Sanitah Yusof, profile picture
Uploaded bySanitah Yusof
1,284 views

Penerapan nilai dalam kurikulum tersembunyi

Dokumen ini membincangkan penerapan nilai murni melalui kurikulum tersembunyi di sekolah rendah dan peranan penting guru dalam proses ini. Penerapan nilai berfungsi sebagai agen sosialisasi yang dapat membentuk disiplin dan mengurangkan salah laku di kalangan pelajar, tetapi terdapat cabaran dalam pelaksanaannya seperti kekurangan masa dan pengetahuan. Kajian ini juga menekankan bahawa pengalaman dan sifat guru mempengaruhi keberkesanan penerapan nilai-nilai tersebut dalam pendidikan.

Download to read offline
Penerapan Nilai Melalui Kurikulum Tersembunyi dalam Kalangan Guru Sanitah Mohd Yusof, Khasnor Kamdi, Mohd.Zolkifli Abdul Hamid dan Zainudin Abu Bakar 4.1 PENGENALAN Nilai-nilai murni merupakan elemen yang sangat penting yang perlu diterapkan ke dalam diri murid-murid bagi membentuk insan yang seimbang dari segi jasmani, emosi, rohani, intelek dan sosial. Masalah sosial, masalah disiplin, salah laku murid mahupun kesalahan jenayah berat atau ringan semuanya berpunca daripada kurangnya penghayatan nilai-nilai murni dalam diri seseorang individu. Proses penerapan nilai merupakan suatu proses identifikasi dan sosialisasi yang dilakukan oleh agensi tertentu sehingga seseorang itu secara langsung dan tidak langsung telah menerima atau mengambil standard nilai yang diamalkan oleh orang perseorangan dan kumpulan ahli masyarakat untuk dijadikan satu sistem nilainya sendiri. Proses penerapan nilai dan kurikulum tersembunyi sangat berkait rapat antara satu sama lain. Ini kerana proses penerapan nilai-nilai sentiasa dilaksanakan secara tersirat pada setiap masa dan ia boleh berlaku di mana-mana sahaja. Kurikulum tersembunyi adalah sebahagian dan terkandung dalam kurikulum pendidikan. Ia dapat memberi impak yang besar dalam bidang pendidikan, bidang sosial dan budaya kehidupan. Kurikulum tersembunyi diterjemahkan sebagai perlakuan, perancangan dan tindakan menggubal, membina dan melaksanakan kurikulum yang tidak dinyatakan secara bertulis tetapi berfungsi membina hati, akal dan jiwa murid-murid supaya menjadi insan yang berguna dan dapat meneruskan tradisi hidup dan masyarakat.
168 Kurikulum Pendidikan Nilai Sekolah yang merupakan institusi pendidikan juga sebagai salah sebuah institusi sosial berperanan lebih daripada sebagai alat bantuan untuk memindahkan pengetahuan antara satu generasi kepada generasi seterusnya. Proses sosialisasi di kalangan murid- murid berlaku di sekolah dan ini melibatkan norma-norma, unsur- unsur dan nilai-nilai yang dipelajari secara tersembunyi. Di sini dapat kita lihat dan faham bahawa proses pendidikan adalah sebagai proses sosialisasi. Sejauh manakah pengetahuan guru-guru tentang konsep kurikulum tersembunyi? Apa sahaja perkara yang dipelajari dan diperolehi oleh murid-murid secara tersirat dan bukan terkandung dalam sukatan pelajaran tetapi melalui pengalaman mereka semasa berada di sekolah dan di dalam bilik darjah adalah kurikulum tersembunyi. Guru-guru perlu memainkan peranan yang penting dalam penerapan kurikulum tersembunyi ke atas murid-murid. Ini kerana kurikulum tersembunyi boleh memberi impak yang besar dalam bidang pendidikan, bidang sosial dan budaya hidup. Sejajar dengan itu, penyelidikan ini mengupas tentang konsep kurikulum tersembunyi dan pelaksanaan kurikulum tersembunyi dalam proses penerapan nilai dalam kalangan guru-guru sekolah rendah terhadap murid-murid. Pelaksanaan kurikulum tersembunyi dalam proses penerapan nilai yang hendak dilihat adalah dari segi strategi pelaksanaan dan masalah pelaksanaan. Di samping itu, penyelididkan ini hendak melihat konsep mengenai kurikulum tersembunyi dalam kalangan guru-guru. Pelaksanaan kurikulum tersembunyi dalam kajian ini difokuskan kepada aspek strategi dan masalah penerapan nilai-nilai dalam diri murid-murid agar ia menjadi amalan dan budaya dalam kehidupan seharian mereka. 4.2 LATAR BELAKANG MASALAH Proses penerapan nilai penting dalam membantu membendung masalah sosial dan masalah disiplin yang semakin berleluasa kini. Hasil kajian oleh Ali Suradin & Eni Eryanti (2005) dalam kajian mereka yang bertajuk Penghayatan Nilai-nilai Murni Ke Arah Pembentukan Disiplin Pelajar mendapati tahap penghayatan nilai-
Penerapan Nilai Melalui Kurikulum Tersembunyi 169 nilai murni yang tinggi dalam diri murid dapat membantu mengurangkan masalah salah laku dalam kalangan murid-murid. Kementerian Pendidikan Malaysia pada tahun 2003 mengenalpasti seramai 76 300 pelajar atau 1.09 peratus daripada tujuh juta pelajar di negara ini terbabit dengan masalah disiplin. Manakala dalam akhbar Utusan Malaysia 1 Oktober 2009, Timbalan Menteri Pelanjaran Datuk Dr. Wee Ka Siong menyatakan kadar salah laku disiplin murid sekolah rendah termasuk penyalahgunaan dadah mencatat peningkatan dalam tempoh enam bulan pertama daripada 0.78 peratus kepada 0.79 peratus daripada 3.2 juta murid sekolah rendah di Malaysia. Menurut Greer dan Ryan (1989), kegagalan pendidikan nilai akan menyebabkan pelajar gagal membentuk perlakuan yang seimbang dari segi kognitif dan nilai dalam kehidupannya. Ini kerana pendidikan nilai sangat rapat hubungannya dengan perkembangan kognitif (Rest, 1980; Kay, 1979). Apabila keadaan ini terjadi maka terhasilah murid yang pandai dari segi kognitif tetapi tidak terasuh dari segi akhlak. Di antara kajian yang menunjukkan wujud masalah dalam proses penerapan nilai ialah kajian oleh Rushani (1992) mendapati guru tidak dapat menjalankan penerapan nilai yang terdapat dalam bahan sastera (cerpen) yang digunakan sebagai bahan pengajaran Bahasa Melayu secara berkesan disebabkan guru kurang pengetahuan dan kemahiran untuk melaksanakan penerapan nilai, di samping masalah tidak cukup masa. Hasil kajian Musak (1993) mendapati faktor penghalang kepada pelaksanaan penerapan nilai di sekolah ialah tiada kerjasama keluarga, pengaruh luar yang negatif, sukatan pelajaran yang padat dan kekurangan masa. Peranan guru di sekolah bukan sahaja mendidik dan menyampaikan ilmu pengetahuan kepada murid-murid , tetapi juga membentuk murid-murid agar menjadi insan yang seimbang dari segi jasmani, emosi, rohani, intelek dan sosial. Menurut Abdul Razak (2001) peranan guru adalah sebagai agen sosialisasi iaitu proses interaksi yang membolehkan manusia hidup bermasyarakat secara harmoni. Sosialisasi juga bermaksud proses mendisiplinkan individu supaya sesuai dengan norma dan nilai masyarakat.
170 Kurikulum Pendidikan Nilai Tidak ada sekolah atau institusi dalam masyarakat yang terlepas daripada menjalankan tugas penerapan nilai. Proses penerapan nilai yang dilaksanakan boleh berlaku secara langsung dan tidak langsung. Pengalaman pembelajaran khususnya penerapan dan penghayatan nilai-nilai melalui kurikulum tersembunyi boleh diperolehi oleh murid-murid di sekolah secara tidak langsung atau secara tidak sedar. Berdasarkan penyataan- penyataan di atas, apa yang dapat diterjemahkan ialah kurikulum tersembunyi boleh menjadi agen perantara di antara guru-guru dan murid-murid dalam pembentukan akhlak dan pemupukan atau penerapan nilai-nilai. Oleh itu, pengkaji merasakan penerapan dan penghayatan nilai-nilai murni dalam diri murid-murid perlu lebih giat dilaksanakan melalui kaedah kurikulum tersembunyi. Bagi melaksanakan proses penerapan nilai melalui kurikulum tersembunyi dengan lebih berkesan, guru-guru perlu mempunyai pengetahuan yang mendalam mengenai konsep kurikulum tersembunyi. Dalam setiap pendidikan nilai, apa yang diharapkan semestinya terbit kesedaran dalam diri murid-murid melaksanakan nilai-nilai positif dan menghindarkan nilai-nilai negatif. Di sekolah, nilai-nilai murni diajar dan diterapkan melalui matapelajaran yang diajar iaitu secara kurikulum rasmi. Pengkaji merasakan kajian mengenai penerapan nilai melalui kurikulum tersembunyi pula perlu dilakukan bagi mempertingkat proses penerapan nilai yang sedia ada dilaksanakan secara kurikulum rasmi. Kurikulum formal dan kurikulum tidak formal (kurikulum tersembunyi) adalah berkaitan dan saling melengkapi antara satu sama lain. Kurikulum tersembunyi tidak boleh dikembangkan tanpa perkembangan kurikulum formal (Kohlberg, 1973). Kewujudan kurikulum tersembunyi ini perlu diberi perhatian dan diambil berat sama seperti kurikulum formal. Menurut Ishak (2005) dalam bukunya yang bertajuk Inilah Kurikulum Sekolah, kurikulum tersembunyi bertindak sebagai alat pembentukan akhlak dan pekerti peribadi. Ia meliputi pemupukan nilai-nilai manusia yang mulia dan terpuji.
