2557 พบว่าผู้ป่วยที่เป็น ESRD และได้รับการรักษาด้วย dialysis มีสาเหตุจากโรคเบาหวานถึงร้อยละ
38.51 การควบคุมเบาหวานในผู้ป่วยโรคไตมีข้อพิจารณาหลายประการ ตั้งแต่ เป้าหมายของการควบคุม
เบาหวาน โภชนบ�ำบัด การปรับเปลี่ยนยา/ขนาดยาที่สามารถให้ได้เมื่อการท�ำงานของไตลดลง รวมถึงปัจจัย
กระทบจากการท�ำ dialysis ซึ่งท�ำให้ต้องมีการปรับยาลดระดับน�้ำตาลในเลือดที่ใช้รักษา
โรคไตเรื้อรัง (chronic kidney disease, CKD) ในผู้ป่วยเบาหวานอาจเกิดจากสาเหตุอื่นที่ไม่ใช่จาก
โรคเบาหวาน โรคไตเรื้อรังหมายความถึงการมีความผิดปกติของไตนานมากกว่า 3 เดือน อาจมีหรือไม่มีการ
ลดลงของ estimated glomerular filtration rate (eGFR) ผู้ป่วยเบาหวานที่มี mild proteinuria อาจมี CKD
ระยะ 1 และ 2 ขณะที่ผู้ป่วยเบาหวานบางรายอาจมี CKD ระยะ 3 ขึ้นไปโดยไม่มี proteinuria โรคไตเรื้อรัง
แบ่งได้เป็น 5 ระยะ ดังตารางที่ 1
บทที่
การรักษาเบาหวานในผู้เป็นโรคไตเรื้อรัง
8
ตารางที่ 1. การแบ่งระยะของโรคไตเรื้อรัง (CKD)2
ระยะที่ 1
ระยะที่ 3 3A
3B
ระยะที่ 5 non-dialysis dependent (CKD5ND)
dialysis dependent (CKD5D)
- CKD5HD (hemodialysis)
- CKD5PD (peritoneal dialysis)
³90 ปกติหรือสูง
60-89 ลดลงเล็กน้อย
45-59 ลดลงเล็กน้อยถึงปานกลาง
30-44 ลดลงปานกลางถึงมาก
15-29 ลดลงมาก
น้อยกว่า 15 ไตวาย (kidney failure)
ระดับครีอะตินีนในเลือดที่วัดโดยการใช้เอ็นซายม์ที่เป็นมาตรฐาน หากห้องปฏิบัติการไม่รายงานค่า
eGFR สามารถค�ำนวณ eGFR โดยใช้สูตรดังนี้

เพศหญิง
ระดับ serum creatinine ≤0.7 (mg/dL)
ระดับ serum creatinine >0.7 (mg/dL)
เพศชาย
ระดับ serum creatinine ≤0.9 (mg/dL)
ระดับ serum creatinine >0.9 (mg/dL)
สูตรที่ใช้ GFR = 144 x (Scr/0.7)-0.329
(0.993)Age
(0.993)Age
(0.993)Age
(0.993)Age
ผลกระทบของโรคไตเรื้อรังต่อเบาหวาน
เมื่อเป็นโรคไตเรื้อรัง มีการท�ำงานของไตลดลง พบมีการเปลี่ยนแปลงดังนี้
1. เพิ่มความเสี่ยงต่อการเกิดภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือด จากสาเหตุต่อไปนี้
1.1 ลดการขจัดอินซูลินและยาเม็ดลดระดับน�้ำตาลบางชนิด ยาเม็ดลดระดับน�้ำตาลบางชนิดอาจ
ต้องลดขนาดของยาเมื่อเป็นโรคไตเรื้อรังระยะ 3 ส�ำหรับอินซูลินที่หลั่งจากตับอ่อนในคนปกติจะ
ผ่าน portal system และถูกท�ำลาย (metabolized) ที่ตับประมาณร้อยละ 75 และร้อยละ 25
ถูกท�ำลายที่ไต3
ในผู้ป่วยเบาหวานที่ฉีดอินซูลินเข้าชั้นใต้ผิวหนังยาจะเข้าสู่กระแสเลือดโดยไม่
ต้องผ่านตับ โดยเฉพาะอย่างยิ่งเมื่อระดับ eGFR <20 มล./นาที/1.73 ตารางเมตรส่งผลให้ค่า
ครึ่งชีวิตของอินซูลินนานขึ้น4
1.2 ลดขบวนการสร้างน�้ำตาลจากไต (renal gluconeogenesis) ในคนปกติไตจะมีส่วนในการสร้าง
น�้ำตาลร้อยละ 25
2. ลดการหลั่งอินซูลิน เป็นผลโดยรวมจากภาวะเลือดเป็นกรด การขาด 1,25 dihydroxy vitamin D
และ secondary hyperparathyroidism ซึ่งพบร่วมด้วยในโรคไตเรื้อรัง4
3. ภาวะดื้อต่ออินซูลิน (Insulin Resistance, IR) มีรายงานการเกิด IR ที่เนื้อเยื่อส่วนปลาย โดยปริมาณ
และคุณภาพของ insulin receptor ที่เซลล์ไขมัน กล้ามเนื้อและเซลล์ตับลดลง สาเหตุเชื่อว่าอาจเกิดจาก
uremic toxin ภาวะเลือดเป็นกรดเรื้อรัง การอักเสบ ภาวะโลหิตจาง รวมทั้งการออกก�ำลังกายที่ลดลง5
เมื่อท�ำการล้างไตโดย PD หรือ HD ประมาณ 5-6 สัปดาห์ จะท�ำให้ภาวะ IR ดีขึ้น
4. ความต้องการอินซูลินลดลงในผู้ป่วยเบาหวานที่มีโรคไตเรื้อรังตั้งแต่ระยะ 3 ขึ้นไป แม้จะมีการหลั่ง
อินซูลินลดลงและดื้อต่ออินซูลิน แต่กลับมีภาวะเสี่ยงต่อการเกิดภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือด เนื่องมาจากการขจัด
อินซูลินลดลงทั้งที่ตับและไต นอกจากนั้น การที่มีภาวะทุโภชนาการร่วมด้วย และความผิดปกติในการท�ำงาน
ของกลูคากอนท�ำให้มีความเสี่ยงต่อการเกิดภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือดเพิ่มขึ้น พบว่าประมาณ 1 ใน 3 ของผู้ป่วย
เบาหวานชนิดที่ 2 ซึ่งท�ำ dialysis เกิดปรากฎการณ์ “burn-out diabetes” ต้องหยุดยารักษาเบาหวาน
เนื่องจากภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือด6
ในผู้ป่วยเบาหวานชนิดที่ 1 พบว่าสามารถลดปริมาณอินซูลินหรือจ�ำนวน
ครั้งที่ฉีดอินซูลิน

การรักษาเบาหวานในผู้เป็นโรคไตเรื้อรัง
เป้าหมายในการควบคุมเบาหวานในผู้ป่วยที่เป็นโรคไตเรื้อรัง7,8
1. โดยทั่วไปแนะน�ำให้ควบคุมเบาหวานให้ระดับ A1C ประมาณ 7.0% เพื่อป้องกันและชะลอการ
เกิดโรคแทรกซ้อนเรื้อรังจากหลอดเลือดเล็ก รวมถึงชะลอการเพิ่มระยะโรคไตเรื้อรังจากเบาหวาน
2. ในผู้ป่วยที่มีความเสี่ยงต่อภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือด ไม่ควรควบคุมเบาหวานให้ A1C <7.0% (คุณภาพ
หลักฐานระดับ 2, น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ ++)
3. ในผู้ป่วยที่มีโรคร่วมหลายโรค หรือคาดหมายว่ามีช่วงชีวิตสั้น อาจลดเป้าหมายการควบคุมเบาหวาน
ให้ A1C มากกว่า 7.0% (คุณภาพหลักฐานระดับ 3, น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ +)
4. ในผู้ที่ได้รับการรักษาด้วย hemodialysis ต่อเนื่อง ควรพิจารณาเป้าหมายของ A1C เฉพาะราย
ในผู้ที่มีความเสี่ยงต่อภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือด อาจต้องลดยารักษาเบาหวาน ถ้า A1C <7.5% (คุณภาพ
หลักฐานระดับ 4, น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ +/-)
ข้อควรพิจารณาอื่นๆ
ในการประเมินผลการควบคุมเบาหวาน ในผู้ป่วยเบาหวานที่ท�ำ hemodialysis
1. ควรทราบว่าการตรวจ A1C ที่สถานพยาบาลของท่านใช้วิธีใด การตรวจด้วยวิธี electrical
charged–based method อาจท�ำให้ประเมินค่า A1C สูงไป เนื่องจากไม่สามารถแยกระหว่าง
carbamylated hemoglobin ซึ่งเพิ่มขึ้นในภาวะที่มี blood urea nitrogen สูงออกจาก glycated
hemoglobin
2. ควรทราบปัจจัยที่มีผลต่อ A1C ได้แก่ การเพิ่งได้รับเลือด โรคที่มีความผิดปกติของฮีโมโกลบิน
(hemoglobinopathy) และการเพิ่มขึ้นของระดับฮีโมโกลบินในช่วง 2 เดือนที่ผ่านมาจากการตอบ
สนองต่อ erythropoietin ที่ได้รับ
3. ปัจจัยที่อาจมีผลต่อการประเมินค่า A1C สูงกว่าความเป็นจริง
- Carbamylated hemoglobin ที่พบเมื่อมีภาวะเลือดเป็นกรด และ blood urea nitrogen เพิ่มขึ้น
- ภาวะยูรีเมีย ท�ำให้มี nonenzymatic glycosylation ที่ผิดปกติเพิ่มขึ้น
- ภาวะโลหิตจางจากขาดเหล็ก
4. ปัจจัยที่อาจมีผลต่อการประเมินค่า A1C ต�่ำกว่าความเป็นจริง
- ภาวะโลหิตจางจากเม็ดเลือดแดงมีอายุสั้นลง ท�ำให้ระยะเวลาที่ถูก glycation น้อยลง
- การได้รับเลือด
- การรักษาด้วย erythropoietin ท�ำให้มีปริมาณเม็ดเลือดแดงตัวอ่อนเพิ่มขึ้นอย่างรวดเร็ว
ข้อมูลการศึกษาจากต่างประเทศ พบว่าการใช้ glycated albumin (GA) ส�ำหรับประเมินการควบคุม
เบาหวานในระยะเวลา 7-14 วัน ดีกว่า A1C ในผู้ป่วยท�ำ HD9
เนื่องจากผลกระทบของการตรวจ A1C จาก
ปัจจัยเม็ดเลือดแดงมีช่วงชีวิตสั้น การได้ erythropoietin และ carbamylated hemoglobin ไม่แนะน�ำการ

ใช้ fructosamine ซึ่งถูกกระทบจากระดับซีรั่มโปรตีนมากกว่า GA และสารโมเลกุลต�่ำ เช่น ยูเรีย หรือกรดยูริก
ในขณะที่ผู้ป่วยท�ำ PD การประเมินด้วยค่า A1C จะดีกว่า GA10
โดยเฉพาะอย่างยิ่งผู้ที่มีระดับ albumin ต�่ำใน
เลือด SMBG มีประโยชน์มากในการติดตามการรักษาในผู้ที่ได้รับยาซึ่งอาจท�ำให้เกิดภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือด
เช่น sulfonylurea และอินซูลิน โดยเฉพาะอย่างยิ่งในผู้ที่รักษาด้วย hemodialysis อย่างไรก็ตาม เนื่องจาก
ไม่มีการศึกษาระยะยาวถึงผลของระดับ GA ต่อการเกิดโรคแทรกซ้อน ดังนั้น การประเมินผลการควบคุม
เบาหวานในระยะยาวยังแนะน�ำให้ใช้ A1C ควบคู่กับการเจาะระดับน�้ำตาลในเลือดและ SMBG ข้อควรระวังใน
ผู้ป่วยที่ได้รับการรักษาด้วย PD การใช้เครื่องตรวจน�้ำตาลชนิดพกพาที่ใช้เอนไซม์ glucose dehydrogenase
pyrroloquinoline quinone (GDH-PQQ) จะให้ค่าสูงกว่าปกติถ้าใช้ dialysate ที่มีน�้ำตาลอื่น รวมทั้ง
icodextrin และส่งผลกระทบได้ถึง 2 สัปดาห์หลังจากหยุดใช้
การควบคุมระดับน�้ำตาลในเลือดอย่างเข้มงวดสามารถลดการเกิด albuminuria และโรคแทรกซ้อน
ทางหลอดเลือดที่ตาและระบบประสาท ในผู้ป่วยเบาหวานชนิดที่ 1 และชนิดที่ 2 จากการศึกษา Diabetes
Control and Complication Trial (DCCT), United Kingdom Prospective Diabetes Study (UKPDS),
Action to Control Cardiovascular Risk in Diabetes (ACCORD) และ Veterans Affairs Cooperative
Study on Glycemic Control and Complications in Type 2 Diabetes Feasibility Trial (VADT)11-14
โดยรวมส�ำหรับผู้ป่วยเบาหวานที่มีโรคไตเรื้อรังระยะต้นๆ การควบคุมเบาหวานยังมีประโยชน์ในการลด
โรคแทรกซ้อนทางหลอดเลือดแดงฝอยและระบบประสาท จึงแนะน�ำให้เป้าหมาย A1C ไม่เกิน 7% ส�ำหรับ
ผู้ป่วยเบาหวานที่มี ESRD และท�ำ HD ถ้าอายุไม่มาก (<50 ปี) ไม่ได้มีโรคร่วมด้วย หรือยังอยู่ในข่ายที่จะได้รับ
การปลูกถ่ายไต ควรควบคุมเบาหวานให้ A1C ใกล้เคียง 7% (7%-7.5%) แต่ถ้าผู้ป่วยอายุมาก มีโรคร่วมด้วย
หรือความเสี่ยงต่อภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือด อาจให้เป้าหมาย A1c ใกล้ 8% หรือระหว่าง 7.5- 8.0%7,8
การให้ยารักษาเบาหวานที่ไม่ใช่อินซูลินในผู้ป่วยเบาหวานที่มีโรคไตเรื้อรัง
การใช้ยาสรุปไว้ในตารางที่ 22,7,8,15
Metformin
• ห้ามใช้เมื่อ eGFR <30 มล./นาที/1.73 ตารางเมตร
• ถ้า eGFR 30-45 มล./นาที/1.73 ตารางเมตร ให้ลดขนาดเหลือ 1000 มก.ต่อวัน เนื่องจากเพิ่มความ
เสี่ยงในการเกิด lactic acidosis
Sulfonylurea
• ไม่ควรใช้ glibenclamide ถ้า eGFR <60 มล./นาที/1.73 ตารางเมตร
• ไม่ต้องปรับขนาด glipizide และ gliclazide ใน CKD ระยะ 3-5 แต่ต้องระวังภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือด
ควรหลีกเลี่ยงในผู้ป่วยท�ำ hemodialysis
• Glimepiride ให้เริ่มขนาดน้อย 1 มก.ต่อวัน ในโรคไตเรื้อรังระดับ 3 ไม่ควรใช้ในโรคไตระดับ 4 และ 5

ตารางที่ 2. ขนาดเหมาะสมของยาเม็ดลดระดับน�้ำตาลและยาฉีด GLP-1 analog ในผู้ป่วยโรคไตเรื้อรัง
กลุ่มยา ชนิดยา
ขนาดยาที่แนะน�ำ
ในผู้ป่วย CKD ระดับ 3,4
หรือได้รับการเปลี่ยนไต
ขนาดยาที่แนะน�ำใน
ผู้ป่วย CKD ระดับ 5
และ 5D
ผลข้างเคียง
Biguanides
Sulfonylurea
Glinide
α-glucosidase
inhibitor
Glitazone
DPP-4
inhibitors
SGLT2-
inhibitors
GLP-1
analogs
Metformin
Glibenclamide
Glipizide
Gliclazide
Glimepiride
Repaglinide
Acarbose
Voglibose
Pioglitazone
Linagliptin
Vildagliptin
Saxagliptin
Sitagliptin
Alogliptin
Empagliflozin
Dapagliflozin
Canagliflozin
Exenatide
Liraglutide
ห้ามใช้
หลีกเลี่ยงใน 5ND
หลีกเลี่ยงใน 5D
ไม่ต้องปรับขนาดยา
50 มก.ต่อวัน
2.5 มก.ต่อวัน
ให้หลังท�ำ dialysis
25 มก.ต่อวัน
6.25 มก.ต่อวัน
การเกิด lactic
acidosis
- ภาวะน�้ำตาลต�่ำ
ในเลือด
- น�้ำหนักตัวเพิ่ม
- ภาวะน�้ำตาลต�่ำ
ในเลือด
อาจมี hepatotoxicity
บวม หัวใจวาย
- การติดเชื้อรา ระบบ
สืบพันธุ์และทางเดิน
ปัสสาวะ
- ภาวะขาดน�้ำ
ระวังภาวะขาดน�้ำ
จากคลื่นไส้อาเจียน
eGFR 30-45* ใช้ได้ไม่เกิน 1000
มก.ต่อวัน และติดตาม eGFR ทุก
3 -6 เดือน
eGFR <30* ห้ามใช้
ไม่ควรใช้ในโรคไตระยะ 3
ห้ามใช้ในโรคไตระยะ 4
ไม่จ�ำเป็นต้องปรับขนาดยา
เริ่มขนาดต�่ำ 1 มก.ต่อวัน
ห้ามใช้ในโรคไตระยะ 4
เริ่มขนาดต�่ำ 0.5 มก.ก่อนอาหาร
ถ้า eGFR <30 *
ไม่ให้ในผู้ที่มี eGFR <30*
ไม่ให้ในผู้ที่มี eGFR <30*
50 มก. ต่อวัน ถ้า eGFR <50*
2.5 มก.ต่อวัน ถ้า eGFR <50*
50 มก.ต่อวัน ถ้า eGFR 30-50*
25 มก.ต่อวัน ถ้า eGFR <30*
12.5 มก.ต่อวัน ถ้า eGFR 30-50*
6.25 มก.ต่อวัน ถ้า eGFR <30*
ไม่ใช้ถ้า eGFR <45*
100 มก.ต่อวัน ถ้า eGFR 45-60*
ระมัดระวังเมื่อ eGFR <30-50*
ไม่ใช้เมื่อ eGFR <30*
ไม่ใช้เมื่อ eGFR <30*
* มีหน่วยเป็น มล./นาที/1.73 ตารางเมตร; 5ND = CKD ระยะ 5 non-dialysis dependent; 5D = CKD ระยะ 5 didlysis
dependent

Alpha-glucosidase inhibitors
• ไม่ใช้ในผู้ป่วยโรคไตตั้งแต่ระดับ 4
Pioglitazone
• ไม่จ�ำเป็นต้องปรับยาในผู้ป่วยโรคไต ต้องระมัดระวังเรื่องการบวมจากสารน�้ำคั่ง และความเสี่ยงต่อ
heart failure
DPP-4 inhibitors
• ให้ได้ในผู้ป่วยโรคไตเรื้อรังทุกระยะ รวมทั้งผู้ป่วยที่ท�ำ hemodialysis แต่ต้องมีการปรับขนาดยา
ยกเว้น linagliptin ไม่ต้องปรับขนาด
• เฉพาะ saxagliptin แนะน�ำให้ยาหลังท�ำ hemodialysis เนื่องจากถูกขับออกทาง dialysisได้
SGLT2 inhibitors
• ส�ำหรับ dapagliflozin และ empagliflozin ไม่ใช้ถ้า eGFR <60 และ 30 มล./นาที/1.73 ตารางเมตร
ตามล�ำดับ โดย canagliflozin ให้ใช้ขนาด 100 มก.ต่อวัน ถ้า eGFR อยู่ระหว่าง 45-60 มล./นาที/1.73 ตารางเมตร
GLP-1 analog
• สามารถใช้ได้ในผู้ป่วยที่มี eGFR ³30 มล./นาที/1.73 ตารางเมตร แต่ควรระมัดระวังการใช้ในผู้ที่มี
eGFR 30-50 มล./นาที/1.73 ตารางเมตร จากผลข้างเคียงเรื่องอาการคลื่นไส้ อาเจียน ซึ่งอาจท�ำให้เกิดการ
ขาดสารน�้ำ ส่งผลให้การท�ำงานของไตลดลง
โดยสรุปในผู้ป่วย CKD ที่ไม่ได้ท�ำ dialysis การพิจารณาเลือกใช้ยาตัวแรกขึ้นอยู่กับเป้าหมายการคุม
เบาหวาน ผลข้างเคียงของยา (ภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือด การเกิด lactic acidosis) ความสะดวกและสิทธิการ
รักษา ถ้า eGFR <30 มล./นาที/1.73 ตารางเมตร ยาเม็ดลดระดับน�้ำตาลในเลือดที่ยังปลอดภัยในการใช้
ได้แก่ ยากลุ่ม DPP-4 inhibitors, ยา glipizide ในขนาด 2.5-10 มก./วัน และ ยา repaglinide ส�ำหรับ
thiazolidinedione ใช้เป็นยาร่วมหรือยาทางเลือก ส�ำหรับผู้ป่วยที่ท�ำ hemodialysis มักนิยมให้การรักษา
ด้วยอินซูลิน8,16
การให้อินซูลินในผู้ป่วยเบาหวานที่มีโรคไตเรื้อรัง
เนื่องจากการขจัดอินซูลินลดลงเมื่อไตเสื่อมหน้าที่ และในภาวะยูรีเมียตับท�ำลายอินซูลินลดลงด้วย
นอกจากนั้น ผู้ป่วยมักกินอาหารได้น้อย ความต้องการอินซูลินจึงลดลง ในผู้ป่วยเบาหวานที่เป็น CKD และจะ
เริ่มรักษาด้วยอินซูลิน มีข้อแนะน�ำให้ลดขนาดอินซูลินเริ่มต้น โดยให้ลดขนาดลงร้อยละ 25 ของขนาดเริ่มต้นใน
คนปกติ ถ้า eGFR อยู่ระหว่าง 10-50 มล./นาที/1.73 ตารางเมตร และร้อยละ 50 ของขนาดเริ่มต้นในคนปกติ
ถ้า eGFR น้อยกว่า 10 มล./นาที/1.73 ตารางกิโลเมตร17
ผู้ป่วยเบาหวานบางคนอาจมีความต้องการอินซูลินแตกต่างออกไป ขึ้นกับผลลัพธ์ของภาวะดื้อต่อ
อินซูลินที่เพิ่มขึ้นและการขจัดอินซูลินที่ลดลงในภาวะไตเสื่อมหน้าที่ จ�ำเป็นต้องติดตามผลการรักษาและปรับ
ขนาดอินซูลินตาม SMBG ส่วนใหญ่มักจะให้การรักษาด้วย basal insulin เนื่องจากสะดวกและปรับขนาดได้
ง่าย ให้ร่วมกับยาเม็ดลดระดับน�้ำตาลในเลือดที่สามารถให้ได้ เช่น glipizide, DPP-4 inhibitor, repaglitinide
และ pioglitazone ถ้าไม่มีข้อจ�ำกัดดังที่กล่าวแล้วข้างต้น น้อยรายที่จ�ำเป็นต้องให้ basal-bolus regimen

การให้อินซูลินและยาเม็ดลดระดับน�้ำตาลในผู้ป่วยที่รับการรักษาด้วย hemodialysis
มีข้อควรพิจารณาดังต่อไปนี้
1. หลีกเลี่ยงการใช้ glipizide และ gliclazide เนื่องจากมีการผันแปรของระดับน�้ำตาลในเลือดระหว่าง
ท�ำ dialysis จะเพิ่มความเสี่ยงต่อการเกิดภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือด
2. สามารถใช้ยา glinide, DPP-4 inhibitors ร่วมกับอินซูลินได้ ระมัดระวังการใช้ pioglitazone
เนื่องจากปัญหาบวมและความเสี่ยงการเกิด heart failure
3. ให้ค�ำแนะน�ำผู้ป่วยเบาหวานถึงอาการของภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือด ซึ่งอาการอาจไม่เด่นชัด จากภาวะ
autonomic neuropathy ที่มีร่วมด้วย รวมถึงวิธีแก้ไข
4. ควรมีการตรวจระดับน�้ำตาลในเลือดก่อนและหลังท�ำ HD ให้การป้องกันและรักษาภาวะน�้ำตาลต�่ำใน
เลือดดังแผนภูมิที่ 1
5. ในผู้ที่รักษาเบาหวานด้วยการฉีดอินซูลิน มักจะต้องลดขนาดยาในระหว่างหรือหลังการท�ำ
hemodialysis (ในวันที่ท�ำ hemodialysis) ดังแผนภูมิที่ 1 อย่างไรก็ตามการปรับอินซูลินควรพิจารณาจาก
ผลของ SMBG ของผู้ป่วย
6. การให้อินซูลินแบบ basal-bolus หรือ prandial insulin จะเหมาะสม เนื่องจาก flexibility เรื่อง
การแกว่งของระดับน�้ำตาลในเลือด
7. ในผู้ที่มีระดับน�้ำตาลในเลือดสูง ก่อนท�ำ HD
- ถ้า predialysis plasma glucose ³500 มก./ดล. ให้ฉีด rapid-acting insulin analog ขนาด
น้อย (2-4 ยูนิต) เข้าใต้ผิวหนัง ติดตามระดับน�้ำตาลในเลือดใน 2 ชั่วโมง เป้าหมาย ให้มีค่าระหว่าง
100-249 มก/ดล. หลีกเลี่ยงการมีระดับน�้ำตาลในเลือด <100 มก/ดล. หลังเสร็จ HD ให้ตรวจเช็ค
ระดับน�้ำตาลในเลือดอีกครั้ง18
- ถ้า predialysis plasma glucose ³600 มก./ดล. ให้เจาะ blood gas, serum K และ serum
ketone เพื่อให้แน่ใจว่าไม่ได้เป็น diabetic ketoacidosis (DKA)
การให้อินซูลินและการควบคุมเบาหวานในผู้ป่วย CKD ที่รักษาด้วย peritoneal
dialysis (PD)
ส�ำหรับผู้ป่วยที่ควบคุมเบาหวานได้ดีด้วยยากินก่อนท�ำ PD ก็สามารถให้ยาเดิมได้เช่นเดียวกับใน CKD
5ND แต่เนื่องจาก dialysate ที่ใช้ในการท�ำ PD มีกลูโคสซึ่งมีการดูดซึมจาก peritoneal membrane ได้
เป็นการเพิ่มกลูโคสที่ร่างกายได้รับประมาณ 50-150 กรัมต่อวัน ขึ้นอยู่กับเปอร์เซ็นต์ของกลูโคสใน dialysate
และความสามารถของ membrane ในการดูดซึมกลูโคส จึงมักจะท�ำให้ระดับน�้ำตาลในเลือดสูงขึ้น การเพิ่มยา
เม็ดมีข้อจ�ำกัด อาจจ�ำเป็นต้องฉีดอินซูลินเพิ่มเติม

การให้อินซูลินในผู้ป่วยที่รับการรักษาด้วย peritoneal dialysis (PD)
แนะน�ำให้ใช้อินซูลินวิธีฉีดเข้าใต้ผิวหนัง ไม่แนะน�ำการให้อินซูลินใส่ใน dialysate ที่ให้เข้าช่องท้อง แม้ว่า
วิธีหลังอินซูลินจะผ่านไปยังตับโดยตรง เนื่องจากอาจมีการเปลี่ยนโปรแกรมเวลาในการท�ำ CAPD และเวลา
มื้ออาหาร ท�ำให้ต้องปรับเปลี่ยนขนาดอินซูลินใน dialysate ซึ่งยุ่งยากกับผู้ป่วย นอกจากนั้น ยังพบว่าการ
ให้อินซูลินทาง dialysate ต้องใช้ขนาดอินซูลินเพิ่มขึ้น เพราะมีอินซูลินติดตามสายและถุงที่บรรจุ รวมถึงถูก
เจือจางโดยปริมาณ dialysate การเกิดพังผืด (peritoneal fibroblastic proliferation) และอาจเกิด
subcapsular hepatic steatosis ที่ส�ำคัญคือ ความเสี่ยงการติดเชื้อ (peritonitis) เพิ่มขึ้น แม้ว่า meta-
analysis ของการศึกษาที่ท�ำแบบไม่มีกลุ่มควบคุมพบว่า การควบคุมเบาหวานจะดีกว่าก็ตาม ในกลุ่มที่รักษา
ด้วยการให้อินซูลินทาง dialysate พบระดับ HDL-cholesterol มีค่าต�่ำกว่าและระดับไตรกลีเซอไรด์มีค่าสูง
กว่าเมื่อเปรียบเทียบกับแบบฉีดเข้าใต้ผิวหนัง19
แผนภูมิที่ 1. การดูแลและควบคุมระดับน�้ำตาลในเลือดในวันที่ท�ำ hemodialysis
การควบคุมเบาหวานในหน่วยที่ท�ำ hemodialysis
• ผู้ป่วยควรน�ำอินซูลินและยาเม็ดที่ใช้มาด้วยขณะมาท�ำ dialysis
• ในผู้ที่ได้รับการรักษาด้วยยาที่อาจท�ำให้เกิดภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือด ควรมีการเจาะตรวจน�้ำตาลในเลือดทั้งระยะก่อนท�ำ
และก่อนเสร็จสิ้นการท�ำ dialysis
• ระดับน�้ำตาลในเลือดมีการผันแปรได้ขณะท�ำ dialysis โดยมักจะต�่ำในชั่วโมงสุดท้ายก่อนสิ้นสุด dialysis
• ควรลดขนาดอินซูลินที่ให้ 10-15 % ในระหว่างและทันทีหลังท�ำ dialysis
• ถ้า A1C <7.5 % ควรมีการลดขนาดอินซูลินหรือยาเม็ดลดระดับน�้ำตาลที่เพิ่มระดับอินซูลินเพื่อลดความเสี่ยงการเกิด
ภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือด
ระดับน�้ำตาลในเลือด
รักษาด้วย rapid-acting insulin
ลดขนาดอินซูลินก่อนมื้ออาหาร 10-15%
- ท�ำ dialysis ตอนเช้า
ลดอินซูลินมื้อเช้า
- ท�ำ dialysis ตอนบ่าย
ลดมื้อกลางวัน
- ท�ำ dialysis ตอนเย็น ลดมื้อเย็น
รักษาด้วย premixed insulin
ลดขนาดอินซูลิน 10-15%
- ลดอินซูลินมื้อเช้า
ถ้าท�ำ dialysis ช่วงเช้า/บ่าย
- ลดอินซูลินมื้อเย็น
ถ้าท�ำ dialysis ช่วงเย็น
รักษาด้วย basal insulin
ลดขนาดอินซูลิน 25%
ตอนเช้าหรือตอนเย็นในวันที่ท�ำ
dialysis
ก่อนเสร็จ dialysis
>250 มก/ดล.
- ให้ผู้ป่วยติดตามระดับ
น�้ำตาลในเลือดด้วย
ตนเอง ถ้ายังคงสูงอยู่ให้
ปรึกษาพยาบาล หรือ
แพทย์ในทีมเบาหวาน
ก่อนท�ำ dialysis <130 มก./ดล.
- ให้คาร์โบไฮเดรต 15-30 กรัม
- ตรวจระดับน�้ำตาลซ�้ำ
- อาจจ�ำเป็นต้องให้อาหารว่างก่อน
เสร็จสิ้น dialysis ขึ้นอยู่กับระดับ
น�้ำตาลในเลือด
ก่อนท�ำ dialysis
130-250 มก/ดล.
- ไม่ต้องให้อะไร
ก่อนเสร็จ dialysis
130 -250 มก/ดล.
- ไม่ต้องให้อะไร

ถ้าท�ำ PD แบบ continuous การให้อินซูลินแบบ basal-bolus จะเหมาะสมที่สุด แต่ถ้าท�ำ PD ช่วงกลาง
คืน (overnight) แนะน�ำให้ใช้ premixed insulin ขณะเริ่มท�ำ PD20
1. Chuasuwan A, Praditpornsilpa K. Annual report Thailand renal replacement therapy
2014. Access from http://nephrothai.org/images/10-11-2016/1.TRT-report-2014-_3-11-
59_-final_.pdf.
2. Inker LA, Astor BC, Fox CH, Isakova T, Lash JP, Peralta CA, et al. KDOQI US Commentary
on the 2012 KDIGO Clinical Practice Guideline for the Evaluation and Management of
CKD. Am J Kidney Dis 2014; 63: 713-73.
3. Mak RH, DeFronzo RA. Glucose and insulin metabolism in uremia. Nephron 2002; 61:
377-82.
4. Adrogue HJ. Glucose homeostasis and the kidney. Kidney Int 1992; 42: 1266–82.
5. Kobayashi S, Maesato K, Moriya H, Ohtake T, Ikeda I. Insulin resistance in patients with
chronic kidney disease. Am J Kidney Dis. 2005; 45: 275-80.
6. Kovesdy CP, Park JC, Kalantar-Zadeh K: Glycemic control and burnt-out diabetes in ESRD.
Semin Dial 2010; 23: 148–156.
7. National Kidney Foundation. KDOQI Clinical Practice Guideline for Diabetes and CKD :
2012 Update. Am J Kidney Dis 2012; 60: 850.
8. Joint British Diabetes Societies for Inpatient Care. Management of adults with diabetes
in hemodialysis unit April 2016. Download from www.diabetes.org.uk
9. Inaba M, Okuno S, Kumeda Y, Yamada S, Imanishi Y, Tabata T, et al. Glycated albumin is
a better glycemic indicator than glycated hemoglobin values in hemodialysis patients
with diabetes: effect of anemia and erythropoietin injection. J Am Soc Nephrol 2007; 18:
896-903.
10. Szu-Ying Lee , Chen Yin-Cheng, Tsai I-Chieh , Yen Chung-Jen, Chueh Shu-Neng, Chuang
Hsueh-Fang et al. Glycosylated hemoglobin and albumin-corrected fructosamine are
good indicators for glycemic control in peritoneal dialysis patients. PLOS ONE www.
plosone.org 2 March 2013 | Volume 8 | Issue 3 | e57762.
11. The DCCT Research Group. Effect of intensive therapy on the development and
progression of diabetic nephropathy in the Diabetes Control and Complications Trial.
Kidney Int 1995; 47: 1703-20.

12. UK Prospective Diabetes Study (UKPDS) Group. Intensive blood-glucose control
with sulphonylureas or insulin compared with conventional treatment and risk of
complications in patients with type 2 diabetes (UKPDS 33). Lancet 1998; 352: 837-53.
13. Gerstein HC, Miller ME, Byington RP, Gofdf DC, Bigger T, Buse JB, et al. Effects of intensive
glucose lowering in type 2 diabetes. N Engl J Med 2008; 358: 2545-59.
14. Duckworth W, Abraira C, Moritz T, Reda D, Emanuete N, Reaven PD, et al. Glucose control
and vascular complications in veterans with type 2 diabetes. N Engl J Med 2009; 360:
129-39.
15. Abe M, Okada K, Maruyama T, Maruyama N, Matsumoto K: Combination therapy with
mitiglinide and voglibose improves glycemic control in type 2 diabetic patients on
hemodialysis. Expert Opin Pharmaco Ther 2010; 11: 169–76.
16. Berns JS, Glickman JD. Management of hyperglycemia in patients with type 2 diabetes
and pre-dialysis chronic kidney disease or end-stage renal disease. Up to date last
updated: Sep 15, 2016.
17. Snyder RW, Berns JS. Use of insulin and oral hypoglycemic medications in patients with
diabetes mellitus and advanced kidney disease. Semin Dial 2004; 17: 365-70.
18. Nakao T, Inaba M, Abe M, Kaizu K, Shima K, Babazono T, et al. for Japanese Society for
Dialysis Therapy. Best practice for diabetic patients on hemodialysis 2012. Therapeutic
Apheresis and Dialysis 2015; 19 (Suppl 1): 40–66. doi: 10.1111/1744-9987.12299.
19. Almalki MH, Altuwaijri MA, Almehthel MS, Sirrs SM, Singh RS, et al. Subcutaneous versus
intraperitoneal insulin for patients with diabetes mellitus on continuous ambulatory
peritoneal dialysis : meta-analysis of non-randomized clinical trials. Clin Invest Med 2012;
35: E132.
20. Hahr AJ, Molitch ME. Management of diabetes mellitus in patients with chronic kidney
disease. Clini Diabetes Endocrinol (2015); 1 : 2 DOI 10.1186/s40842-015-0001-9.

การตรวจระดับน�้ำตาลในเลือดด้วยตนเอง (self-monitoring of blood glucose, SMBG) เป็นเครื่องมือ
ส�ำคัญในการเพิ่มศักยภาพและเสริมพลัง (empowerment) ให้ผู้ป่วยเบาหวานมีความสามารถในการดูแล
ตนเองร่วมกับการให้ความรู้ในด้านอื่นๆ SMBG ท�ำได้ทุกเวลาโดยการเจาะเลือดที่ปลายนิ้วซึ่งเป็นเลือดจาก
หลอดเลือดแคปิลลารี (capillary blood) หยดเลือดลงแถบทดสอบ และอ่านค่าด้วยเครื่องตรวจน�้ำตาลใน
เลือดชนิดพกพา (blood glucose meter) ผู้ดูแลผู้ป่วยเบาหวานควรได้รับการสอนให้ท�ำ SMBG เมื่อผู้ป่วยไม่
สามารถท�ำได้ด้วยตนเอง รวมทั้งสอนการแปลผลเพื่อปรับเปลี่ยนการรักษาให้บรรลุเป้าหมายของการควบคุม
ประโยชน์ของการท�ำ SMBG
1. ช่วยเสริมข้อมูลของค่า A1C ในการประเมินการควบคุมเบาหวาน
2. ช่วยให้การควบคุมเบาหวานดีขึ้น ถ้ามีการปรับเปลี่ยนการรักษาโดยใช้ข้อมูลระดับน�้ำตาลในเลือด
ที่ได้จากการท�ำ SMBG ซึ่งเป็นค่าในช่วงเวลาขณะนั้น (real time) สะท้อนผลของยาที่ใช้รักษา พฤติกรรม
การกิน และการออกก�ำลังกายต่อการเปลี่ยนแปลงของระดับน�้ำตาลในเลือด และสามารถใช้ติดตามผลการปรับ
เปลี่ยนนั้นๆ
3. สามารถตรวจค้นหาหรือหาแนวโน้มที่จะเกิดภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือดและภาวะน�้ำตาลในเลือด
ที่สูงเกินเกณฑ์เป้าหมาย ป้องกันและแก้ไข ท�ำให้เพิ่มความปลอดภัยและความมั่นใจของผู้ป่วย เป็นแรงจูงใจให้
มีการดูแลตนเอง โดยเฉพาะอย่างยิ่งในภาวะเจ็บป่วย การออกก�ำลังกาย การขับรถ
ข้อบ่งชี้การท�ำ SMBG1-5
1. ผู้ป่วยเบาหวานที่มีความจ�ำเป็นในการท�ำ SMBG
1.1 ผู้ที่ต้องการคุมเบาหวานอย่างเข้มงวด ได้แก่ ผู้ป่วยเบาหวานที่มีครรภ์ (pre-gestational DM)
และผู้ป่วยเบาหวานขณะตั้งครรภ์ (gestational DM) (คุณภาพหลักฐานระดับ 1, น�้ำหนัก
ค�ำแนะน�ำ ++)
1.2 ผู้ป่วยเบาหวานชนิดที่ 1 (คุณภาพหลักฐานระดับ 1, น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ ++)
1.3 ผู้ป่วยเบาหวานที่มีภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือดบ่อยๆ หรือ รุนแรง หรือมีภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือด
โดยไม่มีอาการเตือน (คุณภาพหลักฐานระดับ 2, น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ +)
2. ผู้ป่วยเบาหวานที่ควรท�ำ SMBG
2.1 ผู้ป่วยเบาหวานชนิดที่ 2 ซึ่งได้รับการรักษาด้วยการฉีดอินซูลิน (คุณภาพหลักฐานระดับ 1,
น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ ++)
บทที่
การตรวจระดับน�้ำตาลในเลือดด้วยตนเอง
9

3. ผู้ป่วยเบาหวานที่อาจพิจารณาให้ท�ำ SMBG
3.1 ผู้ป่วยเบาหวานชนิดที่ 2 ซึ่งไม่ได้ฉีดอินซูลินแต่เบาหวานควบคุมไม่ได้ พิจารณาให้ท�ำ SMBG
เมื่อผู้ป่วย และ/หรือผู้ดูแลพร้อมที่จะเรียนรู้ ฝึกทักษะ และน�ำผลจาก SMBG มาใช้ปรับเปลี่ยน
พฤติกรรมเพื่อควบคุมระดับน�้ำตาลในเลือดให้ได้ตามเป้าหมายที่ก�ำหนด โดยบุคลากรทาง
การแพทย์ให้ค�ำแนะน�ำและปรับเปลี่ยนการรักษาอย่างเหมาะสม (คุณภาพหลักฐานระดับ 4,
น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ +/-)
3.2 ผู้ที่เพิ่งได้รับการวินิจฉัยว่าเป็นเบาหวาน เพื่อเรียนรู้ในการดูแลตนเองทั้งเรื่องอาหาร การออก
ก�ำลังกาย หรือได้ยาลดระดับน�้ำตาลในเลือดให้เหมาะสมกับกิจวัตรประจ�ำวัน (คุณภาพหลัก
ฐานระดับ 4, น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ +/-)
3.3 SMBG เป็นส่วนหนึ่งของการให้ความรู้โรคเบาหวานในการดูแลตนเอง เพื่อช่วยให้ผู้ป่วย
เบาหวานมีความเข้าใจโรคของตนเอง และเป็นเครื่องมือให้ผู้นั้นมีส่วนร่วมในการรักษาด้วย
การปรับเปลี่ยนพฤติกรรมชีวิตและยาที่ได้รับตามความเหมาะสมด้วยตนเอง หรือภายใต้การ
ปรึกษากับบุคลากรทางการแพทย์
3.4 การท�ำ SMBG มีส่วนช่วยในการดูแลตนเองในภาวะเจ็บป่วย เพื่อให้ทราบว่าเกิดภาวะน�้ำตาลต�่ำ
ในเลือดหรือระดับน�้ำตาลในเลือดสูง เพื่อปรับเปลี่ยนการรักษา หรือปรึกษาบุคลากรทาง
การแพทย์
ความถี่ของการท�ำ SMBG
ความถี่ของการท�ำ SMBG เป็นไปตามความเหมาะสมกับชนิดของโรคเบาหวาน การรักษาที่ได้รับ และ
ความจ�ำเป็นทางคลินิกของผู้ป่วยเบาหวานแต่ละราย เพื่อให้บรรลุเป้าหมายการควบคุมระดับน�้ำตาลในเลือดที่
ตั้งไว้ มีข้อแนะน�ำโดยทั่วไปดังนี้
1. ผู้ป่วยเบาหวานระหว่างการตั้งครรภ์ควรท�ำ SMBG ก่อนอาหารและหลังอาหาร 1 หรือ 2 ชั่วโมง
ทั้ง 3 มื้อ และก่อนนอน (วันละ 7 ครั้ง) อาจลดจ�ำนวนครั้งลงเมื่อควบคุมระดับน�้ำตาลในเลือดได้ดี
2. ผู้ป่วยเบาหวานชนิดที่ 1 ที่ได้รับการรักษาด้วย insulin pump ควรท�ำ SMBG วันละ 4-6 ครั้ง
3. ผู้ป่วยเบาหวานที่ฉีดอินซูลินตั้งแต่ 3 ครั้งขึ้นไป ควรท�ำ SMBG ก่อนอาหาร 3 มื้อทุกวัน ควรท�ำ
SMBG ก่อนนอน และหลังอาหาร 2 ชม.เป็นครั้งคราว หากสงสัยว่ามีภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือดกลางดึกหรือมี
ความเสี่ยงที่จะเกิด ควรตรวจระดับน�้ำตาลในเลือดช่วงเวลา 02.00-04.00 น.
4. ผู้ป่วยเบาหวานที่ฉีดอินซูลินวันละ 2 ครั้ง ควรท�ำ SMBG อย่างน้อยวันละ 2 ครั้ง โดยตรวจก่อน
อาหารเช้าและเย็น อาจมีการตรวจก่อนอาหารและหลังอาหารมื้ออื่นๆ เพื่อดูแนวโน้มการเปลี่ยนแปลงของ
ระดับน�้ำตาลในเลือด และใช้เป็นข้อมูลในการปรับยา
5. ควรท�ำ SMBG เมื่อสงสัยว่ามีภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือดและหลังจากให้การรักษาจนกว่าระดับน�้ำตาล
ในเลือดจะกลับมาปกติหรือใกล้เคียงปกติ
6. ควรท�ำ SMBG ก่อนและหลังการออกก�ำลังกาย หรือกิจกรรมที่มีความเสี่ยง เช่น การขับรถ ในผู้ป่วย
เบาหวานที่ได้รับยาซึ่งมีความเสี่ยงที่จะเกิดภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือด

7. ในภาวะเจ็บป่วยควรท�ำ SMBG อย่างน้อยวันละ 4 ครั้ง ทุก 4 ถึง 6 ชั่วโมง หรือก่อนมื้ออาหาร
เพื่อค้นหาแนวโน้มที่จะเกิดภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือดหรือระดับน�้ำตาลในเลือดสูงเกินควร
8. ในผู้ป่วยเบาหวานชนิดที่ 2 ซึ่งฉีดอินซูลินก่อนนอน ควรท�ำ SMBG ก่อนอาหารเช้าทุกวันหรืออย่าง
น้อย 3 ครั้ง/สัปดาห์ในช่วงที่มีการปรับขนาดอินซูลิน อาจมีการท�ำ SMBG ก่อนและหลังอาหารมื้ออื่นๆ สลับกัน
เพื่อดูแนวโน้มการเปลี่ยนแปลงของระดับน�้ำตาลในเลือด ถ้ายังไม่ได้ค่า A1C ตามเป้าหมาย
มีรายงานการศึกษาในผู้ป่วยเบาหวานชนิดที่ 2 ซึ่งควบคุมเบาหวานไม่ดี การท�ำ SMBG อย่างมีแบบแผน
(structural) วันละ 7 ครั้ง ติดต่อกัน 3 วัน บันทึกปริมาณอาหาร การออกก�ำลังกาย ทุก 3 เดือนที่มาพบแพทย์
สามารถลดระดับ A1C ได้ 0.3%6
การท�ำ SMBG จะให้ประโยชน์เมื่อมีการทบทวนความถูกต้องของวิธีการตรวจ ข้อมูล รูปแบบการ
เปลี่ยนแปลงของระดับน�้ำตาลในเลือดกับแพทย์หรือทีมงานเบาหวาน เพื่อความเข้าใจและการปรับเปลี่ยนการ
รักษาที่เหมาะสม ผู้ป่วยเบาหวานที่มีการท�ำ SMBG ควรน�ำสมุดจดบันทึกผล SMBG เเละ/หรือเครื่องตรวจ
น�้ำตาลในเลือดชนิดพกพา (เพื่อตรวจสอบความถูกต้องของข้อมูลที่ผู้ป่วยบันทึก) มาให้ทีมผู้ดูแลพิจารณาปรับ
เปลี่ยนการรักษาด้วยทุกครั้งที่มาติดตามการรักษา
ตัวอย่างตารางแสดงการเจาะระดับน�้ำตาลในเลือดที่ควรท�ำในการตรวจวันละ 7 ครั้ง1
ตัวอย่างตารางแสดงการเจาะระดับน�้ำตาลในเลือดที่ควรท�ำในการตรวจวันละ 5 ครั้ง1
วัน
จันทร์
อังคาร
พุธ
พฤหัส
ศุกร์
เสาร์
อาทิตย์
วัน
จันทร์
อังคาร
พุธ
พฤหัส
ศุกร์
เสาร์
ก่อนมื้อเช้า
X
X
X
X
X
X
X
หลังมื้อเช้า
2 ชม.
X
X
X
X
2 ชม.
X
X
X
ก่อนมื้อ
กลางวัน
X
X
X
X
หลังมื้อกลางวัน
2 ชม.
X
X
X
X
2 ชม.
X
X
X
ก่อนมื้อเย็น
X
X
X
X
X
X
X
หลังมื้อเย็น
2 ชม.
X
X
X
X
2 ชม.
X
X
X
ก่อนนอน
X
X
X
X

ตัวอย่างตารางแสดงการเจาะระดับน�้ำตาลในเลือดแบบสุ่มดูผลการควบคุมเบาหวานแต่ละมื้อ1
ตัวอย่างตารางแสดงการเจาะระดับน�้ำตาลแบบดูผลการควบคุมเบาหวานในผู้ที่มีการฉีดอินซูลินก่อนนอน1
วัน
จันทร์
อังคาร
พุธ
พฤหัส
ศุกร์
เสาร์
วัน
จันทร์
อังคาร
พุธ
พฤหัส
ศุกร์
เสาร์
X
X
X
X
2 ชม.
X
2 ชม.
X
X
2 ชม.
X
X
2 ชม.
X
2 ชม.
X
2 ชม.
X
X
X
X
ควรมีความรู้อะไรบ้างเมื่อท�ำ SMBG
ผู้ป่วยเบาหวานที่ท�ำ SMBG หรือผู้ดูแลผู้ป่วย ควรได้รับการสอนความรู้ต่อไปนี้
1. ความส�ำคัญและประโยชน์ของการท�ำ SMBG เวลาที่ควรท�ำการตรวจ เป้าหมายระดับน�้ำตาลในเลือด
ที่ต้องการ
2. เทคนิคการตรวจที่ถูกต้องส�ำหรับเครื่องตรวจน�้ำตาลในเลือดชนิดพกพาที่ใช้ อายุของแถบที่ใช้
ทดสอบ การเก็บดูแลรักษาเครื่องและแถบทดสอบ7
3. การแปลผล SMBG ความรู้ในการปรับขนาดยาฉีดอินซูลิน ความรู้เรื่องยาเม็ดลดระดับน�้ำตาลที่
ตนเองได้รับ เรื่องอาหารและการออกก�ำลังกาย ผู้ป่วยจะได้ประโยชน์สูงสุดเมื่อสามารถใช้ข้อมูลจาก SMBG
ปรับเปลี่ยนพฤติกรรมชีวิตและการรักษา
4. การป้องกันและแก้ไขเมื่อมีระดับน�้ำตาลในเลือดสูงเกินควรหรือภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือด เพื่อให้
สามารถปรับหรือเปลี่ยนแปลงให้เหมาะสมกับระดับน�้ำตาลที่ตรวจวัดได้

5. เครื่องตรวจน�้ำตาลในเลือดชนิดพกพาส่วนใหญ่รายงานผลเป็นพลาสมากลูโคส บางเครื่องรายงาน
เป็นกลูโคสจาก whole blood (ผลที่รายงานเป็นรูปแบบใดดูได้จากเอกสารก�ำกับที่แนบมากับเครื่อง) สามารถ
ปรับผลที่รายงานจาก whole blood เป็นพลาสมากลูโคสได้โดยใช้ 1.1 x ผลที่อ่าน ได้เป็นค่าเทียบเคียง
พลาสมากลูโคส (หน่วยเป็น มก./ดล.)
ส�ำหรับบุคลากรทางการแพทย์ควรทราบปัจจัยที่มีผลรบกวนต่อค่าของ SMBG การก�ำกับมาตรฐานของ
เครื่องตรวจน�้ำตาลในเลือดชนิดพกพาคือ ในการตรวจวัดระดับกลูโคสในเลือดที่ระดับ <75 มก./ดล. จะต้องให้
ผลตรวจที่มีค่าต่างจากค่าที่แท้จริง (ระดับพลาสมากลูโคส) ±15 มก./ดล. และที่ระดับ ³75 มก./ดล. จะต้องให้
ผลตรวจที่มีค่าภายในร้อยละ 20 ของค่าที่แท้จริง (ระดับพลาสมากลูโคส) จ�ำนวนร้อยละ 95 ของจ�ำนวน
ตัวอย่างเลือดที่ท�ำการตรวจวัด7
การตรวจสอบความแม่นย�ำของเครื่องโดยตรวจสอบจากการอ่านค่าของวัสดุ
ควบคุมคุณภาพ ส�ำหรับเครื่องที่ไม่มีวัสดุควบคุมคุณภาพให้ ผู้ป่วยหรือทีมผู้ดูแลรักษาอาจทดสอบโดย
เจาะตรวจระดับน�้ำตาลในเลือดจากปลายนิ้วในขณะเดียวกับการตรวจพลาสมากลูโคสทางห้องปฏิบัติการ
เมื่อผู้ป่วยมาติดตามการรักษา
1. International Diabetes Federation. Guideline: Self-monitoring of blood glucose in non-
insulin treated type 2 diabetes 2009.
2. Towfigh A, Romanova M, Weinreb JE, Munjas B,Suttorp MJ, Zhou A. Self-monitoring of
blood glucose levels in patients with type 2 diabetes mellitus not taking insulin: A
meta-analysis. Am J Manag Care 2008; 14: 468-75.
3. Boutati EI, Raptis SA. Self-monitoring of blood glucose as part of the integral care of type
2 diabetes. Diabetes Care 2009; 32 (Suppl2): S205-S210.
4. Diabetes UK. Care recommendations: Self- monitoring of blood glucose (SMBG).
Accessed on 15 September 2010 from http://www.diabetes.org.uk/About_us/Our_
Views/ Care_ recommendations/ Self-monitoring_of_blood_glucose/
5. American Diabetes Association. Standard of medical care in diabetes 2017. Diabetes Care
2017; 40 (Suppl 1): S48-S56.
6. Polonsky WH, Fisher L, Schikman CH, Hinnen DA, Parkin CG, Jelsovsky Z, et al.
Structured self-monitoring of blood glucose significantly reduces A1C levels in poorly
controlled noninsulin-treated type 2 diabetes: results from the Structured Testing
Program study. Diabetes Care 2011; 34: 262–67.
7. Seaquist ER, Anderson J, Childs B, Cryer P, Dagogo-Jack SE, Fish L, Heller SR, Rodriguez
H, Rosenzweig J, Vigersky R. Hypoglycemia and diabetes: a report of a workgroup of the
American Diabetes Association and the Endocrine Society. Diabetes Care 2013; 36: 1384-95.

หมวด 3
ภาวะแทรกซ้อน

ความส�ำคัญของภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือดในผู้ป่วยเบาหวาน
การเกิดภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือดในผู้ป่วยเบาหวาน มีความส�ำคัญทางคลินิก คือ
1. ท�ำให้เกิดอาการไม่สบาย ซึ่งอาจรุนแรงจนท�ำให้เกิดความพิการหรือเสียชีวิตจากภาวะสมองขาด
กลูโคส1,2
หรือโรคหัวใจและหลอดเลือด โดยเฉพาะในผู้ป่วยเบาหวานสูงอายุ และมีโรคหัวใจและหลอดเลือดอยู่
แล้ว2-8
2. การเกิดภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือดแต่ละครั้งจะเพิ่มความเสี่ยงต่อการเกิดภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือดซ�้ำ9
ซึ่งภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือดที่เกิดซ�้ำจะเป็นปัจจัยเสี่ยงต่อการเกิดภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือดระดับรุนแรง10
และ
ภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือดโดยไม่มีอาการเตือน (hypoglycemia unawareness) และภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือดที่
สัมพันธ์กับการท�ำงานของระบบประสาทออโตโนมิคล้มเหลว (hypoglycemia-associated autonomic
failure, HAAF)11,12
ซึ่งเป็นอันตราย
3. การเกิดภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือดบ่อยท�ำให้รบกวนการด�ำเนินกิจวัตรประจ�ำวันตามปกติ และคุณภาพ
ชีวิตของผู้ป่วยเบาหวาน2,9
เช่น การนอนหลับที่ไม่มีคุณภาพอันเป็นผลจากการเกิดภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือด
กลางดึก (nocturnal hypoglycemia) สมรรถภาพและประสิทธิภาพในการท�ำงานหรือการเรียนลดลง และ
ความไม่ปลอดภัยหรืออันตรายในขณะท�ำงาน เช่น การขับยานพาหนะ และ การท�ำงานกับเครื่องจักรกล
เป็นต้น นอกจากนี้ในผู้ป่วยเบาหวานสูงอายุ ภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือดยังท�ำให้เกิดภาวะการท�ำงานของสมอง
ด้าน cognitive บกพร่อง หรือสมองเสื่อม (dementia)13
4. การเกิดภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือดบ่อย โดยเฉพาะผู้ป่วยที่ได้รับการรักษาด้วยอินซูลิน เป็นอุปสรรค
ส�ำคัญที่ท�ำให้แพทย์และผู้ป่วยไม่สามารถควบคุมเบาหวานได้อย่างเข้มงวดเพื่อป้องกันภาวะแทรกซ้อนเรื้อรัง
จากโรคเบาหวาน เนื่องจากเกรงกลัวอันตรายจากภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือด14
5. ในผู้ป่วยเบาหวานที่รับไว้ในโรงพยาบาล การเกิดภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือดจะมีความสัมพันธ์กับ
อัตราตาย (mortality) ที่เพิ่มขึ้น โดยที่ความสัมพันธ์นี้มีแนวโน้มที่จะเป็นผลจากตัวโรคหรือความเจ็บป่วยที่
ผู้ป่วยเบาหวานมีอยู่มากกว่าจากภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือดเอง15
บทที่
การวินิจฉัย ประเมิน
รักษาและป้องกันภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือด
ในผู้ป่วยเบาหวานผู้ใหญ่
10

การวินิจฉัยภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือด
เกณฑ์วินิจฉัย
การวินิจฉัยภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือดในผู้ป่วยเบาหวานอาศัยเกณฑ์ 3 ประการ ร่วมกัน (Whipple
triad) ได้แก่ ระดับพลาสมากลูโคสที่ 70 มก./ดล. มีอาการและอาการแสดงของภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือด
และอาการหายไปเมื่อระดับน�้ำตาลในเลือดสูงขึ้น2,9,16
ในผู้ป่วยเบาหวานที่รับไว้ในโรงพยาบาล การวินิจฉัยภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือดใช้เกณฑ์ที่ 70 มก./ดล.
เช่นกัน2,15
ในผู้ป่วยเบาหวานที่ตั้งครรภ์ เกณฑ์วินิจฉัยภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือดในขณะตั้งครรภ์ยังไม่มีการ
ก�ำหนดชัดเจน เนื่องจากระดับกลูโคสเลือดในเลือดในขณะตั้งครรภ์มีแนวโน้มต�่ำกว่าขณะไม่ตั้งครรภ์ประมาณ
ร้อยละ 20 อย่างไรก็ตาม ผู้ช�ำนาญการได้เสนอระดับพลาสมากลูโคสที่ 60 มก./ดล. เป็นเกณฑ์วินิจฉัยภาวะ
น�้ำตาลต�่ำในเลือดในขณะตั้งครรภ์2
ระดับฮีโมโกลบินเอวันซี (A1C) ซึ่งแม้ว่ามีความสัมพันธ์เป็นอย่างดีกับค่าเฉลี่ยของระดับกลูโคสใน
เลือดและมีความสัมพันธ์อย่างผกผันกับความเสี่ยงและความถี่ของการเกิดภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือด17,18
แต่มี
ความสามารถจ�ำกัดในการท�ำนายการเกิดภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือดครั้งต่อไป และไม่สามารถใช้ทดแทนการใช้
ระดับกลูโคสในเลือดในการวินิจฉัยภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือด2,16
หลักการก�ำหนดเกณฑ์วินิจฉัย
การก�ำหนดเกณฑ์วินิจฉัยภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือดในผู้ป่วยเบาหวานที่ระดับพลาสมากลูโคส 70 มก./ดล.
อยู่ภายใต้หลักการ ดังนี้2,16
เป็นเกณฑ์ที่สามารถน�ำไปใช้และปฏิบัติได้ง่ายโดยทีมงาน ผู้ดูแล และตัวผู้ป่วยเบาหวานเอง ในทุก
เวลาและทุกสถานที่ เช่น ที่โรงพยาบาล ส�ำนักงานแพทย์ และที่บ้าน
เพื่อให้การรายงานหรือบันทึกการวินิจฉัยภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือดเป็นมาตรฐาน และมีความผิด
พลาดหรือคลาดเคลื่อนน้อยที่สุด
ภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือดที่วินิจฉัยตามเกณฑ์นี้ มีความส�ำคัญทางคลินิกคือ มีผลต่อความปลอดภัยของ
ผู้ป่วย และการปรับการรักษาโดยเฉพาะยารักษาเบาหวาน
การก�ำหนดระดับพลาสมากลูโคสที่ 70 มก./ดล. เป็นเกณฑ์วินิจฉัยภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือดใน
ผู้ป่วยเบาหวาน แทนที่จะใช้เกณฑ์ <50 มก./ดล. ดังที่ใช้โดยทั่วไป เนื่องจากระดับพลาสมากลูโคสที่ 70 มก./ดล.
เป็นระดับที่ให้ผู้ป่วยได้รับการวินิจฉัยและแก้ไขโดยเร็ว (glucose alert level) ก่อนที่จะเกิดภาวะน�้ำตาลต�่ำใน
เลือดระดับรุนแรง และเป็นระดับที่เริ่มมีผลต่อระบบควบคุมไม่ให้ระดับกลูโคสในเลือดต�่ำลงมากเกิน (glucose
counter-regulatory system) ซึ่งประกอบด้วย การกระตุ้นการหลั่ง glucose counter-regulatory hormone
ได้แก่ กลูคากอน เอปิเนฟริน โกรทฮอร์โมน และ คอร์ติซอล เพื่อเพิ่มระดับกลูโคสในเลือด และการกระตุ้นการ
หลั่งสารส่งผ่านประสาทออโตโนมิค (autonomic neuro-transmitter) ได้แก่ นอร์เอปิเนฟริน และอะเซตีลโคลีน
เพื่อท�ำให้เกิดอาการเตือนซึ่งน�ำมาสู่การวินิจฉัยและแก้ไขภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือด นอกจากนี้ยังเป็นระดับที่เผื่อ
ไว้ส�ำหรับการวินิจฉัยภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือดโดยใช้ค่าระดับกลูโคสในเลือดที่วัดได้จากเครื่องตรวจน�้ำตาลใน
เลือดชนิดพกพา ซึ่งผลตรวจมีความแม่นย�ำ (accuracy) จ�ำกัดเมื่อระดับกลูโคสในเลือดอยู่ในเกณฑ์ต�่ำ2

วิธีการตรวจวัดระดับกลูโคสในเลือดเพื่อวินิจฉัยภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือดในผู้ป่วย
1. การตรวจวัดระดับกลูโคสในเลือดที่ได้ผลถูกต้องที่สุดเพื่อวินิจฉัยภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือดจะใช้การ
ตรวจวัดระดับพลาสมากลูโคสเป็นหลัก9,19
ซึ่งต้องเก็บตัวอย่างเลือดด�ำ (venous blood) ใส่ในหลอดเก็บ
ตัวอย่างเลือดที่มีโซเดียมฟลูออไรด์เป็นสารต้านการจับเป็นลิ่มเลือด (anticoagulant) และส่งห้องปฏิบัติการ
เพื่อแยกพลาสมา และตรวจวัดระดับพลาสมากลูโคสโดยวิธีมาตรฐาน (laboratory-based glucose
measurement) เช่น วิธี glucose oxidase หรือ วิธี hexokinase
2. ผู้ป่วยเบาหวานซึ่งได้รับการรักษาด้วยยาลดน�้ำตาล (hypoglycemic agent) การตรวจวัดระดับ
แคปิลลารีกลูโคส (capillary blood glucose) โดยการเจาะเลือดแคปิลลารีที่ปลายนิ้วมือและใช้เครื่องตรวจ
น�้ำตาลในเลือดชนิดพกพาที่ได้รับการควบคุมความถูกต้องของผลตรวจวัด (validated portable glucose
meter) ซึ่งใช้ในการติดตามผลการรักษา (monitor-based glucose measurement) ไม่ว่าจะเป็นการตรวจ
ด้วยตนเองที่บ้าน (self-monitoring of blood glucose, SMBG) หรือการตรวจที่จุดให้การรักษาผู้ป่วย
(point-of-care testing of blood glucose) ที่โรงพยาบาล หรือที่ส�ำนักงานแพทย์ เป็นที่ยอมรับได้ในการ
วินิจฉัยภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือดในทางปฏิบัติ2
3. เนื่องจากระดับกลูโคสที่วัดได้จากพลาสมาจะมีค่าสูงกว่าระดับกลูโคสที่วัดได้จากเลือดรวม (whole
blood glucose) เช่น แคปิลลารีกลูโคส ประมาณร้อยละ 10 อีกทั้งผู้ป่วยเบาหวานส่วนใหญ่บางเวลาได้รับการ
ตรวจวัดระดับพลาสมากลูโคส และในบางเวลาได้รับการตรวจวัดระดับแคปิลลารีกลูโคส ดังนั้น เพื่อให้การ
รายงานผลการตรวจวัดระดับกลูโคสในเลือดเป็นมาตรฐานและไม่สับสน สหพันธ์เคมีคลินิกนานาชาติ
(International Federation of Clinical Chemistry หรือ IFCC) ได้เสนอให้รายงานค่ากลูโคสในเลือดที่วัดได้
เป็นค่าพลาสมากลูโคส โดยในกรณีที่ค่ากลูโคสในเลือดที่วัดมิได้มาจากการวัดระดับกลูโคสในพลาสมาโดยตรง
แต่มาจากการวัดระดับกลูโคสในเลือดแคปิลลารีซึ่งเป็นเลือดรวมโดยใช้กลูโคสมิเตอร์ สามารถรายงานเป็น
ค่าเทียบเคียงพลาสมากลูโคส (adjusted plasma glucose) แทน โดยการน�ำค่ากลูโคสในเลือดที่วัดได้จาก
เลือดแคปิลลารีคูณด้วยค่า correction factor คือ 1.11 ดังสมการ adjusted plasma glucose = capillary
whole blood glucose x 1.1119
4. การตรวจวัดระดับกลูโคสในเลือดจากเลือดแคปิลลารีโดยใช้กลูโคสมิเตอร์ที่ได้ค่าต�่ำ อาจมีความ
คลาดเคลื่อนเกิดขึ้น คือ เป็นค่าต�่ำลวง (falsely low) ซึ่งเป็นผลจากปัจจัยรบกวนหลายประการ ได้แก่ ยาบาง
ชนิด (เช่น vasopressor, acetaminophen) ระดับฮีมาโตคริตที่สูง ภาวะขาดน�้ำรุนแรง ระดับออกซิเจนต�่ำใน
เลือด เป็นต้น2
The International Organization for Standardization (ISO) และองค์การอาหารและยาแห่ง
สหรัฐอเมริกา ได้ก�ำหนดมาตรฐานของเครื่องกลูโคสมิเตอร์ในการตรวจวัดระดับกลูโคสในเลือดที่ระดับ <75 มก./ดล.
จะต้องให้ผลตรวจที่มีค่าต่างจากค่าที่แท้จริง (ระดับพลาสมากลูโคส) 15 มก./ดล. และที่ระดับ >75 มก./ดล. จะต้อง
ให้ผลตรวจที่มีค่าภายในร้อยละ 20 ของค่าที่แท้จริง (ระดับพลาสมากลูโคส) ในจ�ำนวนร้อยละ 95 ของจ�ำนวน
ตัวอย่างเลือดที่ท�ำการตรวจวัด2
ดังนั้น ในกรณีที่ผลการตรวจวัดระดับกลูโคสจากเลือดแคปิลลารีได้ค่าต�่ำซึ่งอยู่
ในเกณฑ์วินิจฉัยภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือด แต่ผู้ป่วยไม่มีอาการของภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือด รวมทั้งไม่มีปัจจัยหรือ
เหตุที่ท�ำให้เกิดภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือด อาจต้องพิจารณาเก็บตัวอย่างเลือดด�ำเพื่อส่งตรวจวัดระดับพลาสมา
กลูโคสโดยวิธีมาตรฐาน ถ้าสามารถท�ำได้ เช่น ขณะอยู่ในโรงพยาบาล เพื่อยืนยันการวินิจฉัยภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือด

อาการและอาการแสดงของภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือด
อาการของภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือดแบ่งได้เป็น 2 ชนิด ได้แก่ อาการออโตโนมิค (autonomic symptoms)
และอาการสมองขาดกลูโคส (neuroglycopenic symptoms)2,9
อาการออโตโนมิค ได้แก่ ใจสั่น หัวใจเต้นเร็ว รู้สึกหิว รู้สึกร้อน เหงื่อออก มือสั่น รู้สึกกังวล ความ
ดันโลหิตซิสโตลิคสูง กระสับกระส่าย คลื่นไส้ และชา อาการดังกล่าวเป็นสัญญาณเตือนให้ผู้ป่วย
รู้ว่ามีภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือดเกิดขึ้น (hypoglycemia awareness) และต้องแก้ไข เช่น กิน
อาหาร ก่อนที่จะมีอาการสมองขาดกลูโคสที่รุนแรงเกิดขึ้น
อาการสมองขาดกลูโคส ได้แก่ อ่อนเพลีย รู้สึกร้อนทั้งที่ผิวหนังเย็นและชื้น อุณหภูมิกายต�่ำ
มึนงง ปวดศีรษะ การท�ำงานสมองด้าน cognitive บกพร่อง ปฏิกิริยาตอบสนองช้าลง
สับสน ไม่มีสมาธิ ตาพร่ามัว พูดช้า ง่วงซึม หลงลืม พฤติกรรมเปลี่ยนแปลง อัมพฤกษ์ครึ่งซีก
(hemiparesis) คล้ายโรคหลอดเลือดสมอง (stroke) หมดสติ และชัก
ผู้ป่วยเบาหวานทั้งชนิดที่ 1 และชนิดที่ 2 ที่มีภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือดเกิดขึ้นบ่อย เมื่อมีภาวะ
น�้ำตาลต�่ำในเลือดเกิดขึ้นซ�้ำๆ หลายครั้ง อาจมีอาการสมองขาดกลูโคสเกิดขึ้นโดยไม่มีอาการออ
โตโนมิคน�ำมาก่อนเพื่อเตือนให้ร่างกายรับรู้และท�ำการแก้ไข ภาวะนี้เรียกว่า ภาวะน�้ำตาลต�่ำใน
เลือดโดยไม่มีอาการเตือน หรือ ภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือดที่สัมพันธ์กับการท�ำงานของระบบ
ประสาทออโตโนมิคล้มเหลว (HAAF)9,11,12
การวินิจฉัยและรายงานภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือดในผู้ป่วยเบาหวาน
การวินิจฉัยและรายงานภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือดในผู้ป่วยเบาหวาน อาศัยผลการตรวจวัดระดับกลูโคสใน
เลือดร่วมกับอาการทางคลินิก แบ่งได้เป็น 5 แบบ2,9,16
ได้แก่
Severe hypoglycemia หมายถึง ภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือดระดับรุนแรง โดยผู้ป่วยมีอาการ
รุนแรงจนไม่สามารถแก้ไขได้ด้วยตัวเองและต้องอาศัยผู้อื่นให้ความช่วยเหลือ
Documented symptomatic hypoglycemia หมายถึง ภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือดที่มีหลักฐาน
ชัดเจนคือ ผู้ป่วยมีอาการทางคลินิกของภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือด ซึ่งผู้ป่วยสามารถแก้ไขได้ด้วย
ตัวเอง และมีผลการตรวจระดับพลาสมากลูโคสที่ 70 มก./ดล. ในขณะเกิดอาการ
Asymptomatic hypoglycemia หมายถึง ภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือดที่ไม่มีอาการคือผู้ป่วยมีผล
การตรวจระดับพลาสมากลูโคสที่ 70 มก./ดล. แต่ไม่มีอาการทางคลินิกของภาวะน�้ำตาลต�่ำใน
เลือด
Probable symptomatic hypoglycemia หมายถึง การที่ผู้ป่วยมีอาการทางคลินิกของภาวะ
น�้ำตาลต�่ำในเลือด แต่ไม่มีผลการตรวจระดับพลาสมากลูโคสในขณะเกิดอาการ
Pseudo-hypoglycemia หรือ relative hypoglycemia หมายถึง การที่ผู้ป่วยมีอาการ
ทางคลินิกของภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือดที่ชัดเจน แต่มีผลการตรวจระดับพลาสมากลูโคสที่
>70 มก./ดล. ในขณะเกิดอาการ อย่างไรก็ตามระดับพลาสมากลูโคสในขณะนั้นมักลดลงมาใกล้
70 มก./ดล.

การประเมินความรุนแรงของภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือด
ความรุนแรงของภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือดแบ่งได้เป็น 3 ระดับ ตามอาการและอาการแสดงที่เกิดขึ้น และ
ความสามารถของผู้ป่วยในการช่วยเหลือตนเอง2,9,16
ได้แก่
ภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือดระดับไม่รุนแรง (mild hypoglycemia) หมายถึง ผู้ป่วยมีระดับพลาสมา
กลูโคสต�่ำแต่ไม่มีอาการหรือมีอาการออโตโนมิคบ้าง ได้แก่ ใจสั่น หัวใจเต้นเร็ว รู้สึกหิว รู้สึกร้อน
เหงื่อออก มือสั่น ซึ่งผู้ป่วยสามารถแก้ไขได้ด้วยตนเอง
ภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือดระดับปานกลาง (moderate hypoglycemia) หมายถึง ผู้ป่วยมีระดับ
พลาสมากลูโคสต�่ำ และมีอาการออโตโนมิคร่วมกับอาการสมองขาดกลูโคสเกิดขึ้น อาการออโต
โนมิค ได้แก่ ใจสั่น รู้สึกหิว รู้สึกร้อน เหงื่อออก มือสั่น หัวใจเต้นเร็ว ความดันเลือดซิสโตลิคสูง
รู้สึกกังวล คลื่นไส้ และชา อาการสมองขาดกลูโคส ได้แก่ อ่อนเพลีย มึนงง ปวดศีรษะ ซึ่งผู้ป่วย
สามารถแก้ไขได้ด้วยตนเอง
ภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือดระดับรุนแรง (severe hypoglycemia) หมายถึง ผู้ป่วยมีอาการสมอง
ขาดกลูโคสที่รุนแรงจนไม่สามารถแก้ไขได้ด้วยตัวเองและต้องอาศัยผู้อื่นช่วยเหลือหรืออาการ
รุนแรงมาก เช่น ชัก หมดสติ ผู้ป่วยในกลุ่มนี้อาจได้รับหรือไม่ได้รับการตรวจระดับกลูโคสใน
เลือดในขณะเกิดอาการก็ได้ ส�ำหรับผู้ป่วยที่ไม่ได้รับการตรวจวัดระดับกลูโคสในเลือด แต่มี
อาการสมองขาดกลูโคสซึ่งหายไปหลังจากได้รับการแก้ไขให้ระดับกลูโคสในเลือดเพิ่มสูงขึ้นแล้ว
ก็สามารถให้การวินิจฉัยภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือดระดับรุนแรงได้2,9,16
ในผู้ป่วยเบาหวานที่รับไว้ในโรงพยาบาล การวินิจฉัยภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือดระดับรุนแรงใช้
เกณฑ์ที่ระดับพลาสมากลูโคส 40-50 มก./ดล.2,15
นอกจากนี้ The International Hypoglycemia Study Group 2017 ได้เสนอวิธีการรายงานภาวะ
น�้ำตาลต�่ำในเลือด โดยเน้นส�ำหรับการศึกษาวิจัยทางคลินิก (clinical trial) เช่น การวิจัยประสิทธิภาพของยา
รักษาเบาหวาน เป็น 3 ระดับ (level) ตามค่าระดับน�้ำตาลในเลือดซึ่งวัดที่บ้านโดยใช้เครื่องกลูโคสมิเตอร์หรือ
โดยเครื่องตรวจวัดกลูโคสต่อเนื่อง (continuous glucose monitoring, CGM) เป็นระยะเวลาอย่างน้อย 20
นาที หรือการตรวจวัดระดับพลาสมากลูโคสโดยห้องปฏิบัติการ และอาการทางคลินิก ดังนี้20,21
ระดับ 1 (level 1) glucose alert value หมายถึง ระดับน�้ำตาลในเลือดที่³ 70 มก./ดล.
ซึ่งมีความสัมพันธ์กับการเกิดภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือดที่มีอาการ และมีความส�ำคัญในการแก้ไข
ภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือดโดยการให้คาร์โบฮัยเดรตที่ดูดซึมเร็ว และการพิจารณาปรับการรักษา
ระดับ 2 (level 2) clinically significant hypoglycemia หมายถึง ระดับน�้ำตาลในเลือด
ที่ <54 มก./ดล.ซึ่งมีความส�ำคัญทางคลินิกอย่างมาก คือ ซึ่งเป็นระดับที่มีความสัมพันธ์กับ
การเกิด HAAF ภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือดโดยไม่มีอาการเตือน และความเสี่ยงต่อการเกิดภาวะ
น�้ำตาลต�่ำในเลือดระดับรุนแรง
ระดับ 3 (level 3 ) ภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือดระดับรุนแรง หมายถึง การที่ผู้ป่วยมีอาการสมองขาด
กลูโคสที่รุนแรง (severe cognitive impairment) ซึ่งต้องอาศัยผู้อื่นช่วยเหลือ

การป้องกันไม่ให้เกิดภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือดในผู้ป่วยเบาหวาน
ภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือดในผู้ป่วยเบาหวานมีความส�ำคัญทางคลินิก1,3-7
และจ�ำเป็นต้องป้องกันไม่ให้เกิด
ภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือดและถ้าเกิดขึ้นแล้วต้องป้องกันไม่ให้เกิดซ�้ำ โดยเฉพาะในผู้ป่วยเบาหวานสูงอายุ
การป้องกันไม่ให้เกิดภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือดมีความส�ำคัญมาก ในการลดความเสี่ยงต่อการเกิดภาวะการเสีย
ชีวิตจากโรคหัวใจและหลอดเลือด5-7
และภาวะการท�ำงานของสมองด้าน cognitive เสื่อมลง หรือสมองเสื่อม
(dementia)13
นอกจากนี้ในผู้ป่วยเบาหวานที่มีภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือดมาก่อนและมีภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือด
เกิดขึ้นซ�้ำโดยไม่มีอาการเตือน (hypoglycemia unawareness) การควบคุมเบาหวานโดยป้องกันไม่ให้มีภาวะ
น�้ำตาลต�่ำในเลือดเกิดขึ้นซ�้ำอีกเลยเป็นเวลา 2-3 สัปดาห์ มีความส�ำคัญมากในการช่วยให้ผู้ป่วยกลับมามีอาการ
เตือนเมื่อมีภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือดเกิดขึ้น22
ซึ่งการป้องกันไม่ให้เกิดภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือดท�ำได้โดย2
การให้ความรู้แก่ผู้ป่วยเบาหวาน ญาติ ผู้ใกล้ชิด และผู้ดูแล เกี่ยวกับอาการและปัจจัยเสี่ยง
ของภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือด
การเฝ้าระวังอย่างใกล้ชิด โดยการซักประวัติเกี่ยวกับอาการน�้ำตาลต�่ำในเลือดและประเมินผล
การควบคุมเบาหวานว่าอยู่ในเกณฑ์ที่มีความเสี่ยงต่อการเกิดภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือดมาก
หรือน้อย
ส่งเสริมการตรวจวัดระดับน�้ำตาลในเลือดด้วยตนเอง (SMBG) หรือการติดตามระดับน�้ำตาลใน
เลือดอย่างต่อเนื่อง (CGM) ถ้าจ�ำเป็น ซึ่งมีประโยชน์มากในการวินิจฉัยภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือด
ทั้งที่มีอาการและไม่มีอาการ
ปรับเป้าหมายการควบคุมเบาหวาน (glycemic target) ให้เหมาะสมกับภาวะของผู้ป่วย
ค้นหาปัจจัยเสี่ยงต่อการเกิดภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือด และขจัดหรือลดปัจจัยเสี่ยงที่ท�ำได้
โดยเฉพาะการปรับยารักษาเบาหวานทั้งชนิดยา ขนาดยา และรูปแบบการบริหารยา (regimen)
ได้แก่ การงดใช้ หรือ ลดขนาด หรือเปลี่ยนชนิดของอินซูลิน และ/หรือยากลุ่ม sulfonylurea
ที่ผู้ป่วยได้รับอยู่ เป็นต้น
ปัจจัยเสี่ยงต่อการเกิดภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือดในผู้ป่วยเบาหวาน
ภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือดในผู้ป่วยเบาหวานเกือบทั้งหมดเกิดในผู้ป่วยที่ได้รับการรักษาด้วย
อินซูลิน และ/หรือกลุ่มยาที่มีฤทธิ์กระตุ้นการหลั่งอินซูลิน (insulin secretagogue) ได้แก่
ยากลุ่ม sulfonylurea และยากลุ่ม glinide9,23
ยารักษาเบาหวานกลุ่มอื่นๆ ได้แก่ metformin, alpha glucosidase inhibitor, thiazolidine-
dione, dipeptidyl peptidase-IV inhibitor และ glucagon-like peptide-1 receptor
agonist เมื่อใช้เป็นยารักษาชนิดเดียว (monotherapy) มีโอกาสเกิดภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือดได้
น้อย แต่ยาเหล่านี้เมื่อใช้เป็นยารักษาร่วม (combination therapy) กับอินซูลินหรือกลุ่มยาที่มี
ฤทธิ์กระตุ้นการหลั่งอินซูลิน สามารถส่งเสริมให้เกิดภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือดได้2,9,23

ปัจจัยเสี่ยงต่อการเกิดภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือดในผู้ป่วยเบาหวาน ได้แก่2,9,15,24-26
- การได้รับยารักษาเบาหวานที่ไม่เหมาะสมทั้งชนิดของยา (อินซูลินและ/หรือกลุ่มยาที่มีฤทธิ์
กระตุ้นการหลั่งอินซูลิน) ขนาดยา (มากเกิน) เวลาบริหารยา และรูปแบบการบริหารยา
- การกินอาหารปริมาณน้อยกว่าที่เคยหรือไม่เพียงพอ (เช่น คลื่นไส้ อาเจียน หรือตั้งใจลด
อาหาร) หรือ มื้ออาหารถูกงดหรือเลื่อนเวลาออกไปจากเวลาปกติด้วยเหตุต่างๆ (เช่น ใน
การเตรียมผู้ป่วยเพื่อรับการทดสอบ การตรวจ การท�ำหัตถการหรือผ่าตัด) และการปรับ
เปลี่ยนอาหารซึ่งท�ำให้ปริมาณคาร์โบฮัยเดรตและ/หรือน�้ำตาลลดลง โดยที่ได้รับยารักษา
เบาหวานอินซูลิน และ/หรือ ยา กลุ่ม sulfonylurea ในขนาดเดิมหรือขนาดที่เพิ่มขึ้น
- ร่างกายมีการใช้กลูโคส (glucose utilization) เพิ่มขึ้น เช่น ออกก�ำลังกายมากขึ้น
- การผลิตกลูโคสที่ตับ (endogenous hepatic glucose production) น้อยลง เช่น การดื่ม
แอลกอฮอล์ โรคตับแข็ง
- ร่างกายมีความไวต่ออินซูลิน (insulin sensitivity) เพิ่มขึ้น เช่น น�้ำหนักตัวลดลง ออกก�ำลัง
กายเพิ่มขึ้น
- การก�ำจัดอินซูลินหรือยารักษาเบาหวานลดลง เช่น การท�ำงานของไต และ/หรือ ตับ เสื่อมลง
- ผู้สูงอายุและการมีภาวะสมองเสื่อม (dementia)24-26
- มีภาวะความซับซ้อนสูงทางคลินิก (high clinical complexity) ได้แก่ สูงอายุ (>70 ปี) หรือ
ภาวะสมองเสื่อม (dementia) หรือ โรคไตระยะสุดท้าย (end-stage renal disease) หรือ
มีโรคเรื้อรังที่รุนแรง (serious chronic conditions) ร่วมกัน 3 ชนิดหรือมากกว่า26
- มีการควบคุมเบาหวานอย่างเข้มงวดโดยก�ำหนดระดับเป้าหมาย A1C และ/หรือ ระดับ
กลูโคสในเลือดที่ใกล้เคียงระดับปกติมากหรือที่ระดับปกติ4,5,26
- เคยมีภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือดโดยเฉพาะระดับรุนแรงเกิดขึ้นมาก่อน9-12
- เคยมีภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือดโดยไม่มีอาการเตือนเกิดขึ้นมาก่อน9-12
ปัจจัยเสี่ยงต่อการเกิดภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือดระดับรุนแรงในผู้ป่วยเบาหวาน ได้แก่2,9,15,24-26
- มีภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือดเวลากลางคืน (nocturnal hypoglycemia)
- มีภาวะความซับซ้อนสูงทางคลินิก (high clinical complexity) ดังกล่าวข้างต้น
- มีการควบคุมเบาหวานอย่างเข้มงวดโดยก�ำหนดระดับเป้าหมาย A1C และ/หรือ ระดับ
กลูโคสในเลือดที่ใกล้เคียงระดับปกติมากหรือที่ระดับปกติ5,26
- เคยมีภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือดโดยเฉพาะระดับรุนแรงเกิดขึ้นมาก่อน9-12
- เคยมีภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือดโดยไม่มีอาการเตือนเกิดขึ้นมาก่อน หรือมีภาวะน�้ำตาลต�่ำใน
เลือดที่สัมพันธ์กับการท�ำงานของระบบประสาทออโตโนมิคล้มเหลวอยู่9-12
ผู้ป่วยเบาหวานที่มีภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือด อาจมีปัจจัยเสี่ยงต่อการเกิดภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือด
ข้างต้นหลายประการร่วมกัน ในผู้ป่วยเบาหวานชนิดที่ 2 ที่ได้รับการรักษาด้วยอินซูลิน ความชุก
และอุบัติการณ์ของภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือดระดับรุนแรงจะเพิ่มสูงขึ้นตามระยะเวลาที่ได้รับการ
รักษาด้วยอินซูลิน27

ผู้ป่วยเบาหวานชนิดที่ 2 จะมีอัตราการเกิดภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือดโดยรวมและภาวะน�้ำตาลต�่ำ
ในเลือดระดับรุนแรงต�่ำกว่าผู้ป่วยเบาหวานชนิดที่ 12
ส�ำหรับผู้ป่วยเบาหวานที่รับไว้ในโรงพยาบาล ภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือดจะเป็นผลจากการใช้ยา
รักษาเบาหวานโดยเฉพาะอินซูลิน โดยมีปัจจัยเสริมให้เกิดภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือด ได้แก่ การลด
ขนาดหรือหยุดยา corticosteroid อย่างฉับพลัน การที่ผู้ป่วยไม่สามารถแจ้งหรือบอกอาการ
ของภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือดได้ คลื่นไส้ อาเจียน กินอาหารได้น้อยลง หรือมีการงดอาหารทาง
ปากโดยไม่ได้เตรียมการปรับลดยารักษาเบาหวานไว้ก่อน การฉีดอินซูลินชนิดออกฤทธิ์สั้น
(short acting insulin) หรือชนิดออกฤทธิ์เร็ว (rapid acting insulin) ในเวลาที่ไม่เหมาะสมกับ
มื้ออาหาร การงดหรือลดปริมาณอาหารที่ให้ทางสายกระเพาะอาหาร (nasogastric tube) หรือ
สาย percutaneous endoscopic gastrostomy (PEG) และการงดหรือลดอัตราการบริหาร
สารละลายเด็กซ์โตรส และสารอาหารทางหลอดเลือดด�ำ (parenteral nutrition)15
การรักษาภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือดในผู้ป่วยเบาหวาน9,22,23
ภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือดระดับไม่รุนแรงและปานกลาง
การรักษาสามารถท�ำเป็นขั้นตอนได้ทั้งที่บ้านโดยผู้ป่วยเอง และที่ส�ำนักงานแพทย์ หรือโรงพยาบาล
โดยทีมผู้ดูแล (แผนภูมิที่ 1) ดังนี้
ภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือดระดับไม่รุนแรง ให้กินอาหารที่มีคาร์โบฮัยเดรต 15 กรัม ส�ำหรับภาวะ
น�้ำตาลต�่ำในเลือดระดับปานกลาง ซึ่งมีอาการหลายอย่างชัดเจน อาจให้กินอาหารที่มีคาร์
โบฮัยเดรต 30 กรัม12
ปริมาณอาหารที่มีคาร์โบฮัยเดรต 15 กรัม ได้แก่ กลูโคสเม็ด 3 เม็ด น�้ำส้มคั้น 180 มล. น�้ำอัดลม
180 มล. น�้ำผึ้ง 3 ช้อนชา ขนมปัง 1 แผ่นสไลด์ นมสด 240 มล. ไอศกรีม 2 สคูป ข้าวต้มหรือ
โจ๊ก ½ ถ้วยชาม กล้วย 1 ผล ผู้ป่วยมักมีอาการดีขึ้นภายใน 15-20 นาที หลังได้รับกลูโคสหรือ
อาหารในปริมาณดังกล่าว การกินกลูโคส 15 กรัม จะช่วยให้ระดับกลูโคสในเลือดเพิ่มขึ้น
ประมาณ 38 มก./ดล. ภายในเวลา 20 นาที และการกินกลูโคส 20 กรัม จะช่วยให้ระดับกลูโคส
ในเลือดเพิ่มขึ้นประมาณ 65 มก./ดล. ภายในเวลา 45 นาที การกินคาร์โบฮัยเดรตแต่ละครั้งใน
ปริมาณมากกว่า 30 กรัม นอกจากจะให้ผลการแก้ไขภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือดไม่แตกต่างจากการ
รับประทานในปริมาณ 15-30 กรัมแล้ว ยังอาจท�ำให้เกิดปัญหาภาวะน�้ำตาลสูงในเลือดตามมาได้23
ผู้ป่วยเบาหวานที่มีสายกระเพาะอาหาร หรือสาย PEG สามารถให้น�้ำหวาน น�้ำผลไม้ สารละลาย
กลูโคสหรืออาหารเหลวที่มีคาร์โบฮัยเดรต 15-30 กรัม ทางสายกระเพาะอาหาร หรือสาย PEG ได้
ติดตามระดับกลูโคสในเลือดโดยใช้เครื่องตรวจน�้ำตาลในเลือดชนิดพกพา หรือ point-of-care-
device (ถ้าสามารถท�ำได้) ที่ 15 นาที หลังกินคาร์โบฮัยเดรตครั้งแรก
กินอาหารที่มีคาร์โบฮัยเดรต 15 กรัมซ�้ำ ถ้าระดับกลูโคสในเลือดที่ 15 นาที หลังกินคาร์
โบฮัยเดรตครั้งแรกยังคง <70 มก./ดล.

แผนภูมิที่ 1. การวินิจฉัยและการปฏิบัติรักษาภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือดในผู้ป่วยเบาหวาน
อาการของภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือด
• อาการออโตโนมิค ได้แก่ ใจสั่น หัวใจเต้นเร็ว ความดันเลือด
ซิสโตลิคสูง มือสั่น รู้สึกกังวล คลื่นไส้ รู้สึกร้อน เหงื่อออก ชา และรู้สึกหิว
• อาการสมองขาดกลูโคส ได้แก่ อ่อนเพลีย มึนงง ปวดศีรษะ การท�ำงาน
สมองด้าน cognitive บกพร่อง ปฏิกิริยาตอบสนองช้าลง สับสน ไม่มี
สมาธิ ตาพร่ามัว พูดช้า ง่วงซึม หลงลืม พฤติกรรมเปลี่ยนแปลง อัมพฤกษ์
หมดสติ และชัก
ระดับความรุนแรงของภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือด
• ระดับไม่รุนแรงหมายถึง มีผลตรวจเลือดพบระดับพลาสมากลูโคสต�่ำ
แต่ไม่มีอาการ
• ระดับปานกลาง หมายถึง มีอาการเกิดขึ้นเล็กน้อยหรือปานกลาง และ
สามารถท�ำการแก้ไขได้ด้วยตัวเอง (เช่น การรับประทานอาหาร)
• ระดับรุนแรง หมายถึง มีอาการรุนแรงมากจนไม่สามารถท�ำการแก้ไขได้
ด้วยตัวเองและต้องอาศัยผู้อื่นช่วยเหลือ
การรักษาภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือดระดับไม่รุนแรง-ปานกลาง
• รับประทานคาร์โบฮัยเดรตในปริมาณ 15 กรัม ได้แก่ กลูโคสเม็ด 3 เม็ด,
น�้ำส้มคั้น 180 มล. น�้ำอัดลม 180 มล. น�้ำผึ้ง 3 ชช. ขนมปังปอนด์ 1 แผ่น
สไลด์ นมสด 1 ถ้วย ข้าวต้มหรือโจ๊ก ½ ถ้วยชาม
• ติดตามระดับกลูโคสในเลือดที่ 15 นาที
• รับประทานคาร์โบฮัยเดรตในปริมาณ 15 กรัม ซ�้ำ ถ้าระดับกลูโคสใน
เลือดยังคง <70 มก./ดล.
• ถ้าอาการดีขึ้นและการตรวจวัดระดับกลูโคสในเลือดซ�้ำได้ผล >80 มก./
ดล. ให้รับประทานอาหารต่อเนื่องทันทีเมื่อถึงเวลาอาหาร
การรักษาภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือดระดับรุนแรง
• โดยบุคลากรการแพทย์หรือญาติผู้ป่วย: บริหารกลูคากอน
(ถ้ามี) 1 มก. ฉีดเข้ากล้ามหรือใต้ผิวหนัง
• โดยบุคลากรการแพทย์: เปิดหลอดเลือดด�ำ, เก็บตัวอย่าง
เลือดด�ำเพื่อส่งตรวจเพิ่มเติมที่จ�ำเป็น บริหารสารละลาย
กลูโคส 50% 10-20 มล.อย่างเร็ว ต่อด้วย 30-40 มล.ที่เหลือ
แล้วเปิดหลอดเลือดด�ำต่อเนื่องไว้ด้วย heparin หรือ saline
lock หรือ บริหารสารละลายเด็กซโตรส 5-10% หยดต่อเนื่อง
ตามความเหมาะสม
• ติดตามระดับกลูโคสในเลือดที่ 15 นาที
• รักษาระดับกลูโคสในเลือดที่ >80 มก./ดล.โดยปรับอัตราหยด
สารละลายเด็กซโตรส
ผู้ป่วยเบาหวานที่มีภาวะน�้ำตาลต�่ำ
ในเลือด ระดับกลูโคสในเลือด
70 มก./ดล.และมีอาการ
ประเมินความรุนแรงของภาวะน�้ำตาล
ต�่ำ
การรักษา / แก้ไข
ระดับไม่รุนแรง -
ปานกลาง
ระดับรุนแรง

ถ้าอาการดีขึ้นและผลการตรวจระดับกลูโคสในเลือด >80 มก./ดล. ให้ผู้ป่วยกินอาหารต่อเนื่อง
ทันทีเมื่อใกล้หรือถึงเวลาอาหารมื้อหลัก เนื่องจากระดับกลูโคสในเลือดที่เพิ่มขึ้นหลังกินคาร์
โบฮัยเดรตคงอยู่ได้ไม่นาน (ประมาณ 20 นาที)28
ถ้าต้องรอเวลาอาหารมื้อหลักนานเกินกว่า 1
ชั่วโมง ให้กินอาหารที่มีคาร์โบฮัยเดรต 15 กรัมและโปรตีนเพื่อป้องกันการเกิดภาวะน�้ำตาลต�่ำ
ในเลือดซ�้ำ โดยเฉพาะผู้ป่วยที่ได้รับการรักษาด้วยอินซูลิน28,29
ตรวจระดับกลูโคสในเลือดซ�้ำ โดยใช้เครื่องตรวจน�้ำตาลในเลือดชนิดพกพา หรือ point-of-
care-device เป็นระยะ โดยที่ความถี่ในการตรวจขึ้นกับสาเหตุ และปัจจัยที่ท�ำให้เกิดภาวะ
น�้ำตาลต�่ำในเลือด และโอกาสเกิดภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือดซ�้ำ
ประเมินสาเหตุและปัจจัยที่ท�ำให้เกิดภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือด และท�ำการแก้ไขต่อไป
ชนิดและส่วนประกอบของอาหาร มีความส�ำคัญในการแก้ไขภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือดและการป้องกันการ
เกิดภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือดซ�้ำ อาหารที่ถูกย่อยเป็นกลูโคสและดูดซึมเร็ว (เช่น น�้ำหวาน น�้ำผลไม้ หรือผลไม้)
จะท�ำให้ระดับกลูโคสในเลือดเพิ่มขึ้นเร็ว แต่จะผ่านกระเพาะอาหารและล�ำไส้เร็วเช่นกัน ซึ่งอาจท�ำให้ระดับ
กลูโคสในเลือดลดลงเร็วและเกิดภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือดซ�้ำอีกได้ในระยะเวลาอันสั้น ส่วนอาหารที่มีคาร์
โบฮัยเดรตเชิงซ้อน (complex carbohydrate) และโปรตีนเป็นส่วนประกอบ เช่น นม เนยแข็ง ขนมปัง
และข้าว จะผ่านกระเพาะอาหารและล�ำไส้ และถูกย่อยเป็นกลูโคสช้ากว่า ซึ่งจะช่วยคงระดับกลูโคสในเลือดให้
สูงขึ้นได้นาน และลดการเกิดภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือดซ�้ำ28,29
ภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือดระดับรุนแรง (ผู้ป่วยหมดสติหรือใกล้หมดสติ)
ก. การรักษาที่บ้านโดยญาติหรือผู้ใกล้ชิด
ในกรณีที่มีฮอร์โมนกลูคากอน ให้ปฏิบัติดังนี้30
- ตรวจสอบให้แน่ใจว่าชุดกลูคากอน (glucagon kit) ที่มีอยู่ยังไม่หมดอายุ ตามข้อมูลของ
ผู้ผลิตชุดกลูคากอนมีอายุการเก็บไว้ใช้ (shelf-life) ที่จ�ำกัดประมาณ 6-12 เดือน ถ้าไม่ได้
ถูกน�ำมาใช้ภายในช่วงเวลาดังกล่าวจ�ำเป็นต้องเปลี่ยนชุดกลูคากอนใหม่ทดแทนที่หมดอายุ
ซึ่งขั้นตอนนี้ควรท�ำเป็นระยะอย่างสม�่ำเสมอเพื่อให้มีชุดกลูคากอนพร้อมใช้ทุกเมื่อ
- ผสมกลูคากอนตามค�ำแนะน�ำโดยบริษัทผู้ผลิตและน�ำไปฉีดทันที กลูคากอนที่ผสมแล้วและ
ไม่ได้ใช้ให้ทิ้งไป ไม่เก็บไว้ใช้ในภายหลัง
- ฉีดกลูคากอนที่ผสมใหม่ในขนาด 1 มก. เข้าใต้ผิวหนังหรือเข้ากล้ามเนื้อ ในการนี้ระดับ
กลูโคสในเลือดจะเริ่มสูงขึ้นพร้อมกับการรู้สติกลับมาภายในเวลา 10-15 นาที และขึ้นสูงสุด
ภายในเวลา 25-30 นาที
- ถ้าอาการดีขึ้น การรู้สติกลับมา และผลการตรวจระดับกลูโคสในเลือด >80 มก./ดล.
ให้ผู้ป่วยกินอาหารต่อเนื่องทันทีเมื่อใกล้หรือถึงเวลาอาหารมื้อหลัก ถ้าต้องรอเวลาอาหาร
มื้อหลักนานเกินกว่า 1 ชั่วโมง ให้กินอาหารที่มีคาร์โบฮัยเดรต 15 กรัมและโปรตีน
เพื่อป้องกันการเกิดภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือดซ�้ำ จากนั้นพิจารณาน�ำตัวผู้ป่วยส่งโรงพยาบาล
หรือพบแพทย์ผู้ดูแลเพื่อประเมินและแก้ไขสาเหตุของภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือด

- ถ้าระดับกลูโคสในเลือดไม่สูงขึ้น และ/หรือ การรู้สติไม่กลับมาภายในเวลา 15-30 นาทีหลัง
จากฉีดกลูคากอน รีบน�ำตัวผู้ป่วยส่งโรงพยาบาลที่ใกล้ที่สุด หรือโทรศัพท์แจ้งหน่วยกู้ชีวิต
เพื่อมาให้การช่วยเหลือต่อไปและน�ำตัวผู้ป่วยส่งโรงพยาบาลที่ใกล้ที่สุด
ในกรณีที่ไม่มีฮอร์โมนกลูคากอน
- ให้รีบน�ำตัวผู้ป่วยส่งโรงพยาบาลที่ใกล้ที่สุด หรือโทรศัพท์แจ้งหน่วยกู้ชีวิตเพื่อมาให้การช่วย
เหลือและน�ำตัวผู้ป่วยส่งโรงพยาบาลที่ใกล้ที่สุด ระหว่างน�ำส่งโรงพยาบาลหรือก่อนที่หน่วย
กู้ชีวิตมาถึงให้ใช้น�้ำหวานเข้มข้นหรือน�้ำผึ้งป้ายที่กระพุ้งแก้มข้างที่นอนตะแคงตลอดเวลา
ในกรณีที่ผู้ป่วยเบาหวานมีสายกระเพาะอาหารหรือสาย PEG ให้ปฏิบัติดังนี้
- ให้น�้ำหวาน น�้ำผลไม้ สารละลายกลูโคส หรือ อาหารเหลวที่มีคาร์โบฮัยเดรต 30 กรัม ทาง
สายกระเพาะอาหาร หรือสาย PEG ได้ ทั้งนี้ต้องระวังมิให้ผู้ป่วยส�ำลัก
ข. การรักษาที่บ้านโดยหน่วยกู้ชีวิตหรือที่โรงพยาบาลโดยทีมรักษา
ในกรณีที่มีฮอร์โมนกลูคากอน ให้ปฏิบัติ (ตามขั้นตอนดังข้อ ก.) ดังนี้
- ตรวจสอบให้แน่ใจว่าชุดกลูคากอนที่มีอยู่ยังไม่หมดอายุ
- ฉีดกลูคากอนที่ผสมใหม่ในขนาด 1 มก. เข้าใต้ผิวหนังหรือเข้ากล้ามเนื้อ ระดับกลูโคสใน
เลือดจะเริ่มสูงขึ้นพร้อมกับการรู้สติกลับมา ภายในเวลา 10-15 นาที และขึ้นสูงสุดภายใน
เวลา 25-30 นาที
- ถ้าอาการดีขึ้น การรู้สติกลับมา และผลการตรวจระดับกลูโคสในเลือด >80 มก./ดล.
ให้ผู้ป่วยกินอาหารต่อเนื่องทันทีเมื่อใกล้หรือถึงเวลาอาหารมื้อหลัก ถ้าต้องรอเวลาอาหาร
มื้อหลักนานเกินกว่า 1 ชั่วโมง ให้กินอาหารที่มีคาร์โบฮัยเดรต 15 กรัมและโปรตีน
เพื่อป้องกันการเกิดภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือดซ�้ำ กรณีที่บ้านพิจารณาน�ำตัวผู้ป่วยส่งโรงพยาบาล
และพบแพทย์ผู้ดูแลเพื่อประเมินและแก้ไขสาเหตุของภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือด
- ถ้าระดับกลูโคสในเลือดไม่สูงขึ้นและ/หรือการรู้สติไม่กลับมาภายในเวลา 15 นาทีหลังจาก
ฉีดกลูคากอน กรณีที่บ้านรีบน�ำตัวผู้ป่วยส่งโรงพยาบาลที่ใกล้ที่สุดทันที
การรักษาภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือดระดับรุนแรงด้วยกลูคากอน มีประสิทธฺภาพดีในการเพิ่มระดับกลูโคส
ในเลือดและให้การรู้สติกลับมาใกล้เคียงกับการรักษาด้วยการฉีดสารละลายกลูโคส 50% แม้ว่าจะให้ผลช้ากว่า
การรักษาด้วยสารละลายกลูโคส 50% เล็กน้อย31
แต่มีข้อดีที่สามารถใช้รักษาภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือดระดับ
รุนแรงได้อย่างมีประสิทธิภาพที่บ้านโดยญาติ ผู้ใกล้ชิด หรือหน่วยกู้ชีวิตซึ่งไม่สามารถเปิดหลอดเลือดด�ำเพื่อฉีด
สารละลายกลูโคส50%นอกจากนี้ยังลดการเกิดภาวะหลอดเลือดด�ำอักเสบ(phlebitis)จากการฉีดสารละลาย
กลูโคส 50%32,33
อย่างไรก็ตามส�ำหรับในประเทศไทยการรักษาด้วยกลูคากอนมีข้อจ�ำกัดหลายประการ ได้แก่
จัดหาได้ยาก มีราคาแพง และมีอายุการเก็บไว้ใช้ที่จ�ำกัด ซึ่งถ้าไม่ได้ถูกน�ำมาใช้ภายในช่วงเวลาดังกล่าวก็มีความ
จ�ำเป็นต้องเปลี่ยนกลูคากอนชุดใหม่ทดแทน