Penerapan Nilai Melalui Kurikulum Tersembunyi 171 Guru menjadi ‘role model’ kepada murid-murid dan masyarakat, berkhidmat dan berinteraksi dengan masyarakat serta menjadi penghubung antara guru, kerajaan, ibu bapa dan masyarakat (Abdul Rahim, Mohamad Najib, Ahmad Johari, Zainuddin & Nani Herlin, 2012). Berikutan itu, pengkaji menjalankan kajian ini bertujuan untuk mengupas dan meninjau sejauh manakah pengetahuan guru-guru sekolah rendah terhadap konsep kurikulum tersembunyi. Konsep kurikulum tersembunyi yang dimaksudkan atau dalam erti kata yang sebenar ia meliputi definisi, konsep, ciri-ciri, kandungan, kepentingan serta kesan kurikulum tersembunyi. Tidak hanya cukup mengetahui konsep kurikulum tersembunyi, guru-guru sekolah rendah juga perlu mengetahui kaedah atau strategi yang sesuai dalam melaksanakan proses penerapan nilai secara kurikulum tersembunyi di sekolah. Dalam pelaksanaan kurikulum tersembunyi mengikut kaedah dan strategi yang berbeza-beza, tentunya wujud masalah-masalah yang dihadapi oleh guru-guru. Di sekolah penerapan nilai-nilai boleh dilaksanakan melalui pertuturan, perlakuan, teladan, isyarat, kefahaman dan interpretasi (Tajul Ariffin & Nor’aini 1992). Pengkaji mahu melihat strategi penerapan nilai-nilai ini dalam konteks kurikulum tidak formal atau kurikulum tersembunyi yang perlu dimainkan peranan oleh guru-guru di sekolah. Oleh itu, pengkaji ingin mengetahui masalah-masalah yang wujud semasa guru-guru melaksanakan kurikulum tersembunyi yang membataskan peranan mereka sebagai agen kurikulum tersembunyi ke atas murid-murid. Kohlberg (1970) pula menyatakan kurikulum tersembunyi adalah perkara yang berhubung dengan pendidikan moral dan peranan guru memudahkan standard moral. Guru dilihat berperanan penting dalam penerapan dan penghayatan nilai-nilai moral agar semua murid sekolah dapat mencapai standard moral pada suatu tahap tertentu. Sudah tentu penerapan nilai-nilai ini disampaikan oleh guru-guru sepanjang berada di sekolah bersama murid-murid. Di sini pengkaji dapat melihat perkaitan antara penerapan nilai dan pembangunan moral melalui pelaksanaan kurikulum tersembunyi oleh guru-guru di sekolah dapat
172 Kurikulum Pendidikan Nilai membentuk murid-murid yang positif dan seimbang dalam semua aspek. Kelakuan guru sentiasa menjadi pemerhatian murid-murid di sekolah. Oleh itu perlakuan guru juga memberi kesan terhadap pelaksanaan kurikulum tersembunyi. Dapatan kajian oleh Abdul Rahim et. al. (2012) yang bertajuk Pelaksanaan Kurikulum Tersembunyi Dalam Kalangan Pelajar Sekolah Menengah menunjukkan tahap pelaksanaan kurikulum tersembunyi adalah tinggi melalui kandungan subjek menurut interpretasi pelajar dan perlakuan guru, namun pelaksanaan kurikulum tersembunyi melalui iklim sekolah berada pada tahap yang rendah. Iklim persekolahan yang terbuka dan positif adalah iklim persekolahan yang demokratik, dan iklim ini dapat membantu sekolah mencapai aspirasinya seperti membimbing pelajar supaya rajin berusaha, berdisiplin, berinisiatif, rela bekerjasama, ramah dan mesra, spontan, kreatif serta tinggi motivasinya (Abdullah Sani, 2007). Hasil kajian ini dapat dilihat dengan jelas bahawa terdapat perkaitan atau hubungan yang kuat antara kurikulum tersembunyi dengan kandungan subjek dan perlakuan guru. Penerapan nilai-nilai murni sememangnya disisipkan melalui kesemua matapelajaran atau subjek yang dipelajari di sekolah. Dalam buku tulisan Tajul Ariffin dan Nor’aini (1992) yang bertajuk Pendidikan dan Wawasan 2020, menurut Pengarah Pusat Perkembangan Kurikulum, penerapan nilai-nilai murni boleh disepadukan dalam matapelajaran secara pertuturan (pengucapan), perlakuan, teladan, isyarat, kefahaman, interpretasi dan kontekstual. Kelakuan guru juga memainkan peranan penting dalam penerapan nilai melalui kurikulum tersembunyi. Kelalukan guru sama ada di dalam atau di luar bilik darjah sentiasa diperhatikan oleh murid-murid di sekolah dapat memberi kesan terhadap keberkesanan penerapan nilai secara tersirat (kurikulum tersembunyi). Guru yang berkelakuan menjurus kepada 16 aspek nilai murni secara langsung sedang melakukan proses penerapan nilai secara kurikulum tersembunyi. Dalam proses penerapan nilai melalui kurikulum tersembunyi ini, pasti wujud masalah yang menghalang serta membataskan pelaksanaannya. Antara masalah-masalah yang
Penerapan Nilai Melalui Kurikulum Tersembunyi 173 wujud adalah dari segi kekangan masa, persekitaran sekolah, strategi pelaksanaan, beban tugas, tekanan dan kurang pengetahuan. Jurnal bertajuk Peranan Sekolah dan Guru Dalam Pembangunan Nilai Pelajar Menerusi Penerapan Nilai : Satu Sorotan (Mohamad Khairi & Asmawati, 2010) menyatakan antara masalah yang wujud ialah dari segi persekitaran dan budaya sekolah, personaliti dan pengalaman guru serta mata pelajaran yang diajar. Menurut Rusni (2005) faktor keadaan persekitaran sekolah boleh memberi kesan kepada pembentukan tingkah laku. Persekitaran yang menggalakkan dan menyokong dapat melahirkan kesan positif terhadap proses pengajaran dan pembelajaran serta penghayatan nilai-nilai murni. Kajian Abdul Rahim & Azharul Nizam (2009) menyatakan bahawa di antara kekangan yang terpaksa dihadapi oleh guru-guru dalam pelaksanaan penerapan nilai ialah kekangan masa menyebabkan sukar untuk melaksanakan penerapan nilai-nilai murni dalam pengajaran. Ahmad Esa (2005) menyatakan bahawa adalah penting untuk semua pendidik menerapkan nilai murni yang merupakan kurikulum tersembunyi secara telus dan komited, bukan sekadar menghabiskan sukatan pelajaran atau memenuhi tanggungjawab menyediakan pelajar menduduki peperiksaan semata-mata. Kajian ini juga hendak melihat adakah terdapat perbezaan di antara pengalaman mengajar guru dengan konsep kurikulum tersembunyi. Terdapat beberapa kajian berkaitan dengan pengalaman mengajar guru. Menurut Mead (2003), guru tidak mampu menerapkan nilai murni kerana kurang berpengalaman dalam melaksanakannya. Manakala kajian oleh Rosenholtz (1984) mendapati guru yang mempunyai pengalaman mengajar lima tahun ke atas lebih berkesan berbanding guru yang mempunyai pengalaman mengajar kurang dari tiga tahun. Hannafin dan Freeman dalam Tor (2003) mendapati bahawa guru yang berpengalaman mempunyai pandangan yang lebih objektif terhadap penguasaan pengetahuan berbanding dengan guru yang tidak banyak pengalaman mengajar. Oleh itu, jelas menunjukkan pengalaman mengajar di sekolah mempengaruhi seseorang guru dalam amalan pengajaran dan seterusnya membantu dalam
174 Kurikulum Pendidikan Nilai pembentukan nilai pelajar. Hasil kajian Abdul Rahim et.al. (2012) mendapati guru yang baik ialah guru yang mempunyai pengetahuan yang luas dalam semua aspek. Murid-murid melihat guru yang berpengetahuan luas ini mampu membawa mereka kepada pemupukan ilmu pengetahuan. Begitu juga kepemimpinan guru yang mengamalkan budaya beretika adalah mereka yang menjaga perpaduan, penyayang, kerja berpasukan, bersopan santun, berdisiplin, hidup sihat, jujur dan ikhlas (Abdullah Sani, Abdul Rashid, Abd Ghani, 2007). Perlakuan guru adalah penting untuk menggalakkan murid-murid menunjukkan kebolehan diri mereka. Murid-murid sangat mudah terpengaruh dengan perlakuan, pakaian, ucapan dan latarbelakang sosial guru-guru. Jelas di sini dapat dilihat faktor dan ciri-ciri guru sedikit sebanyak memainkan peranan dalam pelaksanaan kurikulum tersembunyi. Kajian ini juga hendak melihat adakah terdapat perbezaan di antara bidang mengajar guru dengan konsep kurikulum tersembunyi. Menurut Noorlela (2008) guru sukar melaksanakan penerapan nilai dalam pengajaran mata pelajaran Prinsip Akaun. Dapatan kajian oleh Rosnani (1996) menjelaskan guru menghadapi masalah dalam melaksanakan proses penerapan nilai murni terutama sekali mereka yang mengajar disiplin ilmu yang bersifat pasti seperti matematik dan perakaunan. Habsah (2000) dalam kajiannya mendapati guru aliran sains sosial menunjukkan kefahaman yang lebih tinggi daripada guru sains tulen berhubung dengan aspek kesepaduan ilmu, kemahiran dan nilai-nilai murni. Kajian Zakaria, Abdul Rahman, Abdul Majid dan Rahil (1996) menjelaskan faktor mata pelajaran iaitu mata pelajaran Pendidikan Islam dan Pendidikan Moral dan diikuti mata pelajaran lain sebagai faktor terpenting yang menyumbang kepada perkembangan moral pelajar. Menurut Nik Azis & Noraini (2008), kategori nilai murni sesuai dikembangkan melalui mata pelajaran Matematik, Sains, Agama, Bahasa, Sejarah dan Pendidikan Jasmani. Dapatan-dapatan kajian ini menunjukkan bahawa mata pelajaran tertentu mempengaruhi pelaksanaan proses penerapan nilai murni.
Penerapan Nilai Melalui Kurikulum Tersembunyi 175 Apa yang berlaku di sekolah sama ada secara formal atau secara tersembunyi mampu memberikan hasil dan impak ke arah pembentukan negara yang harmoni kerana masyarakat pelbagai kaum di negara kita disatukan di bawah satu pentadbiran pendidikan. Oleh yang demikian, pengkaji berpendapat pelaksanaan penerapan nilai melalui kurikulum tersembunyi dari segi strategi dan masalah yang wujud di semua sekolah terbabit adalah cukup berbeza walaupun kesemua sekolah tersebut berada di bawah satu pentadbiran pendidikan. Impak kurikulum tersembunyi adalah lebih besar dan mendalam serta memberi kesan jangka panjang berbanding kurikulum formal. Oleh itu, kajian ini penting agar guru-guru mengambil berat dan memberi perhatian yang sewajarnya tentang kewujudan pelaksanaan kurikulum tersembunyi. Penerapan nilai melalui kurikulum tersembunyi diharap dapat memberi kesan jangka panjang ke atas murid-murid dalam membentuk individu yang sentiasa mengamalkan nilai-nilai murni. Selain daripada kurikulum rasmi atau kurikulum bertulis yang mempunyai objektif pembelajaran tertentu yang perlu disampaikan kepada murid-murid, kurikulum tersembunyi atau kurikulum tidak rasmi juga sama pentingnya. Kurikulum tersembunyi dapat memberi kesan kepada perhubungan sosial di kalangan murid-murid. Sekolah sebagai institusi pendidikan juga merupakan institusi sosial yang boleh membentuk individu yang seimbang dari semua segi. Umum mengetahui kini kita kerap didedahkan di media cetak mahupun di media elektronik dengan masalah-masalah sosial dan masalah-masalah disiplin dalam kalangan murid-murid sekolah. Murid-murid di zaman serba moden kini semakin berkurang kualiti disiplin, adab, akhlak dan nilai dalam diri mereka. Masalah sosial ini tidak boleh dikatakan hanya berpunca dari rumah sahaja, rumah kedua mereka iaitu sekolah juga memberi sumbangan kepada masalah sosial dalam kalangan murid-murid ini. Penerapan dan penghayatan nilai murni serta nilai moral yang lebih serius perlu dilaksanakan melalui kurikulum fomal mahupun kurikulum tidak formal (kurikulum tersembunyi) untuk membantu dalam membendung masalah sosial dan masalah
176 Kurikulum Pendidikan Nilai disiplin dalam kalangan murid-murid sekolah. Justeru, peranan sekolah khasnya dan guru amnya melalui kurikulum tersembunyi boleh membantu mengurangkan masalah ini. Oleh itu, penyelidikan ini memberi tumpuan kepada keperluan guru-guru untuk mengetahui konsep mengenai kurikulum tersembunyi ini. Pengetahuan tentang konsep kurikulum tersembunyi ini meliputi aspek seperti definisi, ciri-ciri, kandungan, kepentingan serta kesan kurikulum tersembunyi. Guru- guru perlu melihat sejauh manakah pelaksanaan kurikulum tersembunyi dalam penerapan dan penghayatan nilai murni dan nilai moral di sekolah mereka dapat memberi impak positif terhadap murid-murid. Kajian ini juga bertujuan mengupas apakah strategi penerapan nilai melalui kurikulum tersembunyi dalam kalangan guru sekolah rendah daerah Johor Bahru. Seterusnya kajian ini juga hendak melihat apakah masalah penerapan nilai melalui kurikulum tersembunyi yang dihadapi oleh guru-guru sekolah rendah yang membataskan dan menghalang usaha mereka dalam proses pendidikan nilai . Akhir sekali, kajian ini juga hendak mengetahui hubungan antara pengalaman mengajar guru dengan konsep kurikulum tersembunyi. 4.3 KONSEP KURIKULUM Kurikulum adalah satu perancangan dan panduan yang digunakan oleh guru untuk menjalankan tugas rasmi mereka di sekolah iaitu untuk mendidik murid-murid. Apakah yang dimaksudkan dengan kurikulum? Perkataan kurikulum berasal dari bahasa Latin ‘curere’ yang membawa maksud ‘laluan’ atau ‘jejak’. Perkataan kurikulum boleh didefinisikan sebagai satu set strategi pengajaran dimana guru bercadang untuk menggunakannya di dalam kelas semasa sesi pengajaran dan pembelajaran untuk mencapai objektif dan matlamat tertentu. Menurut Zais (1976), kurikulum sebagai satu bidang studi yang mencakupi (1) The range of subject matters with which it is concerned (the substantive structure), dan (2) The procedures of