ในกรณีที่ไม่มีฮอร์โมนกลูคากอน การแก้ไขภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือดระดับรุนแรงเบื้องต้นสามารถ
ท�ำได้โดยฉีดสารละลายกลูโคส 50% เข้าหลอดเลือดด�ำ โดยปฏิบัติเป็นขั้นตอน ดังนี้ (แผนภูมิที่ 1)
- เปิดหลอดเลือดด�ำด้วยเข็มเจาะเลือดขนาดหมายเลข 20 โดยผู้ช่วยเหลือคนที่ 1
- เก็บตัวอย่างเลือดด�ำประมาณ 10 มล. เพื่อส่งตรวจวัดระดับพลาสมากลูโคสโดยวิธี
มาตรฐานเพื่อยืนยันการวินิจฉัยภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือดและประเมินการท�ำงานของไตและ
ตับ ตามความเหมาะสม (ขั้นตอนนี้ยกเว้นได้ ถ้าทีมช่วยเหลือเห็นว่าไม่จ�ำเป็น)
- เมื่อเก็บตัวอย่างเลือดเสร็จให้คาเข็มไว้เพื่อฉีดสารละลายกลูโคสทางหลอดเลือดด�ำต่อไป
- ในระหว่างที่ผู้ช่วยเหลือคนที่ 1 ก�ำลังเก็บตัวอย่างเลือดตามขั้นตอนที่ 2 ให้ผู้ช่วยเหลือคนที่
2 เตรียมสารละลายกลูโคส 50% จ�ำนวน 50 มล. (มีปริมาณกลูโคส 25 กรัม) โดยแบ่งเตรียม
ส่วนแรกก่อน 10-20 มล. ให้ผู้ช่วยเหลือคนที่ 1 ฉีดให้ผู้ป่วยทันทีโดยไม่ต้องรอผลการตรวจ
วัดระดับพลาสมากลูโคส
- ในระหว่างที่ก�ำลังฉีดสารละลายกลูโคส 50% ส่วนแรก 10-20 มล. ให้ผู้ช่วยเหลือคนที่ 2
เตรียมสารละลายกลูโคส 50% ส่วนที่เหลืออีก 30-40 มล. เพื่อฉีดต่อเนื่อง วิธีนี้ผู้ป่วยจะได้
รับกลูโคสได้เร็วที่สุด การเตรียมสารละลายกลูโคส 50% ในครั้งเดียว 50 มล. จะใช้เวลา
เตรียมนานขึ้นและเป็นผลให้ผู้ป่วยได้รับกลูโคสช้าหรือไม่เร็วเท่าที่ควร
- สังเกตอาการของผู้ป่วยในขณะที่ก�ำลังฉีดสารละลายกลูโคส 50% และหลังจากฉีด
เสร็จแล้ว ผู้ป่วยควรมีอาการดีขึ้นหรือเป็นปกติทันทีในขณะที่ก�ำลังฉีดหรือหลังจากฉีด
สารละลายกลูโคส 50%
- เมื่อผู้ป่วยมีอาการดีขึ้นจนเป็นปกติและสามารถกินอาหารได้ ควรให้ผู้ป่วยกินอาหารทันที
และประเมินปริมาณอาหารที่กินด้วย
- ถ้าอาการของผู้ป่วยดีขึ้นเพียงบางส่วนหรือไม่ดีขึ้นเลยให้ตรวจวัดระดับแคปิลลารีกลูโคสซ�้ำ
ทันที หรือฉีดสารละลายกลูโคส 50% ซ�้ำอีก 50 มล. และดูการตอบสนอง ถ้าผู้ป่วยมีอาการ
ดีขึ้นเป็นปกติหลังการให้สารละลายกลูโคสครั้งแรกหรือให้ซ�้ำ ให้หยดสารละลายกลูโคส
(เด็กซ์โตรส) 10% (10%D) เข้าทางหลอดเลือดด�ำต่อเนื่องทันที โดยเริ่มในอัตราที่ได้รับ
กลูโคส 2 มก./น�้ำหนักตัว 1 กก./นาที (คือ 60 มล./ชั่วโมงในผู้ป่วยที่น�้ำหนักตัว 50 กก.)
โดยเป้าหมายคือให้ระดับกลูโคสในเลือดสูงกว่า 80 มก./ดล. แต่ไม่ควรเกิน 180 มก./ดล.
เพื่อลดความเสี่ยงต่อการเกิดภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือดซ�้ำอีก โดยเฉพาะอย่างยิ่งผู้ป่วยที่ได้รับ
ยาซัลโฟนีลยูเรีย การรักษาจนระดับกลูโคสในเลือดสูงมากเกินอาจกระตุ้นให้มีการหลั่ง
อินซูลินเพิ่มขึ้นซึ่งมีผลให้ระดับกลูโคสในเลือดต�่ำลงอีกได้ และอาจท�ำให้เกิดผลเสียต่อเซลล์
สมองเพิ่มขึ้นในผู้ป่วยที่มีภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือดรุนแรง1
ถ้าระดับกลูโคสในเลือดได้ตาม
เป้าหมายให้หยด 10%D ในอัตราเดิมต่อไป
- ถ้าระดับกลูโคสในเลือดยังต�่ำกว่าเป้าหมายให้ปรับอัตรา 10%D เพิ่มขึ้น และตรวจวัดระดับ
แคปิลลารีกลูโคสในเลือดเป็นระยะ เช่น ทุก 15-30 นาที ในระยะแรก จนได้ระดับตาม

- ระดับกลูโคสในเลือดยังคงต�่ำกว่าเป้าหมายโดยที่ได้ปรับอัตรา 10%D เพิ่มขึ้นมากแล้ว
ให้น�้ำหวานหรือสารละลายกลูโคสร่วมด้วย โดยให้ผู้ป่วยดื่มเองถ้ามีการรู้สติดีพอที่สามารถ
ดื่มได้หรือให้ทางสายให้อาหาร(nasogastrictube)ถ้าผู้ป่วยมีการรู้สติไม่ดีและไม่สามารถ
ดื่มเองได้ โดยน�้ำหวานหรือสารละลายกลูโคสที่จะให้ต้องไม่มีความเข้มข้นมากเกินไปที่อาจ
ท�ำให้ผู้ป่วยมี osmotic diarrhea
- ถ้าระดับกลูโคสในเลือดยังคงต�่ำกว่าเป้าหมาย พิจารณาใช้ยาอื่นร่วมด้วยตามสาเหตุและ
กลไกของภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือด เช่น ในกรณีที่ได้รับยาซัลโฟนีลยูเรีย การให้ยาที่มีฤทธิ์
ยับยั้งการหลั่งอินซูลิน เช่น octreotide 50-100 ไมโครกรัมใต้ผิวหนังทุก 8-12 ชั่วโมง34
หรือ diazoxide 100 มก. ทุก 8 ชั่วโมง35
สามารถช่วยให้ระดับกลูโคสในเลือดเพิ่มขึ้นได้
หรือ ให้กลูโคคอร์ติคอยด์เช่น dexamethasone 5 มก. ทางหลอดเลือดด�ำทุก 6 ชั่วโมง
อาจช่วยให้ระดับกลูโคสในเลือดเพิ่มขึ้นโดยเพิ่มการผลิตกลูโคสที่ตับและออกฤทธิ์ต้าน
อินซูลิน
- ถ้าระดับกลูโคสในเลือดยังคงต�่ำกว่าเป้าหมายแต่ไม่มากนัก และผู้ป่วยไม่มีอาการของภาวะ
น�้ำตาลต�่ำในเลือดอาจพิจารณาหยด 10%D ในอัตราเดิมต่อไปได้ แต่ต้องติดตามอาการของ
ผู้ป่วยและตรวจวัดระดับกลูโคสในเลือดอย่างใกล้ชิด
- ถ้าระดับกลูโคสในเลือดอยู่ในเกณฑ์เป้าหมายและคงที่ดีหรือเริ่มสูงขึ้นอย่างต่อเนื่อง ให้เริ่ม
ลดอัตราให้ 10%D ลง และติดตามระดับแคปิลลารีกลูโคสและปรับลดอัตรา 10%D เป็น
ระยะจนสามารถหยุดได้ (เพื่อให้มั่นใจอาจเปลี่ยน 10%D เป็น 5%D ในอัตราเดิมก่อนหยุด)
- ในกรณีที่อาการของผู้ป่วยไม่ดีขึ้นเป็นปกติภายใน 15-30 นาทีหลังการบริหารกลูโคสซ�้ำ
และระดับกลูโคสในเลือดสูงขึ้น >80 มก./ดล. อาจเกิดจากเหตุ 3 ประการคือ มีภาวะสมอง
ขาดกลูโคสเป็นเวลานานจนท�ำให้เกิดภาวะ post-hypoglycemic encephalopathy
ซึ่งอาจต้องใช้เวลาระยะหนึ่งจึงดีขึ้น หรือมีการท�ำงานของสมองบกพร่องถาวรจากสมอง
ขาดกลูโคสเป็นเวลานาน หรือมีโรคหรือสาเหตุอื่นที่ท�ำให้เกิดอาการทางสมองร่วมด้วย
ซึ่งต้องสืบค้นต่อไป ในกรณีที่มีภาวะ post-hypoglycemic encephalopathy อาจ
พิจารณาให้การรักษาด้วย dexamethasone 5 มก. ทางหลอดเลือดด�ำทุก 6 ชั่วโมง และ/
หรือ 20% mannitol 300 มล. หยดทางหลอดเลือดด�ำซึ่งอาจช่วยให้ผู้ป่วยดีขึ้นได้
ค�ำแนะน�ำทั่วไป2,9,21
ในการรายงานและบันทึกเกี่ยวกับการวินิจฉัยภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือด ในขั้นต�่ำควรบันทึกให้ชัดเจน
ว่าเป็น severe hypoglycemia หรือ documented symptomatic hypoglycemia หรือ asymptomatic
hypoglycemia ซึ่งมีความส�ำคัญมากต่อการประเมินประสิทธิภาพของยาหรืออุปกรณ์ (device) รักษาเบา
หวานชนิดใหม่ๆ และการวางแผนการรักษาเบาหวานเพื่อป้องกันการเกิดและลดความถี่และความรุนแรง
ของภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือด และถ้าท�ำได้ควรบันทึกและรายงานการเกิดภาวะ probable symptomatic

hypoglycemia และ relative hypoglycemia ด้วยเพื่อมิให้ความถี่ของการเกิดภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือดต�่ำ
กว่าความเป็นจริง2
ในการรายงานและบันทึกเกี่ยวกับการวินิจฉัยภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือดโดยเฉพาะในผู้ป่วยเบาหวาน
ที่ได้รับการรักษาด้วยอินซูลิน ควรบันทึกความถี่และเวลาที่เกิดภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือดทั้งที่มีและไม่มีอาการ
ว่าเป็นช่วงกลางวัน (daytime hypoglycemia) กี่ครั้ง หรือกลางคืน (nocturnal hypoglycemia) กี่ครั้ง
โดยเฉพาะขณะนอนหลับซึ่งเป็นปัจจัยเสี่ยงต่อการเกิดภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือดระดับรุนแรง2
ผู้ป่วยเบาหวานที่มีความเสี่ยงต่อภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือด ควรได้รับการสอบถามเกี่ยวกับภาวะ
น�้ำตาลต�่ำในเลือดทั้งที่มีอาการและไม่มีอาการ ในทุกครั้งที่พบแพทย์ (คุณภาพหลักฐานระดับ 1, น�้ำหนักค�ำ
ผู้ป่วยเบาหวานทุกรายที่ได้รับการรักษาด้วยอินซูลินและยาที่มีฤทธิ์กระตุ้นการหลั่งอินซูลินควรได้รับ
การเน้นย�้ำให้ตระหนักถึงโอกาสที่จะเกิดภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือดเสมอ โดยเฉพาะอย่างยิ่งในกรณีที่พบว่าระดับ
กลูโคสในเลือดมีการลดลงอย่างรวดเร็ว หรืออยู่ในระดับที่ 70 มก./ดล. (คุณภาพหลักฐานระดับ 2, น�้ำหนักค�ำ
การรักษาผู้ป่วยเบาหวานสูงอายุด้วยอินซูลินหรือยากลุ่มซัลโฟนีลยูเรีย ต้องท�ำด้วยความระมัดระวัง
เนื่องจากความเสี่ยงต่อภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือดจะเพิ่มสูงขึ้นตามอายุที่เพิ่มขึ้น และระยะเวลาที่ได้รับการรักษา
ด้วยอินซูลิน (คุณภาพหลักฐานระดับ 1, น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ ++)
การควบคุมระดับกลูโคสในเลือดอย่างเข้มงวดมาก แม้ว่ามีประโยชน์ในการป้องกันการเกิดและ
ชะลอการลุกลามของภาวะแทรกซ้อนเรื้อรังจากโรคเบาหวานที่หลอดเลือดขนาดเล็ก (microvascular com-
plication) แต่ต้องระวังไม่ให้เกิดภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือด (คุณภาพหลักฐานระดับ 1, น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ ++)
หากเกิดภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือดบ่อยครั้งหรือระดับรุนแรงแม้เพียง 1 ครั้ง หรือโดยไม่มีอาการเตือน
ต้องลดความเข้มงวดในการควบคุมระดับกลูโคสในเลือดลง โดยปรับเป้าหมายและวิธีการการรักษา
ในการป้องกันหรือลดการเกิดภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือด ไม่ควรส่งผลให้ผลการควบคุมระดับกลูโคส
ในเลือดเลวลง และไม่ควรใช้ภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือดเป็นข้ออ้างในการละเลยการควบคุมเบาหวานให้ได้ตาม
เป้าหมายที่เหมาะสม (คุณภาพหลักฐานระดับ 2, น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ ++)2
ในการป้องกันการเกิดภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือดในผู้ป่วยเบาหวาน ทีมผู้รักษา (diabetes care team)
ควรประเมิน และอธิบายให้ผู้ป่วยเบาหวานแต่ละรายทราบและตระหนักว่าผู้ป่วยเบาหวานมีความเสี่ยงต่อการ
เกิดภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือดและอันตรายจากภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือด และมีปัจจัยเสี่ยงหรือปัญหาที่เกี่ยวข้อง
กับภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือดมากน้อยอย่างไร (คุณภาพหลักฐานระดับ 1, น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ ++)
ในการป้องกันการเกิดภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือดในผู้ป่วยเบาหวาน ทีมผู้รักษาควรให้ความรู้และ
อธิบายให้ผู้ป่วยเบาหวานทราบและตระหนักถึงภาวะที่อาจท�ำให้ความเสี่ยงต่อภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือดเพิ่มขึ้น
เป็นพิเศษ ได้แก่ การงดอาหารเพื่อเตรียมการตรวจหรือท�ำหัตถการต่างๆ การออกก�ำลังกาย ทั้งในระหว่างและ
หลังการออกก�ำลังกาย และในขณะนอนหลับ

ในการป้องกันการเกิดภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือดในผู้ป่วยเบาหวานทีมผู้รักษาควรส่งเสริมให้ผู้ป่วยเบา
หวานท�ำการตรวจวัดระดับกลูโคสในเลือดด้วยตนเองที่บ้าน (SMBG) หรือการตรวจวัดระดับกลูโคสอย่าง
ต่อเนื่อง (CGM) เพื่อติดตามผลการรักษาเบาหวาน และสามารถวินิจฉัยภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือดในระดับที่ไม่
รุนแรงได้เร็ว (คุณภาพหลักฐานระดับ 1, น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ ++)
ผู้ป่วยเบาหวานที่มีปัญหาภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือดโดยเฉพาะระดับรุนแรงหรือโดยไม่มีอาการเตือน
ควรได้รับการปฏิบัติดังนี้ (คุณภาพหลักฐานระดับ 1, น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ ++)
- ประเมินสาเหตุและปัจจัยเสี่ยงต่อการเกิดภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือด
- การปรับเปลี่ยนชนิดยา ขนาดยา และรูปแบบการรักษา ให้มีความเหมาะสมมากขึ้น โดยเฉพาะ
อินซูลิน และยากินลดน�้ำตาลที่มีฤทธิ์กระตุ้นการหลั่งอินซูลินได้แก่ ยากลุ่มซัลโฟนีลยูเรีย และยา
กลุ่ม glinide
- ปรับเป้าหมายการคุมระดับกลูโคสในเลือดให้เหมาะสมกับผู้ป่วยแต่ละราย
- ส่งเสริมการตรวจระดับกลูโคสในเลือดด้วยตนเอง (SMBG)
- ให้ค�ำแนะน�ำผู้ป่วยเบาหวานเกี่ยวกับการดูแลตนเอง (diabetes self-management) เมื่อมี
ภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือดเกิดขึ้น
- ให้ค�ำแนะน�ำญาติและผู้ใกล้ชิดผู้ป่วยเบาหวาน (ได้แก่ เพื่อน ครู) เกี่ยวกับวิธีการแก้ไขภาวะ
น�้ำตาลต�่ำในเลือดในเบื้องต้น รวมทั้งวิธีการติดต่อหน่วยกู้ชีวิตหรือทีมผู้ดูแลผู้ป่วยเบาหวานเพื่อ
มาให้การช่วยเหลือผู้ป่วยในกรณีที่มีภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือดระดับรุนแรงเกิดขึ้น
- สอนและส่งเสริมให้ญาติหรือผู้ใกล้ชิดผู้ป่วยเบาหวานให้มีความสามารถในการฉีดฮอร์โมนกลูคา
กอนในการแก้ไขภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือด
ในผู้ป่วยเบาหวานที่มีภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือดโดยไม่มีอาการเตือน การควบคุมเบาหวานโดยไม่ให้มี
ภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือดเกิดขึ้นซ�้ำอีกเลยเป็นเวลา 2-3 สัปดาห์9,22
จะช่วยให้ผู้ป่วยกลับมามีอาการเตือนเมื่อมี
ภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือดได้ (คุณภาพหลักฐานระดับ 1, น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ +)
การรักษาภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือดระดับไม่รุนแรงและระดับปานกลาง สามารถท�ำได้ทั้งที่บ้านโดย
ผู้ป่วยเองหรือผู้ดูแล หรือที่ส�ำนักงานแพทย์ หรือที่โรงพยาบาล (คุณภาพหลักฐานระดับ 1, น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ
++)
การกินกลูโคส 15 กรัม จะช่วยให้ระดับกลูโคสในเลือดเพิ่มขึ้นประมาณ 38 มก./ดล.ภายในเวลา 20
นาที และการกินกลูโคส 20 กรัม จะช่วยให้ระดับกลูโคสในเลือดเพิ่มขึ้นประมาณ 65 มก./ดล.ภายในเวลา 45
นาที การกินคาร์โบฮัยเดรตแต่ละครั้งในปริมาณมากกว่า 30 กรัม23
นอกจากจะให้ผลการแก้ไขภาวะน�้ำตาลต�่ำ
ในเลือดไม่แตกต่างจากการรับประทานในปริมาณ 15-30 กรัมแล้ว ยังอาจท�ำให้เกิดปัญหาภาวะน�้ำตาลสูงใน
เลือดตามมาได้
ผู้ป่วยเบาหวานที่มีภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือดระดับรุนแรงจะต้องได้รับการปฏิบัติรักษาอย่างเร็วที่สุด
ตั้งแต่ที่บ้านและในระหว่างทางที่น�ำผู้ป่วยส่งโรงพยาบาลโดยญาติ ผู้ใกล้ชิด หรือหน่วยกู้ชีวิตที่ไปรับตัวผู้ป่วย
และที่โรงพยาบาลโดยทีมผู้รักษา (คุณภาพหลักฐานระดับ 1, น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ ++)

การแก้ไขภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือดระดับรุนแรงในเบื้องต้นสามารถท�ำได้ 2 วิธี คือ การฉีดสารละลาย
กลูโคส 50% เข้าหลอดเลือดด�ำ ซึ่งเป็นวิธีการที่ได้ผลดีและแน่นอนที่สุด (คุณภาพหลักฐานระดับ 1, น�้ำหนัก
ในกรณีที่ไม่สามารถเปิดหลอดเลือดด�ำเพื่อฉีดสารละลายกลูโคส 50% ได้ทันที การฉีดฮอร์โมนกลู
คากอนใต้ผิวหนังหรือกล้ามเนื้อสามารถแก้ไขภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือดระดับรุนแรงได้ดี แต่มีข้อจ�ำกัดที่มีราคา
แพงและจัดหาได้ยาก (คุณภาพหลักฐานระดับ 1, น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ +)
1. Cryer PE. Hypoglycemia, functional brain failure, and brain death. J Clin Invest 2007; 117:
868–70.
2. Seaquist ER, Anderson J, Childs B, Cryer P, Dagogo-Jack SE, Fish L, et al. Hypoglycemia
and diabetes: a report of a workgroup of the American Diabetes Association and the
Endocrine Society. Diabetes Care 2013; 36: 1384-95.
3. Laing SP, Swerdlow AJ, Slater SD, Botha JL, Burden AC, Waugh NR, et al. The British Dia-
betic Association Cohort Study, II: cause-specific mortality in patients with insulin-treated
diabetes mellitus. Diabet Med 1999; 16: 466–71.
4. Gerstein HC, Miller ME, Byington RP, Goff Jr DC, Bigger JT, Buse JB, et al. Effects of inten-
sive glucose lowering in type 2 diabetes. The Action to Control Cardiovascular Risk in
Diabetes Study Group. N Engl J Med 2008; 358: 2545–59.
5. Zoungas S, Patel A, Chalmers J, de Galan BE, Li Q, Billot L, et al. for the ADVANCE
Collaborative Group. Severe hypoglycemia and risks of vascular events and death. N
Engl J Med 2010; 363: 1410-8.
6. Desouza CV, Bolli GB, Fonseca V. Hypoglycemia, diabetes, and cardiovascular events.
Diabetes Care 2010; 33: 1389-94.
7. Goto A, Arah OA, Goto M, Terauchi Y, Noda M. Severe hypoglycaemia and cardiovascular
disease : systematic review and meta-analysis with bias analysis. BMJ 2013; 347: f4533
doi : 10.1136/bmj.f4533.
8. McCoy RG, Van Houten HK, Ziegenfuss JY, Shah ND, Wermers RA, Smith SA. Increased
mortality of patients with diabetes reporting severe hypoglycemia. Diabetes Care 2012;
35: 1897-901.
9. Cryer PE, Axelrod L, Grossman AB, Heller SR, Montori VM, Seaquist ER, Service FJ.
Evaluation and management of adult hypoglycemic disorders: an Endocrine Society
Clinical Practice Guideline. J Clin Endocrinol Metab 2009; 94: 709–28.

10. Gold AE, MacLeod KM, Frier BM. Frequency of severe hypoglycemia in patients with type
I diabetes with impaired awareness of hypoglycemia. Diabetes Care 1994; 17: 697-703.
11. Dagogo-Jack SE, Craft S, Cryer PE. Hypoglycemia-associated autonomic failure in
insulin-dependent diabetes mellitus. Recent antecedent hypoglycemia reduces
autonomic responses to, symptoms of, and defense against subsequent hypoglycemia.
J Clin Invest 1993; 91: 819–28.
12. Segel SA, Paramore DS, Cryer PE. Hypoglycemia-associated autonomic failure in
advanced type 2 diabetes. Diabetes 2002; 51: 724–33.
13. Whitmer RA, Karter AJ, Yaffe K, Quesenberry CP Jr, Selby JV. Hypoglycemic episodes and
risk of dementia in older patients with type 2 diabetes mellitus. JAMA 2009; 301: 1565-72.
14. Cryer PE. Hypoglycaemia: the limiting factor in the glycaemic management of type I and
type II diabetes. Diabetologia 2002; 45: 937-48.
15. American Diabetes Association. Standards of medical care in diabetes-2017: Diabetes care
in the hospital. Diabetes Care 2017; 40 (Suppl 1): S120-S127.
16. American Diabetes Association Workgroup on Hypoglycemia. Defining and reporting
hypoglycemia in diabetes. Diabetes Care 2005; 28: 1245-9.
17. The Diabetes Control and Complications Trial Research Group. The effect of intensive
treatment of diabetes on the development and progression of long-term complications
in insulin-dependent diabetes mellitus. N Engl J Med 1993; 329: 977-86.
18. UK Prospective Diabetes Study (UKPDS) Group. Intensive blood-glucose control
with sulphonylureas or insulin compared with conventional treatment and risk of
complications in patients with type 2 diabetes (UKPDS33). Lancet 1998; 352: 837-53.
19. D’Orazio P, Burnett RW, Fogh-Andersen N, Jacobs E, Kuwa K, Wolf R. Külpmann KK, et al.
The International Federation of Clinical Chemistry Scientific Division Working Group on
selective electrodes and point of care testing. Approved IFCC Recommendation on
reporting results for blood glucose (Abbreviated). Clinical Chemistry 2005; 51: 9: 1573-6.
20. International Hypoglycemia Study Group. Glucose concentrations of less than 3.0
mmol/L (54 mg/dL) should be reported in clinical trials: a joint position statement of the
American Diabetes Association and the European Association for the Study of Diabetes.
Diabetes Care 2017; 40: 155-7.
21. American Diabetes Association. Standards of medical care in diabetes-2017: Glycemic
targets. Diabetes Care 2017; 40 (Suppl 1): S48-S56.

22. Fanelli CG, Epifano L, Rambotti AM, Pampanelli S, Di Vincenzo A, Modarelli F, et al.
Meticulous prevention of hypoglycemia normalizes the glycemic thresholds and
magnitude of most of neuroendocrine responses to, symptoms of, and cognitive
function during hypoglycemia in intensively treated patients with short-term IDDM.
Diabetes 1993; 42: 1683–9.
23. Yale JF, Begg I, Gerstein H, Houlden R, Jones H, Meheux P, Pacaud D. 2001 Canadian
Diabetes Association Clinical Practice Guidelines for the prevention and management of
hypoglycemia in diabetes. Can J Diabetes 2001; 26: 22-35.
24. American Diabetes Association. Standards of medical care in diabetes-2017: Older adults.
Diabetes Care 2017; 40 (Suppl 1): S99-S104.
25. Punthakee Z, Miller ME, Launer LJ, Williamson JD, Lazar RM, Cukierman-Yaffee T, et al.
and for the ACCORD Group of Investigators and the ACCORD-MIND Investigators. Poor
cognitive function and risk of severe hypoglycemia in type 2 diabetes: post hoc
epidemiologic analysis of the ACCORD trial. Diabetes Care 2012; 35: 787-93.
26. McCoy RG, Lipska KJ, Yao X, Ross JS, Montori VM, Shah ND. Intensive treatment and
severe hypoglycemia among adults with type 2 diabetes. JAMA Intern Med. 2016; 176:
969-78. doi: 10.1001/jamainternmed.2016.2275.
27. UK Hypoglycaemia Study Group. Risk of hypoglycaemia in types 1 and 2 diabetes: effects
of treatment modalities and their duration. Diabetologia 2007; 50: 1140–7.
28. Wiethop BV, Cryer PE : Alanine and terbutaline in treatment of hypoglycemia in IDDM.
Diabetes Care 1993; 16: 1131-6.
29. Cryer PE, Davis SN, Shamoon H. Hypoglycemia in diabetes. Diabetes Care 2003; 26:
1902-12.
30. Pearson T. Glucagon as a treatment of severe hypoglycemia: safe and efficacious but
underutilized. Diabetes Educator 2008; 34: 128-34.
31. Patrick AW, Collier A, Hepburn A, Steedman D, Clarke B, Robertson C. Comparison of
intramuscular glucagon and intravenous dextrose in the treatment of hypoglycemia
coma in an accident and emergency department. Arch Emerg Med 1990; 7: 73-7.
32. Vukmir RB, Paris PM, Yealy DM. Glucagon: prehospital therapy for hypoglycemia. Ann
Emerg Med. 1991; 20: 375-9.
33. Steel JM, Allwinkle J, Moffiat R, Carrington DJ. Use of Lucozade and glucagon by
ambulance staff for treating hypoglycemia. Br Med J 1992; 304: 1283-4.

34. Boyle PJ, Justice K, Krentz AJ, Nagy RJ, Schade DS. Octreotide reverses hyperinsulinemia
and prevents hypoglycemia induced by sulfonylurea overdoses. J Clin Endocrinol Metab
1993; 76: 752-6.
35. Palatnick W, Weatherall RC, Tenenbein M. Clinical spectrum of sulfonylurea overdose
and experience with diazoxide therapy. Arch Intern Med 1991; 151: 1859-62.

ผู้ป่วยเบาหวานที่เป็นโรคมานานและ/หรือควบคุมระดับน�้ำตาลในเลือดไม่ได้ดี จะเกิดภาวะแทรกซ้อน
เรื้อรังจากเบาหวานที่จอตา (diabetic retinopathy) และที่ไต (diabetic nephropathy)1-3
ซึ่งนอกจาก
จะน�ำไปสู่การสูญเสียอวัยวะทั้งสองและยังเพิ่มอัตราการเสียชีวิตอีกด้วย4
ดังนั้นจึงจ�ำเป็นที่แพทย์ควรมี
แนวทางการตรวจค้น การป้องกัน และดูแลรักษาภาวะแทรกซ้อนทั้งสองอย่างเหมาะสมตั้งแต่ในระยะเริ่มต้น
เพื่อลดการสูญเสียการท�ำงานของอวัยวะที่ส�ำคัญทั้งสอง ลดการสูญเสียทางเศรษฐกิจที่สูงมากในการดูแลรักษา
โรคระยะท้าย และลดการเสียชีวิตจากภาวะแทรกซ้อนของโรคเบาหวาน
ภาวะจอตาผิดปกติจากเบาหวาน (diabetic retinopathy)
จอตาจากเบาหวานสามารถแบ่งระยะของความผิดปกติจากการตรวจทางคลินิกได้เป็น
1. No diabetic retinopathy ตรวจไม่พบภาวะจอตาผิดปกติจากเบาหวาน
2. Non-proliferative diabetic retinopathy (NPDR) แบ่งเป็น 3 ระยะคือเริ่มต้น (mild) ปานกลาง
(moderate) และรุนแรง (severe)
3. Proliferative diabetic retinopathy (PDR) จอตาผิดปกติจากเบาหวานที่มีเส้นเลือดงอกใหม่
(neovascularization) ซึ่งสามารถท�ำให้เกิดภาวะเลือดออกในวุ้นตา (vitreous hemorrhage) หรือเลือดออก
หน้าจอตา (preretinal hemorrhage) และกลายเป็นพังผืดในจอตาร่วมกับเกิดจอตาลอก (tractional retinal
detachment) ซึ่งท�ำให้สูญเสียการมองเห็นได้
นอกจากการระบุระยะของจอตาผิดปกติจากเบาหวานแล้ว ผู้คัดกรองควรตรวจหาภาวะจุดภาพชัดบวม
จากเบาหวาน (diabetic macular edema) ซึ่งสามารถเกิดร่วมกับภาวะจอตาผิดปกติจากเบาหวานในทุก
ระยะ เนื่องจากภาวะนี้สามารถท�ำให้ผู้ป่วยสูญเสียความคมชัดในบริเวณส่วนกลางของการมองเห็นได้
ผู้ป่วย NPDR ที่ไม่รุนแรงจะไม่มีอาการใดๆ เมื่อตรวจพบ และสามารถให้การดูแลรักษาเพื่อชะลอหรือ
ป้องกันไม่ให้เปลี่ยนแปลงเป็นระยะรุนแรงได้ การควบคุมระดับน�้ำตาลในเลือดเป็นปัจจัยหลักที่จะป้องกันและ
ลดการด�ำเนินโรคของจอตาผิดปกติจากเบาหวาน โดยควบคุมระดับน�้ำตาลในเลือดทั้งก่อนและหลังมื้ออาหาร
หรือระดับ A1C ให้อยู่ในเกณฑ์ที่แนะน�ำ
ส่วนผู้ป่วยที่มี PDR และผู้ป่วยที่มี macula edema อาจมีบางรายที่ยังมีการมองเห็นเป็นปกติ แต่จ�ำเป็น
ต้องได้รับการส่งต่อไปยังจักษุแพทย์เพื่อรับการประเมินและรักษาทุกราย เพราะอาจลุกลามถึงตาบอดได้
บทที่
แนวทางการตรวจค้นและดูแลรักษา
ภาวะแทรกซ้อนจากเบาหวานที่ตาและไต
11

แนวทางการตรวจค้นและการวินิจฉัยภาวะจอตาผิดปกติจากเบาหวาน5,6
การตรวจค้นภาวะจอตาผิดปกติจากเบาหวาน มีแนวทางปฏิบัติคือ (แผนภูมิที่ 1)
ถามอาการทางตาและสายตา
วัดการมองเห็น (visual acuity) ก่อนท�ำการขยายม่านตา
ผู้ป่วยได้รับการตรวจจอตา โดย
- ได้รับการขยายม่านตาและตรวจจอตาโดยจักษุแพทย์ (คุณภาพหลักฐานระดับ 2, น�้ำหนัก
ค�ำแนะน�ำ ++) หรือ
- การตรวจด้วยกล้องถ่ายภาพจอตา (Fundus photography) ในกรณีที่ไม่มีจักษุแพทย์ อาจถ่าย
ภาพจอตาด้วย digital fundus camera โดยขยายม่านตาหรือไม่ขยายม่านตา และอ่านภาพถ่าย
จอตาโดยผู้ช�ำนาญการ (คุณภาพหลักฐานระดับ 4, น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ ++)
ผู้ป่วยเบาหวานชนิดที่ 1 ควรตรวจจอตาหลังเป็นเบาหวาน 5 ปี หรือเมื่ออายุ 10 ปี และตรวจ
ครั้งต่อไปตามแพทย์นัดหรืออย่างน้อยปีละ 1 ครั้ง (น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ ++)
ผู้ป่วยเบาหวานชนิดที่ 2 ควรรับการนัดหมายเพื่อตรวจจอตาหลังการวินิจฉัยโรคเบาหวานโดยไม่
ล่าช้า และตรวจครั้งต่อไปตามแพทย์นัดหรืออย่างน้อยปีละ 1 ครั้ง (น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ ++)
ผู้ป่วยที่เป็นเบาหวานและมีครรภ์ ควรได้รับการนัดหมายเพื่อตรวจจอตาทันทีที่ทราบว่ามีการ
ตั้งครรภ์หรือภายในไตรมาสแรกของการตั้งครรภ์ และตรวจครั้งต่อไปตามนัดของจักษุแพทย์
ผู้ที่ไม่เคยเป็นเบาหวานมาก่อนแต่มีภาวะเบาหวานขณะตั้งครรภ์ การตรวจคัดกรองจอตาไม่มีความ
จ�ำเป็น เนื่องจากภาวะเบาหวานที่เกิดขึ้นในขณะตั้งครรภ์ไม่ได้เพิ่มโอกาสเสี่ยงในการเกิดจอตาผิดปกติจากเบา
หวาน (ยกเว้นในกรณีที่ระดับน�้ำตาลในเลือดขณะอดอาหาร ³126 มก./ดล. แสดงว่าน่าจะเป็นเบาหวานมา
ก่อนการตั้งครรภ์แต่ไม่ได้รับการวินิจฉัย ควรส่งจักษุแพทย์เพื่อตรวจจอตาเช่นเดียวกับผู้ป่วยเบาหวานที่มีการ
ตั้งครรภ์)
แนวทางการป้องกันและดูแลรักษาภาวะจอตาผิดปกติจากเบาหวาน
การควบคุมระดับน�้ำตาลในเลือดให้อยู่ใกล้เคียงปกติตลอดเวลา สามารถลดความเสี่ยงและชะลอการ
เกิดภาวะจอตาผิดปกติจากเบาหวานได้2,7
(คุณภาพหลักฐานระดับ 1, น�้ำหนักค�ำ แนะน�ำ ++) แนะน�ำให้
ควบคุมระดับน�้ำตาล และ A1C ให้ได้ตามเป้าหมายที่เหมาะสมในผู้ป่วยเบาหวานแต่ละราย
ควรวัดความดันโลหิตทุกครั้งที่มาพบแพทย์ และควบคุมความดันโลหิตให้ได้ตามเป้าหมาย
จะลดความเสี่ยงการเกิดภาวะจอตาผิดปกติจากเบาหวาน8
ควบคุมระดับไขมันในเลือดให้ได้ตามเป้าหมาย (น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ +)
ผู้ที่เป็น severe NPDR หรือ PDR หรือ macular edema ควรพบจักษุแพทย์หรือผู้เชี่ยวชาญในการ
รักษาภาวะจอตาผิดปกติจากเบาหวานทันที (น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ ++)
การรักษาด้วยเลเซอร์ในเวลาที่เหมาะสม สามารถป้องกันการสูญเสียสายตาในผู้ที่มีภาวะจอตา
ผิดปกติจากเบาหวาน9,10

แผนภูมิที่ 1. การคัดกรองและติดตามจอตาผิดปกติจากเบาหวานโดยจักษุแพทย์ (NPDR = non-proliferative
diabetic retinopathy; PDR = proliferative diabetic retinopathy
ผู้ป่วยเบาหวาน
ชนิดที่ 2
ที่มีครรภ์
ชนิดที่ 1
ตรวจจอตาหลังเป็นเบาหวาน
5 ปี หรือ เมื่ออายุ 10 ปี
ตรวจจอตาหลังได้รับ
การวินิจฉัยโดยไม่ล่าช้า
ตรวจจอตาทันที
หรือภายในไตรมาสแรก
ผลการตรวจตา
ปกติ Diabetic Retinopathy (DR)
NPDR PDR
Macular edema
นัด 1 ปี นัด 6 เดือน นัด 3-6 เดือน นัดตรวจติดตามโดยจักษุแพทย์
- Neovascularization
- Preretinal
hemorrhage
or
- Vitreous
hemorrhage
Severe NPDR
- ≥20 microanurysm
in 4 quadrants or
- Venous beading at
least 2 quadrants or
- Intraretinal microvascular
abnormalities in 1 or
more quadrants
Moderate NPDR
- More than mild
but less than
severe
Mild NPDR
- Microaneurysm

การรักษาด้วย Anti-vascular endothelial growth factor (VEGF) เพื่อรักษา diabetic macular
edema11
สามารถท�ำให้การมองเห็นดีขึ้นและลดความจ�ำเป็นต้องได้รับการรักษาด้วยเลเซอร์
ยาแอสไพรินสามารถให้ได้ในผู้ป่วยที่มีภาวะจอตาผิดปกติจากเบาหวาน โดยไม่เพิ่มโอกาสการเกิด
เลือดออกในวุ้นตา12
หลักการให้สุขศึกษาเรื่องจอตาผิดปกติจากเบาหวานแก่ผู้ป่วย
ให้ความรู้เกี่ยวกับภาวะจอตาผิดปกติจากเบาหวาน ความส�ำคัญต่อสายตาและความจ�ำเป็นในการ
ตรวจคัดกรองจอตาเป็นระยะแม้ไม่มีอาการผิดปกติ
แนะน�ำให้ผู้ป่วยเบาหวานติดต่อแพทย์โดยเร็วที่สุดเมื่อเกิดมีอาการผิดปกติเกี่ยวกับสายตา (น�้ำหนัก
ผู้ป่วยเบาหวานควรทราบถึง ความสัมพันธ์ของการควบคุมระดับน�้ำตาลในเลือดกับการเกิดจอตาผิด
ปกติจากเบาหวาน เพื่อกระตุ้นให้มีความตั้งใจและร่วมมือในการรักษาเบาหวานให้ดียิ่งขึ้น (น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ ++)
ผู้ป่วยเบาหวานควรทราบถึง ความส�ำคัญของความดันโลหิตสูงที่มีต่อภาวะจอตาผิดปกติจากเบาหวาน
ควรได้รับการวัดความดันโลหิตทุกครั้งที่พบแพทย์ และได้รับการรักษาที่ถูกต้องหากมีความดันโลหิตสูง
ผู้ป่วยควรทราบถึงความส�ำคัญของภาวะไขมันผิดปกติในเลือด และควบคุมให้ได้ตามเป้าหมาย
(น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ +)
ผู้ป่วยเบาหวานก่อนตั้งครรภ์ควรทราบว่า ในช่วง 3 เดือนแรกของการตั้งครรภ์ควรได้รับการตรวจ
จอตาโดยจักษุแพทย์ และควรได้รับการติดตามตรวจจอตาอย่างสม�่ำเสมอตลอดการตั้งครรภ์ตามดุลยพินิจ
ของจักษุแพทย์ (น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ ++)
โรคไตจากเบาหวาน (diabetic nephropathy)
อุบัติการณ์และการด�ำเนินโรคของ diabetic nephropathy สัมพันธ์กับระดับน�้ำตาลในเลือด ความดัน
โลหิตสูง และปัจจัยทางพันธุกรรม13,14
(คุณภาพหลักฐานระดับ 1) โรคไตจากเบาหวานระยะเริ่มแรกตรวจพบได้
โดยการตรวจอัลบูมินในปัสสาวะ (albuminuria) ระดับอัลบูมินในปัสสาวะที่ผิดปกติคือมีค่าตั้งแต่ 30 มก.
ต่อวัน หรือ 30 มก.ต่อกรัมครีอะตินีน การตรวจปัสสาวะโดยใช้ dipstick จะให้ผลบวกต่อเมื่อค่าอัลบูมิน
ในปัสสาวะมากกว่า 300 มก.ต่อวัน หรือ 300 มก.ต่อกรัมครีอะตินีน ดังนั้นการตรวจปัสสาวะด้วย dipstick
จึงไม่ไวพอส�ำหรับการวินิจฉัยโรคไตจากเบาหวานระยะเริ่มแรก (รายละเอียดของการแบ่งระยะโรคไตจาก
เบาหวานดูได้จากบทการรักษาเบาหวานในผู้เป็นโรคไตเรื้อรัง)
แนวทางการคัดกรองและการวินิจฉัยโรคไตจากเบาหวาน15,16
การคัดกรองหาโรคไตจากเบาหวานมีแนวทางคือ (แผนภูมิที่ 2)
คัดกรองผู้ป่วยเบาหวานชนิดที่ 1 ที่เป็นโรคนานเกิน 5 ปี ส�ำหรับผู้ป่วยเบาหวานชนิดที่ 2 เมื่อได้รับ
การวินิจฉัยโรคควรได้รับการตรวจหาโรคไตจากเบาหวาน และหลังจากนั้นควรตรวจตามที่แพทย์แนะน�ำ

หรือปีละ 1ครั้ง (คุณภาพหลักฐานระดับ 2, น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ ++)
วิธีการตรวจ albuminuria ที่แนะน�ำ โดยให้เก็บปัสสาวะในเวลาเช้าตรวจหา urinary albumin
creatinine ratio (Alb/Cr) ถ้า Alb/Cr = 30-299 มก./กรัม ควรตรวจซ�้ำอีก 1-2 ครั้งในเวลา 3-6 เดือน
เนื่องจากผู้ป่วยเบาหวานบางรายสามารถกลับมาเป็นปกติ
ควรประเมินค่าประมาณอัตราการกรองของไต (estimated GFR, eGFR)16
โดยค�ำนวณจากค่า
serum creatinine ทุกปี (คุณภาพหลักฐานระดับ 2, น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ ++)
ในผู้ป่วยเบาหวานชนิดที่ 2 การพบ albuminuria หรือการท�ำงานของไตลดลง อาจมีสาเหตุอื่น
นอกเหนือจาก diabetic nephropathy
แนวทางการป้องกันและการดูแลรักษาโรคไตจากเบาหวาน14-16
1. ระยะที่ยังไม่พบ albuminuria
- ควรควบคุมระดับน�้ำตาลในเลือดให้เท่ากับหรือใกล้เคียงค่าปกติเท่าที่สามารถท�ำได้ โดยพิจารณา
ความเหมาะสมในผู้ป่วยเบาหวานแต่ละราย พบว่าสามารถลดความเสี่ยงและชะลอการเกิดโรคไต
- ควบคุมระดับความดันโลหิตให้น้อยกว่า 140/90 มิลลิเมตรปรอท สามารถลดความเสี่ยงและ
ชะลอการเกิดโรคไตจากเบาหวานได้ (น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ ++)
- ยาลดความดันโลหิตกลุ่มที่ยับยั้งระบบเร็นนิน แองจิโอเท็นซิน (Renin-angiotensin system
inhibition) เช่น angiotensin converting enzyme inhibitor (ACEI) หรือ angiotensin II
receptor blocker (ARB) สามารถป้องกันการเกิด albuminuria ได้ดีกว่ายากลุ่มอื่น17,18
2. ระยะที่ตรวจพบ albuminuria 30-299 มก./กรัมครีอะตินีน
- ควรควบคุมระดับน�้ำตาลในเลือดให้เท่ากับหรือใกล้เคียงค่าปกติเท่าที่สามารถท�ำได้ โดยพิจารณา
ความเหมาะสมในผู้ป่วยเบาหวานแต่ละราย พบว่าสามารถชะลอการเสื่อมสมรรถภาพของไต
หรือลดปริมาณ albuminuria หรือกลับเป็นปกติ (น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ ++)
- ควบคุมระดับความดันโลหิตใกล้เคียงปกติ สามารถชะลอการเสื่อมสมรรถภาพของไตในผู้ป่วย
โรคไตจากเบาหวาน จึงแนะน�ำให้ลดความดันโลหิตในเป้าหมายเดียวกันกับผู้ป่วยโรคไตที่ตรวจ
พบ urine protein คือให้น้อยกว่า 130/80 มิลลิเมตรปรอท (น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ ++)
receptor blocker (ARB)19,20
มีส่วนช่วยชะลอการเพิ่มขึ้นของปริมาณโปรตีนในปัสสาวะและการ
เสื่อมสมรรถภาพของไตได้ดีกว่ายากลุ่มอื่น (น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ ++) ไม่แนะน�ำให้ใช้ยา 2 กลุ่มนี้
ร่วมกัน เนื่องจากเพิ่มโอกาสที่จะเกิดภาวะแทรกซ้อนโดยไม่เพิ่มประสิทธิภาพในการชะลอการ
เสื่อมของไต21

แผนภูมิที่ 2. การคัดกรอง วินิจฉัยและรักษาโรคไตจากเบาหวาน (Alb/Cr = albumin creatinine ratio)
ผู้ป่วยเบาหวานที่ไม่ได้รับการประเมินด้านไตในระยะ 12 เดือนที่ผ่านมา
ข้อมูลทางคลินิกบ่งชี้ถึงโรคไต
จากสาเหตุอื่น
วัด albumin/creatinine ratio (Alb/Cr)
จากปัสสาวะที่เก็บตอนเช้า
Alb/Cr 30-299 mg/g
ส่งต่อผู้เชี่ยวชาญโรคไต
เพื่อประเมินและรับการรักษา
ให้การรักษาเพื่อควบคุม
ระดับน�้ำตาลและไขมันในเลือด
และความดันโลหิต
ให้ได้ตามเป้าหมาย
Alb/Cr ≥300 mg/g
ตรวจ
albuminuria
และ eGFR
ซ�้ำทุกปี
โรคไตจากเบาหวาน โรคไตจากสาเหตุอื่น
ไม่ใช่
ไม่ใช่
พบไม่พบ
ใช่
ไม่ใช่
ใช่
ใช่ใช่
ตรวจพบ urine protein
(โดยไม่มีการติดเชื้อในปัสสาวะ)
eGFR <30 ml/min/1.73m2
ถ้าผลเป็นบวก
ให้ตรวจซ�้ำอีก 1-2 ครั้งใน 6 เดือน
ผลเป็นบวก 2 ใน 3 ครั้ง
เริ่มการรักษาด้วย ACEI หรือ ARB
Alb/Cr <30 mg/g

- ยาในกลุ่ม SGLT2 inhibitor อาจจะมีประสิทธิภาพในการป้องกันหรือชะลอการเสื่อมของโรคไต
จากเบาหวานได้ดีกว่ายากลุ่มอื่น22
- หลีกเลี่ยงการใช้ยาหรือสารที่อาจมีอันตรายต่อไต เช่น ยาต้านการอักเสบที่ไม่ใช่สตีรอยด์ ยาอื่นๆ
เช่น ยาปฏิชีวนะกลุ่ม aminoglycoside และการฉีดสารทึบรังสีเพื่อถ่ายภาพเอ็กซเรย์
- ควรสืบค้นหาและให้การรักษาโรคหรือภาวะอื่นที่อาจท�ำให้ไตเสื่อมสภาพ เช่น การติดเชื้อทาง
เดินปัสสาวะ ภาวะหัวใจล้มเหลว
- ควรตรวจหาและให้การดูแลรักษา diabetic retinopathy ซึ่งอาจพบร่วมด้วย
3. ระยะที่มี albuminuria ตั้งแต่ 300 มก./กรัมครีอะตินีน
- การควบคุมระดับน�้ำตาลในเลือดให้ใกล้เคียงปกติ และความดันโลหิตให้น้อยกว่า 130/80
มิลลิเมตรปรอท รวมทั้งการจ�ำกัดปริมาณโปรตีนในอาหารช่วยชะลอการเสื่อมของไตให้ช้าลงได้
receptor blocker (ARB) มีส่วนช่วยชะลอการเพิ่มขึ้นของปริมาณโปรตีนในปัสสาวะและการ
เสื่อมสมรรถภาพของไตได้ดีกว่ายากลุ่มอื่น (น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ ++) ไม่แนะน�ำให้ใช้ยา 2 กลุ่มนี้
ร่วมกัน เนื่องจากเพิ่มโอกาสที่จะเกิดภาวะแทรกซ้อนโดยไม่เพิ่มประสิทธิภาพในการชะลอ
การเสื่อมของไต21
- ยาในกลุ่ม SGLT2 inhibitor อาจจะมีประสิทธิภาพในการป้องกันหรือชะลอการเสื่อมของโรคไต
จากเบาหวานได้ดีกว่ายากลุ่มอื่น22
- ควรตรวจหาและให้การดูแลรักษา diabetic retinopathy ซึ่งมักพบร่วมด้วยในระยะนี้
- ผู้ป่วยที่มีค่าประมาณอัตราการกรองของไตเสื่อมลงต�่ำกว่า 30 มิลลิลิตร/นาที/1.73 ม2
หรือ
ถ้าสงสัยว่าไตเสื่อมอาจจะมีสาเหตุจากโรคอื่น ควรพบแพทย์ผู้เชี่ยวชาญโรคไต เพื่อพิจารณา
การรักษาที่เหมาะสม (น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ ++)
- ควรจ�ำกัดปริมาณโปรตีนในอาหารน้อยกว่า0.8กรัมต่อน�้ำหนักตัว1กก.ต่อวัน(น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ++)
4. ระยะไตวายเรื้อรัง (end stage renal disease)
- ผู้ป่วยเบาหวานที่มีค่าประมาณอัตราการกรองของไตเสื่อมลงต�่ำกว่า 30 มิลลิลิตร/นาที ควรพบ
แพทย์ผู้เชี่ยวชาญโรคไตเพื่อให้การรักษาที่เหมาะสม (น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ ++)
- การจ�ำกัดปริมาณโปรตีนในอาหารช่วยชะลอการเสื่อมไตของให้ช้าลงได้ (น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ ++)
1. Chetthakul T, Deerochanawong S, Suwanwalaikorn S, Kosachunhanun N, Ngarmukos C,
Rawdaree P, et al. Thailand Diabetes Registry Project: Prevalence of diabetic retinopathy
and associated factors in type 2 diabetes mellitus. J Med Assoc Thai 2006; 89 (Suppl 1):
S27-S36.

2. Diabetes Control and Complications Trial/Epidemiology of Diabetes Interventions and
Complications Research Group. Retinopathy and nephropathy in patients with type 1
diabetes four years after a trial of intensive therapy. N Engl J Med 2000; 342: 381-9.
3. Holman RR, Paul SK, Bethel MA, Matthews DR, Neil HAW. 10- Year Follow-up of intensive
glucose control in type 2 diabetes. N Engl J Med 2008; 359: 1577-89.
4. Pratipanawatr T, Rawdaree P, Chetthakul T, Bunnag P, Ngarmukos C, Benjasuratwong Y,
et al. Smoking and death in Thai diabetic patients: the Thailand Diabetic cohort. J Med
Assoc Thai 2013; 96: 280-7.
5. สถาบันวิจัยและประเมินเทคโนโลยีทางการแพทย์. แนวทางเวชปฏิบัติการดูแลรักษาภาวะแทรกซ้อน
จากโรคเบาหวาน (ตา ไต เท้า). กรมการแพทย์ กระทรวงสาธารณสุข. บริษัท โอ-วิทย์ (ประเทศไทย)
จ�ำกัด, นนทบุรี 2551.
6. Holman RR, Paul SK, Bethel MA, Neil HAW, Matthews DR. Long-term follow-up after tight
control of blood pressure in type 2 diabetes. N Engl J Med 2008; 359: 1565-76.
7. Stratton IM, Adler AI, Neil HA, Matthews DR, Manley SE, Cull CA, et al. Association of
glycaemia with macrovascular and microvascular complications of type 2 diabetes
(UKPDS 35): prospective observational study. BMJ 2000; 321: 405–12.
8. UK Prospective Diabetes Study Group. Tight blood pressure control and risk of
macrovascular and microvascular complications in type 2 diabetes: UKPDS 38. BMJ
1998; 317: 703–13.
9. The Diabetic Retinopathy Study Research Group. Preliminary report on effects of
photocoagulation therapy. Am J Ophthalmol 1976; 81: 383-96.
10. Early Treatment Diabetic Retinopathy Study Research Group. Photocoagulation for
diabetic macular edema. Early Treatment Diabetic Retinopathy Study report number 1.
Arch Ophthalmol 1985; 103: 1796–806.
11. Nguyen QD, Brown DM, Marcus DM, Boyer DS, Patel S, Feiner L, et al. RISE and RIDE
Research Group. Ranibizumab for diabetic macular edema: results from 2 phase III
randomized trials: RISE and RIDE. Ophthalmology 2012; 119: 789–801.
12. Chew EY, Klein ML, Murphy RP, Remaley NA, Ferris FL. Effects of aspirin on vitreous/
preretinal hemorrhage in patients with diabetes mellitus. Early Treatment Diabetic
Retinopathy Study report no. 20. Arch Ophthalmol 1995; 113: 52-5.
13. Ngarmukos C, Bunnag P, Kosachunhanun N, Krtitiyawong S, Leelawatana R,
Prathipanawatr P, et al. Thailand Diabetes Registry Project: Prevalence characteristics and
treatment of patients with diabetic nephropathy. J Med Assoc Thai 2006; 89 (Suppl 1):
S37-S42.