Penerapan Nilai Melalui Kurikulum Tersembunyi 177 inkiuri and practice it follows (the syntactical structure). Zais menjelaskan bahawa kurikulum bukan hanya merupakan rencana tertulis bagi pengajaran, melainkan sesuatu yang berfungsi dan beroperasi dalam kelas, yang memberi pedoman dan mengatur lingkungan dan kegiatan yang berlangsung di dalam bilik darjah. Ornstein dan Hunkins (1998) menyatakan kurikulum adalah satu rancangan tindakan atau satu dokumen bertulis yang mengandungi strategi untuk mencapai matlamat yang dihajati. Seperti yang dikemukana oleh McNeil (1977), kurikulum merupakan rancangan dan kegiatan pendidikan yang secara maksimal mengembangkan potensi kemanusiaan yang ada pada diri seseorang baik sebagai individu mahu pun sebagai anggota masyarakat untuk kehidupan dirinya, masyarakat, dan bangsanya di masa mendatang. Menurut Laporan Jawatankuasa Kabinet 1979, kurikulum ialah suatu rancangan pendidikan yang membendung segala ilmu pengetahuan serta kemahiran nilai-nilai dan norma-norma, unsur- unsur kebudayaan dan kepercayaan yang telah menjadi pilihan masyarakat untuk diperturunkan kepada ahlinya. Definisi kurikulum mengikut Akta Pendidikan 1996 ialah satu program pendidikan yang termasuk kurikulum dan kegiatan kokurikulum yang merangkumi semua pengetahuan, kemahiran, norma, nilai, unsur kebudayaan dan kepercayaan untuk membantu perkembangan seseorang murid dengan sepenuhnya dari segi jasmani, rohani, mental dan emosi serta menyampaikan pengetahuan. Dalam sistem pendidikan, satu daripada input pengoperasiannya ialah reka bentuk kurikulum. (Ahmad, 2005). Reka bentuk kurikulum mempunyai empat elemen utama iaitu kurikulum itu sendiri, kokurikulum, kurikulum tambahan dan kurikulum tersembunyi. Bagi memenuhi Falsafah Pendidikan Kebangsaan, semua guru perlu melaksanakan keempat-empat elemen tersebut secara sepadu dan komprehensif dalam pengajarannya. Pengabaian satu daripada elemen tersebut menjadikan murid (output) tidak sempurna dan berhadapan dengan kesukaran untuk memenuhi piawaian pasaran pekerjaan di peringkat tempatan mahupun antarabangsa. Terdapat lima jenis
178 Kurikulum Pendidikan Nilai atau lima bentuk kurikulum yang berbeza pelaksanaannya di sekolah iaitu kurikulum formal atau kurikulum rasmi, kurikulum pengajaran, kurikulum operasional, kurikulum pengalaman dan kurikulum tersembunyi atau kurikulum tersirat (Ang, 2007). 4.4 KONSEP KURIKULUM TERSEMBUNYI Kurikulum tersembunyi atau kurikulum tersirat (hidden curriculum) seakan-akan tidak disedari akan kepentingan pelaksanaannya. Kurikulum tersembunyi atau unwritten curriculum merupakan pengalaman pembelajaran yang dipelajari secara tidak langsung oleh murid-murid dan kesannya adalah di luar kawalan guru. Kurikulum tersembunyi juga kadang kala disebut sebagai kurikulum terlindung, kurikulum tersirat, atau kurikulum tersisip. Kurikulum tersembunyi boleh membawa kepada kesan positif ataupun kesan negatif terhadap murid-murid. Kurikulum tersembunyi apabila tidak diawasi dan dikawal selia dengan baik membawa implikasi negatif kepada sekolah, budaya sekolah serta iklim pengajaran dan pembelajaran. Kurikulum tersembunyi ini juga kadangkala dikenali sebagai kurikulum tidak rasmi yang merangkumi perilaku kelakuan yang perlu dipatuhi, corak hubungan perseorangan, kepatuhan kepada kuasa dan pengaruh, persaingan, sumber motivasi dan sebagainya yang dipelajari murid di sekolah. Kurikulum yang tersembunyi berlangsung sama ada semasa pelaksanaan kurikulum, kurikulum tambahan atau kokurikulum selain daripada ia boleh dilaksanakan juga secara terancang dan sistematik (Ahmad, 2005). Namun begitu, proses pelaksanaanya kerap tidak disedari oleh para pendidik dan para pelajar kerana kehadirannya adalah dalam bentuk penerapan, pengintegrasian, asimilasi, akulturasi dan akomodasi (Ahmad, 2005). Beliau juga menyatakan murid belajar secara tidak langsung daripada kurikulum yang tersembunyi, justeru tidak dinafikan kadang- kadang murid juga belajar perkara yang tidak baik daripada guru- guru.Chafel (1977) pula berpendapat terdapat dua bentuk kurikulum yang dilaksanakan di sekolah iaitu overt (terbuka) yang
Penerapan Nilai Melalui Kurikulum Tersembunyi 179 memberi fokus kepada kursus pengajian yang eksplisit, dan covert (tersirat) yang memberi fokus kepada pembelajaran yang tacit (diaplikasikan tetapi tidak didokumentasikan – tidak tercatat). Beliau mendapati bahawa kurikulum tersembunyi boleh didefinisikan sebagai norma-norma, nilai dan kepercayaan yang tidak dinyatakan dan tidak tertulis dalam kurikulum rasmi tetapi diajar secara tidak langsung di dalam bilik darjah. Menurut Mok (2002) di dalam bukunya yang bertajuk Ilmu Pendidikan Untuk Kursus Perguruan Lepas Ijazah (KPLI) tafsiran kurikulum yang lengkap adalah dirumuskan seperti berikut : “Kurikulum merangkumi pengalaman kehidupan nyata dan tidak nyata yang dipilih, diorganisasi dan disusun oleh sarjana pendidikan dan pakar kurikulum secara teliti dan professional, demi menjadikan pelbagai jenis aktiviti pembelajaran nyata dan tidak nyata seperti yang dijalankan dalam dan luar bilik darjah, dalam dan luar sekolah, untuk semua peringkat persekolahan.” Huraian tafsiran kurikulum oleh Mok ini dianggap lengkap kerana ia merangkumi kurikulum tersembunyi. Dalam bukunya juga dinyatakan kurikulum tersembunyi meliputi pengalaman yang dipelajari secara tidak formal seperti penerapan nilai-nilai murni melalui peniruan tingkah laku guru, dan penyerapan nilai-nilai murni dalam mata pelajaran, peraturan sekolah, aktiviti bahasa dan budaya sekolah. Terdapat dua pendekatan yang wujud dalam kurikulum tersembunyi iaitu functionalist dan neo-Marxists. Menurut pendekatan functionalist yang memfokuskan kepada cara sekolah mengambil bahagian dalam menjalankan kegiatan sosial, sekolah harus membekalkan murid-murid dengan ilmu pengetahuan, kemahiran, nilai dan cadangan di mana masyarakat perlukan untuk menyesuaikan diri dalam sistem masyarakat kini. Proses ini dibantu oleh pengurusan kurikulum tersembunyi menurut Cookson & Sadovnik, 2002; Giroux & Penna, 1981). Pendekatan neo- Marxists pula menegaskan golongan dominan dan kuasa di dalam masyarakat mempengaruhi pendidikan melalui kurikulum tersembunyi. Berdasarkan pendekatan ini, sekolah dapat membantu mengekalkan hukum sosial yang tidak adil atau zalim melalui
180 Kurikulum Pendidikan Nilai penyampaian kepercayaan-kepercayaan, nilai-nilai dan norma- norma yang efektif dalam kehidupan politik, sosial dan ekonomi. Nilai-nilai, kepercayaan-kepercayaan dan norma-norma ini disampaikan kepada murid-murid melalui mesej yang tersirat. (Yuksel, 2005). Guru-guru perlu memahami secara terperinci dan mendalam tentang konsep kurikulum tersembunyi ini. Pada zaman yang serba moden dan global ini, peranan guru dilihat semakin penting dan mencabar terutama dalam menyampaikan kurikulum yang telah dibentuk. Murid-murid pada era kini lebih kompeten dan berlumba-lumba untuk mencapai tahap intelektual yang maksima tetapi mereka tidak begitu mementingkan pencapaian yang maksima selain dari segi intelektual (sahsiah, emosi, rohani dan jasmani). Guru lebih menekankan aspek kurikulum rasmi atau kurikulum formal tetapi tidak menitikberatkan aspek kurikulum tersembunyi. Mungkin kurikulum tersembunyi ada dilaksanakan secara tidak sengaja, tetapi nilai-nilainya kurang memberi kesan terhadap murid-murid. Hal ini perlu dikaji kerana kurikulum tersembunyi boleh membawa kepada kesan positif atau kesan negatif. Kurikulum tersembunyi dipercayai dapat mempengaruhi pencapaian akademik pelajar khasnya dan pencapaian-pencapaian- pencapaian lain amnya seperti sahsiah, rohani, emosi dan jasmani. Sebenarnya apa yang dipelajari oleh murid-murid di sekolah bukanlah setakat kandungan yang tercatat dalam sukatan pelajaran tetapi merangkumi semua pengalaman pembelajaran yang diperolehi semasa berada di sekolah. Margolis (2001), Chafel (1997), Eisner (1994), Longstreet & Shane (1993) dan Synder (1973) adalah di antara penyelidik-penyelidik pendidikan yang telah mengkaji mengenai nilai-nilai, kepercayaan, iklim sekolah dan lain-lain pengalaman pembelajaran yang dipanggil kurikulum tersembunyi. Terdapat juga ramai penyelidik-penyelidik lain yang telah merungkai mengenai definisi, teori, konsep, kandungan, kepentingan, kesan dan lain-lain perkara yang berkaitan dengan kurikulum tersembunyi. Idea kurikulum tersembunyi pada mulanya diperkenalkan oleh Jackson (1968) dalam bukunya yang bertajuk Life In Classroom dan seterusnya penyelidikan mengenai
Penerapan Nilai Melalui Kurikulum Tersembunyi 181 kurikulum tersembunyi ini dijalankan dengan lebih fokus oleh Snyder (1973), Apple (1980), Bergenhenegouwen (1987), Portelli (1993) dan lain-lain lagi. Tetapi belum ada lagi kata sepakat mengenai definisi yang tepat bagi kurikulum tersembunyi. Jackson (1968) menyatakan kurikulum tersembunyi adalah belajar untuk tunggu dengan senyap, bertahan untuk membuat latihan , menyiapkan segala tugasan, sentiasa memastikan diri sibuk, bekerjasama, menunjukkan kesetian dan kepatuhan kepada guru dan rakan, sentiasa kemas dan menepati masa dan memimpin diri untuk beradab dan berbudi. Apple (1982) di dalam bukunya yang bertajuk “Education Is Power” menekankan bahawa kurikulum tersembunyi melibatkan pelbagai minat murid, budaya, usaha, perjanjian dan kompromi. Giroux (1983) menyatakan bahawa kurikulum tersembunyi adalah norma-norma, nilai-nilai dan kepercayaan-kepercayaan yang tidak dinyatakan secara bertulis tetapi ternanam dan ia disampaikan secara tidak langsung atau tidak sengaja kepada murid-murid melalui peraturan-peraturan yang akan menyusun dan membentuk rutin kehidupan dan hubungan sosial di dalam bilik darjah dan di sekolah. Apple (1982) melalui bukunya yang bertajuk Education and Power menekankan bahawa kurikulum tersembunyi melibatkan pelbagai minat, budaya, usaha, perjanjian dan kompromi. Ausbrooks (2000) pula menjelaskan bahawa kurikulum tersembunyi ialah ….. is composed of the implicit messages in the school’s social climate, unwritten yet understood by all. It is the body of knowledge a child absorbs in school simply by being there day after day. This is the curriculum that creates a school’s so called ‘learning environment’. Walaupun terdapat sedikit kelainan di antara pendapat Chafel dan Ausbrooks tetapi pada dasarnya mereka berdua menerima bahawa kurikulum tersembunyi tidak dinyatakan dalam kurikulum rasmi. McNeil (1995) dalam bukunya yang bertajuk Curriculum A Comprehensive Introduction menyatakan bahawan perkataan kurikulum tersembunyi merujuk kepada pengaruh dalam pengajaran yang tidak rasmi di mana ia boleh menyokong atau melemahkan proses untuk mencapai sesuatu matlamat. Beliau juga menyatakan bahawa kurikulum
182 Kurikulum Pendidikan Nilai tersembunyi boleh menjadi alat penghubung kepada pembangunan moral seseorang individu. (kaitkan dgn teori moral) Terdapat beberapa konsep berkenaan teori kurikulum tersembunyi yang mempunyai definisi dan penjelasan yang berbeza tetapi memberi maksud yang hampir sama. Artikel bertajuk Comparison Of Hidden Curriculum Theories yang ditulis oleh Kentli (2009) menyenaraikan beberapa teori berkenaan dengan kurikulum tersembunyi yang boleh dilihat perbandingannya dengan nyata. Durkheim (1961) dalam bukunya bertajuk Moral Education menyatakan apa yang diajar dan dipelajari di sekolah oleh murid-murid adalah lebih banyak dari apa yang terkandung dalam kurikulum yang digubal dan manual guru. Walaupun ini bukan dinyatakan secara terus sebagai kurikulum tersembunyi, ini sebenarnya merujuk kepada kurikulum tersembunyi. Jackson (1968) pula melalui bukunya yang bertajuk Life In Classroom menyatakan kurikulum tersembunyi adalah belajar untuk tunggu dengan senyap, bertahan untuk membuat latihan, menyiapkan segala tugasan, sentiasa memastikan diri sibuk, bekerjasama, menunjukkan kesetian dan kepatuhan kepada guru dan rakan, sentiasa kemas dan menepati masa dan memimpin diri untuk beradab dan berbudi. Di sini Philip menjelaskan secara tersirat bahawa kurikulum tersembunyi merangkumi norma-norma, nilai-nilai, kepercayaan dan budaya yang dipelajari dan diperolehi sepanjang berada di sekolah. Dreeben (1967) mengkaji berkaitan dengan norma-norma dan budaya sekolah dan menyimpulkan bahawa kurikulum tersembunyi membuatkan murid-murid dapat membentuk perhubungan sosial, menenggelamkan sebahagian besar identiti diri mereka dan menerima kesahihah pemulihan. Vallance (1973) pula menyatakan konsep kurikulum tersembunyi dengan perkataan yang lebih ringkas iaitu unstudied curriculum, covert atau latent curriculum, non-academic outcomes of schooling, by-products of schooling, atau maksud yang lebih mudah what schooling does to people. Bowles & Gintis (1976) mendefinisikan kurikulum tersembunyi sebagai Schools are not as an agency of social mobility but as reproducing the existing class structure, sending a
Penerapan Nilai Melalui Kurikulum Tersembunyi 183 silent, but powerful message to students with regard to their intellectual ability, personal traits, and the appropriate occupational choice and this takes place through the hidden curriculum. Mereka menyatakan bahawa sekolah dengan wujudnya struktur kelas dapat memberikan mesej yang tersirat tetapi penuh bermakna kepada murid-murid dengan mengambil kira kebolehan intelektual, sifat murid dan pilihan kerjaya yang bersesuaian. Manakala Martin (1976) berpendapat kurikulum tersembunyi boleh dijumpai dalam struktur sosial bilik darjah, guru sebagai orang yang berkuasa, peraturan-peraturan yang mentadbir perhubungan antara guru dengan murid-murid. Aktiviti-aktiviti pembelajaran sebagai sumber dengan penggunaan bahasa, buku teks, sistem pengesanan, dan kurikulum oleh guru. Kurikulum tersembunyi dalam struktur sekolah paling penting dalam menentukan pembinaan hubungan sosial di dalam bilik darjah di sekolah (Willis, 1977). Selain itu, menurutnya lagi kurikulum tersembunyi juga penting dalam pembinaan budaya di sekolah. Menurut Anyon (1980) pula, kurikulum tersembunyi di sekolah adalah persiapan yang tacit (tidak tertulis) untuk proses pengeluaran melalui cara tertentu. Membezakan kurikulum, pedagogi dan latihan penilaian murid-murid menekankan perbezaan kognitif dan kemahiran perlakuan dalam sosial dan ini menyumbangkan kepada pembangunan kanak-kanak dalam potensi perhubungan kepada fizikal dan simbolik kapital, kepada kekuasaan dan kepada proses pekerjaan. Apple (1982) di dalam bukunya yang bertajuk Education Is Power, Kurikulum tersembunyi melibatkan pelbagai minat murid, budaya, usaha, perjanjian dan kompromi. Giroux (1983) pula menyatakan kurikulum tersembunyi merangkumi norma-norma yang tidak ternyata, nilai-nilai dan kepercayaan yang tertanam dan disebarkan kepada murid melalui peraturan-peraturan yang membentuk segala rutin dan hubungan sosial di sekolah dan di dalam bilik darjah. Berdasarkan perbandingn konsep-konsep kurikulum tersembunyi yang telah dinyatakan di atas, dapat dilihat bahawa idea kurikulum tersembunyi yang dinyatakan oleh ahli-ahli kurikulum tersebut adalah sama iaitu sesuatu perkara yang diperolehi murid-murid
184 Kurikulum Pendidikan Nilai semasa berada di sekolah yang tidak tertulis di dalam kurikulum formal. 4.5 CIRI-CIRI KURIKULUM TERSEMBUNYI Ciri-ciri kurikulum tersembunyi yang boleh dimaksudkan adalah ia merangkumi semua pengalaman pembelajaran yang diperolehi oleh pelajar di mana mereka belajar; boleh menjadi objektif pembelajaran tetapi hasilan pembelajarannya adalah bersifat relatif dan agak sukar diukur secara kuantitatif; merangkumi nilai-nilai yang dibentuk bersama oleh pelaksana kurikulum itu sendiri (pelajar – guru); dipelajari oleh pelajar tetapi secara tidak langsung misalnya daya intelek guru, tingkah laku dan akhlak guru. Selain itu, kewujudan kurikulum tersembunyi adalah berbeza-beza bergantung kepada lokasi, persekitaran dan latar belakang pelaksana kurikulum (pelajar-guru). Walaupun kadang kala kurikulum tersembunyi terdapat sama ada pada matlamat atau objektif satu-satu kurikulum itu tetapi ianya tidak tertulis dalam kandungan kurikulum berkenaan mahupun dalam penilaian. Jenis atau pengkategorian kurikulum tersembunyi adalah berbeza-beza mengikut jenis institusi, tahap pembelajaran dan juga matlamat kurikulum itu sendiri. Terdapat beberapa pandangan dan pendapat dari penyelidik- penyelidik tentang apa yang sebenarnya terkandung di dalam kurikulum tersembunyi. Idea asas mengenai konsep kurikulum tersembunyi adalah murid-murid belajar mengenai perkara yang tidak diajar di dalam kurikulum formal atau kurikulum rasmi. Kurikulum tersembunyi merujuk kepada cara proses pembelajaran dijalankan sama ada yang disedari atau yang tidak disedari. Cara proses pembelajaran dijalankan yang disedari oleh murid-murid adalah seperti organisasi fizikal sekolah itu sendiri dan organisasi bilik darjah. Contohnya, murid-murid memahami bahawa sekolah adalah suatu tempat yang berbeza dan terpisah dari rumah mereka dan mempunyai banyak bilik-bilik darjah serta bilik-bilik atau kawasan-kawasan lain seperti dewan, kantin, padang, perpustakaan, makmal komputer, makmal sains, bilik sukan dan
Penerapan Nilai Melalui Kurikulum Tersembunyi 185 lain-lain. Manakala organisasi bilik darjah merujuk kepada keadaan seperti guru yang mengajar berdiri di hadapan kelas dan murid-murid duduk di dalam susunan barisan meja. Cara proses pembelajaran dijalankan yang tidak disedari oleh murid-murid yang dimaksudkan sebagai kurikulum tersembunyi adalah seperti cara bagaimana seseorang guru itu mentafsir kelakuan murid- muridnya juga cara bagaimana seseorang guru itu mempunyai jangkaan yang berbeza-beza terhadap murid-muridnya berdasarkan tafsiran kelakuan murid-muird di dalam bilik darjah. Menurut McNeil (1986) melalui bukunya yang bertajuk Fundamental of Sociology apa yang terkandung di dalam kurikulum tersembunyi adalah pembelajaran mengenai perkara- perkara seperti bagaimana untuk bertindak balas dan menghadapi pihak berkuasa; bagaimana untuk menjana dan mengekalkan hubungan baik dengan orang lain (kedua-dua guru dan murid); bagaimana untuk menghabiskan masa; bagaimana untuk menguruskan kebosanan; bagaimana untuk mendapatkan keutamaan; dan bagaimana untuk menepati jangkaan guru dan rakan sebaya. McNeil merumuskan idea kandungan kurikulum tersembunyi ini dengan menyatakan bahawa pembelajaran mengenai kurikulum tersembunyi telah menjadi popular dikalangan penyelidik yang mengharapkan apa sahaja objektif rasmi dalam pendidikan yang mungkin, apa sebenarnya yang berlaku di sekolah adalah lebih kepada kawalan, dominasi dan kesan dari pembiakan ketidaksamaan sosial. Pembelajaran tersirat atau tersembunyi yang dibangkitkan oleh Jackson (1968) bahawa murid-murid yang mempelajari apa sahaja subjek atau matapelajaran dalam kurikulum formal akan mempelajari perkara-perkara seperti mengenai kuasa seorang guru, ilmu pengetahuan yang sah yang diperolehi melalui buku, sistem pembelajaran dan penilaian kemajuan oleh guru. Kuasa guru memainkan peranan penting di dalam bilik darjah. Murid-murid yang gagal memerhatikan secara implisit atau eksplisit mengenai peraturan bilik darjah akan menyebabkan mereka tidak tersekat dari teguran, dendaan asas serta dilabel guru seperti murid sukar, murid bermasalah dan murid bodoh. Peraturan pentadbiran bilik
186 Kurikulum Pendidikan Nilai darjah adalah seperti bilakah masa yang dibenarkan untuk bercakap, dengan siapakah anda dibenarkan bercakap dan dimanakah anda dibenarkan untuk duduk. Murid-murid harus mempelajari untuk mematuhi apa sahaja ilmu pengetahuan yang sah yang terkandung di dalam buku-buku yang disampaikan oleh guru-guru untuk lulus dalam peperiksaan. Sistem pembelajaran pula melibatkan perkara seperti individualisme dan persaingan. Proses pembelajaran adalah suatu proses yang bukan untuk dikongsi dan objektif persaingan di dalam proses pembelajaran adalah untuk menunjukkan bahawa anda adalah lebih baik dari rakan sebaya anda. Kandungan dalam kurikulum tersembunyi menurut Goburdhun (2009) adalah berkaitan ketidaksamaan (inequality), hierarki atau keutamaan (hierarchy), jantina (gender), mengawal kebosanan (controlling boredom), bangsa (race), mematuhi peraturan (accepting authority) dan ketiadaan kuasa (powerlessness). Ketidaksamaan berlaku apabila sekolah secara langsung menerima bahawa sesetengah murid adalah lebih bijak daripada yang lain-lain dan mereka ini dianugerahkan dengan status yang tinggi dan pelbagai anugerah. Ini menunjukkan ketidaksamaan ganjaran antara murid-murid. Sekolah juga mendidik mengenai hierarki iaitu mereka yang mempunyai kuasa yang lebih akan berada di atas dan mereka yang kurang berkuasa akan berada di bawah. Ini mengukuhkan idea hierarki sosial dan membolehkan murid-murid mempersiapkan diri mereka dalam bidang pekerjaan di masa hadapan dan kandungan kurikulum tersembunyi ini dinamakan hieraki atau keutamaan. Jantina pula merujuk kepada pihak sekolah yang memberi peluang kepada murid-murid untuk mempelajari matapelajaran atau subjek tertentu yang dikategorikan untuk lelaki dan perempuan. Murid-murid perempuan biasanya digalakkan untuk menyertai caring profession manakala murid- murid lelaki dibimbing untuk ke arah bidang teknikal dan sains. Kandungan kurikulum tersenbunyi juga mengandungi elemen mengawal kebosanan. Di sekolah, murid-murid mempelajari bahawa kebosanan itu adalah semulajadi dan jika murid-murid itu membuat masalah di sekolah sebenarnya mereka sedang
Penerapan Nilai Melalui Kurikulum Tersembunyi 187 menjadikan hidup mereka bertahan. Mereka sedang mempelajari bagaimana untuk mengatasi kebosanan dalam kehidupan mereka kelak. Daripada aspek bangsa pula, sekolah dan guru-guru mungkin bersikap neutral terhadap rasis tetapi kurikulum atau bahan-bahan di sekolah adakalanya tidak. Contohnya dalam topik tertentu ia lebih menekankan kepada budaya satu bangsa tertentu dan menolak budaya bangsa lain. Murid-murid juga diberi senarai keseluruhan peraturan dan disiplin di sekolah, mereka tidak diberi pilihan lain selain perlu mematuhi peraturan dan disiplin tersebut. Mereka akan mendapat sekatan jika tidak mematuhi undang- undang tersebut. Perkara ini sebenarnya sedang mempersiapkan diri mereka untuk menerima peraturan dan undang-undang di dalam masyarakat yang lebih luas dan ini merupakan elemen atau nilai mematuhi peraturan. Ketiadaan kuasa pula diterapkan dengan menggalakkan murid-murid terlibat di dalam perbincangan bilik darjah untuk berurusan dengan sesetengah masalah. Tetapi apabila pihak sekolah hendak membuat keputusan berkaitan kewangan atau berkaitan apa sahaja, murid-murid tiada kuasa untuk berkata apa-apa. Hal ini menyebabkan murid-murid mempelajari berkaitan mereka tidak mempunyai apa-apa kuasa agar dapat diaplikasikan di kehidupan mereka akan datang. 4.6 KEPENTINGAN KURIKULUM TERSEMBUNYI Di antara kepentingan kurikulum tersembunyi yang jelas adalah ia dapat meningkat, mendorong dan merangsang pertumbuhan proses pengajaran dan pembelajaran di sekolah. Selain itu ia dapat membina hati, akal dan jiwa murid supaya menjadi insan yang berguna dan dapat meneruskan tradisi hidup dan masyarakat. Melalui pelaksanaan kurikulum tersembunyi juga, ia dapat menentukan keberkesanan pengalaman sekolah yang dilalui oleh murid-murid. Selaras dengan Matlamat Pendidikan Kebangsaan, kepentingan kurikulum tersembunyi seperti yang dinyatakan di atas dapat membantu mencapai matlamat-matlamat tersebut. Matlamat Pendidikan Kebangsaan adalah untuk melahirkan bangsa