14. KDIGO CKD Work Group. KDIGO 2012 clinical practice guideline for the evaluation and
management of chronic kidney disease. Kidney Int 2013; 3 (Suppl): 1–150.
15. Kramer H, Molitch M. Screening for kidney disease in adults with diabetes. Diabetes Care
2005; 28: 1813-6.
16. แนวทางเวชปฏิบัติส�ำหรับโรคไตเรื้อรัง ก่อนการบ�ำบัดทดแทนไต พ.ศ. 2552. สมาคมโรคไตแห่ง
ประเทศไทย กรุงเทพมหานคร 2552.
17. Remuzzi G, Macia M, Ruggenenti P. Prevention and treatment of diabetic renal disease
in type 2 diabetes: the BENEDICT study. J Am Soc Nephrol 2006; 17 (Suppl. 2): S90–S97.
18. Haller H, Ito S, Izzo JL Jr, Januszewicz A, Katayama S, Menne J, et al. ROADMAP Trial
Investigators. Olmesartan for the delay or prevention of microalbuminuria in type 2
diabetes. N Engl J Med 2011; 364: 907–17
19. Lewis EJ, Hunsicker LG, Clarke WR, Beri T, Pohl MA, Lewis JB, et al. Collaborative Study
Group. Renoprotective effect of the angiotensin receptor antagonist irbesartan in
patients with nephropathy due to type 2 diabetes. N Engl J Med 2001; 345: 851–60.
20. Brenner BM, Cooper ME, de Zeeuw D, Keane WF, Mitch WE, Parving HH, et al. RENAAL
Study Investigators. Effects of losartan on renal and cardiovascular outcomes in patients
with type 2 diabetes and nephropathy. N Engl J Med 2001; 345: 861–9.
21. Yusuf S, Teo KK, Pogue J, Dyal L, Capland I, Schumacher H, et al. ONTARGET Investigators.
Telmisartan, ramipril, or both in patients at high risk for vascular events. N Engl J Med
2008; 358: 1547–59.
22. Wanner C, Inzucchi SE, Lachin JM, Fitchett D, von Eynatten M, Mattheus, M, et al.
Empagliflozin and progression of kidney disease in type 2 diabetes. N Engl J Med 2016;
375: 323-34.

ผู้ป่วยเบาหวานมีความเสี่ยงต่อการเกิดภาวะหลอดเลือดแดงตีบตันสูงกว่าประชากรทั่วไป ท�ำให้เกิด
โรคหลอดเลือดหัวใจโคโรนารีและโรคหลอดเลือดสมอง เมื่อผู้ป่วยเบาหวานเกิดภาวะกล้ามเนื้อหัวใจตาย
จะมีการพยากรณ์โรคเลวร้ายกว่าผู้ไม่เป็นเบาหวาน ปัจจัยที่ท�ำให้เกิดภาวะหลอดเลือดแดงแข็งและตีบตันมี
หลากหลาย การดูแลรักษาผู้ป่วยเบาหวานเพื่อป้องกันโรคแทรกซ้อนจากภาวะหลอดเลือดแดงแข็งและตีบตัน
จ�ำเป็นต้องดูแลสหปัจจัยหรือดูแลแบบองค์รวม การดูแลรักษาเบาหวานและสหปัจจัยอย่างเข้มงวดสามารถ
ลดอัตราตายได้ชัดเจนและมีความคุ้มค่า1,2
การตรวจค้นภาวะแทรกซ้อนของหลอดเลือดหัวใจและหลอดเลือดสมอง
การคัดกรองโรคหลอดเลือดหัวใจในผู้ป่วยเบาหวานที่ไม่มีอาการ แต่มีปัจจัยเสี่ยงของโรคหลอดเลือด
หัวใจ 2 อย่างขึ้นไป อาจท�ำได้โดยเฉพาะในผู้ที่มีความเสี่ยงสูงที่คิดว่าจะมี silent myocardial ischemia แต่มี
การศึกษาแสดงให้เห็นว่าไม่ได้ประโยชน์นัก3
ผู้ป่วยเบาหวานทุกราย ควรได้รับการคัดกรองปัจจัยเสี่ยงที่ท�ำให้เกิดโรคหลอดเลือดหัวใจและโรคหลอด
เลือดสมองทุกปี4
(คุณภาพหลักฐานระดับ 1, น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ ++) ได้แก่
ประวัติของโรคหลอดเลือดหัวใจในครอบครัว
ความดันโลหิตสูง
ภาวะไขมันในเลือดผิดปกติ
ภาวะ peripheral arterial disease
การตรวจพบ albuminuria
การป้องกันระดับปฐมภูมิ (Primary prevention)
การให้การดูแลรักษาผู้ป่วยที่ยังไม่ปรากฏอาการและอาการแสดงของโรคหลอดเลือดหัวใจและหลอด
เลือดสมอง เป็นการป้องกันการเกิดโรค การรักษาต้องควบคุมระดับน�้ำตาลในเลือดและปัจจัยเสี่ยงอื่นๆ รวมทั้ง
น�้ำหนักตัวและรอบเอวอย่างเข้มงวด
บทที่
แนวทางการป้องกันและรักษาภาวะแทรกซ้อน
ของหลอดเลือดหัวใจและหลอดเลือดสมอง
12

ระดับความดันโลหิต
โดยทั่วไปควบคุมให้ระดับความดันโลหิตต�่ำกว่า 140/90 มม.ปรอท (คุณภาพหลักฐานระดับ 2,
น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ++)ในผู้ป่วยที่มีความเสี่ยงสูงการควบคุมเข้มงวดให้ความดันซิสโตลิคต�่ำกว่า120มม.ปรอท
มีผลต่ออัตราตายและการเกิดโรคหัวใจไม่ต่างจากกลุ่มควบคุมตามปกติให้ความดันซิสโตลิคต�่ำกว่า 140
มม.ปรอท5
ที่ส�ำคัญคือมีผลแทรกซ้อนจากการรักษามากกว่า แต่ในผู้ป่วยที่มีปัจจัยเสี่ยงอื่น เช่น albuminuria
อายุน้อย การตั้งเป้าหมายให้ความดันโลหิตไม่เกิน 130/80 มม.ปรอท ท�ำได้ หากสามารถคุมโดยการใช้ยา
ที่ไม่ซับซ้อน หรือยาที่มีผลข้างเคียงน้อย
หลังการปรับเปลี่ยนพฤติกรรมถ้าความดันโลหิตยังสูงเกินเป้าหมายให้พิจารณาใช้ยาต่อไปนี้2,6
- Angiotensin converting enzyme inhibitor (ACEI)
- Angiotensin II receptor blocker (ARB)
- Diuretics (low dose) ได้แก่ hydrochlorothiazide 12.5-25 มก./วัน
- Calcium-channel blocker
- Beta-blocker
ACEI เป็นยาที่เลือกใช้ส�ำหรับผู้ป่วยที่มี diabetic nephropathy เลือกใช้ ARB เมื่อไม่สามารถใช้
ACEI ได้ เนื่องจากเกิดผลข้างเคียง การใช้ ACEI หรือ ARB ต้องติดตามระดับ serum potassium และ serum
creatinine ในระยะแรกที่เริ่มยา (คุณภาพหลักฐานระดับ 1, น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ ++)
ACEI และ ARB มีประสิทธิภาพในการลดความดันโลหิตใกล้เคียงกัน แต่ ARB มีผลข้างเคียงเรื่องการ
ไอน้อยกว่า ACEI
Calcium-channel blocker อาจท�ำให้บวม แต่มีประสิทธิภาพในการลดความดันโลหิตได้ดี ควรเลือกใช้
ยาที่ออกฤทธิ์ยาว
Beta-blocker เลือกใช้ในผู้ป่วยที่มี tachyarrhythmias
การบริหารยา สามารถเลือก 1 ขนานให้เป็นยาก่อนนอน หากไม่มีข้อห้ามต่อยาชนิดนั้นๆ ท�ำให้ลดการ
เกิด macrovascular events7
การควบคุมความดันโลหิตในผู้ป่วยเบาหวานมักต้องใช้ยามากกว่า 1 ขนาน สามารถให้ low dose
diuretics กับ ACEI ได้โดยมีการศึกษาว่าลดโรคแทรกซ้อนทาง microvascular และ macrovasuclar ได้
(ADVANCE) เช่นเดียวกับการใช้ CCB ร่วมกับ ACEI แต่ไม่แนะน�ำให้ใช้ ACEI ร่วมกับ ARB
ระดับไขมันในเลือด
LDL-C4,8
ผู้ป่วยเบาหวานอายุตั้งแต่ 40 ปีขึ้นไป ควรเริ่มยา moderate intensity statin ร่วมกับการปรับ
เปลี่ยนพฤติกรรมชีวิตโดยมีเป้าหมายคือระดับ LDL-C <100 มก./ดล.หรือ LDL-C ลดลงจากค่าเริ่มแรกก่อนได้
รับยาอย่างน้อยร้อยละ 30 ยกเว้นผู้ที่มีระดับ LDL-C ตั้งแต่ 190 มก./ดล. ขึ้นไป ให้เริ่ม statin ที่ท�ำให้ระดับ
LDL-C ลดลงจากค่าเริ่มแรกก่อนได้รับยาอย่างน้อยร้อยละ 50 หากระดับ LDL-C ยังไม่ถึงเป้าหมาย ให้เพิ่ม
ขนาดยา statin ถ้าไม่สามารถเพิ่มขนาด statin ได้อาจพิจารณาเพิ่มยากลุ่ม non-statin ได้แก่ ezetimibe
หรือ cholestyramine (คุณภาพของหลักฐานระดับ 1, น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ ++)

ผู้ป่วยเบาหวานอายุน้อยกว่า 40 ปีที่มีปัจจัยเสี่ยงอื่น ตั้งแต่ 2 อย่างขึ้นไป ได้แก่ สูบบุหรี่ ความดัน
โลหิตสูง ประวัติครอบครัวมีโรคหลอดเลือดหัวใจก่อนวัยอันควร มีอัลบูมินนูเรีย ควรได้รับค�ำแนะน�ำการปรับ
เปลี่ยนพฤติกรรมชีวิต โดยมีระยะเวลาในการปรับเปลี่ยนพฤติกรรมชีวิต 3-6 เดือน หากหลังการปรับเปลี่ยน
พฤติกรรมชีวิตแล้ว ระดับ LDL-C ยัง >100 มก./ดล. พิจารณาให้ยากลุ่ม statin โดยมีเป้าหมายคือระดับ
LDL-C <100 มก./ดล. (คุณภาพของหลักฐานระดับ 4, น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ +)
ผู้ป่วยเบาหวานอายุน้อยกว่า 40 ปีที่มีปัจจัยเสี่ยงเพียงอย่างเดียวหรือไม่มี อาจไม่จ�ำเป็นต้องเริ่มยา
ลดระดับ LDL-C แต่ต้องเน้นการปรับเปลี่ยนพฤติกรรมชีวิต โดยมีระยะเวลาในการปรับเปลี่ยนพฤติกรรม 3-6
เดือน ถ้าหลังการปรับเปลี่ยนพฤติกรรมชีวิตแล้ว ระดับ LDL-C >100 มก./ดล. อาจพิจารณาให้ยากลุ่ม statin
โดยมีเป้าหมายคือระดับ LDL-C <100 มก./ดล. (คุณภาพของหลักฐานระดับ 4, น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ +/-)
ผู้ป่วยเบาหวานที่ได้รับ statin แล้ว แต่ระดับ non-HDL-C ยังเกินเป้าหมาย (<130 มก./ดล.ส�ำหรับ
การป้องกันแบบปฐมภูมิ หรือ <100 มก./ดล.ส�ำหรับการป้องกันแบบทุติยภูมิ) ให้พิจารณาเพิ่ม intensity ของ
statin ก่อน หาก non-HDL-C ยังไม่ได้ตามเป้าหมาย จึงพิจารณาเพิ่มยากลุ่ม fibrates (คุณภาพของหลักฐาน
ระดับ 3, น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ +)
HDL-C และ triglyceride4,8,9
เน้นการลดน�้ำหนัก ออกก�ำลังกาย และควบคุม อาหารข้าว แป้ง และน�้ำตาลมากขึ้น
งดการดื่มเครื่องดื่มแอลกอฮอล์ในผู้ที่มีระดับ triglyceride สูง
ในกรณีระดับ triglyceride ในเลือด ³500 มก./ดล. ให้พิจารณาเริ่มยากลุ่ม fibrate หรือ niacin
เพื่อป้องกันการเกิดตับอ่อนอักเสบ (คุณภาพหลักฐานระดับ 2, น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ ++)
ในกรณีระดับ triglyceride ในเลือดน้อยกว่า 500 มก./ดล. การให้ยากลุ่ม fibrate หรือ niacin ร่วม
กับ statin มีหลักฐานเชิงประจักษ์ว่าไม่มีประสิทธิผลเพิ่มเติมเมื่อเปรียบเทียบกับการให้ยา statin อย่างเดียว
ยกเว้นผู้ที่มีระดับ triglyceride ³200 มก./ดล. ร่วมกับระดับไขมัน HDL-C <35 มก./ดล.อาจลดความเสี่ยงต่อ
การเกิดโรคหัวใจและหลอดเลือดได้ (คุณภาพหลักฐานระดับ 3, น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ +)
ระดับน�้ำตาลในเลือด10,11
โดยทั่วไป ควรควบคุมให้ระดับ A1C ต�่ำกว่า 6.5% หรือ 7.0%
ระดับ A1C อาจสูงกว่า 7% แต่ไม่ควรเกิน 8.5% ในกรณี
- มีประวัติเกิดภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือดอย่างรุนแรงบ่อยๆ
- ผู้สูงอายุที่ไม่สามารถดูแลตนเองได้
- มีโรคเรื้อรังร่วมหลายโรค
- คาดว่ามีชีวิตไม่นาน (short life expectancy)
เน้นไม่ให้สูบบุหรี่และหลีกเลี่ยงการอยู่ในที่ที่มีควันบุหรี่มากเป็นประจ�ำ
ผู้ป่วยที่ก�ำลังสูบบุหรี่และไม่สามารถเลิกได้ ต้องหามาตรการช่วยให้หยุดสูบบุหรี่ (คุณภาพหลักฐาน
ระดับ 1, น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ ++)

การให้ antiplatelet
พิจารณาให้ antiplatelet ในผู้ป่วยเบาหวานทั้งชายและหญิงที่อายุมากกว่าหรือเท่ากับ 50 ปี
ที่มีปัจจัยเสี่ยงของโรคหัวใจและหลอดเลือดร่วมด้วยอย่างน้อยหนึ่งอย่าง4
ได้แก่ ประวัติโรคหัวใจและ
หลอดเลือดในครอบครัว ความดันโลหิตสูง สูบบุหรี่ ระดับไขมันในเลือดผิดปกติ หรือมี albuminuria (คุณภาพ
หลักฐานระดับ 4, น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ ±)
ขนาดของ antiplatelet คือ aspirin 75-162 มก./วัน (คุณภาพหลักฐานระดับ 1, น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ ++)
การป้องกันระดับทุติยภูมิ (Secondary prevention)
ส�ำหรับผู้ป่วยที่มีประวัติเป็นโรคหลอดเลือดหัวใจและสมองแล้ว การควบคุมระดับน�้ำตาลในเลือดอย่าง
เข้มงวดต้องระวังไม่ให้เกิดผลข้างเคียง4,10,11
การควบคุมปัจจัยเสี่ยงอื่นๆ อย่างเข้มงวดมีความจ�ำเป็นและได้ผล
คุ้มค่า2
(คุณภาพหลักฐานระดับ 1, น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ ++) มีการศึกษาพบว่าการใช้ยา SGLT-2 inhibitor12
,
GLP-1 receptor agonist13
สามารถลดการเกิดโรคหัวใจและหลอดเลือดซ�้ำได้
ระดับความดันโลหิต ระดับความดันโลหิตที่เหมาะสมคือ <140/90 มม.ปรอท แต่ไม่ควรให้ความดัน
ซิสโตลิคต�่ำกว่า 120 มม.ปรอท13,14
ยาที่ควรให้ เช่นเดียวกับการป้องกันระดับปฐมภูมิ การใช้ beta-blocker
มีข้อบ่งชี้มากขึ้น
ระดับไขมันในเลือด4,8
ผู้ป่วยเบาหวานที่ก�ำลังเกิด acute vascular events เช่น acute coronary syndrome หรือผู้ป่วย
clinical ASCVD ที่มี acute vascular events ภายในระยะเวลา 12 เดือน ควรให้ high intensity statin
โดยก�ำหนดเป้าหมายให้ระดับ LDL-C <70 มก./ดล. หรือ LDL-C ลดลงจากค่าเริ่มแรกก่อนได้รับยาอย่างน้อย
ร้อยละ 50 ในกรณีที่ไม่สามารถทนต่อยาได้ หรือ อายุมากกว่า 75 ปี หรือ เคยมีเลือดออกในสมอง หรือ
เสี่ยงต่อปัญหาปฏิกิริยาระหว่างยา หรือ ผู้ป่วยไตเสื่อมระยะ 3B-5 ควรให้ moderate intensity statin
หากยังไม่สามารถบรรลุเป้าหมายที่ระดับ LDL-C <70 มก./ดล. หรือ LDL-C ลดลงจากค่าเริ่มแรกอย่างน้อย
ร้อยละ 50 ภายในระยะเวลา 3 เดือน จึงพิจารณาเพิ่มยากลุ่ม non-statin ได้แก่ ezetimibe หรือ
cholestyramine (คุณภาพของหลักฐานระดับ 1, น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ ++)
ผู้ป่วยเบาหวานที่มี vascular events ครั้งล่าสุดนานกว่าระยะเวลา 12 เดือน เช่น ผู้ป่วย stable
coronary artery disease ควรให้ moderate หรือ high intensity statin โดยก�ำหนดเป้าหมายให้ระดับ
LDL-C <70 มก./ดล. หรือ LDL-C ลดลงจากค่าเริ่มแรกอย่างน้อย ร้อยละ 50 (คุณภาพของหลักฐานระดับ 2,
ผู้ป่วยเบาหวานที่เป็นโรคสมองขาดเลือดหรือสมองขาดเลือดชั่วคราวที่ไม่ได้เกิดจากลิ่มเลือดจาก
หัวใจและมีระดับ LDL-C >100 มก./ดล. ควรได้รับการรักษาด้วย high intensity statin (คุณภาพของหลักฐาน
ระดับ 2, น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ ++) ส�ำหรับผู้ป่วยกลุ่มดังกล่าวที่มีระดับ LDL-C <100 มก./ดล. น่าจะให้การรักษา
ด้วย moderate หรือ high intensity statin (คุณภาพของหลักฐานระดับ 3, น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ +)
ส�ำหรับระดับ HDL-C และ triglyceride เช่นเดียวกับในการป้องกันระดับปฐมภูมิ (คุณภาพหลักฐาน

การให้ antiplatelet
ขนาดของ antiplatelet คือ aspirin 75-162 มก./วัน เช่นเดียวกับการป้องกันระดับปฐมภูมิ
หากผู้ป่วยไม่สามารถทน aspirin ได้ ให้พิจารณา antiplatelet ตัวอื่น เช่น clopidogrel (คุณภาพ
1. Gaede P, Lund-Anderseo H, parving HH, Pedersen O. Effect of a multifactorial intervention
on mortality in type 2 diabetes. N Engl J Med 2008; 358: 580-91.
2. Li R, Zhang P, Barker LE, Chowdhury FM, Zhang X. Cost-effectiveness of interventions to
prevent and control diabetes mellitus: a systematic review. Diabetes Care 2010; 33:
1872-94.
3. Wackers FJ, Young LH, lnzucchi SE, Chyun DA, Davey JA, Barrett Ej, et al. Detection of
silent myocardial ischemia in asymptomatic diabetic subjects: the DIAD study. Diabetes
Care 2004; 27: 1954-61.
Care 2017; 40 (Suppl 1): S75-S87.
5. The ACCORD Study Group. Effects of intensive blood-pressure control in type 2 diabetes
mellitus. New Engl J Med 2010; 362: 1575-85.
6. แนวทางการรักษาโรคความดันโลหิตสูงในเวชปฏิบัติทั่วไป พ.ศ. 2558 โดยสมาคมความดันโลหิตสูง
แห่งประเทศไทย. Thai Hypertension Society: Guidelines in the treatment of hyper-tension
2015.
7. Hermida RC, Mojon A, Ayara DE, Fernandes JR. Influence of time of day of blood pressure
lowering treatment on cardiovascular risk in hypertensive patients with type 2 diabetes.
Diabetes Care 2011; 34: 1270-6.
8. แนวทางเวชปฏิบัติการใช้ยารักษาภาวะไขมันผิดปกติเพื่อป้องกันโรคหัวใจและหลอดเลือด พ.ศ.๒๕๕๙.
ราชวิทยาลัยอายุรแพทย์แห่งประเทศไทย 2559.
9. The ACCORD Study Group. Effects of combination lipid therapy in type 2 diabetes
mellitus. N Eng J Med 2010; 362: 1563-74.
10. Skyler JS, Bergenstal R, Bonow RO, Buse J, Deedwania P, Gale EAM. Intensive glycemic
control and the prevention of cardiovascular events: Implications of the ACCORD,
ADVANCE and VA Diabetes Trials. A position statement of the American Diabetes
Association and the scientific statement of the American College of Cardiology
Foundation and the American Heart Association. Circulation 2009; 119: 351-7.

11. Greenfield S, Billimek J, Pellegrini F, Franciosi M, Berardis GD, Nicolucci A, et al.
Comorbidity affects the relationship between glycemic control and cardiovascular
outcomes in diabetes. A cohort study. Ann Intern Med 2009; 151: 854-60.
12. Zinman B, Wanner C, Lachin JM, Fitchett D, Bluhmki E, Hantel S, et al. Empagliflozin,
cardiovascular outcomes and mortality in type 2 diabetes. N Engl J Med 2015; 373:
2117-28.
13. Marso S, Daniels GH, Frandsen KB, Kristensen P, Mann JFE, Nissen SE. Liraglutide and
cardiovascular outcomes in type 2 diabetes. N Eng J Med 2016; 375: 311-22.
14. Cooper-DeHoff RM, Gong Y, Handberg EM, Bavry AA, Denardo SJ, Bakris GL. Tight blood
pressure control and cardiovascular outcomes among hypertensive patients with
diabetes and coronary artery disease. JAMA 2010; 304: 61-8.
15. Anderson RJ, Bahn GD, Moritz TE, Kaufman D, Abraira C, Duckworth W, et al. Blood
pressure and cardiovascular disease risk in the Veterans Affairs Diabetes Trial (VADT).
Diabetes Care 2011; 34: 34-8.

แผลที่เท้าเป็นสาเหตุที่พบบ่อยที่สุดของการตัดขาหรือเท้า (lower limb amputation) ที่ไม่ได้มีสาเหตุ
จากอุบัติเหตุ การเกิดแผลที่เท้าและการถูกตัดขาหรือเท้าในผู้ป่วยเบาหวานเป็นผลจากปัจจัยเสี่ยงหลาย
ประการร่วมกัน1-4
ดังนั้นแนวทางการปฏิบัติในการดูแลรักษาเท้าจึงมีความส�ำคัญมากในการป้องกันการเกิด
แผลที่เท้าและการถูกตัดขาหรือเท้า
ค�ำแนะน�ำทั่วไปเกี่ยวกับการดูแลเท้าในผู้ป่วยเบาหวาน2,4,5
การดูแลรักษาเท้าที่มีประสิทธิภาพ ต้องอาศัยความร่วมมือระหว่างผู้ป่วยและบุคลากรทางการแพทย์
ทุกด้านที่เกี่ยวข้อง โดยจะต้องร่วมกันก�ำหนดแนวทางการดูแลและรักษาเท้าที่เหมาะสม (คุณภาพหลักฐาน
ระดับ 1, น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ ++)6
ผู้ป่วยเบาหวานทุกรายควรได้รับการตรวจประเมินเท้าโดยละเอียดอย่างน้อยปีละครั้ง ผู้ป่วยที่มี
ความเสี่ยงระดับปานกลางขึ้นไป ควรท�ำการตรวจประเมินซ�้ำทุก 3-6 เดือน7
ควรด�ำเนินการโดยแพทย์หรือ
บุคลากรที่ผ่านการฝึกอบรม (คุณภาพหลักฐานระดับ 1, น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ ++)
การตรวจเท้าผู้ป่วยเบาหวาน ควรประเมินลักษณะภายนอกของเท้ารวมถึงเท้าผิดรูป ประเมินปลาย
ประสาทโดยใช้ monofilament น�้ำหนัก 10 กรัม คล�ำชีพจรที่เท้า และตรวจรองเท้าของผู้ป่วย7
(คุณภาพ
ควรให้ความรู้เกี่ยวกับปัญหาการเกิดแผลที่เท้า รวมทั้งการป้องกันและการดูแลตนเองแก่ผู้ป่วยเบา
หวานทุกราย ตั้งแต่แรกวินิจฉัยโรคเบาหวานและควรท�ำอย่างต่อเนื่อง โดยเฉพาะผู้ป่วยเบาหวานที่มีความเสี่ยง
ต่อการเกิดแผลที่เท้า7-9
(คุณภาพหลักฐานระดับ 1, น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ ++) (ดูรายละเอียดการให้ค�ำแนะน�ำการ
ปฏิบัติตัวทั่วไปส�ำหรับผู้ป่วยเบาหวานเพื่อป้องกันการเกิดแผลที่เท้า ในภาคผนวก 2)
ผู้ป่วยที่มีปัญหาหลอดเลือดแดงส่วนปลายที่ขาตีบ (peripheral arterial disease) จนมีอาการ
ของขาขาดเลือด อาจต้องพิจารณาให้การรักษาด้วยการผ่าตัดเปลี่ยนเส้นทางของเลือด (arterial bypass
surgery)3,5
(คุณภาพหลักฐานระดับ 4, น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ +)
ปัจจัยเสี่ยงต่อการเกิดแผลที่เท้าและการถูกตัดขาหรือเท้าในผู้ป่วยเบาหวาน1-6,10,11
ประวัติเคยมีแผลที่เท้าหรือถูกตัดขาหรือเท้ามาก่อน (คุณภาพหลักฐานระดับ 1)
มีภาวะแทรกซ้อนที่ปลายประสาทจากเบาหวาน (คุณภาพหลักฐานระดับ 1)
มีหลอดเลือดส่วนปลายที่ขาตีบ (คุณภาพหลักฐานระดับ 1)
บทที่
แนวทางการตรวจค้น การป้องกัน
และการดูแลรักษาปัญหาที่เท้าจากเบาหวาน
13

มีจอตาผิดปกติจากเบาหวานและสายตาเสื่อม (คุณภาพหลักฐานระดับ 1)
เท้าผิดรูป (foot deformities) (คุณภาพหลักฐานระดับ 2)
หนังแข็ง (callus) ใต้ฝ่าเท้า (คุณภาพหลักฐานระดับ 2)
เล็บผิดปกติ (คุณภาพหลักฐานระดับ 2)
รองเท้าไม่เหมาะสม (คุณภาพหลักฐานระดับ 2)
พฤติกรรมการดูแลเท้าที่ไม่ถูกต้อง (คุณภาพหลักฐานระดับ 2)
ระยะเวลาที่เป็นโรคเบาหวานมากกว่า 10 ปี (คุณภาพหลักฐานระดับ 2)
ระดับน�้ำตาลในเลือดขณะอดอาหารสูง (คุณภาพหลักฐานระดับ 2)
ระดับ A1C สูง (คุณภาพหลักฐานระดับ 2)
อายุมาก (คุณภาพหลักฐานระดับ 2)
เพศชาย (คุณภาพหลักฐานระดับ 2)
สูบบุหรี่ (คุณภาพหลักฐานระดับ 2)
มีภาวะแทรกซ้อนที่ไตจากเบาหวาน (คุณภาพหลักฐานระดับ 2)
การจ�ำแนกระดับความเสี่ยงต่อการเกิดแผลที่เท้า2
ระดับความเสี่ยงต่อการเกิดแผลที่เท้าแบ่งได้เป็น
มีความเสี่ยงต�่ำ หมายถึง ผู้ป่วยเบาหวานไม่มีแผลที่เท้าขณะประเมิน ไม่มีประวัติการมีแผลที่เท้า
หรือการถูกตัดตัดขา/เท้า/นิ้วเท้า ผิวหนังและรูปเท้าปกติ ผลการประเมินการรับความรู้สึกในการป้องกัน
ตนเองที่เท้าและชีพจรเท้าปกติ
มีความเสี่ยงปานกลาง หมายถึง ผู้ป่วยเบาหวานที่ไม่มีประวัติการมีแผลที่เท้าหรือถูกตัดขา/เท้า/นิ้ว
เท้า และไม่มีเท้าผิดรูป แต่ตรวจพบการรับความรู้สึกในการป้องกันตนเองที่เท้าผิดปกติ และ/หรือชีพจรเท้าเบา
ลง หรือตรวจ ABI <0.9
มีความเสี่ยงสูง หมายถึง ผู้ป่วยเบาหวานที่มีประวัติมีแผลที่เท้าหรือถูกตัดขา/เท้า/นิ้วเท้า หรือมี
ความเสี่ยงปานกลางร่วมกับพบเท้าผิดรูป
แนวทางการปฏิบัติในการป้องกันการเกิดแผลที่เท้า2,3
แนวทางปฏิบัติทั่วไปส�ำหรับทุกกลุ่มความเสี่ยง (แผนภูมิที่ 1)
ให้ความรู้แก่ผู้ป่วยเกี่ยวกับการดูแลเท้าทั่วไป และเน้นให้ผู้ป่วยตระหนักถึงประโยชน์ที่จะได้รับจาก
การดูแลเท้าที่ดี (น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ ++)
แนะน�ำให้ผู้ป่วยดูแลเท้าตัวเอง (self-foot care) อย่างถูกต้อง เพื่อลดโอกาสหรือความเสี่ยงที่ผู้ป่วย
จะได้รับบาดเจ็บ หรืออันตรายที่เท้าโดยไม่จ�ำเป็น (น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ ++)
ดูรายละเอียด การให้ค�ำแนะน�ำการปฏิบัติตัวทั่วไปส�ำหรับผู้ป่วยเบาหวานเพื่อป้องกันการเกิดแผลที่เท้า
ในภาคผนวก 2

แผนภูมิที่ 1. การตรวจคัดกรองและดูแลผู้ป่วยเบาหวานที่มีความเสี่ยงต่อการเกิดภาวะแทรกซ้อนที่เท้า
ซักประวัติและตรวจเท้าเพื่อประเมินความเสี่ยงต่อการเกิดแผลที่เท้า
- ประวัติ: เคยมีแผลที่เท้าหรือถูกตัดขา/เท้า/นิ้วเท้า
- ส�ำรวจลักษณะภายนอก : แผล เท้าผิดรูป ผิวหนังและเล็บผิดปกติหรือไม่
- ประเมินการรับความรู้สึกในการป้องกันตนเองที่เท้า: ตรวจด้วย 10 g-monofilament 4 จุด
- ประเมินหลอดเลือดที่เลี้ยงขา: ถามอาการปวดขา claudication คล�ำชีพจรที่เท้า หรือตรวจ ABI
กลุ่มเสี่ยง พบแผลที่เท้า
ความเสี่ยงต�่ำ
ไม่พบปัจจัยเสี่ยง ได้แก่
- ไม่มีประวัติแผลที่เท้า
หรือถูกตัดขา/เท้า/นิ้วเท้า
- ผิวหนังและรูปเท้าปกติ
- ผลการประเมินการรับ
ความรู้สึกที่เท้าปกติ
- ชีพจรที่เท้าปกติหรือ
ตรวจ ABI ≥0.9
ข้อควรปฏิบัติ
- ให้ความรู้ผู้ป่วยในเรื่อง
การตรวจและดูแลเท้า
ด้วยตนเอง
- ติดตามพฤติกรรมการ
ดูแลเท้าของผู้ป่วย
- ควบคุมระดับน�้ำตาล
และไขมันในเลือด
ความดันโลหิตให้อยู่
ในเกณฑ์ที่เหมาะสม
- งดสูบบุหรี่
- นัดตรวจเท้าอย่าง
ละเอียด
ปฏิบัติเช่นเดียวกับความเสี่ยงต�่ำ
ร่วมกับ
- ส่งพบแพทย์เชี่ยวชาญ
วินิจฉัยเพิ่มเติมในกรณี
ที่พบชีพจรที่เท้าเบาลง
หรือตรวจ ABI <0.9
- พิจารณาอุปกรณ์เสริม
รองเท้าหรือรองเท้า
ละเอียดทุก 6 เดือน
ความเสี่ยงปานกลาง
ไม่มีประวัติแผลที่เท้าหรือ
ถูกตัดขา/เท้า/นิ้วเท้าและ
ไม่มีเท้าผิดรูป แต่ตรวจพบ
- ผลการประเมินการรับ
ความรู้สึกที่เท้าผิดปกติ
และ/หรือ
- ชีพจรที่เท้าเบาลง หรือ
ตรวจ ABI <0.9
ความเสี่ยงสูง
- เคยมีประวัติแผลที่เท้า
หรือถูกตัดขา/เท้า/นิ้วเท้า
หรือ
- มีความเสี่ยงปานกลาง
ร่วมกับพบเท้าผิดรูป*
ปฏิบัติตามแนวทาง
การดูแลรักษาแผลที่เท้า
ในผู้ป่วยเบาหวาน
(ภาคผนวก 2)
ปฏิบัติเช่นเดียวกับความเสี่ยงต�่ำ
ร่วมกับ
- ส่งพบทีมแพทย์
เชี่ยวชาญ
- พิจารณาตัดรองเท้าพิเศษ
ละเอียดทุก 3 เดือน แผลหาย
*ในกรณีที่ตรวจพบเท้าผิดรูปแต่ผลการประเมินการรับความรู้สึกที่เท้าปกติ
ให้ส่งพบแพทย์เพื่อวินิจฉัยเพิ่มเติม

ติดตามพฤติกรรมการดูแลเท้าของผู้ป่วย (น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ ++)
ควบคุมระดับน�้ำตาลในเลือด ระดับไขมันในเลือด และความดันโลหิต ให้ได้ตามเป้าหมายหรือ
ใกล้เคียง (น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ ++) และ
งดสูบบุหรี่ (น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ ++)
แนวทางปฏิบัติเพิ่มเติมส�ำหรับกลุ่มที่มีความเสี่ยงต�่ำ
ตรวจเท้าอย่างละเอียดปีละ 1 ครั้ง (น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ ++)
ถ้าผลการตรวจเท้ามีการเปลี่ยนแปลง ประเมินระดับความเสี่ยงใหม่ (น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ ++)
แนวทางปฏิบัติเพิ่มเติมส�ำหรับกลุ่มที่มีความเสี่ยงปานกลาง
ส่งพบแพทย์เชี่ยวชาญวินิจฉัยเพิ่มเติมในกรณีที่ตรวจพบชีพจรเท้าเบาลง หรือตรวจ ABI <0.9
พิจารณาอุปกรณ์เสริมรองเท้าที่เหมาะสมหรือรองเท้าที่เหมาะสม (น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ ++)
เน้นการให้ผู้ป่วยดูแลเท้าด้วยตนเองอย่างถูกต้องเพิ่มขึ้น (น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ ++)
ส�ำรวจเท้าผู้ป่วยทุกครั้งที่มาตรวจตามนัด ถ้าผลการตรวจเท้ามีการเปลี่ยนแปลง ประเมินระดับ
ความเสี่ยงใหม่ (น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ ++)
นัดตรวจเท้าอย่างละเอียดทุก 6 เดือน (น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ ++)
แนวทางปฏิบัติเพิ่มเติมส�ำหรับกลุ่มที่มีความเสี่ยงสูง
ส่งพบทีมแพทย์เชี่ยวชาญการดูแลรักษาโรคเบาหวานและ/หรือการดูแลเท้าระดับสูงขึ้น (น�้ำหนักค�ำ
แนะน�ำ ++) ทีมผู้เชี่ยวชาญประกอบด้วย แพทย์ผู้เชี่ยวชาญโรคเบาหวาน และ/หรือ ศัลยแพทย์ ศัลย์แพทย์
ออร์โธปิดิกส์ แพทย์เวชศาสตร์ฟื้นฟู และพยาบาลที่มีความช�ำนาญในการดูแลแผลเบาหวาน
ควรพิจารณาตัดรองเท้าพิเศษที่เหมาะสมกับปัญหาที่เกิดขึ้นที่เท้า12
(คุณภาพหลักฐานระดับ 1, น�้ำ
หนักค�ำแนะน�ำ ++)
เน้นการให้ผู้ป่วยดูแลเท้าด้วยตนเองอย่างถูกต้องและเข้มงวด (น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ ++)
ส�ำรวจเท้าผู้ป่วยทุกครั้งที่มาตรวจตามนัด (น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ ++)
นัดตรวจเท้าอย่างละเอียดทุก 3 เดือนหรือถี่ขึ้นตามความจ�ำเป็น (น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ ++)
การตรวจเท้าอย่างละเอียด
ตรวจเท้าทั่วทั้งเท้า (หลังเท้า ฝ่าเท้า ส้นเท้า และซอกนิ้วเท้า) ว่ามีแผลเกิดขึ้นหรือไม่ (น�้ำหนักค�ำ
แนะน�ำ ++)
ตรวจผิวหนังทั่วทั้งเท้า (หลังเท้า ฝ่าเท้า และซอกนิ้วเท้า) โดยดู สีผิว (ซีด คล�้ำ gangrene) อุณหภูมิ
ขน ผิวหนังแข็งหรือตาปลา (callus) และการอักเสบติดเชื้อ รวมทั้งเชื้อรา (น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ ++)

ตรวจเล็บ โดยดูว่ามีเล็บขบ (ingrown toenail) หรือไม่ ดูลักษณะของเล็บที่อาจท�ำให้เกิดเล็บขบได้
ง่าย (เช่น เล็บงุ้มข้างมากเกินไป) และดูร่องรอยของวิธีการตัดเล็บว่าถูกต้องหรือไม่ (น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ ++)
ตรวจลักษณะการผิดรูป (deformity) ของเท้า ซึ่งมักเป็นผลจากการมี neuropathy ได้แก่ hallux
valgus, hallux varus, claw toe, hammer toe, ปุ่มกระดูกงอกโปน (bony prominence) และ Charcot
foot นอกจากนี้ควรตรวจลักษณะการเดิน (gait) ลักษณะการลงน�้ำหนัก และการเคลื่อนไหว (mobility) ของ
ข้อเท้าและข้อนิ้วเท้า (น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ ++)
ตรวจการรับความรู้สึกด้วยการถามอาการของ neuropathy เช่น ชา เป็นเหน็บ ปวด (น�้ำหนัก
ค�ำแนะน�ำ ++) ตรวจ ankle reflex (น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ ++) และตรวจด้วยส้อมเสียง ความถี่ 128 เฮิรทซ์
(น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ ++) หรือด้วย Semmes-Weinstein monofilament ขนาด 5.07 หรือน�้ำหนัก 10 กรัม
(น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ ++) ซึ่งทั้งการตรวจด้วยส้อมเสียง และ monofilament มีความไวและความจ�ำเพาะสูงใน
การประเมินความเสี่ยงต่อการเกิดแผลที่เท้าและไม่แตกต่างกัน1,13-15
(คุณภาพหลักฐานระดับ 1) ดูรายละเอียด
วิธีการตรวจและการแปลผลในภาคผนวก 2
ตรวจการไหลเวียนเลือดที่ขาด้วยการซักถามอาการของขาขาดเลือด (claudication) คล�ำชีพจรที่ขา
และเท้าในต�ำแหน่งหลอดเลือดแดง femoral, dorsalis pedis และ posterior tibial ทั้ง 2 ข้าง (น�้ำหนัก
ค�ำแนะน�ำ ++) และถ้าเป็นไปได้ควรตรวจ ankle-brachial index (ABI) ในผู้ป่วยที่มีอาการและอาการแสดง
ของขาหรือเท้าขาดเลือดและ/หรือ มีความเสี่ยงสูงต่อการเกิดแผลที่เท้าหรือถูกตัดขาหรือเท้า (น�้ำหนัก
ค�ำแนะน�ำ +) การตรวจพบค่า ABI น้อยกว่า 0.9 บ่งชี้ว่ามีหลอดเลือดแดงตีบที่ขา
ประเมินความเหมาะสมของรองท้าที่ผู้ป่วยสวม (น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ ++) ดูรายละเอียดวิธีการ
ประเมินความเหมาะสมของรองเท้าในภาคผนวก 2
แนวทางปฏิบัติส�ำหรับผู้ป่วยเบาหวานที่มีแผลที่เท้า
เมื่อพบผู้ป่วยมีแผลที่เท้าเกิดขึ้นควรประเมินและให้การดูแลรักษา2
ดังนี้ (ดูรายละเอียดวิธีการใน
ภาคผนวก 2)
ประเมินชนิดของแผลที่เท้าว่าเป็นแผลเส้นประสาทส่วนปลายเสื่อม (neuropathic ulcer) แผลขาด
เลือด (ischemic ulcer) แผลที่เกิดขึ้นเฉียบพลัน (acute ulcer) จากการบาดเจ็บ หรือดูแลเท้าไม่ถูกต้อง
หรือแผลติดเชื้อ หรือหลายกลไกร่วมกัน (น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ ++)
ท�ำความสะอาดแผลด้วยน�้ำเกลือปลอดเชื้อ (sterile normal saline) วันละ 2 ครั้ง ห้ามใช้ alcohol,
betadine เข้มข้น, น�้ำยา Dakin, หรือ hydrogen peroxide ท�ำแผล เนื่องจากมีการระคายเนื้อเยื่อมาก
ซึ่งจะรบกวนการหายของแผล (น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ ++)
วัสดุท�ำแผลแต่ละชนิด เช่น alginate, cream, debriding agent, foam, film, gauze,
hydrocolloid และ hydrogel ต่างมีข้อดีและข้อเสียต่างกัน การเลือกใช้ขึ้นกับลักษณะของแผล ลักษณะ
ของผู้ป่วยและค่าใช้จ่ายเป็นส�ำคัญ2
(คุณภาพหลักฐานระดับ 4, น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ+/-)
หลีกเลี่ยงมิให้แผลเปียกน�้ำ ถูกกด หรือรับน�้ำหนัก (น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ ++)
ควบคุมระดับน�้ำตาลในเลือดให้ได้ตามเป้าหมายหรือใกล้เคียง (น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ ++)

หลักการรักษาแผลกดทับจากเส้นประสาทเสื่อม (neuropathic ulcer)2
ได้แก่ การลดแรงกดที่แผล
โดยวิธีต่างๆ และการก�ำจัดเนื้อตาย (คุณภาพหลักฐานระดับ 2, น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ ++)
หลักการรักษาแผลจากการขาดเลือด (ischemic ulcer)2
- หากตรวจพบแผลจากการขาดเลือด และคล�ำชีพจรไม่ได้หรือไม่แน่ใจ ควรส่งปรึกษาแพทย์
ผู้เชี่ยวชาญ (คุณภาพหลักฐานระดับ 2, น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ ++)
- ไม่ควรท�ำ surgical debridement ในผู้ป่วยที่มีแผลจากการขาดเลือด (dry gangrene) (คุณภาพ
หลักฐานระดับ 2, น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ --)
หลักการรักษาแผลเบาหวานที่มีการติดเชื้อ (infected ulcer)2,18
- ส�ำหรับผู้ป่วยในและผู้ป่วยนอกที่มีภาวะติดเชื้อที่เท้าจากเบาหวานทุกรายควรปรึกษาทีม
ผู้เชี่ยวชาญในการ debridement รวมถึงการดูแลรักษาเท้าเบาหวาน (คุณภาพหลักฐานระดับ 2,
- แนะน�ำให้ผู้ป่วยนอนโรงพยาบาลในกรณีที่มีการติดเชื้อระดับรุนแรง (severe infection) หรือมี
การติดเชื้อระดับปานกลาง (moderate infection) ร่วมกับมีภาวะแทรกซ้อน เช่น หลอดเลือด
แดงอุดตัน หรือผู้ป่วยที่ไม่มีผู้ดูแลที่บ้าน ผู้ป่วยที่ไม่สามารถปฏิบัติตามค�ำแนะน�ำในการรักษา
แบบผู้ป่วยนอก ไม่ว่าเกิดจากปัจจัยทางด้านจิตใจหรือสังคม หรือผู้ป่วยที่ได้รับการรักษาแบบ
ผู้ป่วยนอกแต่อาการไม่ดีขึ้น (คุณภาพหลักฐานระดับ 3, น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ ++)
- การเพาะเชื้อไม่มีความจ�ำเป็นหากมีการติดเชื้อเล็กน้อย ส�ำหรับแผลติดเชื้อระดับปานกลางขึ้นไป
ควรเก็บเพาะเชื้อก่อนเริ่มให้ยาปฏิชีวนะ (คุณภาพหลักฐานระดับ 3, น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ ++) และ
สิ่งที่ส่งตรวจควรได้จากเนื้อเยื่อชั้นลึก ซึ่งได้มาจากการ biopsy, aspiration หรือ curettage
หลังจากการท�ำความสะอาดและ debridement แล้ว ไม่ใช่การ swab จากแผลไปตรวจซึ่งจะไม่
แม่นย�ำ (คุณภาพหลักฐานระดับ 2, น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ ++)
- แพทย์ควรนึกถึงการติดเชื้อที่กระดูกหรือข้อ (osteomylelitis) ในกรณีแผลติดเชื้อลึกและ/หรือ
ขนาดใหญ่ (probe-to-bone test ให้ผลบวก) โดยเฉพาะที่เป็นเรื้อรังและต�ำแหน่งอยู่บริเวณ
ข้อหรือปุ่มกระดูก (bony prominence) (คุณภาพหลักฐานระดับ 2, น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ ++)
การป้องกันการเกิดแผลซ�้ำ2
ผู้ป่วยที่มีประวัติเป็นแผลมาก่อน มีโอกาสที่จะเกิดแผลซ�้ำสูง ควรให้ความรู้ผู้ป่วยในการดูแลตนเอง
และให้การดูแลป้องกันที่เหมาะสม (คุณภาพหลักฐานระดับ 2, น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ ++)
แนวทางปฏิบัติในการป้องกันการเกิดแผลซ�้ำ และการตัดขา เหมือนแนวทางปฏิบัติส�ำหรับกลุ่มที่มี
ความเสี่ยงสูง โดยมีเพิ่มเติมดังนี้
ท�ำการผ่าตัดแก้ไขปัญหาเท้าผิดรูป ในกรณีที่มีความผิดปกติที่นิ้วเท้าหรือเท้าผิดรูปมากๆ ควรท�ำการ
ผ่าตัด เพื่อแก้ไขและลดความเสี่ยงต่อการเกิดแผล
ให้การดูแลสุขภาพจิตของผู้ป่วย นอกจากสภาวะทางจิตของผู้ป่วยจะสัมพันธ์กับการหายของแผล
แล้ว ยังพบว่าภาวะซึมเศร้ามีความสัมพันธ์กับการเกิดแผลซ�้ำ19

1. Crawford F, lnkster M, Kleijnen J, Fahey T. Predicting foot ulcers in patients with diabetes:
a systematic review and meta-analysis. QJM 2007; 100: 65-86.
2. แนวทางเวชปฏิบัติการป้องกันและดูแลรักษาผู้ป่วยเบาหวานที่มีภาวะแทรกซ้อนที่เท้า. สถาบันวิจัยและ
ประเมินเทคโนโลยีทางการแพทย์ กรมการแพทย์ กระทรวงสาธารณสุข. พิมพ์ครั้งที่ 1. กันยายน 2556.
www.dms.moph.go.th/imrta.
3. Mclntosch A, Peters JR, Young RJ. Prevention and management of foot problems in type
2 diabetes: Clinical guidelines and evidence 2003. (full NICE guideline). Sheffield:
University of Sheffield. www.nice.org.uk.
4. Sriussadaporn S, Mekanandha P, Vannasaeng S, Nitiyanant W, Komoltri C, Ploybutr S.
Factors associated with diabetic foot ulceration in Thailand : a case-control study. Diabet
Med 1997; 14: 50-6.
5. American Diabetes Association. Standards of medical care in diabetes--2017. Diabetes
Care. 2017; 40 (Suppl 1): S88-S98.
6. Donohoe ME, Fletton JA, Hook A, Powell R, Robinson I, Stead JW, et al. Improving foot
care for people with diabetes mellitus-a randomized controlled trial of an integrated
care approach. Diabet Med 2000; 17: 581-7.
7. Bakker K, Apelqvist J, Schaper NC, International Working Group on Diabetic Foot Editorial
B. Practical guidelines on the management and prevention of the diabetic foot 2011.
Diabetes Metab Res Rev 2012; 28 (Suppl 1): 225-31.
8. Dorresteijn JA, Kriegsman DM, Assendelft WJ, Valk GD. Patient education for preventing
diabetic foot ulceration. Cochrane Database Syst Rev. 2012; 10: CD001488.
9. Litzelman DK, Slemenda CW, Langefeld CD, Hays LD, Welch MA, Bild DE, et al. Reduction
of lower extremity clinical abnormalities in patients with non-insulin dependent
diabetes. Ann lntern Med 1993; 119: 36-41.
10. Monteiro-Soares M, Boyko EJ, Ribeiro J, Ribeiro I, Dinis-Ribeiro M. Predictive factors for
diabetic foot ulceration: a systematic review. Diabetes Metab Res Rev 2012; 28: 574-600.
11. Sriussadaporn S, Ploybutr S, Nitiyanant W, Vannasaeng S, Vichayanrat A. Behavior in
self-care of the foot and foot ulcers in Thai non-insulin dependent diabetes mellitus.
J Med Assoc Thai 1998; 81: 29-36.
12. Reiber GE, Smith DG, Wallace C, Sullivan K, Hyayes S, Vath C, et al. Effect of therapeutic
footwear on foot re-ulceration in patients with diabetes. A randomized controlled trial.
JAMA 2002; 287: 2552-9.

13. Bracewell N, Game F, Jeffcoate W, Scammell BE. Clinical evaluation of a new device in
the assessment of peripheral sensory neuropathy in diabetes. Diabet Med 2012; 29:
1553-5.
14. Pham H, Armstrong DG, Harvey C, Harkless LB, Giurini JM, Veves A. Screening techniques
to identify people at high risk for diabetic foot ulceration: a prospective multicenter
trial. Diabetes Care 2000; 23: 606-11.
15. อรรถสิทธิ์ ศรีสุบัติ, สมเกียรติ โพธิสัตย์, อรุณี ไทยะกุล. การตรวจการสูญเสียการรับความรู้สึกที่เท้าใน
ผู้ป่วยเบาหวานด้วยเส้นใยสังเคราะห์ : การทบทวนอย่างเป็นระบบ. สถาบันวิจัยและประเมินเทคโนโลยี
ทางการแพทย์ กรมการแพทย์ กระทรวงสาธารณสุข. พิมพ์ครั้งที่ 1. 2556.
16. กุลภา ศรีสวัสดิ์, สุทิน ศรีอัษฎาพร. การดูแลรักษาและป้องกันแผลที่เท้าในผู้ป่วยเบาหวาน. ใน : สุทิน
ศรีอัษฎาพร, วรรณี นิธิยานันท์, บรรณาธิการ. โรคเบาหวาน Diabetes Mellitus. พิมพ์ครั้งที่ 1.
กรุงเทพมหานคร : เรือนแก้วการพิมพ์ 2548; 583-608.
17. Klein R, Levin M, Pfeifer M Rith-Najarian SJ. Detection and treatment of foot complications.
In : Mazze RS, Strock ES, Simonson GD, Bergenstal RM, eds. Staged Diabetes
Management a Systematic Approach, 2nd ed. West Sussex: John Wiley & Sons 2004;
353-65.
18. Lipsky BA, Berendt AR, Cornia PB, Pile JC, Peters EJ, Armstrong DG, et al. 2012 Infectious
Diseases Society of America clinical practice guideline for the diagnosis and treatment of
diabetic foot infections. Clinical infectious diseases: an official publication of the
Infectious Diseases Society of America. 2012; 54: e132-73.
19. Monami M, Longo R, Desideri CM, Masotti G, Marchionni N, Mannucci E. The diabetic
person beyond a foot ulcer : healing, recurrence, and depressive symptoms. J Am
Podiatr Med Assoc 2008; 98: 130-6.