188 Kurikulum Pendidikan Nilai Malaysia yang taat setia dan bersatu padu; melahirkan insan yang beriman, berilmu, berakhlak mulia, berketrampilan dan sejahtera; menyediakan sumber tenaga manusia untuk kemajuan negara; dan memberi peluang pendidikan kepada semua warganegara Malaysia. Dalam penyelidikan ini, pengkaji lebih menjurus dan memfokuskan kepentingan kurikulum tersembunyi dalam aspek penerapan dan penghayatan nilai murni dan nilai moral dalam diri murid-murid. Aspek nilai-nilai ini penting kerana ia dapat membantu dalam membendung masalah disiplin dan masalah sosial dikalangan murid-murid sekolah. Ada kalanya guru-guru terlepas pandang akan budaya sekolah. Budaya sekolah dan persekitaran sekolah sangat berkait rapat dengan kurikulum tersembunyi. Penerapan unsur-unsur, nilai-nilai dan norma-norma positif melalui budaya sekolah dan persekitaran sekolah oleh guru-guru sangat penting terhadap murid-murid. Sekolah merupakan salah satu institusi sosial walaupun pada dasarnya fungsi utamanya ialah sebagai institusi pendidikan. Meighan (1981) dalam bukunya yang bertajuk A Sociology of Education menyatakan bahawa kurikulum tersembunyi diajar oleh sekolah bukan diajar oleh guru, ia adalah sesuatu yang murid-murid perolehi yang tidak diajar dalam matapelajaran mahupun diperolehi dari perhimpunan sekolah, ia adalah berkaitan dengan sesuatu pendekatan kehidupan dan tingkahlaku untuk pembelajaran. Haralambos (1991) melalui Themes and Perspectives pula menyatakan kurikulum tersembunyi adalah perkara-perkara yang diperlajari oleh murid-murid melalui pengalaman mereka dengan menghadirkan diri ke sekolah selain yang dinyatakan dalam objektif pengajaran. Ini menggambarkan bahawa pendidikan adalah suatu proses sosialisasi. Melalui proses sosialisasi murid-murid dapat mempelajari sesuatu yang bernilai di dalam masyarakat mereka (seperti menghormati orang yang lebih tua, beratur dan mengikut giliran, menghormati amalan dan budaya agama lain) dan mereka juga dapat mempelajari sesuatu perkara yang membolehkan ilmu pengetahuan dan kemahiran disampaikan dari satu generasi ke generasi seterusnya dengan jayanya. Myles (2001) dalam Ask-U Newsletter, ASC-US, Inc
Penerapan Nilai Melalui Kurikulum Tersembunyi 189 menyatakan peraturan yang guru anggap murid-murid tahu tanpa mengajarkannya di dalam bilik darjah dikenali sebagai kurikulum tersembunyi. Di antara kurikulum tersembunyi yang disenaraikan oleh beliau adalah seperti: • Jangan bercakap dengan rakan lain apabila guru sedang mengajar di dalam bilik darjah • Apabila guru sedang memarahi seorang murid lain, ia bukanlah masa yang sesuai untuk bertanyakan soalan • Apabila anda melakukan satu kesalahan dan guru memperbetulkan kesalahan itu, ia tidak bermaksud keseluruhan hari anda adalah malang • Apabila latihan kebakaran sedang dijalankan, gunakan pintu keluar yang berdekatan dan masa ini bukanlah masa untuk pergi ke bilik air atau meminta izin untuk ke bilik air. • Anda haruslah bercakap dengan guru anda dengan ton suara yang lemah lembut kerana guru anda akan membalas dengan budi bahasa yang lebih positif. Guru juga suka apabila anda senyum sekali sekala. • Apabila guru anda memberi amaran tentang kelakuan anda dan anda terus melakukan kelakuan tersebut, anda sengaja mencari masalah. Apabila anda terus berhenti melakukan kelakuan tersebut selepas amaran pertama, anda tidak akan mendapat masalah. • Apabila rakan sekelas anda memberitahu anda untuk melakukan sesuatu yang membolehkan anda ditimpa masalah, berfikirlah dengan waras dan jangan melakukannya. • Tidak semua guru mempunyai undang-undang yang sama di dalam kelas. Ada guru yang tidak yang tidak membenarkan anda bercakap kecuali dengan mengangkat tangan. Ada guru yang membenarkan murid bercakap di dalam kelas asalkan tidak menyakiti hati murid lain • Apabila seorang guru menyuruh seorang murid untuk berhenti bercakap, ia bukanlah masa untuk anda bercakap- cakap dengan rakan sebelah anda memandangkan guru itu sudah menunjukkan yang beliau tidak suka murid bercakap
190 Kurikulum Pendidikan Nilai apabila beliau sedang mengajar • Apabila terdengar seseorang bercakap dengan tatabahasa yang salah, jangan betulkan tatabahasanya setiap kali anda terdengar, terutama dalam adab yang tidak baik. • Apabila anda ternampak seseorang yang anda suka di sekolah, jangan terus mendekatinya dan berkata dengan kuat “awak cantiklah” kerana ini akan membuatkannya rasa tidak senang. Carilah cara lain yang lebih sesuai. Menurut Goburdhun (2009) antara budaya sekolah dan interaksi sosial di sekolah yang mempunyai kaitan dengan kurikulum tersembunyi adalah kelakuan guru, rasis, bahasa, kumpulan rakan sebaya, sistem penstrukturan murid mengikut tahap dan pencapaian (streaming) dan melabel murid serta memenuhi ramalan diri (self fulfilling prophecy). 4.7 KURIKULUM TERSEMBUNYI DAN PEMBANGUNAN MORAL Antara penyelidik yang telah mengkaji peranan kurikulum tersembunyi dalam pembangunan moral ialah Lawrence Kohlberg. Menurut Yuksel (2005), murid-murid mempelajari nilai-nilai moral di dalam bilik darjah mengikut peringkat-peringkat seperti idea Kohlberg mengenai kurikulum tersembunyi. Kohlberg (1927- 1987) ialah salah seorang ahli pendidikan dan ahli psikologi yang penting yang membuat kajian mengenai pembangunan moral dan pendidikan. Mengikut perspektif Kohlberg, pendidikan moral penting dan sesuai diaplikasikan secara kurikulum tersembunyi. Salah satu fungsi sistem pendidikan ialah untuk mengajar nilai yang sedia ada wujud dan nilai-nilai baru yang belum ada di dalam masyarakat untuk dipindahkan ke generasi yang akan datang. Fungsi ini perlu dilaksanakan oleh pentadbir-pentadbir dan guru- guru yang berada dalam kurikulum pendidikan. Murid-murid dipersembahkan dengan pelbagai nilai yang mereka pelajari di sekolah melalui kurikulum rasmi dan juga kurikulum tidak rasmi (kurikulum tersembunyi). Walau bagaimanapun, kurikulum
Penerapan Nilai Melalui Kurikulum Tersembunyi 191 tersembunyi dikatakan lebih efektif dari kurikulum rasmi dalam proses mendidik nilai-nilai. Pendidikan Moral selalunya dikaitkan dengan proses pendidikan yang memberi kesan secara terus kepada pembangunan moral murid-murid. Teori Kohlberg berkenaan pembangunan moral melalui pendekatan asas pendidikan moral menyatakan kanak-kanak mengalami proses pendidikan yang mendorong mereka ke peringkat moral seterusnya melalui resolusi etika konflik atau dilemma. Kohlberg mempunyai status penting iaitu sebagai penyelidik pertama yang memfokuskan kurikulum tersembunyi dalam pendidikan moral. Dalam penyelidikannya, beliau mengemukakan pelbagai cadangan berkaitan isu peranan kurikulum tersembunyi dalam pendidikan moral. Selain kurikulum formal, kurikulum tersembunyi juga sangat efektif dalam membina asas pembangunan moral di kalangan murid-murid. Kebanyakan masa murid-murid belajar dan melihat melalui persekitaran yang diterapkan secara kurikulum tersembunyi berbanding melalui buku teks dan bahan-bahan pendidikan yang lain. Kohlberg berpendapat menyampaikan pendidikan moral melalui kurikulum formal dalam matapelajaran tertentu tidak mencukupi, malah persekitaran muird- murid juga memainkan peranan yang penting dalam pembentukan rangka kerja pembangunan moral dalam diri murid-murid. Kohlberg (1983) menyatakan tiga perkara utama dalam penyelidikan beliau mengenai kurikulum tersembunyi iaitu: (1) kurikulum tersembunyi berkait dengan hubungan sosial di sekolah; (2) kurikulum tersembunyi adalah paling efektif dan menghuraikan kurikulum dalam pembangunan moral murid-murid; dan (3) pembangunan moral harus terarah kepada kematangan moral yang bersifat adil. Perspektif Kohlberg mengenai kurikulum tersembunyi adalah lebih mendekati kepda pendekatan functionalist. Kajian Kohlberg (1983) yang seterusnya menganalisis situasi yang berlaku akibat pengaruh kurikulum tersembunyi dalam pendidikan moral. Kohlberg menfokuskan kepada tiga subjek utama yang berkaitan dengan kurikulum tersembunyi iaitu penipuan, kuasa dan kelakuan guru, mengubah dan memperbaiki kurikulum tersembunyi.
192 Kurikulum Pendidikan Nilai Subjek pertama ialah penipuan, Kohlberg mengenalpasti kaitan antara menipu dan kurikulum tersembunyi. Menurut beliau kurikulum tersembunyi membenarkan keadaan tertentu untuk menipu dan menggalakkan penipuan. Apabila guru, pentadbir dan keluarga melarang penipuan di sekolah, persekitaran kompetitif di sekolah yang wujud mengakibatkan murid-murid tertekan untuk menjadi cemerlang dan akhirnya ini mewujudkan dan menggalakan penipuan berlaku (Kohlberg, 1983; Power & Kohlberg, 1986).Subjek kedua kuasa dan kelakuan guru. Kelakuan guru di dalam bilik darjah adalah salah satu faktor yang menentukan pelaksanaan kurikulum tersembunyi dan ia mempunyai kepentingan dalam pendidikan moral. Guru menyampaikan mesej moral dan sosial melalui dendaan dan penghargaan yang diberikan kepada murid-murid dengan adanya peraturan-peraturan yang telah ditetapkan dengan kekuasaan guru. Walhal kurikulum rasmi mengisytiharkan bahawa semua kursus dilaksanakan secara demokratik dan ini menggalakkan semua murid untuk berfikir secara kreatif. Konvensyen sekolah menekankan penggunaan kuasa. Proses pengajaran yang berpusatkan guru mewujudkan persekitaran di mana hanya guru yang berkuasa. Sekolah yang benar-benar bersifat demokratik boleh mematuhi dan menganuti kurikulum tersembunyi (Kohlberg 1983; Kohlberg & Turiel, 1971). Subjek yang ketiga ialah mengubah dan memperbaiki kurikulum tersembunyi. Kohlberg mencadangkan isu mengubah kurikulum tersembunyi yang memberi kesan negatif terhadap pendidikan moral. Menurut Kohlberg di sekolah sudah seperti satu komuniti, pentadbir dan guru boleh mengubah kurikulum tersembunyi kepada satu persekitaran moral yang sejujurnya. Kohlberg mencadangkan guru-guru dan pihak pentadbir sekolah mesti menyatakan nilai moral dengan jelas dan membenarkan penyertaan secara demokratik dan juga menyediakan persekitaran yang demokratik. 4.8 NILAI-NILAI MURNI DALAM KURIKULUM Dalam usaha untuk mencapai matlamat pendidikan dan juga
Penerapan Nilai Melalui Kurikulum Tersembunyi 193 Falsafah Pendidikan Kebangsaan, tidak dapat dilakukan tanpa mengasas, membina dan memperkembangkan pendidikan di atas landasan nilai-nilai. Suda tentu dalam konteks sistem pendidikan kita nilai-nilai yang dimaksudkan ialah nilai-nilai yang luhur dan murni. Nilai didefinisikan sebagai satu peraturan perlakuan standard yang menjadi pegangan ahli masyarakat, ditentukan oleh masyarakat mengikut budaya masyarakat tersebut (Superka, 1976) dalam Robiah (2011). Menurut Shaver & Strong (1982) dan Mc Kinney (1986), nilai ialah kepercayaan terpilih yang dianggap sesuai dengan perlakuan yang digunakan oleh individu sebagai anutan dalam kehidupannya. Definisi ini selari dengan pendapat Bohm (1981) dan Katz (1981) yang mendefinisikan nilai sebagai satu set keutamaan yang memberi panduan dalam kehidupan yang melibatkan hubungan intelektual, fizikal, emosi dan sosial seseorang individu. Rokeach (1973) pula menambah bahawa panduan tersebut mesti diikuti dengan kepercayaan yang berterusan dan kepercayaan tersebut menjadi kepercayaan sosial. Nilai murni dapat didefinisikan sebagai perlakuan yang baik, peradaban dan tatasusila individu manusia dalam hubungannya sesama manusia, alam dan tuhan. Wan Mohd Zahid (1988) menyatakan “Nilai-nilai murni merupakan tanggapan berkenaan perkara-perkara yang dihajati dan pada masa yang sama juga menjadi kriteria atau ukuran. Nilai-nilai murni sesuatu masyarakat biasanya diasaskan kepada agama. Memang menjadi tujuan semua agama untuk membentuk kehidupan penganutnya untuk menjadi baik dan berakhlak mulia.” Rokeach (1973) juga berpendapat bahawa nilai mempunyai komponen kognitif, efektif dan tingkah laku. Nilai dari segi kognitif ialah pemahaman sesuatu perkara, nilai efektif ialah nilai yang bersabit dengan perasaan positif dan negatif, manakala nilai tingkah laku ialah nilai yang merangsang tingkah laku untuk mencapai keinginan individu. 4.9 NILAI-NILAI MURNI Nilai-nilai murni menitikberatkan perlakuan baik, peradaban dan
194 Kurikulum Pendidikan Nilai tatasusila individu manusia dalam hubungannya sesama manusia, alam dan tuhan (Tajul Ariffin & Nor’aini, 1992). Penerapan nlai bukan bertujuan untuk menghabiskan sukatan pelajaran tetapi ia berlaku berulang kali (Pusat Perkembangan Kurikulum, 1991). Tujuan menyeluruh pendidikan nilai-nilai murni ialah untuk membentuk murid-murid supaya berperibadi mulia dan mampu membuat keputusan berdasarkan nilai moral diri, keluarga, komuniti dan masyarakat. Jawatankuasa Pendidikan Akhlak yang ditubuhkan pada tahun 1976 telah meneliti nilai-nilai yang terkandung dalam pelbagai agama yang diamalkan di negara kita. Jawatankuasa yang dianggotai oleh wakil pelbagai agama telah menerima 16 nilai yang boleh diajarkan kepada semua pelajar di negara ini untuk membentuk pelajar yang seimbang dan menyeluruh dari segi kognitif, afektif, psikomotor dan akhlak. Enam belas nilai murni yang berdasarkan agama, tradisi dan norma masyarakat Malaysia berbilang kaum dan norma kemanusiaan sejagat, hendaklah disampaikan secara lingkaran (Pusat Perkembangan Kurikulum, 1991). Nilai-nilai ini juga berlandaskan prinsip Rukun Negara. Nilai murni patriotisme kemudian telah ditambah dalam senarai menjadikan kesemuanya terdapat 17 nilai-nilai murni. Berikut disenaraikan 17 nilai-nilai murni yang telah diperakui oleh Pusat Perkembangan Kurikulum iaitu baik hati, berdikari, hemah tinggi, hormat-menghormati, kasih sayang, keadilan, kebebasan, keberanian, kebersihan fizikal dan mental, kejujuran, kerajinan, kerjasama, kesedaran, kesyukuran, rasional, semangat bermasyarakat, patriotism. Tujuan penerapan nilai adalah untuk mempengaruhi atau menerapkan ke dalam diri individu dengan nilai-nilai tertentu berbentuk universal dan mutlak yang difikirkan baik dan sesuai (Robiah, 2011). Menurut Durkheim (1961), institusi terbaik tempat mengajarkan pendidikan nilai ialah sekolah. Maka jelas di sini bahawa penerapan nilai oleh guru-guru ke atas murid-murid di sekolah adalah satu proses yang betul dan bertepatan. Matlamat penerapan nilai adalah untuk melahirkan insan yang memiliki sahsiah yang berakhlak, seimbang dan sepadu dari segi keperluan dalam kehidupan dan menyedari tanggungjawab mengabdikan diri kepada Allah SWT (Abd. Halim,
Penerapan Nilai Melalui Kurikulum Tersembunyi 195 1987). Matlamat ini dicapai dengan cara mengasas, membina dan memperkembangkan landasan nilai-nilai hidup bermasyarakat yang luhur, murni, mutlak dan sejagat (Kementerian Pendidikan Malaysia,1979). Terdapat tujuh objektif penerapan nilai yang dinyatakan oleh Kementerian Pendidikan Malaysia (1988). Objektif-objektif tersebut ialah menerapkan kesedaran, kefahaman, keyakinan dan kesyukuran; menerapkan semangat cintakan nilai baik dan bencikan keburukan; membentuk sikappositif terhadap agama, bangsa, tugas dan tanggungjawab; menghapuskan sikap negatif dan kehidupan dan juga sewaktu menjalankan tugas serta tanggungjawab; menjalankan amanah dengan dedikasi; meningkatkan hasil dan produktiviti dan berusaha untuk mencapai kecemerlangan. Murid-murid mempelajari hampir kesemua nilai- nilai dalam kehidupan di sekolah. Nilai-nilai ini disampaikan dan diterjemahkan kepada murid-murid melalui kurikulum rasmi dan kurikulum tersembunyi (kurikulum tidak rasmi). Walaubagaimanapun menurut Jackson, 1968; Kohlberg, 1975; 1983; Wynne & Ryan 1993, kurikulum tersembunyi lebih efektif dalam proses penerapan nilai. Menurut Ali Suradin & Eni Eryanti Yusoff (2005) penghayatan nilai-nilai murni dalam erti kata sebenar amat penting yang mana dapat membantu membentuk disiplin dalam diri. Dapatan kajian mereka mendapati bahawa tahap penghayatan nilai-nilai murni dalam diri pelajar adalah berada pada tahap tinggi. 4.10 PROSES PENERAPAN NILAI Proses penerapan nilai merupakan suatu proses identifikasi dan sosialisasi yang dilakukan oleh agensi tertentu sehingga seseorang itu secara langsung dan tidak langsung telah menerima atau mengambil standard nilai yang diamalkan oleh orang perseorangan dan kumpulan ahli masyarakat untuk dijadikan satu sistem nilainya sendiri (Superka,1976). Dalam bidang pendidikan, penerapan nilai yang pertama kali secara rasminya diberi penekanan ialah melalui
196 Kurikulum Pendidikan Nilai Laporan Kabinet (Laporan Mahathir 1979), 1989. Semasa Datuk Seri Anwar Ibrahim menjadi Menteri Pendidikan, beliau membuat penyataan mengenai Falsafah Pendidikan Negara dan Kurikulum Bersepadu Sekolah Menengan (KBSM) yang mana ia menyelitkan isu-isu nilai murni untuk diterapkan kepada murid-murid dan guru- guru dalam melahirkan insan yang seimbang dan harmoni dari segi intelek, emosi, rohani dan jasmani. Seperti yang dinyatakan dalam Falsafah Pendidikan Negara (1987) ciri-ciri insan yang hendak dilahirkan melalui pendidikan di Malaysia mestilah percaya dan patuh kepada tuhan, berilmu pengetahuan, berakhlak mulia, bertanggungjawab kepada diri, masyarakat, agama dan Negara, berbakti dan memberi sumbangan kepada masyarakat, agama, bangsa dan Negara serta memiliki sahsiah yang seimbang dan sepadu.Terdapat beberapa teori yang berkaitan dengan proses penerapan nilai. Di antara teori-teori tersebut adalah seperti teori Kohlberg, teori Bandura dan teori Humanistik. Dalam kajian ini, teori yang digunakan ialah teori Kohlberg atau dikenali dengan Teori Pembangunan Moral Kolberg. Teori Kohlberg menyatakan bahawa seseorang individu itu menilai yang mana benar atau salah dengan mentafsirkan situasi dan menggabungkan maksud psikologi serta moral kepadanya sebelum membuat pertimbangan moral. Kohlberg (1981) telah membina peringkat-peringkat dalam perkembangan moral seseorang individu. Beliau telah menggariskan enam peringkat dalam penilaian moral seseorang. Teori ini mempunyai tiga tahap utama yang mengandungi enam peringkat berasaskan tahap-tahap perkembangan kognitif (Kohlberg, 1975) sepertimana yang digambarkan oleh jadual 4.1. Peringkat-peringkat ini menentukan satu peningkatan bagaimana seseorang individu membangunkan nilai-nilai moralnya dari semasa ke semasa. Peringkat yang lebih tinggi menunjukkan perkembangan moral yang lebih baik. Peringkat satu ialah hukuman, peringkat dua ialah penukaran instrumen, peringkat tiga keperluan interpersonal, peringkat empat ialah sistem sosial dan pemeliharaan kesedaran dan peringkat keenam prinsip etika sejagat
Penerapan Nilai Melalui Kurikulum Tersembunyi 197 Jadual 4.1 : Peringkat-peringkat Perkembangan Moral Kohlberg TAHAP PERTAMA TAHAP PRAKONVENSIONAL Peringkat Pertama Orientasi denda dan kepatuhan (kesan fizikal menentukan apa yang baik dan benar) Peringkat Kedua Orientasi instrumental relatif (apa yang memuaskan keperluan diri sendiri adalah baik) TAHAP KEDUA TAHAP KONVENSIONAL Peringkat Ketiga Orientasi denda dan kepatuhan (kesan fizikal menentukan apa yang baik dan benar) Peringkat Keempat Orientasi undang-undang dan peraturan (mematuhi pihak berkuasa dan menjalankan tugas adalah baik) TAHAP KETIGA TAHAP PASCAKONVENSIONAL Peringkat Kelima Orientasi contact-legalistic sosial (nilai-nilai yang dipersetujui oleh masyarakat, termasuklah hak-hak individu dan peraturan untuk mencapai persetujuan, menentukan apa yang benar) Peringkat Keenam Orientasi prinsip etika sejagat (apa yang benar ialah soal hati kecil yang harmonis dengan prinsip-prinsip sejagat) Dengan adanya peringkat perkembangan kognitif moral ini menjadikan pendekatan atau teori ini bersifat universal untuk pendidikan nilai. Dalam kajian ini, tahap dalam teori perkembangan kognitif moral Kohlberg yang terlibat ialah hanya tahap pertama dan tahap kedua sahaja. Dalam proses pendidikan dan penerapan nilai di sekolah rendah, tahap pertama iaitu Tahap Prakonvensional peringkat 1 wujud di mana murid-murid melakukan atau mempamerkan nilai-nilai positif kerana takut akan denda yang bakal mereka terima jika mereka melakukan perkara yang tidak berlandaskan nilai murni. Manakala peringkat 2 juga wujud di mana apabila murid-murid melakukan sesuatu perkara yang baik atau positif ia akan memuaskan keperluan diri mereka. Pada tahap kedua iaitu Tahap Konvensional, di peringkat 3 dapat dilihat bahawa murid-murid sudah sampai di suatu tahap di mana
198 Kurikulum Pendidikan Nilai mereka sudah memahami bahawa menjaga dan mempunyai hubungan yang baik dengan individu lain itu adalah sesuatu yang baik. Jadi mereka akan melakukan dan mempamerkan nilai-nilai murni atau nilai-nilai positif dalam kehidupan seharian mereka. Manakala di peringkat 4, murid-murid sudah memahami bahawa mereka wajib patuh kepada peraturan dan undang-undang yang telah ditetapkan oleh pihak berkuasa. Mereka sudah faham bahawa mematuhi peraturan dan undang-undang itu adalah sesuatu yang baik. 4.11 STRATEGI PENERAPAN NILAI Kementerian Pendidikan Malaysia bercita-cita untuk membentuk rakyat dan warganegara yang sedang dididik mampu menghadapi cabaran-cabaran semasa dan juga masa depan. Pada masa yang sama mereka dapat mengangkat diri, bangsa dan negara ke mercu kecemerlangan dan kejayaan. Sudah tentu cita-cita ini tidak akan tercapai jika mereka tidak dibekali dan menghayati nilai-nilai murni untuk menjamin pembentukan peribadi dan sahsiah diri yang utuh, kental dan padu (Wan Mohd Zahid, 1993). Strategi yang diambil ialah untuk menerapkan nilai-nilai murni merentasi kurikulum. Nilai-nilai murni akan disisipkan melalui semua mata pelajaran dan ia diperkukuhkan pula melalui kegiatan-kegiatan kokurikulum dan pembentukan budaya sekolah yang positif. Ini bermakna kedua-dua bentuk kurikulum formal dan tidak formal, di dalam dan di luar bilik darjah, akan digunakan sepenuhnya dan secara bersepadu untuk memastikan penerapan nilai-nilai murni akan berhasil dan berkesan. Strategi tidak langsung dalam penerapan nilai-nilai adalah penting kerana nilai tidak boleh diajar secara formal seperti mengajar Matematik atau Geografi (Robiah, 2011). Proses ini bukan sahaja berlaku di peringkat pengingtaan atau penghafalan, tetapi juga di peringkat penghayatan dan pengusahaan secara beramal. Walaupun terancang, proses penerapan perlu berlaku secara bersahaja serta mengikut konteks. Dalam buku tulisan Tajul Ariffin dan Nor’aini (1992) yang bertajuk Pendidikan dan