หมวด 4
เบาหวานในเด็ก
และหญิงมีครรภ์

เบาหวานในเด็กและวัยรุ่นไทยประกอบด้วย เบาหวานชนิดที่ 1 (พบประมาณร้อยละ 70-80) เบาหวาน
ชนิดที่ 2 (พบประมาณร้อยละ 20) และเบาหวานชนิดอื่นๆ (พบประมาณร้อยละ 5-10)
การคัดกรอง
ส�ำหรับโรคเบาหวานชนิดที่ 1 ไม่มีการตรวจการคัดกรอง
การคัดกรองโรคเบาหวานในเด็กและวัยรุ่น เป็นการคัดกรองเพื่อวินิจฉัยโรคเบาหวานชนิดที่ 2 จะตรวจ
คัดกรองในเด็กและวัยรุ่นอายุตั้งแต่ 10 ปีขึ้นไป ที่อ้วนและมีปัจจัยเสี่ยง 2 ใน 3 ข้อ ต่อไปนี้
1. มีพ่อ แม่ พี่ หรือน้อง เป็นโรคเบาหวาน
2. มีความดันโลหิตสูง (BP ³130/85 มม.ปรอท)
3. ตรวจร่างกายพบ acanthosis nigricans
วิธีการคัดกรองและค�ำแนะน�ำปรากฏในแผนภูมิที่ 1 (น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ ++)
การวินิจฉัย
เด็กและวัยรุ่นที่มีอาการน่าสงสัยว่าเป็นโรคเบาหวาน ให้ด�ำเนินการตามแผนภูมิที่ 2 หากตรวจพบระดับ
น�้ำตาลในเลือด ³200 มก./ดล.ให้ตรวจสอบว่ามีภาวะเลือดเป็นกรดจากเบาหวาน (diabetic ketoacidosis,
DKA) หรือไม่ กรณีที่ตรวจผู้ป่วยในสถานีอนามัยควรส่งต่อไปยังโรงพยาบาลชุมชนหรือโรงพยาบาลทั่วไป
เพื่อให้การวินิจฉัยและรักษาทันที
การวินิจฉัยโรคเบาหวานใช้เกณฑ์เดียวกับผู้ใหญ่ (ดูรายละเอียดในบทที่ 2) ยกเว้นการตรวจ OGTT ใช้
ปริมาณกลูโคสตามน�้ำหนักตัว (ภาคผนวก 1) นอกจากนี้ยังมีประเด็นส�ำคัญเกี่ยวกับโรคเบาหวานในเด็กและ
วัยรุ่นที่ควรรู้ดังนี้1,2,3
1. อาการและอาการแสดงของเบาหวานในเด็กและวัยรุ่น ได้แก่ ปัสสาวะบ่อย ปัสสาวะรดที่นอน น�้ำหนัก
ลด อาจมีคลื่นไส้ อาเจียนจากภาวะน�้ำตาลเลือดสูงหรือคีโตนคั่งในเลือด
2. ระดับน�้ำตาลในเลือดที่สูงมากกว่าเกณฑ์วินิจฉัยที่ก�ำหนด ยิ่งสูงมาก ยิ่งสนับสนุนการวินิจฉัยโรคนี้
ควรตรวจสารคีโตนในเลือดหรือภาวะเลือดเป็นกรดทันที และจ�ำเป็นต้องได้รับการรักษาอย่างรีบด่วน และควร
ส่งต่อผู้ป่วยไปรับการดูแลรักษาในวันนั้นทันที เพื่อป้องกันหรือรักษาภาวะ ketoacidosis (น�้ำหนัก ค�ำแนะน�ำ ++)
3. เมื่อให้การวินิจฉัยเบาหวานในเด็กและวัยรุ่น ในรายที่มีระดับน�้ำตาลในเลือดสูงมากและมีคีโตน
ในเลือดหรือในปัสสาวะ ให้เริ่มการรักษาด้วยยาฉีดอินซูลินเพื่อป้องกันภาวะแทรกซ้อน ketoacidosis ก่อนส่ง
บทที่
การคัดกรอง วินิจฉัย
และรักษาเบาหวานในเด็กและวัยรุ่น
14

แผนภูมิที่ 1. การคัดกรองโรคเบาหวานชนิดที่ 2 ในเด็กและวัยรุ่น (อายุ 10 ปีขึ้นไป)
หมายเหตุ : เด็กอายุ 15 ปีหรือต�่ำกว่า ให้อยู่ในความดูแลของผู้เชี่ยวชาญ
และมีประสบการณ์ในการดูแลเบาหวานในเด็กและวัยรุ่น
กลุ่มเสี่ยง
เด็กและวัยรุ่นอายุตั้งแต่ 10 ปีขึ้นไป ที่ตรวจพบ
1. อ้วน (น�้ำหนักเมื่อเทียบกับน�้ำหนักมาตรฐานมาก
กว่าร้อยละ 120) และ
2. มีปัจจัยเสี่ยง 2 ใน 3 ข้อต่อไปนี้
2.1 มีพ่อ แม่ พี่หรือน้อง เป็นโรคเบาหวาน
2.2 มีความดันโลหิตสูง (BP ≥130/85 มม.ปรอท)
2.3 ตรวจร่างกายพบ acanthosis nigricans
แนะน�ำให้ลดน�้ำหนักลงร้อยละ 5-10
แนะน�ำและสนับสนุนการจัดการตนเองเพื่อลด
โอกาสเสี่ยงของการเป็นโรคเบาหวานและหลอดเลือด
ตรวจซ�้ำทุก 1 ปี
OGTT
วินิจฉัยเป็นเบาหวาน
ส่งพบกุมารแพทย์
หรืออายุรแพทย์ทั่วไป
เพื่อตรวจรักษาภาวะ
โรคอ้วนและฝึกทักษะ
การจัดการตนเองเพื่อ
ลดโอกาสเสี่ยงของการ
เป็นเบาหวาน
ตรวจซ�้ำทุก 1 ปี
IGT (2-hr
plasma glucose
140-199 มก./ดล.)
DM (2-hr plasma
glucose ≥200 มก./ดล.)
Fasting plasma glucose
≥126 มก./ดล. x 2 ครั้ง
<126 มก./ดล.
1. ให้ความรู้เรื่องโภชนาการเพื่อลด
น�้ำหนักให้ได้ตามเป้าหมาย
2. ส่งตรวจภาวะแทรกซ้อนอื่นๆ
จอประสาทตา
ไข่ขาวในปัสสาวะ
ไขมันในเลือด
ภาวะแทรกซ้อนอื่นๆ
3. ให้การรักษาด้วยยารับประทาน
Biguanide
Sulfonyluea
4. ให้ความรู้และทักษะในการ
ดูแลตนเอง
Capillary blood glucose
≥110 มก./ดล.
1. แจ้งขึ้นทะเบียนเบาหวานเด็กและ
วัยรุ่น
2. ส่งต่อผู้ป่วยรักษาโดยแพทย์
และทีมผู้ให้การรักษาเบาหวาน
• ให้ความรู้และทักษะเพื่อดูแล
ตนเอง
• ช่วยเหลือด้านจิตใจการปรับตัว
ครอบครัว
• เตรียมความพร้อมก่อนกลับเข้าสู่
โรงเรียน
ปกติ (2-hr plasma glucose <140 มก./ดล.)

ต่อผู้ป่วย ส�ำหรับการวินิจฉัยชนิดของเบาหวาน สามารถตรวจหลังจากที่ให้การรักษาแล้ว (น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ
++)
4. เบาหวานชนิดที่ 1 ในเด็กและวัยรุ่นมากกว่าร้อยละ 90 มีสาเหตุจาก T-cell mediated pan-
creatic islet ß-cell destruction ดังนั้นควรตรวจระดับ autoimmune ได้แก่ islet cell antibodies (ICA),
insulin autoantibodies (IAA), glutamic acid decarboxylase (GAD) antibodies, ICA512, tyrosine
phosphatase autoantibodies (IA-2) และ zinc transporter 8 antibodies (Zn-T8) ผู้ป่วยเบาหวาน
ชนิดที่ 1 ในเด็กและวัยรุ่นในคนไทยพบว่ามีผลบวกของ GAD หรือ IA-2 ประมาณร้อยละ 80
5. ผู้ป่วยที่ตรวจพบเบาหวานก่อนอายุ 6 เดือน จัดอยู่ในกลุ่มที่เรียกว่า neonatal diabetes
(monogenic diabetes) จ�ำเป็นต้องปรึกษาผู้เชี่ยวชาญ เพื่อส่งท�ำ genetic testing เนื่องจากอาจเปลี่ยน
การรักษาจากยาฉีดอินซูลินเป็นยากินลดระดับน�้ำตาลกลุ่ม sulfonylurea ได้ (น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ +)
เป้าหมายการรักษา
เป้าหมายการควบคุมระดับน�้ำตาลในเลือด และ A1C ขึ้นกับวัยของผู้ป่วย เพื่อให้มีความปลอดภัย
และสามารถปฏิบัติได้2
ผู้เชี่ยวชาญเบาหวานชนิดที่ 1 ทั่วโลก (ADA/ISPAD/IDF)7
มีการพิจารณาปรับเป้าหมาย
การควบคุม A1C ในผู้ป่วยเบาหวานชนิดที่ 1 ทุกอายุ เป็นค่าเดียวกัน คือน้อยกว่า 7.5%1,7
(น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ
+) ยกเว้นในกรณีที่ผู้ป่วยมีภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือดบ่อยๆ หรือมีภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือดโดยที่ไม่มีอาการเตือน
(hypoglycemia unawareness) ตามตารางที่ 1
ตารางที่ 1. เป้าหมายในการรักษาผู้ป่วยเด็กเบาหวานชนิดที่หนึ่งทุกกลุ่มอายุ ADA20171
ระดับน�้ำตาลในเลือด A1C หมายเหตุ*
ก่อนอาหาร
90-130 mg/dl
90-150 mg/dl
<7.5% อาจพิจารณาให้ A1C <7.0% ในกรณีที่ท�ำได้โดยไม่
เกิดภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือดบ่อยๆ
* เป้าหมายระดับน�้ำตาลในเลือดปรับได้ตามบริบทของผู้ป่วยแต่ละราย
* ปรับเป้าหมาย A1C ให้สูงกว่าเกณฑ์ในรายที่มีระดับน�้ำตาลต�่ำในเลือดบ่อย หรือมี hypoglycemia unawareness
* ควรตรวจระดับน�้ำตาลในเลือดหลังอาหาร (postprandial blood glucose) หากพบว่าระดับน�้ำตาลสะสม (A1C) กับระดับ
น�้ำตาลในเลือดก่อนอาหาร (pre-prandial blood glucose) ไม่สอดคล้องกัน
การดูแลรักษาเบาหวานในเด็กและวัยรุ่น
การรักษาเบาหวานชนิดที่ 1 และเบาหวานชนิดที่ 2 มีความแตกต่างกัน จ�ำเป็นต้อง วินิจฉัยแยกโรคเพื่อ
การวางแผนการรักษาที่เหมาะสม และทีมผู้รักษาจ�ำเป็นต้องจัดการวางแผนการรักษาให้เหมาะในแต่ละบุคคล
ที่มีความแตกต่าง เช่น การเปลี่ยนแปลงของ insulin sensitivity ที่สัมพันธ์กับการเจริญเติบโตในแต่ละช่วงวัย
รวมทั้งการเปลี่ยนแปลงของฮอร์โมนเพศ ความสามารถต่อการจัดการดูแลตนเอง (self-care) การดูแล
สิ่งแวดล้อมส�ำหรับผู้ป่วยกลุ่มนี้ที่โรงเรียน ความเปราะบางของการรับรู้ในระบบประสาทต่อ ภาวะ hypo-
hyperglycemia ในเด็กเล็ก และผลกระทบด้าน neurocognitive จากการเกิด diabetic ketoacidosis

แผนภูมิที่ 2. การวินิจฉัยโรคและการดูแลรักษาเบาหวานชนิดที่ 1 ในเด็กและวัยรุ่น
กลุ่มที่มีอาการน่าสงสัย
Random capillary blood glucose (RCBG)
RCBG <110 มก./ดล.
RCBG 110-199 มก./ดล.
RCBG 200 มก./ดล.
<126 มก./ดล.
≥126 มก./ดล. x 2 ครั้ง
ตรวจหาสาเหตุจากโรคอื่น
และตรวจ plasma glucose
ตรวจ plasma glucose
≥200 มก./ดล. + ตรวจสารคีโตน
วินิจฉัย DKA ให้การ
รักษาเบื้องต้น ส่งต่อหรือรักษา
ต่อตามแนวปฏิบัติ
หมายเหตุ: เด็กอายุ 15 ปีหรือต�่ำกว่าให้
อยู่ในความดูแลของผู้เชี่ยวชาญและมี
ประสบการณ์ในการดูแลเบาหวานในเด็ก
และวัยรุ่น
วินิจฉัยโรคเบาหวาน ให้การรักษา
ค้นหาชนิดโรคเบาหวาน
แจ้งขึ้นทะเบียนผู้ป่วยเบาหวาน
การรักษาต่อเนื่องเมื่อไม่มีภาวะ DKA หรือเมื่อหายจากภาวะ DKA
1. แจ้งขึ้นทะเบียนเบาหวานเด็กและวัยรุ่น
2. ส่งต่อผู้ป่วยเพื่อรับการรักษาโดยแพทย์และทีมผู้ให้การรักษา
เบาหวานเด็กและวัยรุ่น
• รักษาด้วยยาฉีดอินซูลิน
• ให้ความรู้เรื่องเบาหวาน อาหาร การดูแลตนเองและอื่นๆ
ตามหัวข้อที่ก�ำหนด
• สร้างทักษะการดูแลตนเองให้เกิดขึ้น และท�ำได้จริง
• ช่วยเหลือด้านจิตใจการปรับตัวของผู้ป่วยและครอบครัว
• สนับสนุนยาและอุปกรณ์ ได้แก่ ยาฉีดอินซูลินให้เพียงพอ
เข็มฉีดยา เครื่องและแผ่นตรวจเลือด 4 แผ่น/วัน
• เตรียมความพร้อมก่อนกลับเข้าสู่โรงเรียน
3. ติดตามการรักษาทุก 1-3 เดือน ตรวจ A1C ทุก 3 เดือน
อาการที่น่าสงสัย
น�้ำหนักตัวลด
ดื่มน�้ำมาก
ปัสสาวะบ่อยและมาก
ปัสสาวะรดที่นอน
มดตอมปัสสาวะ
หอบ อาเจียน ถ่ายเหลว ปวดท้อง
ตรวจหาสาเหตุจากโรคอื่นและ
เฝ้าระวังโดยกุมารแพทย์ทั่วไป

ทีมผู้รักษาควรสนใจต่อ family dynamics การเปลี่ยนแปลงในแต่ละช่วงการพัฒนา ทั้งด้านร่างกาย จิตใจที่
สัมพันธ์กับช่วงวัยรุ่น ทั้งหมดที่กล่าวมาเป็นส่วนจ�ำเป็นที่ทีมจะต้องด�ำเนินการให้สอดคล้องควบคู่กับการรักษา
เบาหวาน (optimal diabetes regimen)1
เนื่องจากการศึกษาวิจัยทางคลินิกในเด็กมีน้อย ท�ำให้ค�ำแนะน�ำ
ต่างๆ ส่วนน้อยที่เป็น clinical trial evidence จึงมีการรวบรวมจากผู้เชี่ยวชาญและรายงานการทบทวนล่าสุด
ใน ADA position statement “Type 1 diabetes Through the Life Span”7
เบาหวานชนิดที่ 1 ในเด็กและวัยรุ่น
ประมาณร้อยละ 75 ของผู้ป่วยเบาหวานชนิดที่ 1 ได้รับการวินิจฉัยก่อนอายุ 18 ปี ดังนั้น การรักษา
เบาหวานชนิดที่ 1 ในเด็กและวัยรุ่นควรมีข้อควรพิจารณาต่อผู้ป่วยและครอบครัวประกอบการรักษาดังต่อไปนี้
1. ควรได้รับการดูแลจากทีมสหสาขาที่ช�ำนาญและมีทักษะระดับหนึ่ง ในที่นี้แนะน�ำให้มีการติดต่อ
ประสานงานกับทีมผู้รักษาที่มีกุมารแพทย์ต่อมไร้ท่อ เป็นผู้ดูแลรักษาหรือเป็นทีมร่วมดูแลรักษาจนกว่าอายุเกิน
18 ปี (น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ +)
2. Diabetes self-management education and supports (DSME & S) ความรู้ด้านอาหาร (medical
nutritional therapy) และการดูแลภาวะจิตใจ (psychosocial support) มีความจ�ำเป็นต่อผู้ป่วยและ
ครอบครัว รวมทั้งผู้ดูแล ตั้งแต่แรกวินิจฉัย และเป็นระยะๆ ต่อเนื่องอย่างสม�่ำเสมอ โดยวิธีการให้ความรู้ควร
เหมาะสมเพียงพอต่อบุคคล ครอบครัว ประเพณีนิยม1
ดังแสดงในแผนภูมิที่ 3 (น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ ++)
3. แนะน�ำเริ่มรักษาด้วยยาฉีดอินซูลินที่ใกล้เคียง physiologic insulin มากที่สุดอย่างไรก็ตามสามารถ
ให้ regimen อื่นในกรณีที่พิจารณาว่า ครอบครัวและผู้ป่วยสามารถใช้อย่างมีประสิทธิภาพตามเป้าหมาย
การรักษา (น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ ++) ขั้นตอนการเริ่มฉีดอินซูลิน ดังแสดงในแผนภูมิที่ 4
4. ผู้ป่วยและครอบครัวจ�ำเป็นต้องมีความรู้เกี่ยวกับการค�ำนวณสัดส่วนคาร์โบไฮเดรต (carbohydrate
counting) หรือจ�ำนวนกรัมของคาร์โบไฮเดรตของอาหารในแต่ละมื้อให้สมดุลกับยาอินซูลิน เพื่อการควบคุม
ระดับน�้ำตาลในเลือด (น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ ++)
5. ครอบครัวเป็นส่วนส�ำคัญในการท�ำให้มี optimal diabetes management ในช่วงวัยเด็กและวัยรุ่น1
6. ทีมผู้ดูแล ควรมีความสามารถในการประเมิน ความรู้ ความเข้าใจ พฤติกรรม อารมณ์ และปัจจัย
psychosocial ที่มีผลต่อกระบวนการวางแนวทางรักษา และด�ำเนินการควบคู่กับการรักษาในแต่ละครอบครัว
เพื่อให้ผ่านพ้นปัญหาและวางเป้าหมายที่เหมาะสมในแต่ละช่วงเวลา แนะน�ำให้มีการตรวจคัดกรอง
psychosocial stress และ mental health problems เป็นระยะที่คลินิก
7. ควรมีการทบทวน DSME & S ในช่วงแต่ละวัยของการเติบโต โดยเฉพาะในวัยรุ่นที่ต้องมีการพัฒนา
independent self-care skills1
8. ทีมผู้ดูแลควรประสานและ มีความจ�ำเป็นในการประเมิน ทักษะเบาหวานที่จ�ำเป็นใน day care
providers, พยาบาลประจ�ำโรงเรียน หรือ ครู บุคลากรที่เกี่ยวข้อง เพื่อ ความปลอดภัย และโอกาสการเรียนรู้
ประสบการณ์ต่างๆที่โรงเรียน ของเด็กและวัยรุ่นเบาหวาน1

ขั้นตอนการให้ DSME และ DSMS ในเบาหวานชนิดที่ 1 และเบาหวานในเด็กและวัยรุ่น
ไม่มีภาวะ diabetic ketoacidosis
Diabetes Self-Management Education and support (DSME & S): Survival Skill
1. ให้ความรู้ (Diabetes Self-Management Education: DSME) ทีมสหวิชาชีพให้ความรู้เพื่อการดูแลตนเอง1
เรื่องเบาหวาน ฝึกปฏิบัติและช่วยเหลือด้านการปรับตัว ด้านจิตใจ แก่ผู้ปกครอง จนปฏิบัติได้จริง ในเวลา 7-10 วัน7,11
ใน
หัวข้อต่อไปนี้
- รู้จักและเข้าใจเบาหวานชนิดที่ 1 สาเหตุ การรักษาและเป้าหมายการรักษา
- ชนิดของอินซูลินและการออกฤทธิ์ รวมทั้งวิธีใช้ เทคนิคการฉีดยาที่ถูกต้องและการเก็บรักษา
- อาหารที่เหมาะสม การนับส่วนคาร์โบไอเดรตในแต่ละมื้อ อาหารแลกเปลี่ยน จ�ำนวนมื้ออาหารและปริมาณ
อาหารที่พอเหมาะต่อการเจริญเติบโตในแต่ละวัน
- การติดตามประเมินผลด้วยตนเองโดยการตรวจระดับน�้ำตาลในเลือด 3-4 ครั้งต่อวัน (SMBG) และการแปลผล
การตรวจคีโตนในปัสสาวะเมื่อระดับน�้ำตาลสูงกว่า 250 มก./ดล. และแปลผลได้
- สอนการจดบันทึกข้อมูลอินซูลิน อาหาร ผลระดับน�้ำตาลในเลือด และกิจกรรมในแต่ละวันเพื่อพัฒนาการ
ดูแลตนเอง
- ภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือดและภาวะน�้ำตาลในเลือดสูง รวมทั้งการป้องกันและแก้ไข
- การมีกิจกรรมออกแรงหรือออกก�ำลังกายกับการเปลี่ยนแปลงของระดับน�้ำตาลในเลือด
- การแก้ไขปัญหาเฉพาะหน้าและการดูแลตนเองเมื่อเจ็บป่วย
- การเตรียมตัวก่อนกลับบ้าน เมื่อเข้าโรงเรียน สังคม และในโอกาสพิเศษ เช่น เดินทาง งานเลี้ยงต่างๆ
2. ให้การช่วยเหลือ (diabetes self-management supports: DSMS) ด้านจิตใจ การปรับตัว ครอบครัว เตรียม
ความพร้อมในการเรียนรู้เรื่องเบาหวานและความพร้อมก่อนกลับเข้าสู่โรงเรียน1
(psycho-social adjustment and
family support) โดยทีมสหสาขาวิชาชีพ เพื่อร่วมกันให้การดูแล ประเมิน และช่วยเหลือผู้ป่วยและครอบครัว ดังนี้
- ประเมินปฏิกิริยา และการปรับตัวต่อการเป็นเบาหวาน การอยู่โรงพยาบาล การฝึกฝนทักษะต่างๆ และการได้
รับความรู้เรื่องเบาหวาน
- ให้ค�ำปรึกษา ให้ก�ำลังใจ ให้ข้อมูลเพื่อลดความกังวลแก่ผู้ปกครองและผู้ป่วย
- สร้างแรงจูงต่อการเรียนรู้ และสร้างทัศนะคติที่ดีต่ออาหารที่เหมาะสม การฉีดยาอินซูลิน การตรวจระดับ
น�้ำตาลในเลือด และการออกก�ำลังกาย
- ให้ความรู้และทักษะการเลี้ยงดูแก่ผู้ปกครองให้เหมาะสมกับวัยของผู้ป่วย เน้นเรื่องระเบียบวินัย การเตรียม
ความพร้อมเพื่อช่วยเหลือตนเองให้ถูกต้อง
- กรณีพบความผิดปกติ ปัญหาด้านอารมณ์ หรือพฤติกรรมรุนแรง ให้แจ้งแพทย์เพื่อปรึกษาจิตแพทย์
- ควรมีการประเมินความรู้เพื่อการดูแลตนเองเมื่อผู้ป่วยพร้อมกลับบ้าน
1. เมื่อกลับบ้านหลังเรียน survival skill ควรนัดติดตามผู้ป่วยทุก 1 เดือน โดยพบแพทย์ พยาบาล นักโภชนาการ
นักจิตวิทยา หรือนักสังคมสงเคราะห์ เพื่อทบทวนความรู้ข้างต้นต่อเนื่อง 3-6 เดือนจนมั่นใจ
2. หลังจากนั้นทบทวน DSME & S ทุก 1 ปี หรือเมื่อมีการเปลี่ยนแปลงในแต่ละช่วงวัย1
(transition period)
3. มีการตรวจติดตามผลการรักษาและตรวจปัจจัยเสี่ยงเพื่อป้องกันภาวะแทรกซ้อนอื่นๆ ทุกปี ดังแสดงในตารางที่ 3
แผนภูมิที่ 3. การให้ความรู้โรคเบาหวานและการฝึกทักษะเพื่อดูแลตนเอง
DSME & S: Follow up and Continuing Education1

อาหารในผู้ป่วยเบาหวานชนิดที่ 1
1. ชนิดอินซูลิน สูตรอินซูลินที่ใช้ต่อจ�ำนวนสัดส่วนคาร์โบไฮเดรต (carbohydrate portion) ในแต่ละมื้อ
และปริมาณรวมทั้งวัน( total carbohydrate counting/day) จ�ำเป็นต้องมีการทบทวน ปรับให้เชื่อมโยง
สัมพันธ์กัน เพื่อให้ระดับน�้ำตาลในเลือดไม่สูงหรือต�่ำ (น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ ++)
2. ควรมีนักโภชนาการ นักก�ำหนดอาหาร ที่มีประสบการณ์การให้ความรู้เรื่องอาหารแก่ผู้ป่วยเบาหวาน
ชนิดที่ 1 ในทีมรักษาตั้งแต่แรกให้การวินิจฉัยโรค ร่วมให้ความรู้คู่กับยา และให้ติดตามต่อเนื่อง 2 – 4 ครั้ง ใน 1
ปีแรก (น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ ++)
3. ปริมาณอาหารและพลังงานต่อวันขึ้นกับอายุ เพศ น�้ำหนัก และกิจวัตรประจ�ำวัน (ตารางที่ 2) การ
ก�ำหนดจ�ำนวนมื้อและพลังงานในแต่ละมื้อ ตามแผนการรักษาและชนิดของอินซูลินที่ใช้ ส�ำหรับแผนการรักษา
โดยการฉีดยาอินซูลินสี่ครั้งต่อวัน หรือ basal-bolus insulin แบ่งอาหารเป็น 3-4 มื้อ ตามต้องการ ไม่จ�ำเป็น
ต้องมีอาหารว่างมื้อก่อนนอน แต่ถ้าเป็นการฉีดแบบ modified conventional insulin อินซูลิน ฉีดสามครั้ง
ต่อวัน จะต้องก�ำหนดแบ่งอาหารเป็นมื้อหลัก 3 มื้อ อาหารว่าง 2-3 มื้อ
4. อาหารสุขภาพประกอบด้วย คาร์โบไฮเดรตร้อยละ 50-60 ไขมันร้อยละ 25-30 และโปรตีนร้อยละ
15-20 โดยก�ำหนดให้ร้อยละ 70 ของคาร์โบไฮเดรตเป็นคาร์โบไฮเดรตเชิงซ้อน เช่น แป้ง ส่วนคาร์โบไฮเดรต
เชิงเดี่ยว เช่น น�้ำตาลซูโครส เครื่องดื่มโซดาที่มีรสหวานให้น้อยกว่าร้อยละ 5 และควรกินอาหารที่มีใยอาหารสูง
เช่น ธัญพืช ผัก ผลไม้ อัตราส่วนของไขมันชนิดไม่อิ่มตัวต่อไขมันชนิดอิ่มตัวควรจะเป็น 2 : 1 และเลือก
รับประทานไขมันจากพืชมากกว่าจากสัตว์2,3,9
5. อาหารสุขภาพ (healthy eating principle) ส�ำหรับเด็กและครอบครัว เป้าหมายเพื่อให้มีสุขภาพและ
การเจริญเติบโตที่ดี ควบคู่กับการรักษาเบาหวาน ลดภาวะแทรกซ้อนทางหลอดเลือดในอนาคต
6. การให้ค�ำแนะน�ำเรื่องโภชนาการ ควรปรับตาม วัฒนธรรม เชื้อชาติ ประเพณีนิยมของแต่ละครอบครัว
รวมทั้งต้องค�ำนึงถึงความสามารถ (cognitive) การปรับตัวและ psychosocial ของเด็กแต่ละคน3
7. ประเมินพลังงานโดยรวมในแต่ละวันทุกปี เพื่อการติดตามการเจริญเติบโต วิถีชีวิต และการปรับตัวต่อ
สิ่งแวดล้อม สังคม รวมทั้ง เพื่อการประเมินปัญหาการกิน (dysfunctional eating habits) และภาวะน�้ำหนัก
เกิน (น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ ++)
ตารางที่ 2. การค�ำนวณพลังงานที่ควรได้รับในแต่ละวันในเด็กและวัยรุ่น10
อายุ (ปี)
0-12 ปี
12-15 ปี (หญิง)
12-15 ปี (ชาย)
15-20 ปี (หญิง)
15-20 ปี (ชาย)
พลังงานที่ควรได้รับในแต่ละวัน (กิโลแคลอรี)
1,000 + [100 x อายุ (ปี)]
1,500 – 2,000 + [100 x อายุ (ปี) ที่มากกว่า 12 ปี]
2,000 – 2,500 + [200 x อายุ (ปี) ที่มากกว่า 12 ปี]
[29-33] x DBW* (กิโลกรัม)
[33-40] x DBW* (กิโลกรัม)
* DBW: Desired body weight

ขั้นตอนการเริ่มอินซูลินในเบาหวานชนิดที่ 1 และเบาหวานในเด็กและวัยรุ่น*
ไม่มีภาวะ diabetic ketoacidosis
ปริมาณอินซูลิน รูปแบบการฉีดอินซูลิน
แผนภูมิที่ 4. การเริ่มและแบบแผนการรักษาด้วยอินซูลิน
การค�ำนวณปริมาณยา
ขนาดอินซูลินเริ่มต้น
- เด็กเล็ก (toddle age)
0.4-0.6 ยูนิต/กก./วัน
- เด็กก่อนวัยรุ่น (pre-pubertal age)
- เด็กวัยรุ่น (pubertal age)
ปริมาณอินซูลินต่อวันที่เหมาะสมในแต่ละ
คน คือปริมาณที่ท�ำให้ระดับน�้ำตาลในเลือด
อยู่ในเกณฑ์เป้าหมาย ไม่เกิดภาวะน�้ำตาลต�่ำ
ในเลือด และการเจริญเติบโตเป็นปกติ ซึ่งไม่
เท่ากันในแต่ละคน
ฉีดอินซูลินวันละหลายครั้งเลียนแบบการตอบสนองในคนปกติ†
(basal-bolus insulin therapy)
RAA – RAA – RAA – LAA‡
แบ่งอินซูลินร้อยละ 30-50 เป็น basal insulin ที่เหลือแบ่งฉีดก่อนอาหาร
3 มื้อ
basal insulin, LAA ฉีดก่อนนอน (อาจต้องเพิ่มมื้อเช้า) ปรับขนาด
โดยดูผลระดับน�้ำตาลในเลือดก่อนอาหารเช้า
bolus insulin, RAA ฉีดก่อนอาหารแต่ละมื้อ ปรับขนาดโดยดูผลระดับ
น�้ำตาลในเลือดก่อนอาหารและจ�ำนวนคาร์โบไฮเดรตของมื้อนั้น
ในเด็กเล็กอาจต้องมีอาหารว่างระหว่างมื้อและก่อนนอน
ฉีดอินซูลินโดยใช้เครื่องปั้มอินซูลินอัตโนมัติ (insulin pump)
Continuous subcutaneous insulin infusion (CSII)
ส�ำหรับผู้ป่วยที่ต้องการควบคุมอย่างเข้มงวด
ผู้ป่วยที่มี hypoglycemia บ่อย/ควบคุมยาก
ผู้ป่วยต้องมีความรู้และการดูแลตนเองเป็นอย่างดี มีค่าใช้จ่ายสูง
ฉีดอินซูลินวันละ 2 ครั้ง (conventional insulin therapy)
RI/NPH – 0 – RI/NPH – 0‡
แบ่งปริมาณอินซูลินที่ค�ำนวณได้เป็น 2/3 ฉีดก่อนอาหารเช้า
และ 1/3 ฉีดก่อนอาหารเย็น
มีการใช้น้อยมาก ใช้เฉพาะกรณีจ�ำเป็นเท่านั้น
ไม่แนะน�ำการใช้ premixed insulin เนื่องจากข้อจ�ำกัดในการปรับยา
(Modified conventional insulin therapy)†
RAA/NPH – 0 – RAA – NPH หรือ RI/NPH – 0 – RI – NPH‡
(ถ้าระดับน�้ำตาลในเลือดสูงตอนบ่าย พิจารณาฉีดวันละ 4 ครั้ง)
ค�ำย่อส�ำหรับอินซูลิน
RAA = Rapid Acting Insulin Analog
RI = Regular Human Insulin
NPH = Neutral Protamine
Hegadon Insulin
LAA = Long Acting Insulin
Analog
0 = None
* ผู้ป่วยกลุ่มนี้ควรได้รับการดูแลในโรงพยาบาลระดับทั่วไปหรือสูงกว่า ไม่ควรดูแลในโรงพยาบาลชุมชนและสถานีอนามัย
† (น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ ++)
‡ แบบแผนการฉีดอินซูลิน: ก่อนอาหารเช้า - ก่อนอาหารกลางวัน – ก่อนอาหารเย็น – ก่อนนอน

การออกก�ำลังกายในผู้ป่วยเบาหวานชนิดที่ 1
1. การออกก�ำลังกายและกิจกรรมทางกายทุกชนิดมีประโยชน์ และควรแนะน�ำให้ท�ำสม�่ำเสมอ การเป็น
เบาหวานไม่ใช่อุปสรรคต่อการออกก�ำลังกาย
2. การเตรียมตัวก่อนออกก�ำลังกายมีความส�ำคัญและจ�ำเป็นเพื่อป้องกันภาวะ hypoglycemia
3. การฝึกซ้อมเพื่อเป็นนักกีฬาหรือการออกก�ำลังกายเพื่อแข่งขัน สามารถท�ำได้โดยต้องมีการสนับสนุน
จากโค้ช/ผู้เชี่ยวชาญร่วมกันวางแผนพิจารณาลักษณะชนิดของกีฬา ปรับอินซูลินและอาหารให้สมดุลกับกีฬา
แต่ละประเภท
เบาหวานชนิดที่ 2 ในเด็กและวัยรุ่น
ในช่วง 20 ปี ที่ผ่านมาเบาหวานชนิดที่ 2 พบเพิ่มขึ้นในวัยรุ่นไทยเหมือนกับทั่วโลก ข้อมูลปัจจุบันพบว่า
เบาหวานชนิดที่ 2 ในวัยรุ่น มีความจ�ำเพาะของโรคแตกต่างจากเบาหวานชนิดที่ 1 และเบาหวานชนิดที่ 2
ในผู้ใหญ่ คือพบมีการท�ำงานลดลงของเบต้าเซลล์ และเกิดภาวะแทรกซ้อนเบาหวานเร็วกว่า1
ปัจจัยเสี่ยง
ที่สัมพันธ์กับเบาหวานชนิดที่ 2 ในวัยรุ่นประกอบด้วย adiposity ประวัติเบาหวานในครอบครัว เพศหญิง และ
เศรษฐานะครอบครัวต�่ำ1
เป้าหมายการรักษาเบาหวานชนิดที่ 2 ในวัยรุ่นเหมือนกับเป้าหมายการรักษาชนิดที่ 1 ในวัยรุ่น จ�ำเป็น
ต้องดูแลโดยทีมสหสาขาชีพ แพทย์ diabetes educator นักโภชนาการ นักก�ำหนดอาหาร เภสัชกร
นักจิตวิทยา นักสังคมสงเคราะห์ รวมทั้งการรักษา comorbidities ได้แก่ อ้วน ระดับไขมันในเลือดผิดปกติ
ความดันโลหิตสูง และ microvascular complications
แนวทางการเริ่มรักษาเพื่อลดระดับน�้ำตาลในผู้ป่วยเบาหวานชนิดที่ 2 ในเด็กและ
วัยรุ่น
1. ยาที่ใช้รักษาเบาหวานชนิดที่ 2 ในวัยรุ่น ปัจจุบันมียาเพียง 2 ชนิด คือ อินซูลินและ metformin
เท่านั้น11
2. กรณีระดับน�้ำตาลในเลือดสูงกว่า 250 มก./ดล.และ A1C >9% หรือ เมื่อไม่สามารถแยกเบาหวาน
ชนิดที่ 1 หรือ เบาหวานชนิดที่ 2 ให้เริ่มการรักษาด้วยยาฉีดอินซูลินและให้การรักษาเหมือนเบาหวานชนิด
ที่ 11,12,13
(น�้ำหนัก ค�ำแนะน�ำ ++)
3. หลังจากรักษาด้วยยาฉีดอินซูลิน เมื่อภาวะเมตะบอลิสมดีขึ้น และสามารถ exclude เบาหวานชนิดที่
1 ได้ ให้เริ่มยาเม็ด metformin ดังนี้
8. กรณีผู้ป่วยมีภาวะอ้วนร่วมด้วย การลดน�้ำหนักร้อยละ 5-10 ของน�้ำหนักตัว มีผลท�ำให้ระดับน�้ำตาลใน
เลือดดีขึ้น ควรตั้งเป้าหมายที่จะลดน�้ำหนักช้าๆ ประมาณ 0.25-0.5 กก./สัปดาห์ โดยลดจ�ำนวนพลังงานลง
250-500 กิโลแคลอรี/วัน ซึ่งจะท�ำได้ง่ายและต่อเนื่องในระยะยาวมากกว่าลดน�้ำหนักลงอย่างรวดเร็วในเวลา
อันสั้น1

- เริ่มยา metformin ขนาด 250-500 mg ทุกวันประมาณ 3–4 วัน เมื่อผู้ป่วยรับได้ไม่มีผลข้างเคียง
ให้เป็น 500 mg 2 มื้อต่อวัน แล้วปรับเพิ่มขึ้นภายใน 3–4 สัปดาห์ ปริมาณที่ให้ได้สูงสุดคือ 1000
mg 2 มื้อต่อวัน12,13
- ระหว่างปรับเพิ่ม metformin ตามค�ำแนะน�ำข้างต้น และปรับลดยาฉีดอินซูลินลง 10 – 20% ใน
แต่ละครั้งที่มีการปรับเพิ่ม metformin จนถึงเป้าหมายและหยุดการฉีดอินซูลินได้ ส่วนใหญ่ใช้
เวลาประมาณ 2 – 6 สัปดาห์ จึงสามารถหยุดยาฉีดอินซูลิน ปรับมาเป็นยากิน metformin และลด
การตรวจระดับน�้ำตาลในเลือดเป็น 1 – 2 ครั้ง/วัน3
4. การปรับวิถีชีวิตด้วย อาหารสุขภาพ และการออกก�ำลังกายมีความจ�ำเป็น เพื่อเพิ่มความไวของ
อินซูลินในผู้ป่วย และ เพื่อควบคุมน�้ำหนักให้เหมาะสม
5. ผู้ป่วยที่มีน�้ำหนักเกณฑ์ท้วมหรืออ้วน ให้ค�ำแนะน�ำเพื่อลดน�้ำหนักตัวและปรับเปลี่ยนพฤติกรรม
ติดตามการเปลี่ยนแปลงทุก 4 สัปดาห์ มีการเรียนเรื่องอาหารและค�ำนวณพลังงานต่อวันเหมือนเบาหวานชนิดที่ 1
6. ให้ความรู้และทักษะเพื่อการดูแลตนเอง (DSME & S) โดยทีมสหสาขาวิชาชีพ ให้ความรู้เพื่อการดูแล
ตนเองเรื่องเบาหวาน ฝึกปฏิบัติและช่วยเหลือด้านการปรับตัวด้านจิตใจ แก่ผู้ป่วย และผู้ปกครอง เหมือนในเบา
หวานชนิดที่ 1
7. ให้การช่วยเหลือด้านจิตใจ การปรับตัว ครอบครัว เตรียมความพร้อมในการเรียนรู้เรื่องเบาหวานและ
ความพร้อมก่อนกลับเข้าสู่โรงเรียน (psycho-social adjustment and family support) และประสานกับครู
บุคลากรโรงเรียน เหมือนในเบาหวานชนิดที่ 1
การติดตามการรักษาและตรวจปัจจัยเสี่ยงหรือภาวะแทรกซ้อนจากเบาหวาน
ความถี่ของการติดตามและประเมินผู้ป่วยขึ้นกับการควบคุมระดับน�้ำตาลในเลือด และปัญหาอื่นๆ
ที่อาจมี1,2,3,7
การประเมินควรมีรายละเอียดทางคลินิกและการตรวจทางห้องปฎิบัติการ ตามตารางที่ 3
การติดตามรักษาผู้ป่วยเบาหวานเด็กและวัยรุ่น
1. ควรมีการประเมินการรักษาอย่างครอบคลุมทั้ง 3 ด้าน5
โดยประเมินทุก 6-12 เดือนได้แก่
1.1 ประเมินผลการรักษา (medical outcome) ประกอบด้วย
- การควบคุมระดับน�้ำตาลในเลือด และ A1C
- ความดันโลหิต
- ระดับไขมันในเลือด
- น�้ำหนักตัวและการเจริญเติบโตปกติตามเกณฑ์มาตรฐาน
จ�ำเป็นต้องติดตามระดับน�้ำตาลในเลือด และ A1C ควบคู่กับจ�ำนวนครั้งของการเกิด DKA จ�ำนวนครั้ง
และความรุนแรงของการเกิดภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือด และเป้าหมายระดับน�้ำตาล ดังแสดงในตารางที่ 1

ตารางที่ 3. การประเมินและติดตามการรักษาผู้ป่วยเบาหวานเด็กและวัยรุ่น1,2
*ตรวจครั้งแรกเมื่อให้การวินิจฉัยเบาหวานชนิดที่ 2
**การตรวจระดับไขมันในเลือด
- ถ้ามีประวัติโรคไขมันในเลือดสูงในครอบครัวควรพิจารณาตรวจเมื่ออายุมากกว่า 2 ปี ถ้าไม่มีให้ตรวจเมื่ออายุ >10 ปี
เมื่อระดับน�้ำตาลในเลือดลดลง (น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ +) c]t
- ควรตรวจทุกรายที่วินิจฉัยเบาหวานครั้งแรกเมื่อเข้าสู่วัยรุ่น
หัวข้อที่ประเมิน
น�้ำหนัก
ความสูง
ความดันโลหิต
ตรวจดูต�ำแหน่งฉีดยา
ตรวจเท้า
ค่า A1C
อัลบูมินในปัสสาวะ*
(albuminuria)
การตรวจจอตา
ระดับไขมันในเลือด**
ระดับ freeT4 และ TSH
ทุกครั้งที่มาตรวจ
√
√
√
ทุก 3-4 เดือน
√
√
ทุก 1 ปี
√
√
√
√
หมายเหตุ
เป้าหมายความดันโลหิต <90th
percentile for age, sex and height
แนะน�ำตรวจอย่างละเอียดครั้งแรก
เมื่อเริ่มเข้าสู่วัยรุ่นหรืออายุมากกว่า/
เท่ากับ 10 ปี หรือเมื่อเป็นเบาหวาน
มานาน 5 ปี
- เบาหวานชนิดที่ 1 ประเมินครั้งแรก
ในเด็กอายุมากกว่า 10 ปี หรือเป็น
เบาหวานมากกว่า 5 ปี และตรวจทุกปี
เมื่อวินิจฉัยและตรวจทุกปี
ในเด็กอายุมากกว่า10ปีหรือเป็นเบาหวาน
มากกว่า 3-5 ปี และตรวจทุก 1-2 ปี
เมื่อวินิจฉัย และตรวจทุก 1-2 ปี
- เบาหวานชนิดที่ 1 ตรวจเมื่ออายุ
มากกว่า/เท่ากับ 10 ปี ตรวจถี่ขึ้น
ถ้าพบว่ามีความผิดปกติของระดับ
ไขมันในเลือดเมื่อวินิจฉัย
เมื่อวินิจฉัย และตรวจทุกปี
เฉพาะเบาหวานชนิดที่ 1 เมื่อวินิจฉัย
และพิจารณาตรวจซ�้ำทุก 1-2 ปี โดย
เฉพาะอย่างยิ่งเมื่อมีอาการ และอาการ
แสดงของโรคไธรอยด์

1.2 ประเมินผลด้านจิตสังคม (psycho–social evaluation) ประกอบด้วย
- คุณภาพชีวิต
- ความพึงพอใจของผู้ป่วยและครอบครัว
- การเปลี่ยนแปลงพฤติกรรม
- ความสามารถในการเผชิญหรือแก้ไขปัญหา
1.3 ประเมินผลด้านพฤติกรรมของผู้ป่วย (behavioral evaluation) ประกอบด้วย
- การตรวจระดับน�้ำตาลในเลือดด้วยตนเอง (self-monitoring blood glucose)
- การออกก�ำลังกาย
- อุปนิสัยการรับประทาน
2. การพิจารณาให้ทบทวนความรู้ใหม่
ควรมีการให้ความรู้โรคเบาหวานและเสริมทักษะการดูแลตนเองเมื่อ6,11
2.1 ระดับ A1C สูงกว่า 8.5% ในเบาหวานชนิดที่ 1 และสูงกว่า 7% ในเบาหวานชนิดที่ 2
2.2 กรณีเกิด DKA ซ�้ำในเวลา 6 เดือนหรือน้อยกว่า
2.3 กรณีเกิด hypoglycemia บ่อยครั้ง หรือมี hypoglycemia unawareness หรือ severe
hypoglycemia โดยเน้นให้การทบทวนความรู้เกี่ยวกับสาเหตุ การป้องกันและแก้ไข
3. การให้การรักษาภาวะไข่ขาวในปัสสาวะ เมื่อ ผลตรวจ urinary albumin-to-creatinine ratio >30
mg/g) 2 ใน 3 ครั้งของตัวอย่างปัสสาวะที่ส่งตรวจ แนะน�ำให้เริ่มยา ACE inhibitor และปรับยา ACE inhibitor
จนผลตรวจไข่ขาวในปัสสาวะปกติ (ควรจะนาน 6 เดือนขึ้นไป) ควรคู่กับการควบคุมระดับน�้ำตาลในเลือดให้ดี
ขึ้น และความดันโลหิตปกติ1
การส่งต่อผู้ป่วยจากคลินิกวัยรุ่นสู่คลินิกผู้ใหญ่ (Transition from Pediatric to
adult care)
1. ทีมผู้รักษาและพ่อแม่ ผู้ปกครอง ควรเริ่มเตรียมเบาหวานวัยรุ่นในช่วงวัยรุ่นตอนต้นหรือตอนกลาง
วัยรุ่น และในช่วงวัยรุ่นตอนปลาย ก่อนส่งต่ออายุรแพทย์ (transition) ควรมีเวลาดูแลร่วมกันเป็นเวลาอย่าง
น้อย 1 ปี (น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ +/-)
2. กุมารแพทย์และอายุรแพทย์ ทีมผู้รักษา ควรช่วยเหลือ ให้การสนับสนุนและเชื่อมโยงแหล่งข้อมูล
วัยรุ่นและภาวะฉุกเฉินเรื่องเบาหวานในผู้ใหญ่ ให้ผู้ป่วยเบาหวานรับทราบ (น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ ++)
1. American Diabetes Association. Children and adolescents. Sec 12 In Standards of medical
care in diabetes-2017. Diabetes Care 2017; 40 (Suppl 1): S105-S113.
Care 2014; 37 (Suppl 1): S14-S80.

3. International Diabetes Federation. Global IDF/ISPAD guideline for diabetes in childhood
and adolescence 2011.
4. International Diabetes Federation. Pocketbook for management of diabetes in childhood
and adolescence in under-resourced countries 2013.
5. International Diabetes Federation. International standards for diabetes educator 3rd
edition. 2009.
6. Likitmaskul S, Wekawanich J, Wongarn R, Chaichanwatanakul K, Kiattisakthavee P,
Nimkarn S, et al. Intensive diabetes education program and multidisciplinary team
approach in management of newly diagnosed type 1 diabetes mellitus: a greater patient
benefit, experience at Siriraj Hospital. J Med Assoc Thai 2002; 85 (Suppl 2): S488-95.
7. Chiang JL, Kirkman MS, Laffel LMB, Peters AL, on behalf of the Type 1 Diabetes
Sourcebook Authors. Type 1 diabetes through the life span: a Position Statement of the
American Diabetes Association. Diabetes Care 2014; 37: 2034-54 Published online before
print June 16, 2014, doi: 10.2337/dc14-1140.
8. Bangstad HJ, Danne T, Deeb LC, Jaroz-Chabot P, Urakami T, Hanas R. Insulin treatment
in children and adolescents with diabetes. Pediatric Diabetes 2009; 10 (Suppl 12): 82-99.
9. Garg A, Barnett JP. Nutritional management of the person with diabetes. In: Porte D Jr,
Sherwin RS, Baron A, editors. Ellenberg & Rifkin’s diabetes mellitus. 6th ed. New York:
McGraw-Hill; 2003. p.437-52.
10. Likitmaskul S, Santipraphob J, Nakavachara P, Sriussadaporn P, Parkpreaw C, Kolatat T
and 31 members. A holistic care and self-management education program for children
and adolescents with diabetes at Siriraj Hospital. Abstract presented in International
Conference on Health Promotion and Quality in Health Services. 19-21 November 2008,
Bangkok, Thailand. p 253-5.
11. Nadeau KJ, Anderson BJ, Berg EG, Chiang JL, Chou H, Copeland KC, et al. Youth-
onset type 2 diabetes consensus report: current status, challenges, and priorities.
Diabetes care 2016; 39: 1635-42.
12. Copeland KC, Silverstein J, Moore KR, Prazer GE, Raymer T, Shiffman RN, et al.
Management of newly diagnosed type 2 diabetes mellitus in children and adolescents.
Pediatrics 2013; 131: 364-82.
13. Springer SC, Silverstein J, Copeland KC, Moore KR, Prazer GE, Raymer T, et al.
Management of type 2 diabetes mellitus in children and adolescents. Pediatrics 2013;
131: e648-64.

ภาวะแทรกซ้อนเฉียบพลันในผู้ป่วยเบาหวานเด็กและวัยรุ่นได้แก่ ภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือด (hypoglycemia)
ภาวะน�้ำตาลในเลือดสูงปานกลาง (moderate hyperglycemia) และภาวะเลือดเป็นกรดจากเบาหวาน
(diabetic ketoacidosis, DKA) สาเหตุของระดับน�้ำตาลในเลือดผิดปกติ เป็นผลจากความไม่สมดุลของอาหาร
อินซูลิน กิจกรรม ความเครียด การเจ็บป่วยที่เกิดขึ้นและอื่นๆ การแก้ไขภาวะเหล่านี้จ�ำเป็นต้องพึงระวังและ
ด�ำเนินการทันทีที่พบ ทีมผู้รักษาจ�ำเป็นต้องสอนให้ผู้ป่วยและครอบครัวเข้าใจการป้องกันและวิธีแก้ไขเบื้องต้น
เพื่อไม่ให้มีอาการรุนแรงเพิ่มมากขึ้น
ภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือด (hypoglycemia)
การวินิจฉัยและการประเมินความรุนแรง1,2
อาการและอาการแสดง การวินิจฉัย และการประเมินความรุนแรงของภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือด (ดูบทการ
วินิจฉัย การประเมิน การรักษา และการป้องกันภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือดในผู้ป่วยเบาหวานผู้ใหญ่)
ระดับน�้ำตาลต�่ำในเลือดที่ท�ำให้เกิดอาการในผู้ป่วยแต่ละคนและแต่ละวัยจะแตกต่างกัน อาการที่พบเป็น
อาการจากระบบออโตโนมิค (autonomic symptom) และอาการสมองขาดกลูโคส (neuroglycopenic
symptom) ในเด็กอาการที่เกิดจากสมองและร่างกายขาดน�้ำตาล ได้แก่
ไม่มีแรง แขนขาอ่อนแรง
ปวดศีรษะ ตามัว
พูดไม่ชัด พูดสะดุด ติดอ่าง
มึนงง เวียนศีรษะ
คิดไม่ออก สับสน
อารมณ์เปลี่ยนแปลง เช่น ซึมเศร้า โกรธ หงุดหงิด โวยวาย ขว้างปาสิ่งของ
เหนื่อย ซึม ไม่รู้ตัว ชัก
อาการของภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือดอาจไม่เหมือนกันในทุกครั้ง ผู้ปกครองหรือผู้ใกล้ชิดจะต้องหาสาเหตุ
และตรวจระดับน�้ำตาลในเลือดเมื่อสงสัยเสมอ โดยเฉพาะในเด็กเล็กซึ่งอาจมีอาการเพียงร้องไห้โยเย เท่านั้น
การแก้ไขภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือด
เด็กและวัยรุ่นที่เป็นเบาหวานชนิดที่ 1 และ 2 ที่รักษาด้วยอินซูลินรวมทั้งยากิน มีโอกาสเกิดภาวะน�้ำตาล
ต�่ำในเลือดได้ แต่พบในเบาหวานชนิดที่ 2 น้อยกว่า เมื่อมีอาการควรตรวจระดับน�้ำตาลในเลือดก่อนให้การ
บทที่
การป้องกันและแก้ไขภาวะแทรกซ้อนเฉียบพลัน
ในผู้ป่วยเบาหวานเด็กและวัยรุ่น
15

รักษาเสมอ ยกเว้นกรณีฉุกเฉินตรวจไม่ได้ การแก้ไขขึ้นกับความรุนแรงที่ประเมินได้ และ/หรือ ผลระดับน�้ำตาล
ในเลือดที่ตรวจได้1,2
แนวทางการแก้ไขก่อนพบแพทย์มีดังนี้
1. ภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือดไม่รุนแรง (mild hypoglycemia)
1.1 ระดับน�้ำตาลในเลือด >70 มก./ดล. และมีอาการ
o ดื่มน�้ำผลไม้ เครื่องดื่มที่มีน�้ำตาลหรือลูกอมที่มีน�้ำตาลอย่างใดอย่างหนึ่ง ในปริมาณพอควร
(ปริมาณน�้ำตาลไม่เกิน 10 กรัม) ที่ท�ำให้อาการหายไป
o หากไม่มีอาการแล้วหรือเกิดก่อนมื้ออาหาร 20-30 นาที ให้กินอาหารมื้อต่อไปได้ทันที
1.2 ระดับน�้ำตาลในเลือด ≤70 มก./ดล.ที่มีอาการน้อยหรือไม่มีอาการ
o กรณีก่อนมื้ออาหาร 20-30 นาที ให้น�้ำหวาน 5-10 มล. และให้กินอาหารมื้อต่อไปทันที
หากเป็นมื้ออาหารที่ต้องฉีดอินซูลินให้ฉีดอินซูลินหลังกินอาหารหากมีแนวโน้มระดับน�้ำตาลต�่ำ
ในเลือดต่อเนื่องพิจารณาลดขนาดอินซูลินลงร้อยละ 10-15 ของที่ฉีดเดิม
o กรณีระหว่างมื้ออาหารให้คาร์โบไฮเดรตชนิดดูดซึมเร็ว 15 กรัม อย่างใดอย่างหนึ่งต่อไปนี้
- น�้ำหวานชนิดเข้มข้นหรือน�้ำผึ้ง 20-30 มล.
- เครื่องดื่มที่มีน�้ำตาล 90-120 มล.
- ลูกอมที่มีน�้ำตาล (5 กรัมต่อเม็ด) 3-4 เม็ด
o เมื่ออาการดีขึ้น ให้คาร์โบไฮเดรตชนิดดูดซึมช้า 15 กรัม (1 ส่วน) อย่างใดอย่างหนึ่งต่อไปนี้
- นมจืด 1 กล่อง (240 ซีซี) - กล้วย หรือ แอปเปิ้ล 1 ลูก
- โยเกิร์ต 200 กรัม - ขนมปัง 1 แผ่นมาตรฐาน
o ตรวจระดับน�้ำตาลในเลือดภายใน 15 นาที จนมีค่าสูงกว่า 80 มก./ดล.
o งดออกก�ำลังกายในวันนั้น
2. ภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือดรุนแรงปานกลาง (moderate hypoglycemia) ระดับน�้ำตาลในเลือด
≤70 มก./ดล. มีอาการของภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือดแต่ยังช่วยเหลือตัวเองได้
o ให้คาร์โบไฮเดรตชนิดดูดซึมเร็ว 15 กรัม อย่างใดอย่างหนึ่งต่อไปนี้
- น�้ำหวานชนิดเข้มข้นหรือน�้ำผึ้ง 20-30 มล.
- เครื่องดื่มที่มีน�้ำตาล 90-120 มล.
- ลูกอมที่มีน�้ำตาล (5 กรัมต่อเม็ด) 3-4 เม็ด
o เมื่ออาการดีขึ้น ให้คาร์โบไฮเดรตชนิดดูดซึมช้า 15 กรัม (1 ส่วน) อย่างใดอย่างหนึ่งต่อไปนี้
- นมจืด 1 กล่อง (240 ซีซี) - กล้วย หรือ แอปเปิ้ล 1 ลูก
- โยเกิร์ต 200 กรัม - ขนมปัง 1 แผ่นมาตรฐาน
o ตรวจระดับน�้ำตาลในเลือดภายใน 15 นาที จนมีค่าสูงกว่า 80 มก./ดล.
o งดออกก�ำลังกายในวันนั้น
o ปรึกษาหรือพบแพทย์เรื่องการฉีดอินซูลินในมื้อต่อไป

3. ภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือดรุนแรง (severe hypoglycemia) คือ มีอาการไม่รู้ตัว ชักหรือรู้ตัวแต่
ช่วยตัวเองไม่ได้หรือกินไม่ได้
3.1 การปฏิบัติที่บ้าน รีบน�ำส่งโรงพยาบาลใกล้บ้าน หรือฉีดกลูคากอนใต้ผิวหนัง (ถ้ามี) ขนาด 0.5
มิลลิกรัม ในเด็กอายุ <12 ปี หรือขนาด 1 มิลลิกรัมในเด็กอายุ ≥12 ปี และน�ำส่งโรงพยาบาลใกล้
บ้านทันที กรณีไม่มีกลูคากอนให้ใช้น�้ำหวานเข้มข้นหรือน�้ำผึ้งป้ายที่กระพุ้งแก้มข้างที่เด็กนอน
ตะแคงตลอดเวลาที่น�ำส่ง
3.2 เมื่อมาถึงโรงพยาบาล ให้การช่วยเหลือขั้นต้น พร้อมกับฉีดกลูคากอน ใต้ผิวหนังหรือเข้า
กล้ามเนื้อ (ถ้ามี) ขนาด 0.5 มิลลิกรัม ในเด็กอายุ <12 ปี หรือขนาด 1 มิลลิกรัมในเด็กอายุ >12
ปี ถ้าไม่มีกลูคากอน ให้ฉีดสารละลายกลูโคส 25% ทันที โดยใช้สารละลายกลูโคส 50% ปริมาณ
1-2 มล./น�้ำหนักตัว 1 กก. เจือจางเท่าตัวฉีดเข้าหลอดเลือดด�ำ และตามด้วยสารละลาย
เด็กซ์โตรส 10% (10%D) ในอัตรา 1-3 มล./กก./ชม. ตรวจระดับน�้ำตาลในเลือดเป็นระยะๆ
ให้ระดับน�้ำตาลในเลือดมากกว่า 100 มก./ดล.สังเกตอาการต่อเนื่อง 6-12 ชั่วโมง หรือจนกว่า
จะปลอดภัย หรือรับไว้ในโรงพยาบาล เพื่อหาสาเหตุ และให้ความรู้เพื่อป้องกันไม่ไห้เกิดซ�้ำ
หมายเหตุ : เมื่อมาถึงโรงพยาบาล แม้เด็กเริ่มรู้สึกตัวแล้ว ยังจ�ำเป็นต้องให้ 10%D ในอัตรา 1-3 มล./กก./ชม.
และสังเกตอาการต่อเนื่อง 6-12 ชั่วโมง หรือจนกว่าจะปลอดภัย หรือรับไว้ในโรงพยาบาล
กรณีที่รักษาด้วยยาฉีดอินซูลินให้การรักษาเช่นเดียวกับเบาหวานชนิดที่ 1 กรณีที่รักษาด้วยยากินให้
การรักษาเบื้องต้นเช่นเดียวกัน หากกินยาซัลโฟนิลยูเรียต้องสังเกตอาการต่อเนื่องอย่างน้อย 24 ชม.เพราะอาจ
เกิดภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือดซ�้ำได้ หาสาเหตุที่ท�ำให้เกิด ให้ค�ำแนะน�ำ ปรับขนาดยาตามความเหมาะสม และให้
ความรู้เพื่อป้องกันไม่ไห้เกิดซ�้ำ
การป้องกัน
การเกิดภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือดส่วนใหญ่เป็นผลจากความไม่สมดุลของอาหาร อินซูลิน กิจกรรม
การเจ็บป่วย และอื่นๆ ทีมดูแลเบาหวานต้องสร้างความรู้ความเข้าใจให้ผู้ป่วยและผู้ดูแล รวมทั้งสร้างทักษะ
ในการสังเกตหรือค้นพบอาการเริ่มต้นของภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือด สามารถปฏิบัติแก้ไข ดูแลอย่างถูกต้องเมื่อ
มีอาการเจ็บป่วย เพื่อป้องกันการเกิดภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือด
ภาวะน�้ำตาลในเลือดสูงปานกลาง (moderate hyperglycemia) และภาวะ diabetic
ketoacidosis (DKA)3-5
เนื่องจากเด็กและวัยรุ่นที่เป็นเบาหวานมีโอกาสเกิดภาวะ DKA ได้ง่าย โดยเฉพาะเบาหวานชนิดที่ 1
เมื่อตรวจระดับน�้ำตาลในเลือดพบว่าสูงกว่า 250 มก./ดล.ถือว่ามีภาวะน�้ำตาลในเลือดสูงปานกลาง ที่เสี่ยงที่
จะเกิดภาวะ DKA ให้ตรวจหาสารคีโตน (ketone) ในปัสสาวะหรือในเลือดทันที การดูแลเบื้องต้นที่บ้านมี
ข้อแนะน�ำดังนี้

1. กรณีไม่มีอาการเจ็บป่วย
1.1 ตรวจไม่พบคีโตนแสดงว่า ขณะนั้นร่างกายยังมีอินซูลินอยู่
- สามารถออกก�ำลังกายได้
- ดื่มน�้ำเปล่ามากๆ ไม่ต้องกินอาหารเพิ่ม
- ตรวจเลือดซ�้ำก่อนอาหารมื้อต่อไป ถ้ายังสูงกว่า 250 มก./ดล.ให้ตรวจคีโตนซ�้ำและถ้ายังไม่
พบคีโตนอีก ให้ฉีดอินซูลินชนิดออกฤทธิ์สั้นหรืออินซูลินอะนาล็อกชนิดออกฤทธิ์เร็วเพิ่มขึ้น
อีกร้อยละ 5 -10 ของขนาดเดิม แต่ถ้าตรวจพบสารคีโตนให้ปฏิบัติตามกรณีตรวจพบคีโตน
1.2 ตรวจพบคีโตนแสดงว่า ขณะนั้นร่างกายมีอินซูลินน้อย ไม่เพียงพอ
- ให้หยุดพัก/งดออกก�ำลังกาย
- ดื่มน�้ำเปล่า 2-4 ลิตร ใน 2 ชั่วโมง
- เมื่อถึงเวลาที่ต้องฉีดยา ให้เพิ่มอินซูลินชนิดออกฤทธิ์สั้น หรืออินซูลินอะนาล็อกชนิดออกฤทธิ์
ทันทีขึ้นอีกร้อยละ 10-20
- ตรวจระดับน�้ำตาลในเลือดและคีโตนซ�้ำ ภายใน 2-3 ชั่วโมง จนระดับน�้ำตาลในเลือดต�่ำกว่า
180 มก./ดล. และตรวจไม่พบสารคีโตน
- กรณีที่ปฏิบัตินานกว่า 8 ชั่วโมงแล้ว ระดับน�้ำตาลในเลือดยังสูง สารคีโตนยังไม่หายไปให้พบ
แพทย์ทันที
2. กรณีเจ็บป่วยไม่สบาย
2.1 ตรวจไม่พบคีโตน
- ตรวจระดับน�้ำตาลในเลือดและคีโตนซ�้ำ ภายใน 4 ชั่วโมง
- ให้ดื่มน�้ำบ่อยๆ ปริมาณมากพอ (2-4 ลิตร ใน 4 ชั่วโมง)
- พบแพทย์เพื่อหาสาเหตุการเจ็บป่วยและรักษาอาการเจ็บป่วยนั้นๆ แจ้งให้แพทย์ทราบว่าเป็น
เบาหวานหรือเบาหวานชนิดที่ 1 และรับค�ำแนะน�ำปรับขนาดอินซูลิน
2.2 ตรวจพบคีโตน
2.2.1 กินอาหารและดื่มน�้ำได้ปกติ ไม่มีอาการคลื่นไส้ อาเจียน หรือ หายใจหอบลึก ผู้ป่วยอาจ
มีภาวะ DKA ในระยะต้น หรือมีภาวะเลือดเป็นกรดเล็กน้อย
- ในกรณีที่สามารถติดต่อทีมผู้รักษาได้ ให้ติดต่อทีมผู้รักษาเพื่อขอค�ำปรึกษา หากพบ
คีโตนในปัสสาวะมีค่าสูงปานกลางถึงมาก (moderate to large)
- ในกรณีที่ไม่สามารถติดต่อทีมผู้รักษาได้ให้ดื่มน�้ำเปล่า 2-4 ลิตร ใน 2 ชั่วโมง งดการ
ออกก�ำลังกายและให้การรักษาทันทีด้วย อินซูลินอะนาล็อกชนิดออกฤทธิ์เร็ว
(rapid-acting insulin) ตามสัดส่วนที่แพทย์สั่งเพื่อแก้ไขระดับน�้ำตาลในเลือดสูง
สามารถให้ซ�้ำได้ทุกๆ 2-3 ชั่วโมง หรือให้ regular insulin 0.1-0.25 unit/kg/dose
ทุก 4-6 ชั่วโมงในช่วงแรก จนตรวจไม่พบคีโตน หลังจากนั้นให้กลับมาฉีดยาตามปกติ
- ตรวจระดับน�้ำตาลในเลือดทุก 2-3 ชั่วโมง

หากระดับน�้ำตาลในเลือดลดลงแล้ว แต่สารคีโตนในปัสสาวะยังไม่หมดไป แต่มีค่าลดลง กรณีนี้ไม่ต้อง
กังวลให้ดื่มน�้ำเปล่ามากขึ้น และตรวจระดับน�้ำตาลในเลือดและสารคีโตนซ�้ำ ทุก 4-6 ชั่วโมง สารคีโตน
ในปัสสาวะจะหายไปใน 8-24 ชั่วโมง แต่ถ้าระดับน�้ำตาลในเลือดไม่ลดลง หรือลดลงแต่สารคีโตนไม่หายไปใน
24 ชั่วโมง ต้องปรึกษาแพทย์หรือไปพบแพทย์เพื่อหาสาเหตุและแก้ไขต่อไป
2.2.2 กินอาหารและดื่มน�้ำไม่ได้ มีอาการและอาการแสดงของ DKA ได้แก่ ปวดท้อง คลื่นไส้
อาเจียน หายใจหอบ ต้องพบแพทย์ทันที หากรุนแรงอาจซึมหรือหมดสติ การตรวจอาจ
พบลมหายใจมีกลิ่น acetone ความดันโลหิตต�่ำ ชีพจรเต้นเร็ว ช็อค หากพบผู้ป่วยใน
หน่วยบริการปฐมภูมิ ให้การรักษาเบื้องต้นเท่าที่สามารถท�ำได้และส่งต่อเพื่อรับการรักษา
ในโรงพยาบาลทันที
1. Silink M, et al. hypoglycemia. In: Silink M, ed. APEG Handbook on Childhood and
Adolescent Diabetes; the management of insulin dependent diabetes mellitus (IDDM).
1st
ed. Australia: Parramatta NSW; 1996: 61-8.
2. Clarke W, Jones T, Rewers A, Dunger D, Klingensmith GJ. Assessment and management
of hypoglycemia in children and adolescents with diabetes: ISPAD Clinical Practice
Consensus Guideline 2014. Pediatric Diabetes 2014; 15 (Suppl. 20): 180-92.
Care 2017; 40 (Suppl 1): S105-S113.
4. Wolfsdort J, Craig ME, Daneman D, Dunger D, Edge J, Lee W, et al. Diabetes ketoacidosis
in children and adolescents with diabetes: ISPAD Clinical Practice Consensus Guideline
2009. Pediatr Diabetes 2009; 10 (Suppl 12): 118-33.
5. คณะกรรมการโรคต่อมไร้ท่อในเด็ก. การรักษาภาวะไดอะบิติก คีโตเอซิโดซิส (Management for
diabetic ketoacidosis). วารสารกุมารเวชศาสตร์ 2545: 41 (1): 115-22.

โรคเบาหวานที่พบในหญิงมีครรภ์แบ่งออกเป็น 2 ชนิด คือ โรคเบาหวานที่พบก่อนการตั้งครรภ์ (pre-
gestational diabetes) และโรคเบาหวานที่พบครั้งแรกหรือที่เกิดขึ้นขณะตั้งครรภ์ (gestational diabetes,
GDM)1,2
การดูแลรักษามีจุดมุ่งหมายให้ทารกที่คลอดออกมามีสุขภาพแข็งแรง และมารดาปราศจากภาวะ
แทรกซ้อนโดยอาศัยการท�ำงานเป็นกลุ่มของอายุรแพทย์สูติแพทย์พยาบาลนักโภชนาการนักสังคมสงเคราะห์
รวมทั้งกุมารแพทย์ในช่วงหลังคลอด และที่ส�ำคัญที่สุดคือ ความร่วมมือของผู้ป่วย หน้าที่ของอายุรแพทย์คือ
พยายามควบคุมระดับน�้ำตาลในเลือดของผู้ป่วยให้ใกล้เคียงปกติมากที่สุด (tight control) เพื่อลดภาวะ
แทรกซ้อนต่างๆ ที่จะเกิดขึ้นต่อมารดาและทารก ได้แก่ ภาวะครรภ์เป็นพิษ (toxemia of pregnancy) การติด
เชื้อของกรวยไต (pyelonephritis) ครรภ์แฝดน�้ำ (polyhydramnios) การคลอดโดยการผ่าตัดทางหน้าท้อง
(caesarian section) และเพิ่มความเสี่ยงต่อการเสียชีวิตของมารดาจากการเกิดความดันโลหิตสูง การติดเชื้อ
และการผ่าตัดคลอด มารดาที่ควบคุมเบาหวานไม่ดีในระยะแรกของการตั้งครรภ์ จะเพิ่มความเสี่ยงต่อการแท้ง
บุตร (spontaneous abortion) ทารกมีความพิการแต่ก�ำเนิด (congenital malformation) ในระยะเวลา 9
สัปดาห์แรกหลังการปฏิสนธิเป็นช่วงที่เสี่ยงต่อการเกิดความพิการแต่ก�ำเนิดมากที่สุด ค่า A1C ในช่วง 9 สัปดาห์
แรกของการตั้งครรภ์มีความสัมพันธ์กับการเกิดความพิการแต่ก�ำเนิดของทารก นอกจากนี้ทารกจะเพิ่มความ
เสี่ยงต่อการเกิดภาวะเด็กตัวใหญ่ (macrosomia) ภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือดเมื่อแรกคลอดได้ การควบคุมระดับ
น�้ำตาลในเลือดให้ดีควรเริ่มตั้งแต่ก่อนที่จะตั้งครรภ์ (conception) อย่างน้อย 2-3 เดือนและตลอดระยะเวลา
การตั้งครรภ์2
(คุณภาพหลักฐานระดับ 1, น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ ++) ดังนั้นแพทย์และผู้ป่วยควรรับรู้และวางแผน
ร่วมกันก่อนการตั้งครรภ์
การดูแลรักษาผู้ป่วยเบาหวานที่ตั้งครรภ์
ให้การควบคุมระดับน�้ำตาลในเลือดอย่างเข้มงวดก่อนการตั้งครรภ์อย่างน้อย 2-3 เดือน และระดับ A1C
ก่อนการตั้งครรภ์ควรมีค่าน้อยกว่า 6.5% ประเมินโรคหรือภาวะแทรกซ้อนทางหลอดเลือดจากโรคเบาหวาน
ได้แก่ การตรวจจอตา การท�ำงานของไต ระบบหัวใจและหลอดเลือด2
การควบคุมระดับน�้ำตาลในเลือดอย่าง
เข้มงวดมีความจ�ำเป็นตลอดการตั้งครรภ์ โดยปรับอาหาร กิจวัตรประจ�ำวัน ยาและติดตามระดับน�้ำตาลในเลือด
อย่างใกล้ชิดเพื่อควบคุมให้ได้ระดับน�้ำตาลในเลือดตามเป้าหมาย (ตารางที่ 1) ผู้ป่วยที่มีภาวะแทรกซ้อนจาก
เบาหวานที่ตาและไตระยะต้นไม่เป็นอุปสรรคต่อการตั้งครรภ์ แต่ถ้ามี proliferative diabetic retinopathy
ควรได้รับการรักษาก่อนที่จะตั้งครรภ์ เนื่องจากขณะตั้งครรภ์อาจรุนแรงขึ้นจนเป็นอันตรายได้ในระหว่างการ
ตั้งครรภ์ ควรได้รับการตรวจจอตาโดยจักษุแพทย์เป็นระยะ ผู้ป่วยที่มี diabetic nephropathy ระยะต้นจะพบ
proteinuria เพิ่มขึ้น และพบความดันโลหิตสูงได้บ่อยถึงร้อยละ 70 การท�ำงานของไต (creatinine clearance)
อาจลดลงบ้างในระหว่างการตั้งครรภ์ หลังคลอดแล้วภาวะ proteinuria และการท�ำงานของไตจะกลับมาสู่
บทที่
เบาหวานในหญิงมีครรภ์
16

ตารางที่ 1. เป้าหมายของระดับน�้ำตาลในเลือดของผู้ป่วยเบาหวานขณะตั้งครรภ์2
เวลา
ก่อนอาหารเช้าอาหารมื้ออื่น และก่อนนอน
หลังอาหาร 1 ชั่วโมง
หลังอาหาร 2 ชั่วโมง
เวลา 02.00 – 04.00 น.
ระดับน�้ำตาลในเลือด (มก./ดล.)
60-95
<140
<120
>60
ระดับเดิมก่อนการตั้งครรภ์ ในผู้ป่วยที่มีระดับ serum creatinine มากกว่า 3 มก./ดล. ไม่แนะน�ำให้ตั้งครรภ์
เนื่องจากทารกในครรภ์มักจะเสียชีวิต ผู้ป่วยเบาหวานที่ได้รับการผ่าตัดเปลี่ยนไตสามารถตั้งครรภ์และคลอด
บุตรได้อย่างปลอดภัย
การควบคุมอาหาร เป็นหลักส�ำคัญในการควบคุมระดับน�้ำตาลในเลือด แนะน�ำให้หลีกเลี่ยงของหวาน
(simple sugar) ทุกชนิด และจ�ำกัดปริมาณอาหารให้ได้พลังงานวันละ 32 กิโลแคลอรีต่อกิโลกรัมของน�้ำหนัก
ตัวที่ควรจะเป็น (ideal body weight) ในไตรมาสแรกของการตั้งครรภ์ และเพิ่มเป็น 38 กิโลแคลอรีต่อ
กิโลกรัมของน�้ำหนักตัวที่ควรจะเป็นในไตรมาสที่ 2 และ 3 อาหารประกอบด้วยคาร์โบไฮเดรตร้อยละ 50-55
โปรตีนร้อยละ 20 และไขมันร้อยละ 25-30 โดยต้องมีปริมาณคาร์โบไฮเดรตอย่างน้อยวันละ 200 กรัม และมี
อาหารว่างมื้อก่อนนอนด้วย2
เนื่องจากในขณะตั้งครรภ์มีภาวะ accelerated starvation ท�ำให้เกิด ketosis ได้
ถ้าระดับน�้ำตาลในเลือดต�่ำเกินไปอาจมีผลเสียต่อพัฒนาการทางสมองของทารกในครรภ์อาหารควรมีปริมาณ
แคลอรีต่อวันใกล้เคียงกันหรือคงที่ให้มากที่สุด (คุณภาพหลักฐานระดับ 1, น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ ++)
การออกก�ำลังกาย ผู้ป่วยที่ไม่มีอาการแทรกซ้อนจากการตั้งครรภ์สามารถท�ำกิจวัตรประจ�ำวันและ
ท�ำงานที่ไม่หักโหมได้ตามปกติ แนะน�ำให้ออกก�ำลังกายโดยใช้กล้ามเนื้อส่วนบนของร่างกาย เช่น arm ergometry
ไม่แนะน�ำให้ออกก�ำลังกายโดยการวิ่งเพราะจะเป็นผลกระตุ้นให้กล้ามเนื้อมดลูกหดตัว
ยาควบคุมเบาหวาน ผู้ป่วยเบาหวานชนิดที่ 1 และผู้ป่วยเบาหวานชนิดที่ 2 ส่วนใหญ่ จ�ำเป็นต้องฉีด
อินซูลินวันละหลายครั้ง โดยฉีดอินซูลินก่อนอาหาร 3 มื้อหลักและก่อนนอน ในบางรายอาจจ�ำเป็นต้องฉีด
อินซูลินก่อนอาหารมื้อย่อย (คุณภาพหลักฐานระดับ 1, น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ ++) การใช้อินซูลินอะนาล็อกออก
ฤทธิ์เร็ว (rapid acting insulin analogue) เช่น insulin lispro, insulin aspart สามารถใช้ฉีดก่อนอาหารทันที
จะท�ำให้การควบคุมระดับน�้ำตาลในเลือดหลังอาหารได้ดีกว่าและสะดวกกว่าฮิวแมนอินซูลินออกฤทธิ์สั้น
(regular human insulin) ส�ำหรับ insulin glargine ซึ่งเป็นอินซูลินอะนาล็อกออกฤทธิ์ยาวยังไม่แนะน�ำให้ใช้
ในหญิงตั้งครรภ์ทั่วไป เนื่องจากยาสามารถกระตุ้น IGF-1 receptor ได้มากกว่าฮิวแมนอินซูลิน จึงอาจเพิ่ม
ความเสี่ยงต่อภาวะแทรกซ้อนจากเบาหวานที่ตาที่อาจทวีความรุนแรงขึ้นขณะตั้งครรภ์ อย่างไรก็ตาม ในผู้ป่วย
เบาหวานชนิดที่ 1 ที่ใช้อินซูลินชนิดนี้ก่อนการตั้งครรภ์เนื่องจากมีภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือดในช่วงกลางคืนบ่อยๆ
จากฮิวแมนอินซูลิน NPH สามารถใช้ insulin glargine ต่อในระหว่างตั้งครรภ์ได้ เนื่องจากมีผลดีของยา
มากกว่าความเสี่ยง ส่วน insulin detemir สามารถใช้ในหญิงตั้งครรภ์ได้ แต่ผลการศึกษาในผู้ป่วยเบาหวาน
ตั้งครรภ์ไม่พบความแตกต่างอย่างชัดเจนเมื่อเทียบกับฮิวแมนอินซูลิน NPH

ผู้ป่วยเบาหวานชนิดที่ 2 ควรได้รับการเปลี่ยนยาเม็ดลดระดับน�้ำตาล เป็นยาฉีดอินซูลินก่อนตั้งครรภ์
เพื่อที่จะควบคุมระดับน�้ำตาลในเลือดให้ดี โดยทั่วไปไม่ควรใช้ยาเม็ดลดระดับน�้ำตาลในผู้ป่วยเบาหวานที่
ตั้งครรภ์ (คุณภาพหลักฐานระดับ 2, น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ ++) เนื่องจากยาสามารถผ่านไปสู่ทารกได้ อาจท�ำให้
เกิดความพิการแต่ก�ำเนิดและท�ำให้ทารกเกิดภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือดแรกคลอดได้บ่อย นอกจากนี้การใช้ยาเม็ด
ลดระดับน�้ำตาลเพียงอย่างเดียวไม่สามารถควบคุมระดับน�้ำตาลในเลือดได้ดีเท่าอินซูลิน มีการใช้ยา
metformin ร่วมกับยาฉีดอินซูลินในกรณีที่ผู้ป่วยต้องใช้อินซูลินปริมาณมาก ท�ำให้การควบคุมระดับน�้ำตาลใน
เลือดดีขึ้น แม้ว่ายา metformin สามารถผ่านรกได้ แต่การศึกษาในสัตว์ทดลองและมนุษย์ยังไม่พบว่าท�ำให้เกิด
ผลเสียในทารก
น�้ำหนักตัวที่ควรเพิ่มขึ้นระหว่างตั้งครรภ์เหมือนกับผู้ที่ไม่เป็นโรคเบาหวานคือ 10-12 กิโลกรัม ในผู้ป่วย
เบาหวานที่น�้ำหนักตัวเกินหรืออ้วนไม่ควรลดน�้ำหนักในระหว่างตั้งครรภ์ แต่ควรจ�ำกัดไม่ให้น�้ำหนักตัวเพิ่มขึ้น
เกิน 8 กิโลกรัมรายละเอียดของน�้ำหนักตัวที่เพิ่มขึ้นระหว่างตั้งครรภ์แสดงไว้ในตารางที่ 2 (คุณภาพหลักฐาน
ตารางที่ 2. น�้ำหนักตัวที่ควรเพิ่มขึ้นขณะตั้งครรภ์ตามดัชนีมวลกายก่อนตั้งครรภ์2
ดัชนีมวลกายก่อนการตั้งครรภ์ (กก./ม.2
)
<18.5
18.5-24.9
25.0-29.9
³30
น�้ำหนักตัวที่ควรเพิ่มขึ้นระหว่างการตั้งครรภ์ (กก.)
12.5-18.0
11.5-16.0
7.0-11.5
5.0-9.0
ก่อนการตั้งครรภ์ ผู้ป่วยทุกรายควรฝึกทักษะการประเมินผลการควบคุมระดับน�้ำตาลในเลือด
ขณะตั้งครรภ์ผู้ป่วยต้องตรวจระดับน�้ำตาลในเลือดจากปลายนิ้วเองที่บ้าน โดยตรวจก่อนอาหารทุกมื้อ
หลังอาหารทุกมื้อ และก่อนนอน ผลที่ได้ช่วยตัดสินใจในการปรับขนาดหรือรูปแบบของการฉีดอินซูลินในแต่ละ
วันเพื่อให้ได้ระดับน�้ำตาลในเลือดตามเป้าหมายที่ก�ำหนดหรือใกล้เคียงที่สุด ทุกครั้งที่มาพบแพทย์ควรตรวจ
ระดับน�้ำตาลในพลาสมาด้วย เพื่อเปรียบเทียบผลการตรวจทางห้องปฏิบัติการกับการตรวจด้วยตนเองที่บ้าน
ไม่ใช้การตรวจน�้ำตาลในปัสสาวะประเมินผลการควบคุมระดับน�้ำตาลในเลือดในหญิงตั้งครรภ์ เนื่องจากไม่
ไวพอ และบางครั้งหญิงตั้งครรภ์อาจตรวจพบน�้ำตาลในปัสสาวะแม้ระดับน�้ำตาลในเลือดไม่สูง
หากเป็นไปได้ ควรตรวจวัดระดับ A1C ทุกเดือนจนคลอด ค่า A1C ในไตรมาสแรกบ่งถึงการควบคุมระดับ
น�้ำตาลในเลือดในช่วงที่ทารกมีการสร้างอวัยวะ (organogenesis) ซึ่งอาจพยากรณ์ความผิดปกติของทารกได้
หลังจากนั้นการตรวจ A1C เป็นระยะ สามารถใช้ยืนยันการควบคุมระดับน�้ำตาลในเลือดระหว่างการตั้งครรภ์ว่า
ได้ผลดีเพียงใดระดับ A1C ที่เหมาะสมคือน้อยกว่า 6.0% ในไตรมาสแรกและน้อยกว่า 6.5% ในไตรมาสที่ 2
และ 3 การวัดระดับ fructosamine ในเลือดมีประโยชน์เช่นเดียวกับ A1C แต่ควรตรวจทุก 2 สัปดาห์ค่า
fructosamine ที่เหมาะสมระหว่างการตั้งครรภ์ไม่ควรเกิน 280 มก./ดล. (คุณภาพหลักฐานระดับ 2, น�้ำหนัก
ค�ำแนะน�ำ +)

การตรวจปัสสาวะเพื่อหาสารคีโตนมีความส�ำคัญ เนื่องจากการตรวจพบสารคีโตนในปัสสาวะจะบ่งถึง
ปริมาณอาหารคาร์โบไฮเดรตไม่เพียงพอ หรือการควบคุมเบาหวานไม่ดีโดยเฉพาะผู้ป่วยเบาหวานชนิดที่ 1
แนะน�ำให้ตรวจสารคีโตนในปัสสาวะที่เก็บครั้งแรกหลังตื่นนอนเช้า เป็นระยะๆ และเมื่อระดับน�้ำตาลในเลือด
ก่อนอาหารเกิน 180 มก./ดล. (คุณภาพหลักฐานระดับ 2, น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ +)
การรักษาเบาหวานในวันคลอดและหลังคลอด
ในขณะคลอดควรควบคุมให้ระดับน�้ำตาลในเลือดอยู่ระหว่าง 70-120 มก./ดล.3
เพื่อป้องกันไม่ให้เกิด
ภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือดของทารกแรกเกิด และการเกิดภาวะ ketosis ในมารดา เนื่องจากขณะคลอดผู้ป่วยไม่
ได้รับประทานอาหารและน�้ำ ต้องให้สารละลายกลูโคส 5% เข้าทางหลอดเลือดด�ำในอัตรา 100-125 มล./
ชั่วโมง และตรวจระดับน�้ำตาลในเลือดทุก 1-2 ชั่วโมงถ้าระดับน�้ำตาลในเลือดสูงกว่าเกณฑ์ที่ก�ำหนด ควรให้
อินซูลินผสมกับน�้ำเกลือ (normal saline) หยดเข้าหลอดเลือดด�ำอีกสายหนึ่งในอัตรา 1-2 ยูนิต/ชั่วโมง
กรณีที่ต้องคลอดโดยการผ่าตัดทางหน้าท้อง (caesarian section) และผู้ป่วยฉีดอินซูลินประจ�ำวัน
ตามปกติ ควรท�ำการผ่าตัดในช่วงเช้าและงดอินซูลินที่ฉีดในวันนั้นในขณะที่ผู้ป่วยอดอาหารเช้าให้เริ่มหยด
สารละลายกลูโคส 5% เข้าทางหลอดเลือดด�ำในอัตรา 100-125 มล./ชั่วโมง และตรวจระดับน�้ำตาลในเลือดทุก
1-2 ชั่วโมง เพื่อปรับอัตราการให้สารละลายกลูโคส 5% ให้ระดับน�้ำตาลในเลือดอยู่ระหว่าง 70-120 มก./ดล.
ถ้าระดับน�้ำตาลในเลือดสูงเกินเป้าหมายให้อินซูลินผสมกับสารละลายน�้ำเกลือ (normal saline) หยดเข้า
หลอดเลือดด�ำอีกสายหนึ่งในอัตรา 1-2 ยูนิต/ชั่วโมง หรือฉีดฮิวแมนอินซูลินออกฤทธิ์สั้นใต้ผิวหนังเพื่อควบคุม
ระดับน�้ำตาลในเลือดให้อยู่ระหว่าง 70-140 มก./ดล.3
หลังคลอดความต้องการอินซูลินจะลดลงมาก เนื่องจากภาวะดื้ออินซูลินหายไปอย่างรวดเร็ว โดย
ฮอร์โมนจากรกที่ต้านฤทธิ์ของอินซูลินลดลง ผู้ป่วยส่วนใหญ่มักต้องการอินซูลินในขนาดน้อยกว่าก่อนตั้งครรภ์
มาก และผู้ป่วยหลายรายอาจไม่ต้องฉีดอินซูลินเลยในช่วง 2 วันแรกหลังคลอด หลังจากนั้นความต้องการ
อินซูลินจะค่อยกลับคืนสู่ภาวะก่อนตั้งครรภ์ใน 4-6 สัปดาห์ ผู้ป่วยโรคเบาหวานสามารถให้นมบุตรได้ แต่ควร
เพิ่มอาหารอีกประมาณ 400 กิโลแคลอรีจากที่ควรจะได้รับในช่วงที่ไม่ได้ตั้งครรภ์ และหลีกเลี่ยงการใช้ยาเม็ด
ลดระดับน�้ำตาลเพราะสามารถผ่านน�้ำนมได้
โรคเบาหวานขณะตั้งครรภ์ (Gestational Diabetes Mellitus, GDM)
โรคเบาหวานขณะตั้งครรภ์ หมายถึงโรคเบาหวานที่ได้รับการวินิจฉัยครั้งแรกในขณะตั้งครรภ์ ส่วนใหญ่
จะหมายถึงโรคเบาหวานที่เกิดขึ้นขณะตั้งครรภ์โดยรวมถึงโรคเบาหวานหรือความทนต่อกลูโคสผิดปกติ
(glucose intolerance) ที่เกิดขึ้นก่อนการตั้งครรภ์แต่ไม่เคยได้รับการวินิจฉัยมาก่อน ความชุกของโรค
เบาหวานขณะตั้งครรภ์พบได้ร้อยละ 1-14 ขึ้นกับเชื้อชาติและเกณฑ์ที่ใช้วินิจฉัย โรคเบาหวานขณะตั้งครรภ์
มีผลกระทบต่อมารดาและทารก จึงต้องตรวจคัดกรองและให้การวินิจฉัยโรคเพื่อให้การดูแลรักษาที่เหมาะสม

การตรวจวินิจฉัยโรคและตรวจคัดกรอง
การวินิจฉัยโรคเบาหวานขณะตั้งครรภ์ปัจจุบันมีการใช้อยู่หลายเกณฑ์ด้วยกัน เกณฑ์ที่ราชวิทยาลัย
สูตินรีแพทย์แห่งประเทศไทยแนะน�ำให้ใช้ในปัจจุบัน4
มี 2 เกณฑ์คือ เกณฑ์ของ Carpenter และ Coustan
และเกณฑ์ของ International Diabetes Federation (IDF) เกณฑ์ของ Carpenter และ Coustan แนะน�ำให้
หญิงตั้งครรภ์ดื่มน�้ำที่ละลายน�้ำตาลกลูโคส 100 กรัม (100 gm OGTT) และเจาะเลือดตรวจระดับน�้ำตาล
ในเลือดทั้งสิ้น 4 จุด โดยให้เจาะเลือดก่อนดื่มน�้ำตาลและหลังดื่มน�้ำตาลที่ 1, 2 และ 3 ชั่วโมง ถ้ามีค่าน�้ำตาล
ในเลือดมากกว่าหรือเท่ากับ 95, 180, 155 และ 140 มก./ดล. ตั้งแต่ 2 ค่าขึ้นไปจะถือว่าเป็นโรคเบาหวาน
ขณะตั้งครรภ์ ในขณะที่เกณฑ์ของ IDF แนะน�ำให้ใช้น�้ำตาลกลูโคส 75 กรัม (75gm OGTT) และเจาะเลือด
ตรวจระดับน�้ำตาล 3 จุด โดยให้เจาะเลือดก่อนดื่มน�้ำตาลและหลังดื่มน�้ำตาลที่ 1 และ 2 ชั่วโมง ถ้ามีค่า
น�้ำตาลในเลือดมากกว่าหรือเท่ากับ 92, 180, และ 153 มก./ดล. ตั้งแต่ 1 ค่าขึ้นไปจะถือว่าเป็นโรคเบาหวาน
ขณะตั้งครรภ์
หญิงตั้งครรภ์ทุกคน ควรได้รับการตรวจคัดกรองหาโรคเบาหวานขณะตั้งครรภ์ ยกเว้นหญิงที่มีความ
เสี่ยงต�่ำมาก ได้แก่ อายุน้อยกว่า 25 ปี และ น�้ำหนักตัวก่อนการตั้งครรภ์ปกติ และ ไม่มีประวัติโรคเบาหวานใน
ครอบครัว และไม่เคยมีประวัติการตั้งครรภ์ที่ผิดปกติมาก่อน หญิงที่มีความเสี่ยงสูงแนะน�ำให้ตรวจคัดกรอง
เมื่อฝากครรภ์ครั้งแรก ถ้าผลปกติให้ตรวจซ�้ำใหม่เมื่ออายุครรภ์ได้ 24-28 สัปดาห์ การตรวจคัดกรองโดยเกณฑ์
ของ Carpenter และ Coustan แนะน�ำให้ท�ำเวลาใดก็ได้ ไม่จ�ำเป็นต้องอดอาหาร โดยให้หญิงตั้งครรภ์ดื่ม
สารละลายกลูโคส 50 กรัม (50 g glucose challenge test) หลังดื่ม 1 ชั่วโมง เจาะเลือดจากหลอดเลือดด�ำ
ตรวจวัดระดับพลาสมากลูโคส ถ้ามีค่ามากกว่าหรือเท่ากับ 140 มก./ดล. ถือว่าผิดปกติ ต้องท�ำการทดสอบ
ต่อไปด้วย oral glucose tolerance test (OGTT) เพื่อวินิจฉัย ส่วนเกณฑ์ของ IDF แนะน�ำให้ตรวจคัดกรอง
ด้วยการตรวจระดับพลาสมากลูโคสในเลือดขณะอดอาหาร (FPG) ถ้ามีค่ามากกว่า 92 มก./ดล. หรือมากกว่า
สามารถให้การวินิจฉัยว่าเป็นโรคเบาหวานขณะตั้งครรภ์ได้เลย แต่ถ้ามีค่าน้อยกว่า 92 มก./ดล. แนะน�ำให้
ตรวจต่อด้วย 75 กรัม OGTT เมื่ออายุครรภ์ได้ 24-28 สัปดาห์ (แผนภูมิที่ 1, 2)
การรักษาโรคเบาหวานขณะตั้งครรภ์
หลักในการรักษาเช่นเดียวกับผู้ป่วยที่เป็น pregestational diabetes คือพยายามควบคุมระดับน�้ำตาล
ในเลือดให้อยู่ในเกณฑ์ที่ก�ำหนดไว้ในตารางที่ 1 หญิงที่เป็นโรคเบาหวานขณะตั้งครรภ์ส่วนใหญ่สามารถควบคุม
ระดับน�้ำตาลได้โดยการควบคุมอาหารอย่างเดียว จะพิจารณาให้อินซูลินในรายที่ระดับน�้ำตาลในเลือดขณะอด
อาหารมากกว่า 105 มก./ดล. ตั้งแต่แรกวินิจฉัย หรือในรายที่ควบคุมอาหารแล้วระดับน�้ำตาลในเลือดขณะอด
อาหารยังมากกว่า 95 มก./ดล. หรือระดับน�้ำตาลในเลือดหลังอาหาร 1 ชม. และ 2 ชม. มากกว่า 140 และ 120
มก./ดล. ตามล�ำดับ การให้อินซูลินในหญิงที่เป็นโรคเบาหวานขณะตั้งครรภ์อาจให้วันละ 1-2 ครั้ง โดยใช้
ฮิวแมนอินซูลินออกฤทธิ์นานปานกลางร่วมกับฮิวแมนอินซูลินออกฤทธิ์สั้นหรืออินซูลินอะนาล็อกออกฤทธิ์เร็ว
(คุณภาพหลักฐานระดับ 1, น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ ++) เกือบทุกรายไม่จ�ำเป็นต้องได้รับอินซูลินในวันคลอด
และระยะหลังคลอด หากจ�ำเป็นอาจใช้ยาเม็ดลดน�้ำตาลในหญิงที่เป็นโรคเบาหวานขณะตั้งครรภ์ โดยเลือกใช้
glibenclamide หรือ metformin หรือใช้ metformin ร่วมกับอินซูลินในกรณีที่ต้องใช้อินซูลินปริมาณสูงมาก
(คุณภาพหลักฐานระดับ 3, น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ +)

แผนภูมิที่ 1. การคัดกรองโรคเบาหวานในสตรีตั้งครรภ์วิธีที่ 1 ตามเกณฑ์ของ Carpenter และ Coustan
(GCT = Glucose Challenge Test ; OGTT = Oral Glucose Tolerance Test, *แปลผลตามภาคผนวก 1)
สตรีฝากครรภ์ครั้งแรก
มีปัจจัยเสี่ยงปานกลาง/สูง
50 กรัม 1 h. GCT
≥140 มก./ดล.
100 กรัม OGTT*
ดูแลรักษา
ไม่เป็นเบาหวาน
50 กรัม 1 h. GCT
≥140 มก./ดล.
<140 มก./ดล.
ฝากครรภ์ปกติ
ตรวจอีกครั้งเมื่อ
อายุครรภ์ 24-28 สัปดาห์
<140 มก./ดล.
ตรวจอีกครั้งเมื่ออายุ
ครรภ์ 24-28 สัปดาห์

แผนภูมิที่ 2. การคัดกรองโรคเบาหวานในสตรีตั้งครรภ์วิธีที่ 2 ตามเกณฑ์ของ International Diabetes
Federation (IDF) หรือ International Association Diabetes Pregnancy Study Group (OGTT = Oral
Glucose Tolerance Test; DM = Diabetes Mellitus, *แปลผลตามภาคผนวก 1)
การติดตามหลังคลอดในหญิงที่เป็นโรคเบาหวานขณะตั้งครรภ์
หญิงที่เป็นโรคเบาหวานขณะตั้งครรภ์ มีโอกาสเป็นโรคเบาหวานในอนาคตมากกว่าหญิงปกติ 7.4 เท่า7
ดังนั้นทุกรายควรได้รับการติดตามตรวจระดับน�้ำตาลในเลือดหลังคลอด 6 สัปดาห์ โดยการตรวจความทน
ต่อกลูโคส 75 กรัม (75 g oral glucose tolerance test, OGTT) ถ้าผลปกติ ควรได้รับการติดตามทุก 1 ปี
และหญิงที่เป็นโรคเบาหวานขณะตั้งครรภ์ทุกรายควรได้รับค�ำแนะน�ำการควบคุมอาหารและออกก�ำลังกาย
เพื่อป้องกันการเกิดโรคเบาหวานในอนาคต (คุณภาพหลักฐานระดับ 1, น�้ำหนักค�ำแนะน�ำ ++)
สตรีฝากครรภ์ครั้งแรก (เสี่ยง/ไม่เสี่ยง)
FPG ≥92 มก./ดล.
หรือ
A1C ≥6.5%
Overt DM หรือ GDM*
ใช่ ไม่ใช่
Overt DM หรือ GDM*
ไม่เข้าเกณฑ์
เมื่ออายุครรภ์ 24-28 สัปดาห์
ส่งต่อพบแพทย์
ฝากครรภ์ปกติดูแลรักษา

1. ชัยชาญ ดีโรจนวงศ์. เบาหวานในหญิงตั้งครรภ์. ใน: สถานการณ์โรคเบาหวานในประเทศไทย 2550.
วรรณี นิธิยานันท์, สาธิต วรรณแสง, ชัยชาญ ดีโรจนวงศ์, บรรณาธิการ. สมาคมโรคเบาหวานแห่ง
ประเทศไทย. กรุงเทพ 2550
2. IDF Clinical Guidelines Task Force. Global Guideline on Pregnancy and Diabetes.
International Diabetes Federation. Brussels, 2009.
Care 2017; 40 (Suppl 1): S114-S119.
4. ราชวิทยาลัยสูตินรีแพทย์แห่งประเทศไทย การตรวจคัดกรองเบาหวานในหญิงตั้งครรภ์ 2555.
5. Deerochanawong C, Putiyanun C, Wongsuryrat M, Jinayon P. Comparison of NDDG and
WHO criteria for detecting gestational diabetes. Diabetologia 1996; 39: 1070-3.
6. The HAPO study cooperative research group. Hyperglycemia and adverse pregnancy
outcomes. New Engl J Med 2008; 358: 1991-202.
7. Bellamy L, Casas JP, Hingoranai AB, Williams D. Type 2 diabetes mellitus after
gestational diabetes: a systemic review and meta-analysis. Lancet 2009; 373: 1273-9.