Penerapan Nilai Melalui Kurikulum Tersembunyi 199 Wawasan 2020, menurut Pengarah Pusat Perkembangan Kurikulum, penerapan nilai-nilai murni boleh disepadukan dalam matapelajaran secara pertuturan (pengucapan), perlakuan, teladan, isyarat, kefahaman, interpretasi dan kontekstual. Para guru telah didedahkan keperluan untuk menerapkan 17 nilai-nilai murni merentas kurikulum kepada murid-murid sama ada secara langsung atau secara tidak langsung (kurikulum tersembunyi). Namun, masalah disiplin dan melanggar peraturan sekolah seperti ponteng sekolah, mencuri, peras ugut dan lain-lain menggambarkan usaha untuk membentuk individu intelek yang lengkap dengan pakej integriti dan nilai murni agak tidak kesampaian. Oleh itu, adalah penting untuk semua guru menerapkan 17 nilai murni tersebut yang merupakan kurikulum tersembunyi secara telus dan komited, bukan sekadar menghabiskan sukatan pelajaran atau memenuhi tanggungjawab menyediakan muird menduduki peperiksaan semata-mata (Ahmad, 2005). Dapatan kajian Azharul Nizam (2009) menunjukkan bahawa tingkah laku guru-guru haruslah menunjukkan contoh yang baik kerana mereka ialah cermin kepada murid-murid. Ini sejajar dengan kenyataan dari Pusat Perkembangan Kurikulum (1991) “…...peribadi guru sendiri menjadi ukuran dan teladan serta faktor utama kepada keberkesanan penerapan nilai-nilai murni. Ini kerana guru adalah cerminan kepada murid”. Menurut Abdul Rahim & Azharul Nizam (2009) walaupun pelaksanaan penerapan nilai-nilai murni dijalankan oleh guru tetapi terdapat kekangan yang terpaksa dihadapi oleh guru-guru iaitu:kekangan masa menyebabkan sukar untuk melaksanakan penerapan nilai-nilai murni dalam pengajaran matematik, pentadbir yang menekankan kepada penghabisan silibus dan kecemerlangan akademik semata-mata, sukar untuk mendapatkan buku mengenai penerapan nilai-nilai murni bagi memantapkan lagi pemahaman guru bagi melaksanakan penerapan nilai-nilai murni, bilangan pelajar yang ramai dan juga datang dari pelbagai etnik menyukarkan pelaksanaan penerapan nilai-nilai murni. Pelaksanaan kurikulum tersembunyi agak lemah melalui situasi iklim sekolah (Abdul Rahim et.al., 2012). Menurut Abdulah Sani
200 Kurikulum Pendidikan Nilai (2007) iklim persekolahan yang terbuka dan positif adalah iklim persekolahan yang demokratik dan iklim ini dapat membantu sekolah mencapai aspirasinya seperti membimbing pelajar supaya rajin berusaha, berdisiplin, berinisiatif, rela bekerjasama, ramah dan mesra, spontan, kreatif serta tinggi motivasinya. Menurut Veugelers (2000), jenis sekolah, persekitaran dan budaya sekolah, personaliti guru, pengalaman mengajar guru dan mata pelajaran di ajar akan mempengaruhi peranan guru untuk menerapkan nilai murni dalam pengajaran yang seterusnya mempengaruhi penghayatan dan pembangunan nilai murni dalam kalangan pelajar. Menurut Ang (2007), guru yang baik ialah guru yang mempunyai pengetahuan yang luas dalam semua aspek. Persepsi murid melihat guru yang berpengetahuan luas ini mampu membawa mereka kepada pemupukan ilmu pengetahuan dan sekaligus pengetahuan berbentuk psikologi dan sosiologi. Hasil daripada kajian-kajian terdahulu mengenai masalah dalam pelaksanaan kurikulum tersembunyi dan masalah proses penerapan nilai, masalah penerapan nilai melalui kurikulum tersembunyi dalam kajian ini boleh dikelaskan kepada enam konstruk iaitu kekangan masa, persekitaran sekolah, beban tugas, strategi penerapan nilai, tekanan dan kurang pengetahuan. Penerapan nilai-nilai murni dalam pendidikan di negara kita disisipkan melalui kesemua matapelajaran yang diajar di sekolah dan diperkukuhkan lagi dengan kegiatan-kegiatan ko-kurikulum, formal dan tidak formal, di dalam dan di luar bilik darjah, digunakan sepenuhnya dengan cara bersepadu untuk memastikan penerapan nilai-nilai murni akan berhasil dan berkesan. Penerapan nilai-nilai murni ini boleh dilaksanakan melalui pertuturan, perlakuan, secara teladan, secara isyarat, secara kefahaman, secara interpretasi dan secara kontekstual. Peranan dan fungsi kurikulum tersembunyi dapat dilihat mempunyai hubungan yang dekat dengan penerapan nilai-nilai murni. Guru-guru memainkan peranan yang paling utama dalam penerapan nilai-nilai tersebut melalui kurikulum tersebunyi. Sebelum menerapkan nilai-nilai murni tersebut, guru-guru perlu mempersiapkan dan mengamalkan nilai-nilai murni dalam diri mereka. Berdasarkan pengamatan dan
Penerapan Nilai Melalui Kurikulum Tersembunyi 201 penglihatan murid-murid semasa mereka berada di sekolah, pertururan, perlakuan, teladan dan isyarat yang dipamerkan oleh guru-guru secara tidak langsung pelaksanaan kurikulum tersembunyi telah berlaku. Guru boleh dikatakan berperanan sebagai penghubung di antara kurikulum dengan masyarakat. Seorang insan yang bergelar guru tidak dapat lari dari tiga aspek utama yang mesti ditanam dalam jiwa sebagai seorang pendidik. Tiga aspek tersebut ialah aspek ketuhanan, aspek kendiri dan aspek kemasyarakatan (Shariman, 2011). Melalui aspek ketuhanan, guru perlu memperkembangkan ilmu untuk mendidik dan membimbing murid-murid untuk patuh dan taat kepada agama masing-masing. Aspek kendiri pula memerlukan seorang guru itu mempamerkan sahsiah dan akhlak yang terpuji disamping mempunyai daya ketahanan dalam diri yang boleh dicontohi oleh murid-murid. Dalam aspek kemasyarakatan guru bertindak sebagai agen perubahan yang mendidik dan membimbing murid-murid untuk menjadi ahli masyarakat yang berilmu dan berguna kepada bangsa dan negara. Falsafah Pendidikan Guru (1982) menyatakan “Guru yang bepekerti mulia, berpandangan progresif dan santifik, bersedia menjunjung aspirasi negara serta menyanjung warisan kebudayaan negara dan menjamin perkembangan individu dan memelihara suatu masyarakat yang bersatu padu, demokratik, progresif dan berdisiplin.” Dalam erti kata lain, tugas guru bukanlah semata- mata menyampaikan atau mendidik murid-murid dengan ilmu pengetahuan seperti yang telah dirancang di dalam kurikulum, tetapi juga membentuk seseorang individu itu menjadi insan yang seimbang dari segi emosi, rohani, jasmani, intelek dan sahsiah. Menurut Falsafah Pendidikan Kebangsaan (FPK), pendidikan di Malaysia adalah satu usaha berterusan ke arah lebih memperkembangkan potensi individu secara menyeluruh dan bersepadu untuk melahirkan insan yang seimbang dan harmonis dari segi intelek, rohani, emosi dan jasmani berdasarkan kepercayaan dan kepatuhan kepada Tuhan untuk melahirkan warganegara Malaysia yang berilmu pengetahuan , berketrampilan,
202 Kurikulum Pendidikan Nilai berakhlak mulia, bertanggungjawab dan berkeupayaan mencapai kesejahteraan diri serta memberikan sumbangan terhadap keharmonian dan kemakmuran keluarga, masyarakat dan negara. Guru-guru menggalas pelbagai tanggungjawab di sekolah. Selain tugas utama guru untuk mendidik anak bangsa, dalam masa yang sama guru membanteras serta membendung pelanggaran disiplin dan salahlaku dikalangan murid-murid sekolah. Panduan Tatacara Disiplin Sekolah Untuk Guru Besar dan Guru (1990) menyatakan sekolah bukanlah sebagai badan pengajar sahaja. Sebaliknya, sekolah mempunyai tujuan mendidik dalam erti kata yang lebih luas. Murid-murid sepatutnya bukan sahaja mendapat pengetahuan dan kebolehan intelektual yang diuji melalui peperiksaan, tetapi juga kebolehan intelektual, mutu moral dan sosial di mana ketiga-tiga aspek ini tidak diuji secara formal. Mutu moral dan sosial boleh diterapkan dan dihayati melalui kurikulum tersembunyi yang dilaksanakan oleh guru-guru. Jelaslah di sini bahawa peranan seorang guru adalah untuk membentuk individu untuk menjadi insan yang seimbang dari segi jasmani, emosi, rohani, intelek dan sahsiah. Dalam kajian Abdul Rahim et.al (2012) menyatakan konsep kurikulum tersembunyi yang ditinjau melalui perlakuan guru menjurus kepada konsep pemerolehan pelbagai pengetahuan oleh guru. Proses pengajaran dan pembelajaran yang berasaskan kepada kualiti pengajaran dan gaya pembelajaran juga dilihat berpotensi menghasilkan kurikulum tersembunyi. Ini bermaksud guru yang mempunyai lebih pengetahuan dan pengalaman yang luas berpotensi untuk melaksanakan kurikulum tersembunyi dengan jayanya. Selain daripada kurikulum rasmi atau kurikulum bertulis yang mempunyai objektif pembelajaran tertentu yang perlu disampaikan kepada murid-murid, kurikulum tersembunyi atau kurikulum tidak rasmi juga sama pentingnya. Kurikulum tersembunyi dapat memberi kesan kepada perhubungan sosial di kalangan murid-murid. Sekolah sebagai institusi pendidikan juga merupakan institusi sosial yang boleh membentuk individu yang seimbang dari semua segi. Umum mengetahui kini kita kerap didedahkan di media cetak mahupun di media elektronik dengan
Penerapan Nilai Melalui Kurikulum Tersembunyi 203 masalah-masalah sosial dan masalah-masalah disiplin dalam kalangan murid-murid sekolah. Murid-murid di zaman serba moden kini semakin berkurang kualiti disiplin, adab, akhlak dan nilai dalam diri mereka. Masalah sosial ini tidak boleh dikatakan hanya berpunca dari rumah sahaja, rumah kedua mereka iaitu sekolah juga memberi sumbangan kepada masalah sosial dalam kalangan murid-murid ini. Penerapan dan penghayatan nilai murni serta nilai moral yang lebih serius perlu dilaksanakan melalui kurikulum fomal mahupun kurikulum tidak formal (kurikulum tersembunyi) untuk membantu dalam membendung masalah sosial dan masalah disiplin dalam kalangan murid-murid sekolah. Justeru, peranan sekolah khasnya dan guru amnya melalui kurikulum tersembunyi boleh membantu mengurangkan masalah ini. Oleh itu, penyelidikan ini memberi tumpuan kepada keperluan guru-guru untuk mengetahui konsep mengenai kurikulum tersembunyi ini. Pengetahuan tentang konsep kurikulum tersembunyi ini meliputi aspek seperti definisi, ciri-ciri, kandungan, kepentingan serta kesan kurikulum tersembunyi. Guru- guru perlu melihat sejauh manakah pelaksanaan kurikulum tersembunyi dalam penerapan dan penghayatan nilai murni dan nilai moral di sekolah mereka dapat memberi impak positif terhadap murid-murid. Kajian ini juga bertujuan mengupas apakah strategi penerapan nilai melalui kurikulum tersembunyi dalam kalangan guru sekolah rendah daerah Johor Bahru. Seterusnya kajian ini juga hendak melihat apakah masalah penerapan nilai melalui kurikulum tersembunyi yang dihadapi oleh guru-guru sekolah rendah yang membataskan dan menghalang usaha mereka dalam proses pendidikan nilai. Akhir sekali, kajian ini juga hendak mengetahui adakah terdapat perbezaan yang signifikan di antara bidang mengajar guru dengan konsep kurikulum tersembunyi. 4.12 METODOLOGI KAJIAN
204 Kurikulum Pendidikan Nilai Reka bentuk kajian ini ialah kajian tinjauan menggunakan kaedah soal selidik. Menurut Frankel & Wallen (2003); Newman (2003); Mithcell & Jolley (2004), soal selidik adalah kaedah termudah dan berkesan dalam memperolehi data piawai daripada saiz sampel kajian yang besar dan menyeluruh. Konstruk strategi penerapan nilai iaitu kefahaman, perlakuan, pertuturan, teladan, isyarat dan interpretasi diperolehi melalui buku tulisan Tajul Ariffin dan Nor’aini (1992) yang bertajuk Pendidikan dan Wawasan 2020. Konstruk masalah penerapan nilai iaitu kekangan masa, persekitaran sekolah, strategi penerapan nilai, beban tugas, tekanan dan kurang pengetahuan diperolehi oleh pengkaji berdasarkan kajian-kajian terdahulu oleh Mohamad Khairi & Asmawati (2010), Abdul Rahim & Azharul Nizam (2009) dan Ahmad (2005). Kajian ini dijalankan kepada 404 orang guru di dua belas buah sekolah rendah di daerah Johor Bahru yang mewakili tiga buah sekolah dari setiap zon iaitu Zon Bandar, Zon Skudai, Zon Nusajaya dan Zon Majidee. Data dianalisis dengan menggunakan perisian komputer, Statistical Packages For The Social Science (SPSS for Windows) versi 20.0 dan hasilnya dipersembahkan dalam bentuk kekerapan (f), peratusan (%) dan min. Analisis data akan dibuat berdasarkan kepada persoalan kajian. 4.13 KONSEP KURIKULUM TESEMBUNYI Berdasarkan tinjauan soal selidik yang diperolehi daripada guru- guru sekolah rendah di daerah Johor Bahru, maklum balas mereka terhadap konsep kurikulum tersembunyi digambarkan melalui Jadual 4.1 Jadual 4.1 : Konsep Kurikulum Tersembunyi No Penyataan item STS f TS f TP f S f SS f Min