หมวด 5
การบริหารจัดการ

บทที่
บทบาทหน้าที่ของสถานบริการและตัวชี้วัด
17
เบาหวานเป็นโรคเรื้อรังที่ต้องการการดูแลต่อเนื่องอย่างเป็นระบบโดย สามารถใช้กระบวนการการดูแล
ผู้ป่วยโรคเรื้อรังของ Wagner’s Chronic Care Model (CCM) หรือ WHO’s Chronic Care Model1,2
โดยมีหลักการที่ส�ำคัญดังนี้
1. ระบบบริการสุขภาพที่เน้นความปลอดภัยและคุณภาพบริการ
2. การออกแบบระบบบริการที่ประกอบด้วยทีมสหสาขาวิชาชีพ และตั้งเป้าหมายให้ผู้ป่วยสามารถดูแล
ตัวเองได้
3. การตัดสินการรักษาผู้ป่วยตั้งอยู่บนพื้นฐานข้อมูลเชิงประจักษ์
4. มีระบบข้อมูลที่บ่งบอกข้อมูลผู้ป่วยและชุมชน
5. การดูแลตัวเองของผู้ป่วย (Self-management support) ให้ผู้ป่วยสามารถดูแลสุขภาพตัวเองและ
รักษาตัวเองขั้นพื้นฐานได้
6. ชุมชนมีส่วนร่วมในการส่งเสริมการดูแลสุขภาพ
เพื่อให้ได้ตามหลักการ 6 ข้อนี้ จ�ำเป็นที่จะต้องสร้างเครือข่ายความร่วมมือระหว่างสถานพยาบาล
และชุมชนในการดูแลอย่างครอบคลุมทุกด้านโดยทีมสหสาขาวิชาชีพ เพื่อการรักษาที่ถูกต้องตามหลักวิชาการ
การส่งเสริมสุขภาพทั้งกายและจิตใจ การป้องกันการเกิดโรค การฟื้นฟู โดยเน้นผู้ป่วยเป็นศูนย์กลาง บนพื้นฐาน
ของความทัดเทียมในการเข้าถึงบริการ ซึ่งจัดโดยเครือข่ายบริการดูแลผู้ป่วยเบาหวานอย่างไร้รอยต่อ
มุ่งเน้นให้ประชาชนและชุมชนมีส่วนร่วม เพื่อให้ผู้ป่วยมีความสุขทั้งกายและใจ สามารถด�ำรงชีวิตบนพื้นฐาน
ความพอเพียงอย่างมีเหตุผล และมีคุณภาพชีวิตที่ดีอยู่ในสังคม
เพื่อบรรลุเป้าหมายนี้ สถานบริการระดับต่างๆ จ�ำเป็นต้องมีบทบาทหน้าที่ชัดเจน สามารถจัดเครือข่าย
ได้เหมาะสมตามทรัพยากรของระดับสถานบริการเพื่อพัฒนาไปสู่ระบบดูแลสุขภาพร่วมกันอย่างไร้รอยต่อ
ดังตารางที่ 13-7
ตัวชี้วัดการดูแลและการให้บริการโรคเบาหวานของเครือข่ายบริการ
ในปัจจุบันมีการก�ำหนดเป้าหมายระดับโลกและระดับประเทศในการควบคุมโรค NCDs (non-commu-
nicable diseases) ขององค์การอนามัยโลก จนถึงประกาศปฏิญญาทางการเมือง ว่าด้วยการป้องกันโรค
ไม่ติดต่อ (Political Declaration) โดยวัดความส�ำเร็จในการป้องกันและควบคุมโรคไม่ติดต่อ พ.ศ.2568 เทียบ
กับข้อมูลอ้างอิงพื้นฐานใน พ.ศ. 2553 โรคเบาหวานเป็นส่วนหนึ่งของเป้าหมายนี้ ได้แก่ การเสียชีวิตก่อน
วัยอันควรของโรคเบาหวาน อัตราคงที่ของโรคเบาหวานและโรคอ้วนในระดับประเทศ8,9
ซึ่งตัวชี้วัดส�ำหรับปี
2568 คือ
อัตราตายด้วยโรคหัวใจและหลอดเลือด โรคมะเร็ง โรคเบาหวาน (และ/หรือ) โรคปอดเรื้อรัง
ในประชากรอายุระหว่าง 30 – 70 ปีลดลงร้อยละ 25

ระดับบริการ ประเภทบุคลากรหลักบทบาท
หน่วยบริการปฐมภูมิ/เครือข่าย
หน่วยบริการปฐมภูมิ
หน่วยบริการทุติยภูมิ
แพทย์ (ถ้ามี)
ทันตแพทย์(ถ้ามี)หรือทันตภิบาล
เภสัชกร (ถ้ามี) หรือเจ้าหน้าที่
เภสัช
แพทย์แผนไทย
พยาบาลเวชปฏิบัติ
นักวิชาการสาธารณสุข
เจ้าหน้าที่สาธารณสุข
แพทย์เวชปฏิบัติทั่วไป
อายุรแพทย์
กุมารแพทย์
เภสัชกร
พยาบาล
นักก�ำหนดอาหารหรือ
นักโภชนาการ
นักสุขศึกษา หรือ
วิทยากรเบาหวาน
นักกายภาพบ�ำบัด หรือ
ผู้ช่วยนักกายภาพบ�ำบัด
- ปรับเปลี่ยนการรักษา/ยา โดยแพทย์
- ควรตรวจสุขภาพช่องปากปีละ 1-2 ครั้งโดยทันตภิ
บาลหรือทันตแพทย์
- ป้องกันการเกิดโรค ให้บริการคัดกรองค้นหากลุ่ม
เสี่ยงและผู้สงสัยว่าจะเป็นเบาหวาน
- ให้องค์ความรู้ด้านสุขภาพแก่ประชาชน (อาหาร การ
ออกก�ำลังกาย อารมณ์ งดบุหรี่ งดเหล้าหรือดื่มใน
ปริมาณที่เหมาะสม)
- ให้การรักษาเบื้องต้นและสามารถวินิจฉัยภาวะน�้ำตาล
ต�่ำในเลือดและการแก้ไข
- ส่งต่อผู้ป่วยเบาหวานชนิดที่ 1 ไปยังหน่วยบริการที่มี
ศักยภาพในการดูแลรักษา
- ให้ความรู้เพื่อปรับเปลี่ยนพฤติกรรมและดูแลตนเอง
แก่ผู้ป่วยเบาหวานและบุคคลในครอบครัว
- คัดกรองภาวะแทรกซ้อน เบื้องต้นของเท้า (ตา ไต)
- ประเมินโอกาสเสี่ยงต่อโรคหัวใจและหลอดเลือด
- ติดตามเยี่ยมบ้านเพื่อให้สุขศึกษา กระตุ้นการปฏิบัติ
ตัวตามค�ำแนะน�ำ และให้ไปรับบริการอย่างต่อเนื่อง
- ควรจัดตั้งชมรมเพื่อส่งเสริมสุขภาพในชุมชน
- ป้องกันการเกิดโรค ให้บริการคัดกรองค้นหากลุ่มเสี่ยง
กลุ่มผู้ป่วย และให้การรักษา
- รับส่งต่อจากหน่วยบริการปฐมภูมิเพื่อให้การวินิจฉัย
โดยแพทย์
- ให้การวินิจฉัย/การรักษา/ยา โดยแพทย์
- คัดกรองเบาหวานในหญิงตั้งครรภ์ทั้ง DM/GDM
- ควรตรวจสุขภาพในช่องปากปีละ 1-2 ครั้งโดย
ทันตภิบาลหรือทันตแพทย์
- คัดกรอง ค้นหา โรคแทรกซ้อน ให้การรักษาหลังการ
วินิจฉัยตลอดจนแผนการรักษาก่อนส่งหน่วยบริการ
ปฐมภูมิ และให้การรักษาที่ซับซ้อนกว่าระดับปฐมภูมิ
- เน้นการให้องค์ความรู้เพื่อการดูแลตนเองแก่ผู้ป่วย
เบาหวานและบุคคลในครอบครัวเพื่อปรับเปลี่ยน
พฤติกรรมในผู้ป่วยเบาหวาน ให้สามารถดูแลตัวเอง
ได้ทั้งด้านอาหาร ออกก�ำลังกาย การรับประทานยา
และการติดตามผลการรักษา และสามารถวินิจฉัย
ภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือดและการแก้ไข
- มีแผนการเชื่อมโยง และประสานการดูแลผู้ป่วย
เบาหวานชนิดที่ 1 และที่ 2 กับทุกระดับ
- ให้องค์ความรู้เพื่อปรับเปลี่ยนพฤติกรรมในผู้ป่วย
เบาหวานที่มีภาวะแทรกซ้อน
- ติดตามเยี่ยมบ้านผู้ป่วยที่มีภาวะแทรกซ้อน เน้นทักษะ
การดูแลตนเองและไปรับบริการอย่างต่อเนื่อง
- ควรให้มีชมรมผู้ป่วยเบาหวาน โดยให้ผู้ป่วยมีส่วนร่วม
ตารางที่ 1. บทบาทหน้าที่และบุคคลากรในสถานบริการระดับต่างๆ

ระดับบริการ ประเภทบุคลากรหลักบทบาท
หน่วยบริการตติยภูมิ
หน่วยบริการตติยภูมิระดับสูง
แพทย์/กุมารแพทย์
แพทย์ระบบต่อมไร้ท่อหรือ
ผู้เชี่ยวชาญโรคเบาหวาน
แพทย์ผู้เชี่ยวชาญสาขาอื่น
เช่น ศัลยแพทย์ จักษุแพทย์
แพทย์โรคไต เภสัชกร พยาบาล
นักก�ำหนดอาหาร หรือ
นักโภชนาการ วิทยากรเบาหวาน
นักจิตวิทยา นักกายภาพบ�ำบัด
เช่นเดียวกับหน่วยบริการ
ตติยภูมิและมีแพทย์ผู้เชี่ยวชาญ
สาขาอื่นเพิ่ม เช่น ศัลยแพทย์
ทรวงอก ศัลยแพทย์หลอดเลือด
อายุรแพทย์โรคหัวใจ
พร้อมเครื่องมือและอุปกรณ์
- เช่นเดียวกับหน่วยบริการทุติยภูมิ แต่ให้การรักษาที่มี
ความซับซ้อนกว่าระดับทุติยภูมิ
- สามารถให้ค�ำแนะน�ำการตรวจ SMBG และประเมิน
- สามารถประเมินสภาพจิตใจ สภาพร่างกาย และ
ความผิดปกติของรับประทานอาหารของผู้ป่วย
- ให้ความรู้พื้นฐานการนับคาร์โบไฮเดรตและการปรับ
อินซูลิน
- พัฒนาคุณภาพงานบริการผู้ป่วยเบาหวาน และการ
เยี่ยมบ้าน ตลอดจนการจัดเครือข่ายบริการที่มีส่วน
ร่วมทุกภาคส่วน
- ติดตามและวิเคราะห์ข้อมูลตามเป้าหมายของเครือ
ข่ายบริการ
- จัดตั้งชมรมผู้ป่วยเบาหวาน โดยให้ผู้ป่วยมีส่วนร่วม
- เป็นที่ปรึกษา ช่วยเหลือ สนับสนุนการจัดตั้งและ
พัฒนาชมรมผู้ป่วยเบาหวานแก่โรงพยาบาลระดับต�่ำ
กว่า
- พัฒนาศักยภาพการดูแลผู้ป่วยเบาหวานชนิดที่ 1
และชนิดที่ 2 และมีแผนการเชื่อมโยง และประสาน
การดูแลผู้ป่วยเบาหวานชนิดที่ 1และชนิดที่ 2 กับทุก
ระดับ
- เช่นเดียวกับหน่วยบริการตติยภูมิ แต่สามารถให้
การรักษาโรคที่ซับซ้อนโดยแพทย์ผู้เชี่ยวชาญได้
ครอบคลุมมากขึ้น
- มีระบบให้ค�ำปรึกษา (hotline) นอกเวลาราชการ
ส�ำหรับผู้ป่วยเบาหวานชนิดที่ 1, ผู้ป่วยเบาหวานชนิด
ที่ 2 ที่ฉีดอินซูลิน และผู้ดูแลกรณีมีปัญหาฉุกเฉิน และ
เพื่อการพัฒนา daily problem solving skills ใน
ผู้ป่วยเบาหวานชนิดที่ 1 ช่วงแรกหลังการวินิจฉัยและ
ช่วงปรับเปลี่ยน
ตารางที่ 1. บทบาทหน้าที่และบุคคลากรในสถานบริการระดับต่างๆ (ต่อ)
ความชุกของโรคเบาหวานและโรคอ้วน (ดัชนีมวลกาย ≥25 กก./ม2
) ในประชากรอายุ 18 ปีขึ้นไป
ไม่เพิ่มขึ้น
ในระดับชุมชนมีอัตราการลดลงของกลุ่มเสี่ยง / ปัจจัยเสี่ยง โดยติดตามการเปลี่ยนแปลงของน�้ำหนักตัว
รอบเอว พฤติกรรมการบริโภค การมีกิจกรรมออกแรงหรือออกก�ำลังกาย เป็นตัวชี้วัดที่บ่งชี้ถึงประสิทธิผล
ในการป้องกันโรคเบาหวานของชุมชนนั้นๆ
ในระดับองค์กร ตัวชี้วัดที่ติดตามเพื่อบ่งบอกถึงประสิทธิผลการดูแลผู้ป่วยและการบริหารจัดการภาระ
โรคเบาหวานขององค์กรใดองค์กรหนึ่ง จังหวัดหรือเขตในปัจจุบัน4,8,9,10
ประกอบด้วย ตัวชี้วัดกระบวนการ
และตัวชี้วัดผลลัพธ์

ตัวชี้วัดกระบวนการ (Process)
อัตราการคัดกรองภาวะน�้ำหนักเกินและโรคอ้วนในชุมชนในเขตรับผิดชอบ
อัตราการคัดกรองโรคเบาหวานในชุมชนและกลุ่มเสี่ยง (IFG)
อัตราการคัดกรอง DM/GDM ในหญิงตั้งครรภ์
อัตราการคัดกรองเบาหวานใน GDM หลังคลอด 6 เดือน และต่อไปทุก 1 ปี
อัตราผู้ที่อยู่ในกลุ่มเสี่ยง impaired fasting glucose (IFG) ได้รับการปรับเปลี่ยนพฤติกรรม
อัตราผู้ป่วยเบาหวานที่ได้รับการให้ความรู้โรคเบาหวาน อย่างน้อยครอบคลุมความรู้เรื่องเบาหวาน
อาหาร การออกก�ำลังกาย ยา และภาวะแทรกซ้อน
อัตราผู้ป่วยเบาหวานที่ได้รับการสร้างทักษะเพื่อการดูแลตัวเอง
อัตราของผู้ป่วยเบาหวานที่ได้รับการสอนให้ตรวจและดูแลเท้าด้วยตนเองหรือสอนผู้ดูแล
อัตราผู้ป่วยเบาหวานที่ได้รับการชั่งน�้ำหนัก/การวัดความดันโลหิตทุกครั้งที่มารับการตรวจ
อัตราผู้ป่วยเบาหวานที่ได้รับการตรวจ A1C 1-2 ครั้งต่อปี
อัตราผู้ป่วยเบาหวานที่ได้รับการตรวจ lipid profile ประจ�ำปี
อัตราผู้ป่วยที่ได้รับการตรวจ serum Cr, eGFR ประจ�ำปี
อัตราผู้ป่วยเบาหวานที่ได้รับการตรวจ albuminuria ประจ�ำปี
อัตราผู้ป่วยเบาหวานมี albuminuria ที่ได้รับการรักษาด้วยยา ACE inhibitor หรือ ARB (ถ้าไม่มีข้อห้าม)
ผู้ป่วยที่มี CVD (ischemic stroke, MI) ได้รับ antiplatelet ถ้าไม่มีข้อห้าม
อัตราผู้ป่วยเบาหวานที่ได้รับการตรวจเท้าอย่างละเอียดประจ�ำปี
อัตราผู้ป่วยเบาหวานที่ได้รับการตรวจจอตาประจ�ำปี
อัตราผู้ป่วยเบาหวานที่ได้รับการตรวจสุขภาพช่องปากประจ�ำปี
อัตราผู้ป่วยเบาหวานที่สูบบุหรี่ซึ่งได้รับค�ำแนะน�ำปรึกษาให้เลิกสูบบุหรี่
อัตราผู้ป่วยเบาหวานที่ได้รับการฉีดวัคซีนป้องกันไข้หวัดใหญ่
ผู้ป่วยที่มี CVD (ischemic stroke, MI) ได้รับ statin ถ้าไม่มีขัอห้าม
ผู้ป่วยที่มี CVD (ischemic stroke, MI) ได้รับการแนะน�ำให้เลิกบุหรี่
ผู้ป่วยที่มี CVD (ischemic stroke, MI) ได้รับการแนะน�ำให้ลดน�้ำหนักในกรณีที่อ้วน
อัตราการส่งกลับ/ส่งต่อผู้ที่ควบคุมเบาหวานได้ ไปดูแลที่ศูนย์สุขภาพชุมชน / โรงพยาบาลส่งเสริม
สุขภาพต�ำบล (รพ.สต.)
ตัวชี้วัดผลลัพธ์ (Outcome)
อัตราความชุกของภาวะน�้ำหนักเกินและโรคอ้วนในชุมชนได้รับการปรับเปลี่ยนพฤติกรรมและลดน�้ำหนัก
อัตราความชุก (prevalence) และอัตราการเกิดโรค (incidence) ของโรคเบาหวานและกลุ่มเสี่ยง (IFG)
อัตราการรักษาในโรงพยาบาลเนื่องจากภาวะแทรกซ้อนเฉียบพลันจากโรคเบาหวาน
อัตราของระดับ fasting plasma glucose อยู่ในเกณฑ์ที่ควบคุมได้ (FPG 80-130 มก./ดล.)

อัตราผู้ป่วยเบาหวานที่มีระดับ A1C ได้ตามเป้าหมายตามกลุ่มอายุ สภาวะโรค และการตั้งครรภ์
อัตราผู้ป่วยเบาหวานที่ระดับความดันโลหิตอยู่ในเกณฑ์ <140/90 mmHg
อัตราของผู้ป่วยเบาหวานที่ไม่มีภาวะแทรกซ้อนทางหลอดเลือดหัวใจและหลอดเลือดสมองมีระดับ
LDL-C น้อยกว่า 100 มก./ดล.
อัตราผู้ป่วยเบาหวานที่มีแผลที่เท้า
อัตราผู้ป่วยเบาหวานที่ได้รับการตัดนิ้วเท้า เท้า หรือขา
อัตราผู้ป่วยเบาหวานที่ได้รับการสอนให้ตรวจและดูแลเท้าด้วยตนเอง
อัตราผู้ป่วยเบาหวานที่สูบบุหรี่ซึ่งได้รับค�ำแนะน�ำปรึกษาให้เลิกสูบบุหรี่และเลิกบุหรี่ได้ส�ำเร็จ
อัตราผู้ป่วยเบาหวานที่เป็น diabetic retinopathy
อัตราผู้ป่วยเบาหวานที่เป็น diabetic nephropathy
อัตราผู้ป่วยเบาหวานที่มี myocardial infarction
อัตราผู้ป่วยเบาหวานที่มี cerebral infarction
อัตราผู้ป่วยเบาหวานรายใหม่จากกลุ่มเสี่ยง impaired fasting glucose (IFG)
อัตราผู้ป่วยเบาหวานที่สามารถดูแลตัวเองได้หลังได้รับการสร้างทักษะเพื่อการดูแลตัวเอง
เป้าหมายระยะสั้นและระยะยาวของตัวชี้วัดกระบวนการ (process) และผลลัพธ์ (outcome) สามารถ
ก�ำหนดโดยหน่วยงานที่รับผิดชอบ เช่น ในการ implement service plan ของกระทรวงในระดับเขต จังหวัด
หน่วยบริการเพื่อให้บรรลุเป้าหมายระดับประเทศ
1. King H, Gruber W, Lander T. Implementing national diabetes program. Report of a WHO
Meeting. World Health Organization. Division of Non-communicable Diseases, Geneva
1995.
2. Wagner EH. Chronic Disease Management: What will it take to improve care for chronic
illness? Effective Clinical Practice 1998; 1: 2-4.
http://www.improvingchroniccare.org/change/model/components.html>>veri-
fied2/5/2007
3. U.S. Department of Health and Human Service, 2006 National Healthcare Quality Report
AHRQ. Publication No 07-0013, December 2006.
Care 2017; 40 (Suppl 1): S6-10.
5. National Expert Writing Group. A National Diabetes Strategy and Acton Plan 2013.
Diabetes Australia, Australian Diabetes Educators Association, Boden Institute, University
of Sydney, Baker IDI Heart and Diabetes Institute. <www.diabetesaustralia.com.au>

6. Redesigning the Health Care Team: Diabetes Prevention and Lifelong Management. The
U.S. Department of Health and Human Services, National Diabetes Education Program
2013, National Institutes of Health and the Center for Disease Control and Prevention.
Hager Sharp, Inc., Washington, DC. NIH Publication No. 13-7739 NDEP-37<www.Your
DiabetesInfo.org>
7. Stellefson M, Dipnarine K, Stopka C. The chronic care model and diabetes management
in US primary care settings: a systematic review.Prev Chronic Dis. 2013; 10: E26.
Published online Feb 21, 2013. doi: 10.5888/pcd10.120180
8. รายงานสถานการณ์โรค NCDs ฉบับที่ 2 “KICK OFF TO THE GOALS” NCD 9 Global Targets,
ส�ำนักงานพัฒนานโยบายสุขภาพระหว่างประเทศ
9. World Health Organization. How to fulfil national NCD commitments in 2015 and 2016
in the first WHO Global Meeting of National NCD Programme Directors and Manager.
Geneva 2016[14 July2013]; Available from: http;//www.who.int/nmh/evemts/2016/ncd-
concept-note-en.pdf
10. ตัวชี้วัดคุณภาพบริการคลินิกเบาหวาน (ฉบับปรับปรุง 13 ก.ย. 2556) สถาบันวิจัยและประเมิน
เทคโนโลยีทางการแพทย์ กรมการแพทย์ กระทรวงสาธารณสุข.

บทที่
การดูแลโรคเบาหวาน
ในโรงพยาบาลส่งเสริมสุขภาพต�ำบล
18
โรงพยาบาลส่งเสริมสุขภาพต�ำบล (รพ.สต.) เป็นหน่วยงานที่มีบทบาทส�ำคัญอย่างยิ่งที่ท�ำงานบูรณาการ
ประสานกับเครือข่ายบริการสุขภาพ องค์กรส่วนท้องถิ่น และหน่วยงานต่างๆ ในพื้นที่ เพื่อส่งเสริมสนับสนุน
การสร้างเสริมสุขภาพของประชาชน ป้องกันการเกิดโรคในประชากรกลุ่มเสี่ยง และค้นหาผู้ป่วยตั้งแต่ระยะ
แรกของโรค ซึ่งช่วยชะลอระยะเวลาการด�ำเนินโรคและการเกิดภาวะแทรกซ้อน ท�ำให้ผู้ป่วยได้รับการรักษาที่
ทันท่วงที ลดอัตราความพิการและการเสียชีวิตในที่สุด เพื่อให้การด�ำเนินงานเกิดผลและยั่งยืน จึงควรมีการ
บูรณาการความร่วมมือ ทั้งในระดับผู้ป่วย ครอบครัว ชุมชน องค์กรปกครองส่วนท้องถิ่น เพื่อให้ตระหนัก
และสนับสนุนทรัพยากรส�ำหรับพัฒนาการดูแลสุขภาพของผู้ป่วยโรคเรื้อรัง โดยให้การสนับสนุนตั้งแต่ระดับ
นโยบายจนถึงระดับบริการของสถานบริการสุขภาพในท้องที่ สนับสนุนให้ผู้ป่วยและครอบครัวสามารถ
จัดการกับภาวะสุขภาพได้อย่างถูกต้อง ชะลอการเกิดภาวะแทรกซ้อนและมีคุณภาพชีวิตที่ดี มีการจัดระบบ
ส่งต่อที่มีประสิทธิภาพและเชื่อมโยงการบริการสุขภาพภายในเครือข่ายร่วมกัน มีการแบ่งกลุ่มเป้าหมาย
แนวทางด�ำเนินงาน และก�ำหนดผลลัพธ์ของงานดังในตารางที่ 1
ตารางที่ 1. แนวทางและเป้าหมายผลลัพธ์ของการด�ำเนินงานบริการโรคเบาหวานในรพ.สต.
กลุ่มเป้าหมาย แนวทางการด�ำเนินงาน เป้าหมายผลลัพธ์ของการด�ำเนินงาน
ประชากรปกติยังไม่ป่วย
ประชากรที่มีภาวะเสี่ยง
ทีไม่มีภาวะแทรกซ้อน
ที่มีภาวะแทรกซ้อน
สร้างเสริมสุขภาพ ร่วมมือกับชุมชนให้บริการ
ตรวจคัดกรองโรคเบาหวาน ประเมินสุขภาพ
ประชากรในพื้นที่รับผิดชอบ
เฝ้าระวัง ค้นหา คัดกรอง ติดตามกลุ่มเสี่ยง
และให้สุขศึกษา
ดูแลรักษาผู้ป่วยตามแนวทางปฏิบัติที่
จังหวัด/ คณะกรรมการด้านโรคเรื้อรังจัดท�ำ
ขึ้นและมีการเยี่ยมบ้านกระตุ้นให้ผู้ป่วยไป
รับบริการต่อเนื่อง รวมทั้งให้ความรู้เพื่อการ
ดูแลตนเองแก่ผู้ป่วย/ผู้ดูแล
คัดกรองและส่งต่อผู้ป่วยที่มีภาวะแทรกซ้อน
อย่างมีระบบ
สุขภาพแข็งแรง มีการปรับเปลี่ยนพฤติกรรม
เสี่ยงต่อการเกิดโรค (อาหาร ออกก�ำลังกาย
อารมณ์ งดบุหรี่และสุรา)
มีการปรับเปลี่ยนพฤติกรรมเสี่ยงต่อการ
เกิดโรค จ�ำนวนผู้ป่วยรายใหม่ลดลง
ผู้ป่วยได้รับการดูแลรักษาที่ถูกต้องต่อเนื่อง
ลดภาวะเสี่ยงเพื่อป้องกันภาวะแทรกซ้อน
ผู้ป่วยสามารถปรับชีวิตประจ�ำวันได้เหมาะสม
ผู้ป่วยได้รับการวินิจฉัยและดูแลภาวะ
แทรกซ้อน ลดความพิการและการเสียชีวิต

แนวทางการให้บริการผู้ป่วยเบาหวานใน รพ.สต. ประกอบด้วย
1. ด้านการพัฒนาระบบลงทะเบียนให้ครอบคลุมผู้เป็นเบาหวานในเขตพื้นที่รับผิดชอบ
1.1 มีการส�ำรวจในเชิงรุกโดย รพ.สต. ร่วมกับ อสม. และแกนน�ำในชุมชน เข้าไปด�ำเนินการ ตรวจคัด
กรองสุขภาพประชากรกลุ่มเสี่ยงต่อเบาหวาน ในกลุ่มประชาชนอายุ ๑๕ ปีขึ้นไป เพื่อแบ่งกลุ่ม
ประชาชนตามสถานะสุขภาพคือ กลุ่มปกติ กลุ่มเสี่ยง และกลุ่มป่วย (ผู้ป่วยเบาหวานที่ไม่มีภาวะ
แทรกซ้อน และกลุ่มผู้ป่วยเบาหวานที่มีภาวะแทรกซ้อน)
1.2 จัดท�ำฐานข้อมูลประชากรเป็นแต่ละกลุ่มตามสถานะสุขภาพ (กลุ่มปกติ กลุ่มเสี่ยง กลุ่มผู้ป่วย
เบาหวานที่ไม่มีภาวะแทรกซ้อน และกลุ่มผู้ป่วยเบาหวานที่มีภาวะแทรกซ้อน)
1.3 ลงทะเบียนผู้ป่วยเบาหวานที่ได้รับการวินิจฉัยทุกราย
1.4 มีการเชื่อมโยงฐานข้อมูลด้านการบริการร่วมกันภายในเครือข่ายบริการสุขภาพระดับอ�ำเภอ
1.5 มีการเชื่อมโยงฐานข้อมูล data center ระดับจังหวัด
2. ด้านการให้บริการในสถานบริการ ได้แก่
2.1 การให้บริการตรวจสุขภาพแก่ประชาชนทั่วไป ในกรณีที่พบว่ามีความเสี่ยงสูง มีการส่งต่อเพื่อให้
แพทย์ตรวจวินิจฉัย
2.2 การให้บริการโรคเรื้อรัง โดยด�ำเนินการตามแนวทางเวชปฏิบัติที่จัดท�ำโดยคณะท�ำงานระดับ
เขต/จังหวัด รวมถึงการประเมินการควบคุมระดับน�้ำตาลในเลือด ระดับไขมันในเลือด
และระดับความดันโลหิตของผู้ป่วยเบาหวาน มีการลงบันทึกผลการตรวจสุขภาพและข้อมูลการ
ให้บริการในแฟ้มประวัติทุกครั้งที่มารับบริการ มีการนัดหมายการตรวจครั้งต่อไป และมีการ
จัดระบบติดตาม รวมถึงพัฒนาระบบการส่งต่อผู้ป่วยเบาหวาน
2.3 ประเมินคุณภาพการรักษาพยาบาลของผู้ป่วยเบาหวาน
2.4 ให้สุขศึกษาส�ำหรับผู้ป่วยเบาหวาน เป็นรายบุคคล หรือรายกลุ่ม
2.5 จัดระบบการให้บริการค�ำปรึกษาปัญหาด้านสุขภาพแก่ประชาชนทั่วไป และกลุ่มผู้ป่วย
2.6 เตรียมความพร้อมด้านยา เวชภัณฑ์ วัสดุ อุปกรณ์และเครื่องมือทางการแพทย์ มีการตรวจ
มาตรฐานของเครื่องมือทางการแพทย์ จัดให้มีการสอบเทียบหรือส่งสอบเทียบเครื่องมือและ
อุปกรณ์ทางการแพทย์ เช่น เครื่องตรวจระดับน�้ำตาลในเลือด เครื่องวัดความดันโลหิต
3. ด้านการตรวจคัดกรองภาวะแทรกซ้อนในกลุ่มผู้ป่วยเบาหวาน
3.1 ประชาสัมพันธ์และแจ้งเตือนการตรวจคัดกรองภาวะแทรกซ้อนจากเบาหวานให้กับกลุ่มผู้ป่วย
3.2 นัดหมายและประสานความร่วมมือกับโรงพยาบาลในเครือข่าย/จังหวัด เพื่อร่วมให้บริการ
ตรวจคัดกรองภาวะแทรกซ้อนในกลุ่มผู้ป่วยเบาหวานที่จ�ำเป็นอย่างน้อยปีละ 1 ครั้ง (ตารางที่ 2)
3.3 มีการจัดระบบการส่งต่อผู้ป่วยเบาหวานที่มีภาวะแทรกซ้อนเพื่อรับการรักษา และให้มีการ
นัดหมายติดตาม
3.4 ติดตามและบันทึกผลการตรวจและการรักษาในรายที่มีการส่งต่อ

ตารางที่ 2. การร่วมให้บริการตรวจคัดกรองและดูแลภาวะแทรกซ้อนในผู้ป่วยเบาหวาน
กลุ่มผู้ป่วย การด�ำเนินการ
ไม่มีภาวะแทรกซ้อน
มีภาวะแทรกซ้อน
มีภาวะแทรกซ้อนรุนแรง
นัดหมาย/ร่วมตรวจคัดกรองภาวะแทรกซ้อนปีละ 1 ครั้ง
- การตรวจจอตาโดยจักษุแพทย์หรือโดยใช้กล้องถ่ายภาพจอตา
- การตรวจคัดกรองภาวะแทรกซ้อนทางไต (albuminuria, ครีอะตีนินใน
เลือด)
- การตรวจหาปัจจัยเสี่ยง/โอกาสการเกิดโรคหลอดเลือดหัวใจและหลอด
เลือดสมอง
- การตรวจหาปัจจัยเสี่ยงและความผิดปกติของเท้าที่ท�ำให้อาจเกิดแผล/
เท้าผิดรูป
นัดหมายให้ผู้ป่วยได้รับการติดตามและรักษาภาวะแทรกซ้อนตามระยะของ
โรค
- เน้นความรู้และทักษะในการดูแลตนเอง เน้นย�้ำ/กระตุ้นให้ผู้ป่วยควบคุม
ปัจจัยเสี่ยง (ระดับน�้ำตาลและไขมันในเลือด ความดันโลหิต) ให้ได้ตาม
เป้าหมายรวมทั้ง งดบุหรี่และสุรา
- ประเมินผลการควบคุมปัจจัยเสี่ยงทุก 1-3 เดือน
- ประสานงาน/ส่งต่อเพื่อการประเมิน/ติดตามโดยแพทย์หรือผู้เชี่ยวชาญ
เฉพาะโรค ตามชนิดและระยะของภาวะแทรกซ้อน
- ภาวะแทรกซ้อนระยะเริ่มต้นติดตามโดยแพทย์ รับการตรวจประเมินการ
เปลี่ยนแปลงของภาวะแทรกซ้อนทุก 6-12 เดือน หรือตามที่แพทย์ก�ำหนด
- ภาวะแทรกซ้อนระยะกลางติดตามโดยอายุรแพทย์หรือผู้เชี่ยวชาญ
เฉพาะโรค รับการตรวจประเมินการเปลี่ยนแปลงของภาวะแทรกซ้อน
ทุก 3-6 เดือน หรือตามที่แพทย์ก�ำหนด
- ดูแลให้ปฏิบัติตามค�ำแนะน�ำของแพทย์และการรักษาจ�ำเพาะตามภาวะ
แทรกซ้อนที่พบ
- จัดระบบส่งต่อผู้ป่วยเพื่อให้พบแพทย์ผู้เชี่ยวชาญเฉพาะทางตามปัญหา
ที่เกิดขึ้น
- อ�ำนวยความสะดวกในการตรวจติดตาม/การรักษาตามนัดหมาย
- ดูแลสภาพจิตใจและ/หรือ ช่วยเหลือการปรับสิ่งแวดล้อมในที่อยู่อาศัย
- ช่วยฟื้นฟูสมรรถภาพ/ประสานการฟื้นฟูสมรรถภาพในชุมชน
4. ด้านงานเยี่ยมบ้าน
4.1 ติดตามการรักษาและกระตุ้นให้ผู้ป่วยเบาหวานไปรับการดูแลรักษาต่อเนื่อง
4.2 ให้สุขศึกษา และความรู้แก่ผู้ป่วยเบาหวานและญาติ
4.3 ฟื้นฟูสมรรถภาพผู้ป่วยเบาหวาน/ผู้พิการ
4.4 สนับสนุนและกระตุ้นให้ผู้ป่วยเบาหวานและครอบครัวสามารถดูแลและจัดการดูแลตนเองได้
อย่างถูกต้อง เหมาะสม
4.5 สนับสนุนให้ผู้ป่วยเบาหวานเข้าร่วมเป็นสมาชิกชมรมเพื่อสุขภาพ

5. ด้านการสนับสนุนภาคีเครือข่ายในการจัดการโรคเรื้อรัง
5.1 น�ำเสนอข้อมูลสถานะสุขภาพที่เกี่ยวข้อง
5.2 สนับสนุนการจัดท�ำแผนพัฒนาต�ำบลเรื่องการจัดการโรคเรื้อรัง
5.3 สนับสนุนการจัดระบบคัดกรองและดูแลติดตามผู้ป่วยเบาหวาน
5.4 กระตุ้นให้มีการจัดสถานที่การออกก�ำลังกายและจัดหาเครื่องมือหรืออุปกรณ์ที่จ�ำเป็นในการ
ตรวจติดตามดูแลผู้ป่วยโรคเรื้อรัง
5.5 สนับสนุนการจัดกิจกรรมแลกเปลี่ยนเรียนรู้ของชมรมเพื่อสุขภาพ
5.6 สนับสนุนการจัดให้มีกิจกรรมการฟื้นฟูสมรรถภาพผู้พิการในชุมชน
1. แนวทางการด�ำเนินงานเฝ้าระวัง ป้องกัน และควบคุมโรคเบาหวานและความดันโลหิตสูง ในโรงพยาบาล
ส่งเสริมสุขภาพต�ำบล. กระทรวงสาธารณสุข. พิมพ์ครั้งที่ 1. สิงหาคม 2555, หน้า 31-35

บทที่
การให้บริการโรคเบาหวาน
โดยเภสัชกรร้านยาคุณภาพ
19
เภสัชกรในร้านยาคุณภาพมีบทบาทร่วมให้บริการโรคเบาหวานอย่างครบวงจรดังนี้1-3
1. การคัดกรองผู้ป่วยใหม่และการป้องกันหรือเฝ้าระวังโรค
2. การส่งเสริมการรักษาร่วมกับทีมสหวิชาชีพและแก้ปัญหาจากการใช้ยา
3. การส่งกลับหรือส่งต่อผู้ป่วย
การคัดกรองผู้ป่วยใหม่และการป้องกันหรือเฝ้าระวังโรค
ร้านยาเป็นสถานบริการสาธารณสุขที่อยู่ใกล้ชิดชุมชน เป็นที่พึ่งทางสุขภาพระดับต้นๆ ของประชาชน
ดังนั้นสามารถเสริมบทบาทในการคัดกรอง ป้องกัน และเฝ้าระวังโรคเบาหวานในกลุ่มเสี่ยงในชุมชนได้
การคัดกรอง โดยประเมินความเสี่ยงของผู้เข้ามารับบริการทั่วไป (ตามแบบประเมินการคัดกรอง
ความเสี่ยง) และตรวจระดับน�้ำตาลในเลือดขณะอดอาหารโดยใช้เลือดเจาะจากปลายนิ้ว (capillary blood
glucose, CBG) อ่านผลด้วยเครื่องตรวจน�้ำตาลในเลือดชนิดพกพาหรือ point-of-care-device เพื่อคัดกรอง
ผู้ที่มีความเสี่ยง(การปฏิบัติและแปลผลการตรวจระดับน�้ำตาลในเลือดเป็นไปตามรายละเอียดที่ระบุในแนวทาง
การคัดกรองและวินิจฉัยโรคเบาหวาน) รวมทั้งการส่งต่อไปยังสถานพยาบาลในระบบ เพื่อให้ตรวจวินิจฉัย
ยืนยันต่อไป ท�ำให้สามารถวินิจฉัยและรักษาโรคตั้งแต่ระยะเริ่มแรกได้
การป้องกันหรือเฝ้าระวังโรค ให้ค�ำแนะน�ำในการปฏิบัติตัวแก่ผู้ที่มีปัจจัยเสี่ยงต่อการเกิดโรคเบาหวาน
และประชาชนทั่วไป เพื่อดูแลสุขภาพไม่ให้เกิดปัจจัยเสี่ยงขึ้น ได้แก่ ค�ำแนะน�ำในการออกก�ำลังกายสม�่ำเสมอ
บริโภคอาหารอย่างเหมาะสม ลดความอ้วน แนะน�ำการงดสูบบุหรี่ การดื่มเครื่องดื่มที่มีแอลกอฮอล์ในปริมาณที่
เหมาะสม จากนั้นสามารถติดตามผลการปฏิบัติตัวและการเปลี่ยนแปลง
การส่งเสริมการรักษาและแก้ปัญหาจากการใช้ยา
การส่งเสริมการรักษา เป็นการเพิ่มความสะดวกและคุณภาพการบริการ ซึ่งจะช่วยลดปัญหาการ
ขาดการติดต่อของผู้ป่วยที่ได้รับการรักษาจากสถานพยาบาล การดูแลจากเภสัชกรในร้านยาคุณภาพถือ
เป็นบริการทางเลือกเพื่อรองรับผู้ป่วยที่รั่วไหลออกจากระบบ ท�ำให้การรักษายังสามารถด�ำเนินต่อไปอย่างมี
คุณภาพ สามารถเชื่อมต่อกับระบบได้เมื่อจ�ำเป็น จะท�ำให้การรักษาบรรลุเป้าหมายมากขึ้น
ผู้ป่วยที่ได้รับการวินิจฉัยแล้วและได้รับการรักษาอยู่ ไม่ว่าจะมีการใช้ยาหรือไม่ สามารถรับการติดตาม
ผลการรักษาจากเภสัชกรในร้านยาคุณภาพได้ โดยเภสัชกรติดตามผลระดับน�้ำตาลในเลือดเป็นระยะทุก
1 เดือน มีการประเมินปัญหาที่อาจเกิดจากยากินที่ได้รับอยู่ หากระดับน�้ำตาลในเลือดขณะอดอาหารอยู่ใน

ระดับที่ยอมรับได้ คือ 80-130 มก./ดล. ให้การรักษาตามเดิม และส่งพบแพทย์เพื่อรับการประเมินทุก 6 เดือน
(แผนภูมิที่ 1) หากระดับน�้ำตาลในเลือดไม่อยู่ในระดับที่ก�ำหนดหรือมีปัญหาอื่น ส่งพบแพทย์โดยเร็วเพื่อรับการ
ประเมินตามข้อบ่งชี้ (ดูหลักเกณฑ์การส่งผู้ป่วยกลับหน่วยบริการประจ�ำทันที)
นอกจากนี้เภสัชกรสามารถให้ความรู้เกี่ยวกับโรคเบาหวาน และภาวะแทรกซ้อนจากโรคเบาหวาน รวม
ทั้งแนะน�ำอาหาร การออกก�ำลังกาย และการลดปัจจัยเสี่ยงอื่นๆ เช่น การงดบุหรี่ ปริมาณเครื่องดื่มที่มี
แอลกอฮอล์ที่เหมาะสม รวมถึงเป็นที่ปรึกษาเมื่อผู้ป่วยเกิดปัญหาเกี่ยวกับโรคเบาหวานขึ้น ท�ำหน้าที่เป็นผู้
ติดตาม ประเมิน และบันทึกผลการรักษาในแต่ละช่วงเวลา ซึ่งจะได้ข้อมูลที่เป็นประโยชน์ต่อการไปพบแพทย์
ในครั้งถัดไป
หลักเกณฑ์การส่งผู้ป่วยกลับหน่วยบริการประจ�ำทันที
เมื่อพบปัญหาตามรายการข้างล่างนี้ ควรส่งผู้ป่วยพบแพทย์ทันทีหรือโดยเร็ว พร้อมแจ้งปัญหาที่เกิดขึ้น
ประวัติการใช้ยา และผลระดับน�้ำตาลในเลือด
1. Capillary blood glucose (CBG) <70 มก./ดล.
2. ผู้ป่วยมีอาการน�้ำตาลต�่ำในเลือดบ่อย โดยไม่ทราบสาเหตุ
3. CBG >200 มก./ดล. ติดต่อกันมากกว่า 2 ครั้งที่มาพบที่ร้านยา
4. CBG >300 มก./ดล.
5. มีอาการเจ็บแน่นหน้าอก
6. มีอาการเหนื่อยมากขึ้นโดยไม่ทราบสาเหตุ
7. มีอาการหน้ามืดเป็นลมโดยไม่ทราบสาเหตุ
8. มีชีพจรเต้นเร็ว(ชีพจรขณะพัก>100 ครั้ง/นาที) และ/หรือ orthostatic hypotension
9. ปวดน่องเวลาเดิน และ/หรือมีปวดขาขณะพักร่วมด้วย หรือปวดในเวลากลางคืน
10. ความดันโลหิต 180/110 มม.ปรอทหรือมากกว่า หรือในผู้ป่วยที่มีประวัติรับการรักษาโรคความดัน
โลหิตสูงมาก่อนและพบว่ามี systolic BP >140 มม.ปรอท และ/หรือ diastolic BP >90 มม.ปรอท
ติดต่อกันมากกว่า 3 เดือน
11. มีแผลเรื้อรังที่ขาหรือที่เท้าหรือมีเท้าหรือขาบวม หรือภาวะอื่นๆ ที่ไม่สามารถดูแลความปลอดภัย
ของเท้าได้
12. สายตามัวผิดปกติทันที
13. ภาวะตั้งครรภ์
14. มีอาการบ่งบอกว่าอาจจะเกิดการติดเชื้อ เช่น มีอาการไข้ และมีอาการที่บ่งบอกว่ามีภาวะน�้ำตาล
ในเลือดสูงหรือภาวะน�้ำตาลต�่ำในเลือดร่วมด้วย

แผนภูมิที่ 1. การให้บริการผู้ป่วยเบาหวานโดยเภสัชกร
ผู้ป่วยเบาหวานรับ
บริการจากเภสัชกร
กลุ่มเสี่ยงที่อาจเกิดปัญหาการใช้ยา
• กลุ่มผู้ป่วยที่ได้รับยาในแต่ละครั้ง มากกว่า 5 รายการ
• กลุ่มผู้ป่วยเบาหวานที่ CBG>130 มก./ดล.ต่อเนื่อง 3 เดือน
• กลุ่มผู้ป่วยที่แพทย์ เภสัชกรหรือพยาบาล สงสัยอาจจะเกิดปัญหา
จากการใช้ยา
ศึกษาแผนการรักษาโดยรวม ร่วมกับทีมสหวิชาชีพ
สืบค้นประวัติผู้ป่วยในส่วนที่เกี่ยวกับความปลอดภัยการใช้ยา
ทบทวนและประเมินยาที่ได้รับอย่างเป็นองค์รวม
พบความคลาดเคลื่อนทางยา (medication error)
มีปฏิกิริยา (drug interaction) ระหว่าง ยา-ยา
ยา-อาหาร ยา-โรค ยา-อาหารเสริม/สมุนไพร หรือไม่
มีปัญหาอาการข้างเคียงหรือไม่ (ทั้งจากยาเบาหวาน
เอง และยาอื่นๆ ที่ผู้ป่วยเบาหวานได้รับ)
มีปัญหาการใช้ยาตามสั่ง (non-compliance) หรือไม่
ไม่พบ
ไม่ใช่
ใช่
มีนัยส�ำคัญ
พบ
มี
มี
ไม่ใช่ ใช่
ใช่
ไม่มี
ไม่มี
ไม่ใช่
ทางคลินิก
ไม่มี/ไม่มีนัยส�ำคัญทางคลินิก
จ่ายยาส�ำหรับใช้ 1 เดือน (เติมยา)
และให้ค�ำแนะน�ำในการใช้ยาอย่าง
ถูกต้องเหมาะสม
การควบคุมระดับน�้ำตาลในเลือด
อยู่ในเกณฑ์ยอมรับได้
(CBG <130 มก./ดล.)
ครบก�ำหนด
6 เดือน
ควบคุมได้ไม่ดี CBG ≥130 มก./ดล.
3 ครั้งต่อเนื่องหรือมีข้อบ่งชี้อื่น
ตามหลักเกณฑ์การส่งผู้ป่วยกลับ
รับการประเมิน
จากแพทย์ทุก 6 เดือน
ปรึกษาแพทย์พร้อมรายงาน
ปัญหาที่พบ/เสนอแนวทาง
การแก้ไขให้แพทย์ตัดสินใจ
ปรึกษาแพทย์
พร้อมรายงาน:
• ผู้ที่มีอันตรกิริยา
• ผลของอันตรกิริยา
• ความรุนแรง
• ทางเลือกในการแก้ไข
ปรึกษาแพทย์
พร้อมรายงาน:
• ความรุนแรง
• ทางเลือกในการแก้ไข
เภสัชกรให้ค�ำปรึกษา
เพื่อปรับพฤติกรรมการ
การใช้ยาและรายงานแพทย์

15. มีอาการที่อาจบ่งชี้ถึงโรคหลอดเลือดสมองคือ พบอาการต่อไปนี้เกิดขึ้นอย่างเฉียบพลัน
มีการชาหรืออ่อนแรงของบริเวณใบหน้า แขนหรือขา โดยเฉพาะอย่างยิ่งที่เป็นข้างใดข้างหนึ่ง
มีการมองเห็นที่ผิดปกติ
มีอาการสับสน หรือความผิดปกติของการพูด หรือไม่เข้าใจค�ำพูด
มีความผิดปกติเรื่องการทรงตัว การเดิน การควบคุมการเคลื่อนไหวอื่นๆ
16. อาการผิดปกติอื่นๆ ที่เภสัชกรพิจารณาว่าควรส่งต่อแพทย์
การแก้ปัญหาจากการใช้ยา
เน้นให้ความรู้เรื่องการใช้ยาอย่างถูกต้อง ควบคู่ไปกับการปฏิบัติตัวให้เหมาะสมกับการรักษาที่ได้รับ
เภสัชกรจะท�ำการค้นหาและประเมินปัญหาจากการใช้ยา โดยเน้นที่ 3 หัวข้อ ได้แก่
1) ปัญหาการไม่ให้ความร่วมมือในการใช้ยาตามสั่ง (non-compliance)
เภสัชกรจะท�ำการติดตามความร่วมมือในการใช้ยาตามแพทย์สั่ง โดยการสัมภาษณ์ผู้ป่วย การนับเม็ด
ยา เป็นต้น และค้นหาสาเหตุ พร้อมทั้งหาวิธีการในการเพิ่มความร่วมมือของผู้ป่วยเบื้องต้น
2) ปัญหาการเกิดอาการข้างเคียงจากยา
เภสัชกรจะค้นหาและประเมินอาการข้างเคียงของยา ในกรณีที่อาการข้างเคียงดังกล่าวไม่รุนแรงและ
สามารถแก้ไขได้โดยไม่ต้องมีการเปลี่ยนแปลงการรักษาที่ได้รับอยู่ เภสัชกรจะให้ค�ำแนะน�ำในการแก้ไขอาการ
ข้างเคียงเบื้องต้นแก่ผู้ป่วย และบันทึกข้อมูลดังกล่าวเพื่อส่งต่อให้แพทย์ทราบต่อไป แต่ในกรณีที่อาการข้าง
เคียงรุนแรงหรือต้องแก้ไขโดยการเปลี่ยนแปลงการรักษา เภสัชกรจะท�ำบันทึกและส่งตัวผู้ป่วยกลับให้แพทย์ใน
สถานพยาบาลเครือข่ายทันที
3) ปัญหาปฏิกิริยาระหว่างยาที่ส่งผลทางคลินิกอย่างมีนัยส�ำคัญ
เภสัชกรจะค้นหาและประเมินปฏิกิริยาระหว่างยา ในกรณีที่พบปฏิกิริยาระหว่างยาที่ไม่รุนแรงและ
สามารถแก้ไขได้โดยไม่ต้องมีการเปลี่ยนแปลงการรักษาที่ได้รับอยู่ เภสัชกรจะให้ค�ำแนะน�ำในการแก้ไข
ปฏิกิริยาระหว่างยาเบื้องต้นแก่ผู้ป่วย และบันทึกข้อมูลดังกล่าวเพื่อส่งต่อให้แพทย์ทราบต่อไป แต่ในกรณีที่
ปฏิกิริยาระหว่างยารุนแรงหรือต้องแก้ไขโดยการเปลี่ยนแปลงการรักษา เภสัชกรจะท�ำบันทึกส่งตัวผู้ป่วยกลับ
ให้แพทย์ในสถานพยาบาลเครือข่ายทันที
การส่งกลับหรือส่งต่อผู้ป่วย
เภสัชกรชุมชนจะสัมภาษณ์ผู้ที่เข้ามาซื้อยาเบาหวานทุกคน เพื่อประเมินว่าผู้นั้นซื้อยากินเอง หรือยา
ที่ซื้อนั้นเพื่อน�ำไปให้ผู้อื่น ซึ่งเป็นการรักษาเองโดยไม่ได้รับการดูแลจากสถานพยาบาลหรือบุคลากรทาง
การแพทย์ใดๆ เลยหรือไม่ หากพบกรณีดังกล่าว เภสัชกรจะซักประวัติ เก็บข้อมูลผู้ป่วยที่เกี่ยวข้อง และ
ท�ำบันทึกส่งผู้ป่วยเข้าสู่สถานพยาบาลเครือข่าย หากไม่เคยรับบริการในสถานพยาบาลมาก่อน

1. Katherine K, Max, R, Anandi L, et al. The role of community pharmacies in diabetes care:
eight case studies. California Healthcare Foundation 2005. Available at:
http://www.chcf.org/topics/chronicd sease/index.cfm?itemID=112672. Accessed
September 26, 2016.
2. Mangum SA, Kraenow KR, Narducci WA. Identifying at-risk patients through community
pharmacy-based hypertension and stroke prevention screening projects. J Am Pharm
Assoc 2003; 43: 50-5.
3. Royal Pharmaceutical Society of Great Britain and National Pharmacy Association.
Integrating community pharmacy into the care of people with diabetes: a practical
resource. Available at: http://www.rpharms.com/practice--science-and research/
diabetes.asp. Accessed September 26, 2016.

ภาคผนวก

การทดสอบความทนต่อกลูโคสในผู้ใหญ่ (ไม่รวมหญิงมีครรภ์) มีวิธีการดังนี้
1) ผู้ถูกทดสอบท�ำกิจกรรมประจ�ำวันและกินอาหารตามปกติ ซึ่งมีปริมาณคาร์โบไฮเดรตมากกว่าวันละ
150 กรัม เป็นเวลาอย่างน้อย 3 วันก่อนการทดสอบ การกินคาร์โบไฮเดรตในปริมาณที่ต�่ำกว่านี้อาจท�ำให้ผล
การทดสอบผิดปกติได้
2) งดสูบบุหรี่ระหว่างการทดสอบและบันทึกโรคหรือภาวะที่อาจมีอิทธิพลต่อผลการทดสอบ เช่น ยา
ภาวะติดเชื้อ เป็นต้น
3) ผู้ถูกทดสอบงดอาหารข้ามคืนประมาณ 10-16 ชั่วโมง ในระหว่างนี้สามารถจิบน�้ำเปล่าได้ การงด
อาหารเป็นเวลาสั้นกว่า 10 ชั่วโมง อาจท�ำให้ระดับ Fasting Plasma Glucose (FPG) สูงผิดปกติได้ และการงด
อาหารเป็นเวลานานกว่า 16 ชั่วโมง อาจท�ำให้ผลการทดสอบผิดปกติได้
4) เช้าวันทดสอบ เก็บตัวอย่างเลือดจากหลอดเลือดด�ำ เพื่อส่งตรวจ FPG หลังจากนั้นให้ผู้ทดสอบดื่ม
สารละลายกลูโคส 75 กรัม ในน�้ำ 250-300 มล. ดื่มให้หมดในเวลา 5 นาที เก็บตัวอย่างเลือดจากหลอดเลือดด�ำ
เพื่อส่งตรวจพลาสมากลูโคส หลังจากดื่มสารละลายกลูโคส 2 ชั่วโมง ในระหว่างนี้อาจเก็บตัวอย่างเลือดเพิ่มทุก
30 นาที ในกรณีที่ต้องการ
5) เก็บตัวอย่างเลือดในหลอดซึ่งมีโซเดียมฟลูออไรด์เป็นสารกันเลือดเป็นลิ่มในปริมาณ 6 มก.ต่อเลือด
1 มล., ปั่น และ แยกเก็บพลาสมาเพื่อท�ำการวัดระดับพลาสมากลูโคสต่อไป ในกรณีที่ไม่สามารถท�ำการวัด
ระดับพลาสมากลูโคสได้ทันทีให้เก็บพลาสมาแช่แข็งไว้
การทดสอบความทนต่อกลูโคสในเด็ก
ส�ำหรับการทดสอบความทนต่อกลูโคสในเด็กมีวิธีการเช่นเดียวกันกับในผู้ใหญ่แต่ปริมาณกลูโคส
ที่ใช้ทดสอบคือ 1.75 กรัม/น�้ำหนักตัว 1 กิโลกรัม รวมแล้วไม่เกิน 75 กรัม
การทดสอบความทนต่อกลูโคสและเกณฑ์วินิจฉัยโรคเบาหวานขณะตั้งครรภ์
(gestational diabetes mellitus)
การวินิจฉัย GDM ด้วย oral glucose tolerance test มีอยู่หลายเกณฑ์ ดังแสดงในตารางที่ 1 เกณฑ์
ที่ราชวิทยาลัยสูตินรีแพทย์และอายุรแพทย์แห่งประเทศไทยแนะน�ำให้ใช้ในปัจจุบันคือ เกณฑ์ของ Carpenter
และ Coustan และเกณฑ์ของ International Diabetes Federation (IDF) เกณฑ์ของ NDDG แนะน�ำให้ใช้ 3
hour oral glucose tolerance test ท�ำโดยให้ผู้ป่วยงดอาหารและน�้ำประมาณ 8 ชั่วโมงก่อนการดื่มน�้ำตาล
กลูโคส 100 กรัมที่ละลายในน�้ำ 250-300 มล. ตรวจระดับน�้ำตาลในเลือดก่อนดื่ม และหลังดื่มชั่วโมงที่ 1, 2
ภาคผนวก 1
วิธีการทดสอบความทนต่อกลูโคส

และ 3 ให้การวินิจฉัยโรคเบาหวานขณะตั้งครรภ์ เมื่อพบระดับน�้ำตาลในเลือดผิดปกติ 2 ค่าขึ้นไป คือก่อนดื่ม
ชั่วโมงที่ 1, 2 และ 3 มีค่าเท่ากับหรือมากกว่า 95, 180, 155 และ 140 มก./ดล. ตามล�ำดับ ส่วนเกณฑ์ของ IDF
เป็นเกณฑ์ที่ IADPSG (International Association Diabetes Pregnancy Study Group) แนะน�ำให้ใช้
โดยเป็นเกณฑ์การวินิจฉัยที่ได้จากการวิจัยระดับน�้ำตาลที่มีผลเสียต่อการตั้งครรภ์ แนะน�ำให้ใช้ 75 กรัม OGTT
โดยถือว่าเป็นโรคเบาหวานขณะตั้งครรภ์เมื่อมีค่าน�้ำตาลค่าใดค่าหนึ่งเท่ากับหรือมากกว่า 92, 180 และ 153
มก./ดล. ขณะอดอาหารและหลังดื่มน�้ำตาล 1 และ 2 ชั่วโมงตามล�ำดับ
ตารางที่ 1. แสดงวิธีการและเกณฑ์วินิจฉัยโรคเบาหวานขณะตั้งครรภ์
NDDG
Carpenter &
Couston
IDF (IADPSG)
100 กรัม
100 กรัม
75 กรัม
³105
³95
³92
³190
³180
³180
³165
³155
³153
³145
³140
-
³2 ค่า
³2 ค่า
ค่าใดค่าหนึ่ง
NDDG = National Diabetes Data Group, IDF = International Diabetes Federation, IADPSG = International
Association of Diabetes Pregnancy Study Group
วิธีการ ปริมาณกลูโคสที่ใช้
ระดับพาสม่ากลูโคส (มก./ดล.)
ที่เวลา (ชั่วโมง) หลังดื่ม วินิจฉัย GDM
เมื่อพบค่าผิดปกติ
ก่อนดื่ม 1 ชั่วโมง 2 ชั่วโมง 3 ชั่วโมง

ภาคผนวก 2
การป้องกันและรักษาแผลที่เท้า
ในผู้ป่วยเบาหวาน
ค�ำแนะน�ำการปฏิบัติตัวทั่วไปส�ำหรับผู้ป่วยเบาหวานเพื่อป้องกันการเกิดแผลที่เท้า
การปฏิบัติตัวทั่วไปที่แนะน�ำประกอบด้วย1
ท�ำความสะอาดเท้าและบริเวณซอกนิ้วเท้าทุกวันด้วยน�้ำสะอาดและสบู่อ่อน วันละ 2 ครั้ง รวมทั้ง
ท�ำความสะอาดทันทีทุกครั้งที่เท้าเปื้อนสิ่งสกปรก และเช็ดเท้าให้แห้งทันที
ส�ำรวจเท้าอย่างละเอียดทุกวัน รวมทั้งบริเวณซอกนิ้วเท้า ว่ามีแผล หนังด้านแข็ง ตาปลา รอยแตก
หรือการติดเชื้อรา หรือไม่
หากมีปัญหาเรื่องสายตา ควรให้ญาติหรือผู้ใกล้ชิดส�ำรวจเท้าและรองเท้าให้ทุกวัน
หากผิวแห้งควรใช้ครีมทาบางๆ แต่ไม่ควรทาบริเวณซอกระหว่างนิ้วเท้าเนื่องจากอาจท�ำให้ซอกนิ้ว
อับชื้น ติดเชื้อรา และผิวหนังเปื่อยเป็นแผลได้ง่าย
ห้ามแช่เท้าในน�้ำร้อนหรือใช้อุปกรณ์ให้ความร้อน (เช่น กระเป๋าน�้ำร้อน) วางที่เท้าโดยไม่ได้ท�ำการ
ทดสอบอุณหภูมิก่อน
หากจ�ำเป็นต้องแช่เท้าในน�้ำร้อนหรือใช้อุปกรณ์ให้ความร้อนวางที่เท้า จะต้องท�ำการทดสอบอุณหภูมิ
ก่อน โดยให้ผู้ป่วยใช้ข้อศอกทดสอบระดับความร้อนของน�้ำหรืออุปกรณ์ให้ความร้อนก่อนทุกครั้ง
ผู้ป่วยที่มีภาวะแทรกซ้อนที่เส้นประสาทส่วนปลายมากจนไม่สามารถรับความรู้สึกร้อนได้ควรให้ญาติ
หรือผู้ใกล้ชิดเป็นผู้ท�ำการทดสอบอุณหภูมิแทน
หากมีอาการเท้าเย็นในเวลากลางคืน ให้แก้ไขโดยการสวมถุงเท้า
เลือกสวมรองเท้าที่มีขนาดพอดี ถูกสุขลักษณะ เหมาะสมกับรูปเท้า และท�ำจากวัสดุที่นุ่ม (เช่น
หนังที่นุ่ม) แบบรองเท้าควรเป็นรองเท้าหุ้มส้น เพื่อช่วยป้องกันอันตรายที่เท้า ไม่มีตะเข็บหรือ
มีตะเข็บน้อย เพื่อมิให้ตะเข็บกดผิวหนัง และมีเชือกผูกหรือมีแถบ Velcro ซึ่งจะช่วยให้สามารถปรับ
ความพอดีกับเท้าได้อย่างยืดหยุ่นกว่ารองเท้าแบบอื่น
หลีกเลี่ยงหรือห้ามสวมรองเท้าที่ท�ำด้วยยางหรือพลาสติก เนื่องจากมีโอกาสเกิดการเสียดสีเป็นแผล
ได้ง่าย
ห้ามสวมรองเท้าแตะประเภทที่ใช้นิ้วเท้าคีบสายรองเท้า
หากสวมรองเท้าที่ซื้อใหม่ ในระยะแรกไม่ควรสวมรองเท้าใหม่เป็นเวลานานหลายๆ ชั่วโมงต่อเนื่อง
กัน ควรใส่สลับกับรองเท้าเก่าก่อนระยะหนึ่ง จนกระทั่งรองเท้าใหม่มีความนุ่มและเข้ากับรูปเท้าได้ดี
ผู้ป่วยที่ต้องสวมรองเท้าหุ้มส้นทุกวันเป็นเวลาต่อเนื่องหลายชั่วโมงในแต่ละวันควรมีรองเท้าหุ้มส้น
มากกว่า 1 คู่ สวมสลับกันและควรผึ่งรองเท้าที่ไม่ได้สวมให้แห้งเพื่อมิให้รองเท้าอับชื้นจากเหงื่อที่เท้า
สวมถุงเท้าก่อนสวมรองเท้าเสมอ เลือกใช้ถุงเท้าที่ไม่มีตะเข็บ (หากถุงเท้ามีตะเข็บให้กลับด้านในออก)
ท�ำจากผ้าฝ้ายซึ่งมีความนุ่มและสามารถซับเหงื่อได้ ซึ่งจะช่วยลดความอับชื้นได้ดี และไม่รัดแน่นจน
เกินไป นอกจากนี้ควรเปลี่ยนถุงเท้าทุกวัน

ส�ำรวจดูรองเท้าทั้งภายในและภายนอกก่อนสวมทุกครั้งว่ามีสิ่งแปลกปลอมอยู่ในรองเท้าหรือไม่ เพื่อ
ป้องกันการเหยียบสิ่งแปลกปลอมจนเกิดแผล
ห้ามตัดเล็บจนสั้นเกินไปและลึกถึงจมูกเล็บ ควรตัดตามแนวของเล็บเท่านั้นโดยให้ปลายเล็บเสมอกับ
ปลายนิ้ว ห้ามตัดเนื้อเพราะอาจเกิดแผลและมีเลือดออก
ห้ามตัดตาปลาหรือหนังด้านแข็งด้วยตนเอง รวมทั้งห้ามใช้สารเคมีใดๆ ลอกตาปลาด้วยตนเอง
ห้ามเดินเท้าเปล่าทั้งภายในบ้าน บริเวณรอบบ้าน และนอกบ้าน โดยเฉพาะบนพื้นผิวที่ร้อน (เช่น
พื้นซีเมนต์หาดทราย)
หลีกเลี่ยงการนั่งไขว่ห้าง โดยเฉพาะในกรณีที่มีหลอดเลือดแดงที่ขาตีบ
ควบคุมระดับน�้ำตาลในเลือดให้อยู่ในเกณฑ์ปกติหรือใกล้เคียงปกติมากที่สุด
พบแพทย์ตามนัดอย่างสม�่ำเสมอเพื่อส�ำรวจและตรวจเท้า
หากพบว่ามีแผลแม้เพียงเล็กน้อย ให้ท�ำความสะอาดทันทีและควรพบแพทย์โดยเร็ว
งดสูบบุหรี่
การทดสอบการรับความรู้สึกของเท้า
การทดสอบการรับความรู้สึกโดยใช้Semmes-Weinstein monofilament(ขนาด5.07หรือ10กรัม)
Semmes-Weinstein monofilament เป็นอุปกรณ์ที่ท�ำจากใยไนลอน ซึ่งใช้ในการประเมินการรับ
ความรู้สึกในส่วน light touch ถึง deep pressure. Semmes-Weinstein monofilament มีหลายขนาด
แต่ละขนาดมีค่าแรงกดมาตรฐาน (หน่วยเป็นกรัม) โดยทั่วไปสามารถรับความรู้สึกว่ามี monofilament
มากดได้ เมื่อน�ำปลาย monofilament ไปแตะและกดลงที่ผิวหนังที่เท้าจ�ำเพาะที่จน monofilament เริ่มงอ
การตรวจด้วย monofilament ที่ใช้กันอย่างแพร่หลายเป็นการตรวจด้วย monofilament ขนาดเดียว
คือ 5.07 หรือขนาดแรงกด 10 กรัม ซึ่งเป็นขนาดที่สามารถประเมินว่าผู้ป่วยมีระดับการรับรู้ความรู้สึก
ที่เพียงพอต่อการป้องกันการเกิดแผล (protective sensation) ที่เท้าหรือไม่ และมีความไวและความ
จ�ำเพาะสูงในการประเมินความเสี่ยงต่อการเกิดแผลที่เท้า และให้ผลการตรวจซ�้ำต่างวันกันที่มีความแน่นอน
(reprodu- cibility) สูงด้วย2, 3
การเตรียม monofilament ก่อนการตรวจ
1) monofilament ที่ใช้มี 2 ชนิด คือ ชนิดที่สามารถใช้ตรวจซ�้ำได้ (reusable) ดังภาพ และชนิดที่ใช้ครั้ง
เดียว (disposable) monofilament ที่เป็นที่ยอมรับ ต้องได้จากผู้ผลิตที่ได้รับการรับรองมาตรฐาน
ส�ำหรับคุณภาพของ monofilament ที่บริษัทเวชภัณฑ์น�ำมาให้ใช้ หรือผลิตภัณฑ์ที่จัดท�ำขึ้นเองนั้น
ควรพิจารณาว่าได้มาตรฐานหรือไม่
2) ก่อนท�ำการตรวจทุกครั้งตรวจสอบ monofilament ว่าอยู่ในสภาพที่ใช้งานได้ดีโดยจะต้องเป็น
เส้นตรง ไม่คด งอหรือบิด
3) เมื่อจะเริ่มใช้ monofilament ในการตรวจแต่ละวันให้กด monofilament 2 ครั้งก่อนเริ่มตรวจ
ครั้งแรก เพื่อให้ความยืดหยุ่นของ monofilament เข้าที่

4) monofilament แต่ละอันไม่ควรใช้ตรวจผู้ป่วยต่อเนื่องกันเกินกว่า 10 ราย (ผู้ป่วย 1 รายจะถูกตรวจ
ประมาณ 10 ครั้งโดยเฉลี่ย) หรือเกินกว่า 100 ครั้งในวันเดียวกัน ควรพักการใช้ monofilament
อย่างน้อยประมาณ 24 ชั่วโมง เพื่อให้ monofilament คืนตัวก่อนน�ำมาใช้
ต�ำแหน่งที่จะท�ำการตรวจการรับความรู้สึกด้วย
monofilament
1) ต�ำแหน่งที่ตรวจ คือ ที่ฝ่าเท้า 4 จุด ของเท้าแต่ละข้าง
ได้แก่ หัวแม่เท้า metatarsal head ที่ 1 ที่ 3 และที่ 5
ดังภาพ อาจตรวจเพียง 3 จุด โดยเว้น metatarsal
head ที่ 33
2) ถ้าต�ำแหน่งที่จะตรวจมี callus แผล หรือ แผลเป็น ให้
เลี่ยงไปตรวจที่บริเวณใกล้เคียง
วิธีการตรวจด้วย monofilament ขนาด 5.07 หรือ 10 กรัม ท�ำเป็นขั้นตอนและแปลผลตามค�ำแนะน�ำ
ของ The American College of Physicians 2007 ดังนี้
1) ท�ำการตรวจในห้องที่มีความเงียบสงบและอุณหภูมิห้องที่ไม่เย็นจนเกินไป
2) อธิบายขั้นตอนและกระบวนการตรวจให้ผู้ป่วยเข้าใจก่อนท�ำการตรวจ เริ่มตรวจโดยใช้ปลายของ
monofilament แตะและกดที่บริเวณฝ่ามือหรือท้องแขน (forearm) ของผู้ป่วยด้วยแรงที่ท�ำให้
monofilament งอตัวเล็กน้อย นานประมาณ 1-1.5 วินาที เพื่อให้ผู้ป่วยทราบและเข้าใจถึงความ
รู้สึกที่ก�ำลังจะท�ำการตรวจ
3) ให้ผู้ป่วยนั่งหรือนอนในท่าที่สบาย และวางเท้าบนที่วางเท้าที่มั่นคง ซึ่งมีแผ่นรองเท้าที่ค่อนข้างนุ่ม
4) เมื่อจะเริ่มตรวจให้ผู้ป่วยหลับตา
5) ใช้ monofilament แตะในแนวตั้งฉากกับผิวหนังในต�ำแหน่งที่ตรวจ และค่อยๆ กดลงจน
monofilament มีการงอตัวเพียงเล็กน้อย แล้วกดค้างไว้นาน 1-1.5 วินาที (ดังภาพ) จึงเอา mono-
filament ออกจากนั้นให้ผู้ป่วยบอกว่ารู้สึกว่ามี monofilament มาแตะหรือไม่ หรือส่งสัญญาณ
เมื่อมีความรู้สึกในขณะที่ monofilament ถูกกดจนงอตัว
6) เพื่อให้แน่ใจว่าความรู้สึกที่ผู้ป่วยตอบเป็นความรู้สึกจริงและไม่ใช่การแสร้งหรือเดา ในการ
ตรวจแต่ละต�ำแหน่งให้ตรวจ 3 ครั้งโดยเป็นการตรวจจริง (real application) คือมีการใช้
monofilament แตะและกดลงที่เท้าผู้ป่วยจริง 2 ครั้ง และตรวจหลอก (sham application) คือ
ไม่ได้ใช้ monofilament แตะที่เท้าผู้ป่วย แต่ให้ถามผู้ป่วยว่า “รู้สึกว่ามี monofilament มาแตะ
หรือไม่?” 1 ครั้ง ซึ่งล�ำดับการตรวจจริงและหลอกไม่จ�ำเป็นต้องเรียงล�ำดับเหมือนกันในการตรวจ
แต่ละต�ำแหน่ง

7) ถ้าผู้ป่วยสามารถตอบการรับความรู้สึกได้ถูกต้อง 2 ครั้ง ใน 3 ครั้ง (ซึ่งรวมการตรวจหลอกด้วย
1 ครั้ง ดังกล่าวในข้อ 5) ของการตรวจแต่ละต�ำแหน่ง แปลผลว่าเท้าของผู้ป่วยยังมี protective
sense อยู่
8) ถ้าผู้ป่วยสามารถตอบการรับความรู้สึกได้ถูกต้องพียง 1 ครั้ง ใน 3 ครั้ง (ซึ่งรวมการตรวจหลอก
ด้วย 1 ครั้ง ดังกล่าวในข้อ 5) หรือตอบไม่ถูกต้องเลย ให้ท�ำการตรวจซ�้ำใหม่ที่ต�ำแหน่งเดิม ตามข้อ
5 ข้อพึงระวัง ผู้ป่วยที่มีเท้าบวม หรือเท้าเย็นอาจให้ผลตรวจผิดปกติได้
9) ถ้าท�ำการตรวจซ�้ำแล้วผู้ป่วยยังคงตอบการรับความรู้สึกได้ถูกต้องเพียง 1 ครั้ง ใน 3 ครั้ง หรือไม่ถูก
ต้องเลยเช่นเดิม แสดงว่า เท้าของผู้ป่วยมีการรับความรู้สึกผิดปกติ
10) ท�ำการตรวจให้ครบทั้ง 4 ต�ำแหน่งทั้ง 2 ข้าง โดยไม่จ�ำเป็นต้องเรียงล�ำดับต�ำแหน่งที่ตรวจเหมือน
กัน 2 ข้าง
11) การตรวจพบการรับความรู้สึกผิดปกติ แม้เพียงต�ำแหน่งเดียว แปลผลว่าเท้าของผู้ป่วยสูญเสีย
protective sensation (insensate foot)
12) ผู้ป่วยที่มีผลการตรวจปกติควรได้รับการตรวจซ�้ำปีละ 1 ครั้ง
การทดสอบการรับความรู้สึกโดยใช้ส้อมเสียง
The American College of Physicians 2007 แนะน�ำวิธีการทดสอบการรับความรู้สึกด้วยส้อมเสียง ดังนี้
1) เลือกใช้ส้อมเสียงชนิดที่การสั่นมีความถี่ 128 เฮิรทซ์
2) ท�ำการตรวจในห้องที่มีความเงียบและสงบ
3) อธิบายขั้นตอนและกระบวนการตรวจให้ผู้ป่วยเข้าใจก่อนท�ำการตรวจ และใช้ส้อมเสียงวางที่
ข้อมือหรือข้อศอกในขณะที่ส้อมเสียงก�ำลังสั่น และหยุดสั่น การท�ำเช่นนี้เพื่อให้ผู้ป่วยรับทราบ
และเข้าใจถึงความรู้สึกที่ส้อมเสียงสั่น และไม่สั่นได้อย่างถูกต้อง
4) ให้ผู้ป่วยหลับตา ก่อนเริ่มตรวจ

5) ต�ำแหน่งที่ตรวจ ได้แก่ หลังนิ้วหัวแม่เท้าบริเวณ distal interphalangeal joint ทั้ง 2 ข้าง
6) เริ่มการตรวจแต่ละข้างด้วยการตรวจหลอกโดยการวางส้อมเสียงซึ่งไม่สั่นตรงตามต�ำแหน่งที่ตรวจ
จากนั้นให้ถามผู้ป่วยว่า “รู้สึกว่าส้อมเสียงสั่นหรือไม่?” ซึ่งผู้ป่วยควรตอบได้ถูกต้องว่า “ไม่สั่น”
การท�ำเช่นนี้เพื่อให้แน่ใจว่าผู้ป่วยมีความเข้าใจถูกต้องเกี่ยวกับความรู้สึกสั่น
7) ท�ำการตรวจจริงโดยวางส้อมเสียงที่มีการสั่นตรงต�ำแหน่งที่จะตรวจในแนวตั้งฉากและในน�้ำหนักที่
คงที่ จากนั้นให้ถามผู้ป่วยว่า “รู้สึกว่าส้อมเสียงสั่นหรือไม่?” และให้ผู้ป่วยบอกทันทีเมื่อรู้สึกว่า
ส้อมเสียงหยุดสั่น โดยผู้ตรวจสามารถท�ำให้ส้อมเสียงหยุดสั่นได้ทุกเวลา ในขณะที่ผู้ตรวจใช้มือข้าง
หนึ่งจับส้อมเสียงวางลงที่นิ้วหัวแม่เท้าของผู้ป่วย ให้ผู้ตรวจใช้นิ้วชี้ของมืออีกข้างหนึ่งแตะที่ใต้นิ้ว
หัวแม่เท้าของผู้ป่วยข้างที่ก�ำลังตรวจเพื่อรับทราบความรู้สึกสั่นไปพร้อมกับผู้ป่วย ในการนี้จะช่วย
ให้ผู้ตรวจสามารถประเมินความน่าเชื่อถือของค�ำตอบที่ผู้ป่วยตอบได้ ในการตรวจ 1 ครั้งจะได้ค�ำ
ตอบ 2 ค�ำตอบ คือ เมื่อเริ่มรู้สึกว่าส้อมเสียงสั่น และ เมื่อรู้สึกว่าส้อมเสียงหยุดสั่น
8) ท�ำการตรวจดังข้อ 7 ที่นิ้วหัวแม่เท้าข้างเดิมซ�้ำอีก 1 ครั้ง จะได้ค�ำตอบจากการตรวจ 2 ครั้งรวม 4
ค�ำตอบ
9) ท�ำการตรวจอีกข้างหนึ่งซ�้ำ 2 ครั้ง เช่นกัน เป็นการตรวจครบ 1 รอบ
10) ท�ำการตรวจดังข้อ 7-9 ใหม่อีก 1 รอบ ทั้ง 2 ข้าง รวมการตรวจทั้ง 2 รอบจะได้ ค�ำตอบ 8 ค�ำตอบ
ส�ำหรับการตรวจแต่ละข้าง
11) การแปลผล ถ้าผู้ป่วยตอบไม่ถูกต้องตั้งแต่ 5 ค�ำตอบในแต่ละข้าง แปลผลว่าผู้ป่วยมีการรับความ
รู้สึกผิดปกติ หรือมี peripheral neuropathy
วิธีการประเมินความพอดีและความเหมาะสมของรองเท้า
การประเมินความพอดีและเหมาะสมของรองเท้าท�ำได้ดังนี้1
วัดขนาดของเท้าทั้งสองข้างทั้งความยาวและความกว้าง เนื่องจากส่วนใหญ่แล้วขนาดของเท้า
แต่ละข้างมักไม่เท่ากัน
ตรวจความพอดีของรองเท้าทั้งสองข้างในขณะยืนลงน�้ำหนักเสมอ เนื่องจากเท้าส่วนใหญ่จะมี
การขยายขนาดเมื่อมีการลงน�้ำหนัก
ต�ำแหน่งของข้อ metatarsophalangeal ที่ 1 ควรอยู่ตรงกับต�ำแหน่งที่กว้างที่สุดของรองเท้า
ระยะห่างระหว่างปลายนิ้วเท้าที่ยาวที่สุดกับปลายรองเท้า (นิ้วที่ยาวที่สุดไม่จ�ำเป็นต้องเป็นนิ้ว
หัวแม่เท้าเสมอไป) ควรมีระยะห่างประมาณ 3/8 ถึง 1/2 นิ้วฟุต
เนื้อที่ภายในรองเท้าในส่วนของเท้าส่วนหน้า (forefoot) และตามแนวขวางของ metatarso-
phalangeal joints ควรมีความกว้างและความลึกพอประมาณ โดยผู้ป่วยสามารถขยับนิ้วเท้าได้
พอสมควร โดยเฉพาะผู้ป่วยที่มีปัญหานิ้วเท้างองุ้ม (claw หรือ hammer toe)
บริเวณส้นเท้าควรจะพอดี ไม่คับและไม่หลวมจนเกินไป
ชนิดของรองเท้าที่เหมาะสมกับผู้ป่วยเบาหวานคือ รองเท้าชนิดผูกเชือกหรือมีแถบส�ำหรับปะยึด
(velcro) ที่ไม่มีรอยตะเข็บบริเวณหลังเท้า เพื่อสามารถปรับขยายหรือรัดให้พอดีในกรณีที่ผู้ป่วย
มีอาการบวมหรือมีเท้าผิดรูป

วัสดุที่ใช้ในการท�ำรองเท้า ควรเป็นหนังหรือผ้าที่มีความยืดหยุ่น ภายในบุด้วยวัสดุที่นุ่ม ดูดซับและ
ระบายความชื้นได้ดี
สิ่งที่ส�ำคัญที่ควรทราบคือขนาดของรองเท้านั้นไม่มีมาตรฐาน จะมีความแตกต่างกันไปตามยี่ห้อและ
แบบของรองเท้า ดังนั้นจึงใช้เป็นเครื่องชี้วัดความพอดีไม่ได้
การเลือกรองเท้าและกายอุปกรณ์เสริมส�ำหรับผู้ป่วยเบาหวานที่มีความเสี่ยงต่อการเกิดแผล
ระดับต่างๆ4
เท้าของผู้ป่วยเบาหวานจ�ำเป็นต้องได้รับการดูแลเป็นพิเศษ การใช้กายอุปกรณ์เสริม เช่น อุปกรณ์พยุง
ส้นเท้าและฝ่าเท้า (foot-orthoses) หรืออุปกรณ์ประคองข้อเท้า (ankle-foot-orthoses) ชนิดต่างๆ ซึ่งช่วย
ในการกระจายน�้ำหนักฝ่าเท้าให้เกิดความสมดุลควบคู่กับการใส่รองเท้าที่เหมาะสม จึงมีความส�ำคัญในการ
ป้องกันการเกิดแผลที่เท้าของผู้ป่วย และสามารถป้องกันภาวะเท้าผิดรูปได้ในอนาคต
1. การเลือกลักษณะรองเท้าที่เหมาะสมสําหรับผู้ป่วยที่มีความเสี่ยงตํ่า
1.1 รูปทรงของรองเท้าควรมีลักษณะเช่นเดียวกับเท้า ไม่ควรใส่รองเท้าที่มีหัวแหลมซึ่งท�ำให้
เกิดการบีบรัดในส่วนหน้าของฝ่าเท้า เป็นความเสี่ยงของการเกิดแผล
1.2 ส่วนที่กว้างที่สุดของเท้าควรอยู่ต�ำแหน่งเดียวกับส่วนที่กว้างที่สุดของรองเท้า
1.3 เมื่อใส่รองเท้าแล้วควรให้มีพื้นที่ด้านหน้า ระหว่างรองเท้าและนิ้วที่ยาวที่สุดของเท้าเท่ากับ
3/8 นิ้วฟุต ถึง 1/2 นิ้วฟุต
1.4 ควรหลีกเลี่ยงการใส่รองเท้าที่ท�ำมาจากพลาสติก หรือรองเท้ายางแฟชั่น และรองเท้าหูคีบ
2. ลักษณะรองเท้าและกายอุปกรณ์เสริมที่เหมาะสมสําหรับผู้ป่วยที่มีความเสี่ยงปานกลาง
2.1 สามารถเลือกใช้รองเท้าลักษณะเดียวกับผู้ป่วยที่มีความเสี่ยงต�่ำ อาจพิจารณาอุปกรณ์พยุง
ส้นเท้าและฝ่าเท้าชนิดต่างๆ เพิ่มเติม เพื่อลดแรงกดทับในจุดที่มีการกระจายน�้ำหนักผิดปกติ
ให้เท้าทุกส่วนได้รับความสมดุลมากที่สุด ควบคู่กับรองเท้าที่เหมาะสมส�ำหรับผู้เป็นเบาหวาน
ที่มีภาวะแทรกซ้อนที่เท้า
2.2 กรณีที่ผู้ป่วยมีการรับรู้ความรู้สึกที่เท้าลดลงควรใส่รองเท้าที่มีลักษณะเป็นแบบหัวปิด
2.3 หลีกเลี่ยงการสวมใส่รองเท้าที่เพิ่งซื้อมาใหม่เป็นเวลานานๆ
2.4 ควรมีรองเท้าส�ำหรับใส่เดินนอกบ้านที่เหมาะสมอย่างน้อยสองคู่ขึ้นไป และควรมีรองเท้าส�ำหรับ
ใส่เดินภายในบ้านที่สามารถใช้กับอุปกรณ์พยุงส้นเท้าและฝ่าเท้าได้ และควรมีที่รัดส้น
3. ลักษณะรองเท้าและกายอุปกรณ์เสริมที่เหมาะสมสําหรับผู้ป่วยที่มีความเสี่ยงสูง
กรณีที่ผู้ป่วยมีเท้าผิดรูป พิจารณาอุปกรณ์พยุงส้นเท้าและฝ่าเท้าเพิ่มเติมหรืออุปกรณ์ประคองข้อเท้า
(ankle-foot-orthoses) เพื่อลดแรงกดทับในจุดที่มีความผิดปกติไปให้เท้าทุกส่วนได้รับความสมดุลมากที่สุด
ควบคู่กับรองเท้าที่เหมาะสมส�ำหรับความผิดปกตินั้นๆ

การประเมิน การแยกชนิดแผลที่เท้า และการเลือกใช้ยาปฏิชีวนะ
หลักการประเมินแผลที่เท้า1
การประเมินแผลที่เท้ามีหลักการดังนี้
ตรวจแผลอย่างละเอียด โดยเฉพาะในผู้ป่วยที่มีปัญหาของระบบประสาทส่วนปลายร่วมด้วย
เนื่องจากผู้ป่วยมักสูญเสียความรู้สึกเจ็บ จึงไม่สามารถบอกสาเหตุ ลักษณะ ความรุนแรง และ
ต�ำแหน่งของแผลได้
ประเมินว่าแผลมีการติดเชื้อร่วมด้วยหรือไม่เสมอ โดยเฉพาะในผู้ป่วยที่มีแผลที่เท้าซึ่งหายช้ากว่าที่
ควร และ/หรือ มีหนองหรือน�้ำเหลืองไหลออกมาจากแผลในปริมาณมากหรือมีกลิ่นเหม็น
ไม่ควรมองข้ามแผลที่มีลักษณะภายนอกดูเล็กและตื้น โดยเฉพาะอย่างยิ่งแผลที่ถูกปกคลุมด้วยหนัง
หนาด้านสีน�้ำตาลเข้ม (hemorrhagic callus) เนื่องจากบ่อยครั้งที่เมื่อท�ำแผลและตัดพังผืดออกแล้ว
พบว่าเป็นแผลติดเชื้อขนาดใหญ่ซ่อนอยู่ใต้ชั้นผิวหนัง ดังนั้นก่อนที่จะประเมินความรุนแรงของแผล
ควรท�ำการตัดหนังส่วนที่ตายแล้วออกก่อนเสมอ เพื่อให้สามารถประเมินความรุนแรงที่แท้จริงของ
แผลได้
แยกให้ได้ว่าแผลที่เท้าเกิดจากสาเหตุหรือปัจจัยใดเป็นหลัก (เช่น ขาดเลือด ปลายประสาทเสื่อม
ติดเชื้อ เป็นต้น) เพื่อเป็นแนวทางในการวางแผนการรักษาที่เหมาะสมต่อไป
การแยกชนิดของแผลที่เท้า5
แผลเส้นประสาทส่วนปลายเสื่อม มักเกิดบริเวณฝ่าเท้า โดยเฉพาะต�ำแหน่งที่มีการรับน�้ำหนัก
รูปร่างแผลค่อนข้างกลม และขอบแผลนูนจากพังผืด หรือ callus ก้นแผลมีสีแดงจากมีเนื้อเยื่อ
granulation ผู้ป่วยมักไม่มีอาการเจ็บแผล และมักมีอาการชาร่วมด้วย โดยเฉพาะบริเวณฝ่าเท้า
มีประวัติเป็นแผลบ่อยๆ ตรวจร่างกายพบว่าผู้ป่วยไม่มีความรู้สึกสัมผัสหรือเจ็บปวดบริเวณฝ่าเท้า
อาจมีเท้าผิดรูป โดยนิ้วเท้ามีการหงิกงอ (claw หรือ hammer toe) และผิวหนังของเท้าแห้งและ
แตกง่าย แผลชนิดนี้จะไม่ค่อยเจ็บ ยกเว้นมีการติดเชื้อร่วมด้วย
แผลขาดเลือด มักเกิดบริเวณนิ้วเท้า แผลจะมีการลุกลามจากส่วนปลายนิ้วมายังโคนนิ้วและลามขึ้นมา
ถึงเท้า ขอบแผลเรียบ ก้นแผลมีสีซีด ไม่มีเลือดออก และอาจตรวจพบมีการตายของนิ้วเท้าข้างเคียงร่วม
ด้วย ในระยะแรกของการขาดเลือดผู้ป่วยมักมีอาการปวดบริเวณขาเวลาเดิน ซึ่งดีขึ้นเมื่อพัก (intermit-
tent claudication) และในระยะท้ายของการขาดเลือดจะมีอาการปวดบริเวณที่เท้าในขณะพัก (rest
pain) ผู้ป่วยมีประวัติเป็นแผลที่เท้าและหายยาก การตรวจขาและเท้าพบว่าผิวหนังแห้ง เย็นและสีซีด
ขนร่วง เส้นแตกง่าย กล้ามเนื้อน่องลีบลง และคล�ำชีพจรที่เท้า คือ หลอดเลือดแดง dorsalis pedis และ
posterior tibial ได้เบาลงหรือคล�ำไม่ได้

แผลที่ติดเชื้อ แผลที่มีการอักเสบเฉียบพลันจะพบลักษณะบวมแดง ร้อน กดเจ็บที่แผลและรอบแผล
อาจมีหนองไหลออกมา ส่วนแผลที่มีการอักเสบเรื้อรังจะมีลักษณะบวม แดง และร้อนบริเวณแผล
อาจไม่มากผู้ป่วยที่มีแผลที่มีการอักเสบติดเชื้อรุนแรงมักมีอาการปวดและมีไข้ร่วมด้วยและอาจมีอาการ
ของติดเชื้อในกระแสเลือด (ได้แก่ ชีพจรเบาเร็ว ความดันโลหิตลดลง และซึมลง) ถ้ามีการติดเชื้อลุกลาม
ออกไปจากแผลจะพบว่าบริเวณเท้าและน่องบวม ตึง และกดเจ็บ
การรักษาแผลกดจากเส้นประสาทส่วนปลายเสื่อม
การรักษาประกอบด้วย การลดแรงกดที่แผลและการดูแลแผล6
1. การลดแรงกดที่แผล (off – loading, pressure reduction)6-9
การลดแรงกดที่แผลและการป้องกันแผล เป็นส่วนส�ำคัญในการรักษาแผล และควรท�ำร่วมกับการรักษา
แผล ประมาณร้อยละ 80-90 ของแผลกดจากเส้นประสาทส่วนปลายเสื่อม สามารถหายได้ ถ้าให้การดูแลแผล
ที่เหมาะสมร่วมกับการ off-loading10
การลดแรงกดที่แผล ประกอบด้วย total contact cast (TCC) การท�ำ
รองเท้าพิเศษ หรือวิธี non-weight bearing อื่นๆ เช่น จ�ำกัดการยืน เดิน ใช้รถเข็นหรือใช้ไม้เท้าค�้ำยันช่วย
ควรพิจารณาตามความเหมาะสมกับคนไข้แต่ละราย การใช้ TCC มีหลักฐานยืนยันว่าใช้ได้ดีกว่าวิธีอื่นๆ อย่างไร
ก็ตาม การท�ำ TCC ควรอยู่ในความดูแลของผู้เชี่ยวชาญ ควรระมัดระวังในผู้ป่วยที่มีภาวะขาดเลือดไปเลี้ยง หรือ
มีการติดเชื้อร่วมด้วย
2. การเตรียมแผลและการ debridement6-9,11.12
การเตรียมแผลที่ดี จะท�ำให้การหายของแผลดีขึ้น และสามารถให้การรักษาต่อเนื่องได้ง่ายขึ้น ท�ำได้
โดยการก�ำจัดเนื้อตาย รวมถึง callus จนถึงก้นแผลที่เป็นเนื้อดี การท�ำ debridement เป็นส่วนส�ำคัญที่สุดใน
การเตรียมแผล แนะน�ำให้ใช้ sharp surgical debridement โดยใช้มีดกรรไกรตัดเนื้อและ forceps ซึ่งเป็น
มาตรฐานในการรักษา ควรท�ำdebridement อย่างน้อยสัปดาห์ละ 1 ครั้ง จนพื้นของแผล (wound bed) ดี
3. การประเมินผลการรักษา9
การรักษาที่ได้มาตรฐาน ท�ำให้แผลกดจากเส้นประสาทส่วนปลายเสื่อม หายประมาณร้อยละ 24.2
ใน ระยะเวลา 12 สัปดาห์ และร้อยละ 30.9 ในระยะเวลา 20 สัปดาห์ ทั้งนี้ ควรมีการประเมินแผลเป็นระยะ
ถ้าแผลไม่ดีขึ้น หรือเลวลงภายใน 4 สัปดาห์ ควรพิจารณาส่งต่อให้ทีมแพทย์ผู้เชี่ยวชาญ
4. การป้องกันการเกิดแผลซ�้ำ6,8
แผลกดจากเส้นประสาทส่วนปลายเสื่อมมีโอกาสเกิดแผลซ�้ำประมาณร้อยละ 6013
ดังนั้น ควรดูแล
และให้ค�ำแนะน�ำแก่ผู้ป่วยแต่ละราย โดยเฉพาะการสวมใส่รองเท้าที่เหมาะสม แก้ไขสาเหตุของการเกิดแผล
เช่น การผิดรูปของเท้า ส�ำหรับการผ่าตัดแก้ไขการผิดรูป ความพิการของเท้าหรือเส้นเอ็น ควรอยู่ในความดูแล
ของผู้เชี่ยวชาญ เพราะอาจเกิดภาวะแทรกซ้อนตามมาได้

การรักษาแผลจากการขาดเลือด (ischemic ulcer)4
แผลจากการขาดเลือด มักเกิดบริเวณส่วนปลายของนิ้วเท้าทั้งห้า มีโอกาสติดเชื้อได้เช่นเดียวกับแผล
ทั่วไป แผลชนิดนี้มักพบในผู้ป่วยสูงอายุ ก้นแผลมีสีซีด อาจคล�ำพบชีพจรที่เท้าได้หรือไม่ได้ หากคล�ำไม่ได้ต้อง
ปรึกษาผู้เชี่ยวชาญพิจารณาการรักษาต่อไป การหายขึ้นกับปริมาณเลือดที่มาเลี้ยงแผลไม่ควรท�ำ surgical
debridement เพราะท�ำให้แผลขยายวงกว้างมากขึ้นเรื่อยๆ
การรักษาแผลเบาหวานที่มีการติดเชื้อ (infected ulcer)4
การตรวจแผลเบาหวานที่มีการติดเชื้อ ท�ำได้โดยการดู และใช้นิ้วกดรอบแผล และรอยที่บวม เพื่อดูว่ามี
หนองออกจากแผลหรือไม่ หากเป็นแผลติดเชื้อจะมีหนองไหลออกจากปากแผล หรือจากการกดบริเวณที่บวม
แดงรอบแผล ขอบเขตของแผลที่บวม จะเป็นลักษณะส�ำคัญที่ท�ำให้ทราบว่าแผลติดเชื้อนั้นลุกลามไปมากน้อย
เพียงใด หากตรวจพบว่าลักษณะบวมแพร่กระจายจากปากแผลไป ผู้ตรวจต้องกดไล่บริเวณที่บวมซึ่งอยู่ไกลมา
ที่ปากแผลทุกครั้ง บริเวณปากแผลอาจตรวจพบเนื้อตายได้ หากแผลติดเชื้อไม่รุนแรง ให้รักษาโดยท�ำความ
สะอาดแผล ตัดชิ้นเนื้อที่ตายออก ส่งเนื้อเยื่อที่ก้นแผลเพาะเชื้อ ทั้งชนิด aerobe และ anaerobe (หากท�ำได้)
ท�ำแผลและใช้วัสดุปิดแผลที่เหมาะสม รวมถึงการให้ยาปฏิชีวนะที่ครอบคลุมเชื้อ
แผลติดเชื้ออาจลึกลงไปในชั้นกล้ามเนื้อหรือกระดูกได้ ผู้ตรวจต้องประเมินความรุนแรงของแผล
โดยพิจารณาขนาดและความลึกของแผล รวมถึงภาวะขาดเลือดโดยการคล�ำชีพจรที่เท้า (pedal pulse)
แผลติดเชื้อที่รุนแรงจะท�ำให้เกิดลักษณะแผลเน่าเหม็น และผิวหนังเป็นสีด�ำชัดเจน (wet gangrene) รอยบวม
อาจเป็นบริเวณกว้างลามไปยังข้อเท้าหรือขาได้ ผู้ป่วยที่มีแผลติดเชื้อรุนแรงอาจมีอาการไข้ อ่อนเพลีย และหาก
รุนแรงมากถึงขั้นติดเชื้อในกระแสโลหิต จะท�ำให้ผู้ป่วยเสียชีวิตได้ ดังนั้นผู้ป่วยเบาหวานที่มีแผลที่เท้าติดเชื้อ
รุนแรงควรส่งต่อผู้เชี่ยวชาญเพื่อการรักษาเฉพาะทางต่อไป ทั้งนี้ สามารถแบ่งระดับความรุนแรงของแผลติดเชื้อ
ได้เป็น 3 ระดับ ดังนี้
1. ระดับน้อย (mild)
แผลมีขอบเขตน้อยกว่า 2 ซม. และมีการติดเชื้อเฉพาะบริเวณผิวหนังและ subcutaneous tissue
ให้การรักษาด้วยยาปฏิชีวนะที่ครอบคลุมเชื้อ ล้างแผลวันละ 1-2 ครั้งและปิดแผล ร่วมกับการลดแรงกดที่แผล
นัดตรวจซ�้ำภายใน 24-48 ชม. หากแผลดีขึ้น ให้นัดตรวจซ�้ำทุก 3-7 วันจนกว่าแผลจะหายสนิท หากแผล
ไม่ดีขึ้น ให้การรักษาแบบเดียวกับแผลระดับปานกลาง
2. ระดับปานกลาง (moderate)
แผลมีขอบเขตการติดเชื้อตั้งแต่ 2 ซม. ขึ้นไป หรือมีแนวของน�้ำเหลืองอักเสบ (lymphangitis) หรือมีการ
ติดเชื้อที่ชั้นลึกกว่าผิวหนังอย่างใดอย่างหนึ่ง ได้แก่ fasciitis, deep tissue abscess, myositis, arthritis,
osteomyelitis แต่ยังสามารถคล�ำชีพจรที่เท้าได้ ให้การรักษาโดยท�ำdebridement และ/หรือ drainage ตาม

ความเหมาะสม ร่วมกับการลดแรงกดที่แผล นอกจากนี้ ควรท�ำการเพาะเชื้อก่อนให้ยาปฏิชีวนะชนิดฉีดที่
ครอบคลุมเชื้อที่เป็นสาเหตุ ประเมินผลการรักษาภายใน 24-48 ชม. หากแผลดีขึ้น ให้ยาปฏิชีวนะที่ครอบคลุม
เชื้อต่อ 7-10 วัน หรือจนกว่าการอักเสบจะหาย และให้ยาปฏิชีวนะชนิดรับประทานต่อจนครบ 2 สัปดาห์
หากรักษาแล้วแผลไม่ดีขึ้นให้ส่งต่อทีมแพทย์ผู้เชี่ยวชาญ
3. ระดับรุนแรง (severe) แผลมีลักษณะใดลักษณะหนึ่งต่อไปนี้
- การอักเสบกว้างมาก
- มีอาการติดเชื้อในกระแสโลหิต อาทิ ไข้ ความดันโลหิตต�่ำ เม็ดเลือดขาวในเลือดสูง พบ acidosis
หรือ azotemia (มีของเสียในเลือดสูง)
- ผิวหนังมีเนื้อตาย (necrosis) หรือ ถุงน�้ำ (bleb)
- ส่วนโค้งฝ่าเท้าของเท้าข้างติดเชื้อ หายไปเมื่อเทียบกับเท้าอีกข้าง (loss of plantar arch)
- มีการติดเชื้อในเท้าที่มีลักษณะขาดเลือด
- แผลระดับรุนแรงควรส่งต่อทีมแพทย์ผู้เชี่ยวชาญ
การให้ยาปฏิชีวนะเพื่อรักษาแผลติดเชื้อที่เท้าในผู้ป่วยเบาหวาน4,14
หลักการให้ยาปฏิชีวนะ มีดังนี้
1. ให้ยาปฏิชีวนะชนิดรับประทาน กรณีที่เป็นการติดเชื้อระดับน้อย
ยาปฏิชีวนะชนิดรับประทานที่อาจเลือกใช้ได้มีหลายชนิด แต่ละชนิดมีจุดเด่นและข้อจ�ำกัดที่แตกต่างกัน
ยาที่ควรพิจารณาเป็นกลุ่มแรกๆ ได้แก่ amoxicillin-clavulanate และ cephalexin โดย amoxicillin-
clavulanate ครอบคลุมเชื้อแกรมบวก แกรมลบบางชนิด และเชื้อกลุ่มที่ไม่ใช้ออกซิเจนได้ดี ส่วน cephalexin
ครอบคลุมเชื้อแกรมบวกได้ดี ยา dicloxacillin มีฤทธิ์ครอบคลุมเชื้อแกรมบวกได้ดีเหมือนยา cephalexin และ
อาจเป็นทางเลือกได้เช่นกัน (ตารางที่ 1) ในกรณีที่ผู้ป่วยแพ้ยากลุ่ม beta-lactams ยาที่สามารถใช้ทดแทนได้
เป็นอย่างดีคือ clindamycin หรือ roxithromycin โดย clindamycin เป็นตัวเลือกแรกที่ควรพิจารณา
เนื่องจากสามารถครอบคลุมเชื้อแกรมบวกและเชื้อกลุ่มที่ไม่ใช้ออกซิเจนได้ดี ในขณะที่ roxithromycin
สามารถครอบคลุมเชื้อแกรมบวกได้ดีแต่อาจไม่เพียงพอหากสงสัยเชื้อกลุ่มที่ไม่ใช้ออกซิเจนไม่แนะน�ำให้ใช้
erythromycin เพราะแม้จะครอบคลุมเชื้อได้ไม่ต่างจาก roxithromycin แต่ยามีคุณสมบัติ ทางเภสัช
จลนศาสตร์ที่ด้อยกว่า ต้องรับประทานยาถึงวันละ 3-4 ครั้ง การดูดซึมไม่สมบูรณ์ ท�ำให้ได้ระดับยาในเลือดค่อน
ข้างต�่ำและพบปัญหาอาการข้างเคียงต่อทางเดินอาหารมาก จนอาจเกิดปัญหา patient non-compliance ได้
ในกรณีที่สงสัยติดเชื้อแกรมลบ อาจเพิ่มยากลุ่ม ciprofloxacins ซึ่งจะสามารถครอบคลุมเชื้อแกรมลบ
รูปแท่งรวมถึงเชื้อ Pseudomonas aeruginosa อาจพิจารณาใช้ยากลุ่ม third generation cephalosporins
ชนิดกิน เช่น cefdinir ในกรณีที่ต้องการครอบคลุมเชื้อแกรมลบรูปแท่งทั่วไป แต่ยานี้จะไม่มีฤทธิ์ต่อเชื้อ
P. aeruginosa

ตารางที่ 1. แนวทางการบริหารยาปฏิชีวนะในการรักษาแผลติดเชื้อที่เท้า14,15
ความรุนแรงของการติดเชื้อ เชื้อที่คาดว่าเป็นต้นเหตุ ยาปฏิชีวนะที่เลือกใช้
MILD (usually P.O.)
MODERATE (P.O. or initial I.V.)
SEVERE (usually I.V.)
Staphylococcus aureus (MSSA),
Streptococcus spp.
Methicillin-resistant S. aureus
(MRSA)
Staphylococcus aureus (MSSA),
Streptococcus spp,
Enterobacteriaceae,
obligate anaerobes
(MRSA)
Pseudomonas aeruginosa
(MRSA),
Enterobacteriacae,
Pseudomonas,
and obligate anaerobes
Amoxicillin-clavulanate*
Cephalexin*
Dicloxacillin
Clindamycin
Linezolid*
Trimethoprim/sulfamethoxazole
(อาจใช้ได้ในรายที่มีผลเพาะเชื้อ
และความไวยืนยันเท่านั้น)
Ampicillin-sulbactam*
Ertapenem*
Imipenem-cilastatin*
Levofloxacin
Cefoxitin
Ceftriaxone
Moxifloxacin
Tigecycline
Levofloxacin or ciprofloxacin
with clindamycin
Vancomycin*
Linezolid
Daptomycin
Piperacillin-tazobactam*
Vancomycin, ceftazidime,
cefepime, piperacillin-
tazobactam, carbapenem
P.O. = ให้โดยการกิน; I.V. = ให้โดยฉีดเข้าหลอดเลือดด�ำ; * = แนะน�ำให้เลือกใช้ล�ำดับต้น
ในกรณีที่สงสัยเชื้อกลุ่มที่ไม่ใช้ออกซิเจน ยารับประทานที่สามารถครอบคลุมเชื้อกลุ่มนี้ได้แก่ amoxicillin-
clavulanate, clindamycin และ metronidazole โดยยาสองชนิดแรกอาจใช้เป็น monotherapy ได้
แต่ส�ำหรับ metronidazole ควรใช้เป็น add-on therapy ในกรณีที่ใช้ยาอื่นที่ไม่ครอบคลุมเชื้อกลุ่มนี้ เช่น
ใช้ metronidazole ร่วมกับ cephalexin, dicloxacillin และ roxithromycin เป็นต้น ระยะเวลาให้ยา
ดังตารางที่ 2
ข้อมูลจากศูนย์เฝ้าระวังเชื้อดื้อยาแห่งชาติ (National Antimicrobial Resistance Surveillance
Center)15
พบว่า อัตราการดื้อต่อยากลุ่ม tetracyclines ของเชื้อ Staphylococcus aureus ทั้งชนิดที่ไว
และไม่ไวต่อ methicillin สูงมาก จนไม่แนะน�ำให้ใช้ยากลุ่มนี้ในการรักษาการติดเชื้อที่เท้าของผู้ป่วยเบาหวาน
ยกเว้นในกรณีที่มีผลทดสอบความไวยืนยันว่าไวต่อยากลุ่ม tetracyclines

ตารางที่ 2. ระยะเวลาการบริหารยาปฏิชีวนะในการรักษาแผลติดเชื้อที่เท้า14
ต�ำแหน่งและความรุนแรงของการติดเชื้อ วิธีการให้ยา
สถานที่
ให้การรักษา
ระยะเวลา
ที่ให้การรักษา
SOFT TISSUE ONLY
Mild
Moderate

Severe
BONE OR JOINT
No residual infected tissues e.g. post
amputation
Residual soft tissues (not bone)
Residual infected viable bone
Residual dead bone / No surgery
T.C. / P.O.
P.O. (หรือเริ่มด้วย
I.V.)
I.V. ® P.O.
I.V. / P.O.
I.V. / P.O.
I.V. ® P.O.
I.V. ® P.O.
OPD
IPD/OPD
IPD ® OPD
IPD ® OPD
IPD ® OPD
IPD ® OPD
IPD ® OPD
1-2 สัปดาห์ อาจถึง 4
สัปดาห์ ถ้าไม่ดีขึ้น
1-3 สัปดาห์
2-5 วัน
≥3 เดือน
T.C. = ให้โดยทาที่ผิว, P.O. = ให้โดยการกิน, I.V. = ให้โดยฉีดเข้าหลอดเลือดด�ำ, IPD = inpatient department, OPD = outpatient
department
2. การให้ยาฉีดเพื่อครอบคลุมการติดเชื้อระดับปานกลาง
ให้ amoxicillin-clavulanate 1.2 กรัม ทางหลอดเลือดด�ำทุก 8 ชม. หลังจากนั้นให้เปลี่ยนยาปฏิชีวนะ
ตามผลเพาะเชื้อที่ได้กลับมาภายใน 3-7 วัน หากผู้ป่วยมีอาการดีขึ้น สามารถเปลี่ยนเป็นยากินได้
ใช้ clindamycin 600 มิลลิกรัม ทางหลอดเลือดด�ำทุก 6-8 ชม. เพื่อครอบคลุมเชื้อกรัมบวกและเชื้อที่ไม่
ใช้อากาศหายใจ ร่วมกับ ceftriaxone 2 กรัม วันละครั้ง เพื่อครอบคลุมเชื้อกรัมลบ ในกรณีที่ผู้ป่วยแพ้ยากลุ่ม
beta-lactams อาจพิจารณาตัวเลือกทดแทน ceftriaxone ได้แก่ aminoglycosides (gentamicin หรือ
amikacin) หรือ ciprofloxacin
ในกรณีที่ผู้ป่วยมีประวัติติดเชื้อดื้อยามาก่อน อาจพิจารณาการใช้ยาเพื่อครอบคลุมเชื้อดื้อยาดังกล่าวด้วย
เช่น vancomycin หรือ linezolid ส�ำหรับผู้ป่วยที่มีประวัติเคยติดเชื้อ methicillin resistant S. aureus หรือ
ยากลุ่ม carbapenems ในกรณีที่ผู้ป่วยเคยมีประวัติติดเชื้อ extended spectrum beta-lactamase
producing organisms (ESBL)
3. การให้ยาฉีดเพื่อครอบคลุมการติดเชื้อระดับรุนแรง
ให้การรักษาเหมือนระดับปานกลาง และส่งต่อทีมแพทย์ผู้เชี่ยวชาญ

1. กุลภา ศรีสวัสดิ์, สุทิน ศรีอัษฎาพร. การดูแลรักษาและป้องกันแผลที่เท้าในผู้ป่ วยเบาหวาน ใน: สุทิน
ศรีอัษฎาพร, วรรณี นิธิยานันท์, บรรณาธิการ. โรคเบาหวาน Diabetes Mellitus. พิมพ์ครั้งที่ 1.
กรุงเทพมหานคร: เรือนแก้วการพิมพ์ 2548: 583-608.
2. Klenerman L, McCabe C, Cogley D, Crerand S, Laing P, White M. Screening for patients at
risk of diabetic foot ulceration in a general diabetic outpatient clinic. Diabet Med 1996;
13: 561-3.
3. Schaper NC, Van Netten JJ, Apelqvist J, Lipsky BA, Bakker K, International Working Group
on the Diabetic Foot (IWGDF). Prevention and management of foot problems in diabetes:
A Summary Guidance for Daily Practice 2015, based on the IWGDF guidance documents.
Diabetes Res Clin Pract. 2017; 124: 84-92.
4. แนวทางเวชปฏิบัติการป้องกันและดูแลรักษาผู้ป่วยเบาหวานที่มีภาวะแทรกซ้อนที่เท้า. สถาบันวิจัยและ
ประเมินเทคโนโลยีทางการแพทย์กรมการแพทย์ กระทรวงสาธารณสุข. พิมพ์ครั้งที่ 1. กันยายน 2556.
5. ประมุขมุทิรางกูร.แผลที่เท้าในผู้ป่วยเบาหวาน.ใน:สุทิน ศรีอัษฎาพร,วรรณี นิธิยานันท์, บรรณาธิการ.
โรคเบาหวาน Diabetes Mellitus. พิมพ์ครั้งที่ 1. กรุงเทพมหานคร: เรือนแก้วการพิมพ์ 2548:
563-82.
6. Boulton AJ, Kirsner RS, Vileikyte L. Clinical practice. Neuropathic diabetic foot ulcers.
N Eng J Med 2004; 351: 48-55.
7. Steed DL, Attinger C, Colaizzi T, Crossland M, Franz M, Harkless L, et al. Guidelines for
the treatment of diabetic ulcers. Wound Repair Regeneration 2006; 14: 680-92.
8. Cavanagh PR, Lipsky BA, Bradbury AW, Botek G. Treatment for diabetic foot ulcers. Lancet
2005; 366: 1725-35.
9. The University of Michigan Medical School, The University of Michigan Health System’s
Educational Services for Nursing, Barry University School of Podiatric Medicine. The
standard of care for evaluation and treatment of diabetic foot ulcers[Internet]. [cited
2013 Feb 20]. USA: Advanced BioHealing. Avilable from: https://www.barry.edu/
includes/docs/continuing-medical-education/diabetic.pdf.
10. Armstrong DG, Nguyen HC, Lavery LA, van Schie CH, Boulton AJ, Harkless LB. Off-loading
the diabetic foot wound: a randomized clinical trial. Diabetes Care 2001; 24: 1019-22.
11. McIntosh C. Diabetic foot ulcers: what is best practice in the UK?. Wound Essentials
[Internet]. 2007 [cited 2013 Feb 18]; 2: 162-9. Avilable from:http://www.wounds-uk.com/
pdf/content_9405.pdf.

12. Bakker K, Apelqvist J, Schaper NC, International Working Group on Diabetic Foot Editorial
B. Practical guidelines on the management and prevention of the diabetic foot 2011.
Diabet Metab Res Rev 2012; 28 (Suppl 1): 225-31.
13. Connor H, Mahdi OZ. Repetitive ulceration in neuropathic patients. Diabet Metab Res Rev
2004; 20(Suppl 1): S23-8.
14. Lipsky BA, Aragón-Sánchez J, Diggle M, Embil J, Kono M, Lavery L, et al. IWGDF guidance
on the diagnosis and management of foot infections in persons with diabetes. Diabetes
Metab Res Rev 2016; 32 (Suppl 1): 45–74.
15. National Antimicrobial Resistance Surveillance Center, Thailand. Department of Medical
Sciences, Ministry of Public Health. http://narst.dmsc.moph.go.th access verified May 25,
2014.

Guideline diabetes-care-2017

More Related Content

What's hot

Similar to Guideline diabetes-care-2017

More from Utai Sukviwatsirikul

Guideline diabetes-care-2017