Penerapan Nilai Melalui Kurikulum Tersembunyi 205 (%) (%) (%) (%) (%) 1 Hasil yang dipelajari oleh murid-murid di sekolah bukanlah setakat kandungan yang tercatat dalam sukatan pelajaran tetapi merangkumi semua pengalaman yang diperolehi semasa berada di sekolah 0 0 2 0.5 8 2.0 208 51.5 186 46.0 4.43 2 Kurikulum tersembunyi merujuk kepada perkara yang dipelajari oleh murid-murid di sekolah selain daripada yang terkandung dalam kurikulum yang digubal dan manual guru 8 2.0 20 5.0 40 9.9 206 51.0 130 32.2 4.06 3 Idea asas konsep kurikulum tersembunyi ialah murid-murid belajar tentang perkara yang tidak diajar di dalam kurikulum formal/rasmi 0 0 2 0.5 50 12.4 246 60.9 106 26.2 4.13
206 Kurikulum Pendidikan Nilai 4 Struktur sosial bilik darjah iaitu guru sebagai individu yang berkuasa, peraturan- peraturan bilik darjah dan aktiviti P&P ialah sebahagian daripada kurikulum tersembunyi 2 0.5 7 1.7 32 7.9 263 65.1 100 24.8 4.12 5 Kurikulum tersembunyi juga boleh memberi kesan negatif kepada tingkah laku murid 42 10.4 83 20.5 92 22.8 157 38.9 30 7.4 3.12 6 Kurikulum tersembunyi juga boleh memberi kesan negatif terhadap emosi dan perasaan murid 40 9.9 87 21.5 98 24.3 155 38.4 24 5.9 3.09 7 Masalah disiplin dalam kalangan murid merupakan kesan negatif kurikulum tersembunyi 31 7.7 95 23.5 98 24.3 150 37.1 30 7.4 3.13 8 Kurikulum tersembunyi juga dapat membina hati, akal serta jiwa murid supaya menjadi insan berguna 0 0 8 2.0 24 5.9 246 60.9 126 31.2 4.21 9 Budaya sekolah (peraturan, persekitaran) yang dianggap 6 1.5 29 7.2 52 12.9 239 59.2 78 19.3 3.88
Penerapan Nilai Melalui Kurikulum Tersembunyi 207 telah diketahui oleh murid tanpa mengajarkannya di dalam bilik darjah juga merupakan sebahagian daripada kurikulum tersembunyi. 10 Penerapan unsur- unsur, nilai-nilai dan norma-norma positif melalui budaya sekolah oleh guru-guru terhadap murid- murid ialah kurikulum tersembunyi 0 0 9 2.2 36 8.9 227 56.2 132 32.7 4.19 11 Proses sosialisasi ialah kurikulum tersembunyi iaitu murid-murid dapat mempelajari sesuatu yang bernilai di dalam masyarakat seperti menghormati orang yang lebih tua, beratur dan mengikut giliran, menghormati amalan dan budaya agama lain 0 0 8 2.0 34 8.4 210 52.0 152 37.6 4.25 12 Kurikulum tersembunyi dikatakan lebih efektif daripada 0 0 36 8.9 129 31.9 188 46.5 51 12.6 3.63
208 Kurikulum Pendidikan Nilai kurikulum rasmi dalam proses penerapan nilai- nilai positif. 13 Murid-murid mudah mempelajari nilai- nilai positif melalui persekitaran sekolah berbanding melalui buku teks dan bahan-bahan pendidikan yang lain 0 0 19 4.7 62 15.3 231 57.2 92 22.8 3.98 14 Melalui kurikulum tersembunyi, murid-murid dapat mempelajari budaya yang boleh mereka sebarkan kepada generasi berikutnya 0 0 8 2.0 66 16.3 245 60.6 85 21.0 4.00 15 Kurikulum tersembunyi bertindak sebagai alat pembentukan akhlak dan pekerti peribadi yang meliputi pemupukan nilai- nilai manusia yang mulia dan terpuji 0 0 10 2.5 56 13.9 231 57.2 107 26.5 4.08 Keseluruhan 3.89
Penerapan Nilai Melalui Kurikulum Tersembunyi 209 Analisis frekuensi menunjukkan bahawa guru-guru sekolah rendah di daerah Johor Bahru memahami konsep kurikulum tersembunyi kerana pada keseluruhannya nilai min bagi konsep kurikulum tersembunyi dalam kalangan guru-guru adalah 3.89. Guru-guru juga telah memilih konsep kurikulum tersembunyi yang pertama iaitu “Hasil yang dipelajari oleh murid-murid di sekolah bukanlah setakat kandungan yang tercatat dalam sukatan pelajaran tetapi merangkumi semua pengalaman yang diperolehi semasa berada di sekolah” sebagai konsep kurikulum tersembunyi kerana konsep ini menunjukkan nilai min tertinggi iaitu 4.43, diikuti oleh konsep kurikulum tersembunyi yang ke sebelas iaitu “Proses sosialisasi ialah kurikulum tersembunyi iaitu murid-murid dapat mempelajari sesuatu yang bernilai di dalam masyarakat seperti menghormati orang yang lebih tua, beratur dan mengikut giliran, menghormati amalan dan budaya agama lain” dengan nilai min kedua tertinggi iaitu 4.25. Namun begitu konsep keenam iaitu “Kurikulum tersembunyi juga boleh memberi kesan negatif terhadap emosi dan perasaan murid” mempunyai nilai min terendah iaitu 3.09 manakala konsep kelima “Kurikulum tersembunyi juga boleh memberi kesan negatif kepada tingkah laku murid” mempunyai nilai min kedua terendah iaitu 3.12. 4.14 STRATEGI PENERAPAN NILAI MELALUI KURIKULUM TESEMBUNYI Terdapat beberapa strategi penerapan nilai-nilai terhadap murid- murid. Strategi-strategi tersebut ialah melalui kefahaman, perlakuan, pertuturan, teladan, isyarat dan interpretasi. 4.14.1 Kefahaman Jadual 4.2 menunjukkan hasil analisis perbandingan antara item- item di bawah konstruk kefahaman dan juga nilai min bagi setiap item bagi strategi kefahaman penerapan nilai melalui kurikulum tersembunyi
210 Kurikulum Pendidikan Nilai Jadual 4.2 : Strategi Penerapan Nilai Melalui Kurikulum Tersembunyi Secara Kefahaman No Penyataan item STS f (%) TS f (%) TP f (%) S f (%) SS f (%) Min 16 Saya menjalankan aktiviti berkumpulan di dalam bilik darjah agar murid-murid faham akan nilai bekerjasama itu penting 0 0 0 0 10 2.5 229 56.7 165 40.8 4.38 17 Selepas selesai sesi pengajaran dan pembelajaran, saya menerangkan kepada murid nilai-nilai murni yang berkaitan dengan isi pelajaran 0 0 1 0.2 19 4.7 261 64.6 123 30.4 4.25 18 Saya kerap bertanya kepada murid-murid tentang nilai murni yang telah mereka lakukan pada hari ini 0 0 9 2.2 56 13.9 273 67.6 66 16.3 3.98 19 Saya bertanyakan kepada murid-murid tentang nilai murni yang perlu mereka amalkan semasa berada di rumah bersama ibu bapa dan keluarga 0 0 4 1.0 18 4.5 264 65.3 118 29.2 4.23 20 Semasa kegiatan kokurikulum, saya membincangkan bersama murid tentang nilai murni yang bersesuaian yang perlu diamalkan 0 0 11 2.7 40 9.9 280 69.3 73 18.1 4.03 Keseluruhan 4.17 Analisis perbandingan antara item menunjukkan item yang mempunyai nilai min yang tertinggi iaitu 4.38 ialah item 16 “Saya menjalankan aktiviti berkumpulan di dalam bilik darjah agar murid-murid faham akan nilai bekerjasama itu penting”. Manakala item yang mempunyai nilai min terendah iaitu 3.98 ialah item 18 “Saya kerap bertanya kepada murid-murid tentang nilai murni
Penerapan Nilai Melalui Kurikulum Tersembunyi 211 yang telah mereka lakukan pada hari ini”. Nilai min keseluruhan bagi konstruk kefahaman ialah 4.17. 4.14.2 Perlakuan Jadual 4.3 menunjukkan hasil analisis perbandingan antara item- item di bawah konstruk perlakuan dan juga nilai min bagi setiap item bagi strategi perlakuan penerapan nilai melalui kurikulum tersembunyi. Jadual 4.3 : Strategi Penerapan Nilai Melalui Kurikulum Tersembunyi Secara Perlakuan No Penyataan item STS f (%) TS f (%) TP f (%) S f (%) SS f (%) Min 21 Saya perlu mengamalkan nilai-nilai positif dalam diri saya sebelum melakukan penerapan nilai-nilai tersebut kepada murid-murid 0 0 2 0.5 0 0 181 44.8 221 54.7 4.54 22 Saya tidak melakukan nilai- nilai atau perkara-perkara negatif lebih-lebih lagi di hadapan murid-murid saya 6 1.5 0 0 36 8.9 168 41.6 194 48.0 4.35 23 Saya mendenda murid dengan dendaan yang berpatutan apabila murid melakukan kesalahan 10 2.5 10 2.5 34 8.4 238 58.9 112 27.7 4.07 24 Saya memberi pujian kepada murid-murid apabila mereka berkelakuan baik 0 0 0 0 4 1.0 163 40.3 237 58.7 4.58 25 Saya memberi penghargaan kepada murid-murid yang menunjukkan peningkatan dalam prestasi pembelajaran mereka 0 0 0 0 8 2.0 173 42.8 223 55.2 4.53 Keseluruhan 4.41 Secara keseluruhannya nilai min bagi konstruk perlakuan ialah
212 Kurikulum Pendidikan Nilai 4.41. Analisis perbandingan antara item menunjukkan item yang mempunyai nilai min yang tertinggi iaitu 4.58 ialah item 24 “Saya memberi pujian kepada murid-murid apabila mereka berkelakuan baik”. Manakala item yang mempunyai nilai min terendah iaitu 4.07 ialah item 23 “Saya mendenda murid dengan dendaan yang berpatutan apabila murid melakukan kesalahan”. 4.14.3 Pertuturan Jadual 4.3 menunjukkan hasil analisis perbandingan antara item- item di bawah konstruk pertuturan dan juga nilai min bagi setiap item bagi strategi pertuturan penerapan nilai melalui kurikulum tersembunyi. Jadual 4.3 : Strategi Penerapan Nilai Melalui Kurikulum Tersembunyi Secara Pertuturan No Penyataan item STS f (%) TS f (%) TP f (%) S f (%) SS f (%) Min 26 Saya berkomunikasi dengan murid-murid dengan menggunakan perkataan yang positif 0 0 0 0 4 1.0 253 62.6 147 36.4 4.35 27 Saya berinteraksi dengan murid-murid dengan menggunakan intonasi suara yang menyenangkan 0 0 2 0.5 38 9.4 246 61.6 115 28.5 4.18 28 Saya tidak memaki atau menggunakan kata-kata kesat terhadap murid-murid 0 0 2 0.5 16 4.0 219 54.2 167 41.3 4.36 29 Di sekolah saya, lagu kebangsaan Malaysia dinyanyikan pada setiap kali perhimpunan sekolah 4 1.0 2 0.5 8 2.0 123 30.4 267 66.1 4.60 30 Di sekolah saya, ikrar Rukun Negara dibacakan pada setiap kali perhimpunan sekolah 2 0.5 0 0 10 2.5 109 27.0 283 70.0 4.66 Keseluruhan 4.43
Penerapan Nilai Melalui Kurikulum Tersembunyi 213 Secara keseluruhannya konstruk pertuturan memperlihatkan nilai min yang tinggi iaitu 4.43. Analisis perbandingan antara item menunjukkan item yang mempunyai nilai min yang tertinggi iaitu 4.66 ialah item 30 “Di sekolah saya, ikrar Rukunegara dibacakan pada setiap kali perhimpunan sekolah”. Manakala item yang mempunyai nilai min terendah iaitu 4.18 ialah item 27 “Saya berinteraksi dengan murid-murid dengan menggunakan intonasi suara yang menyenangkan” (4.18). 4.14.3 Teladan Jadual 4.4 menunjukkan hasil analisis perbandingan antara item- item di bawah konstruk teladan dan juga nilai min bagi setiap item bagi strategi teladan penerapan nilai melalui kurikulum tersembunyi. Jadual 4.4 : Strategi Penerapan Nilai Melalui Kurikulum Tersembunyi Secara Teladan No Penyataan item STS f (%) TS f (%) TP f (%) S f (%) SS f (%) Min 31 Apabila saya ternampak sampah, saya mengutipnya dan membuangnya ke dalam tong sampah 0 0 0 0 15 3.7 248 61.4 141 34.9 4.31 32 Saya sentiasa menepati masa untuk tiba dan keluar dari bilik darjah 0 0 5 1.2 25 6.2 257 63.6 117 29.0 4.20 33 Sebelum memulakan sesi pengajaran, saya bersama murid-murid akan memastikan kelas berada dalam keadaan bersih dan tersusun 0 0 2 0.5 14 3.5 218 54.0 170 42.1 4.38 34 Saya beratur dan mengikut giliran apabila hendak membeli makanan di kantin 0 0 0 0 16 4.0 212 52.5 176 43.6 4.40
214 Kurikulum Pendidikan Nilai atau membeli alat tulis di kedai buku sekolah 35 Saya akan menegur atau memberi salam apabila bertemu dengan rakan guru atau murid-murid 0 0 2 0.5 15 3.7 243 60.1 144 35.6 4.31 Keseluruhan 4.32 Analisis perbandingan antara item menunjukkan item yang mempunyai nilai min yang tertinggi iaitu 4.40 ialah item 34 “Saya beratur dan mengikut giliran apabila hendak membeli makanan di kantin atau membeli alat tulis di kedai buku sekolah”. Manakala item yang mempunyai nilai min terendah iaitu 4.20 ialah item 32 “Saya sentiasa menepati masa untuk tiba dan keluar dari bilik darjah”. Nilai min keseluruhan bagi konstruk teladan ialah 4.32. 4.14.4 Isyarat Jadual 4.5 menunjukkan hasil analisis perbandingan antara item- item di bawah konstruk isyarat dan juga nilai min bagi setiap item bagi strategi isyarat penerapan nilai melalui kurikulum tersembunyi. Jadual 4.5 : Strategi Penerapan Nilai Melalui Kurikulum Tersembunyi Secara Isyarat No Penyataan item STS f (%) TS f (%) TP f (%) S f (%) SS f (%) Min 36 Saya sentiasa berpenampilan kemas semasa ke sekolah 0 0 0 0 10 2.5 161 39.9 233 57.7 4.55 37 Saya sentiasa berpakaian sopan mengikut etika keguruan semasa ke sekolah 0 0 0 0 8 2.0 151 37.4 245 60.6 4.59 38 Saya sentiasa memastikan bahasa tubuh yang saya pamerkan kepada murid- murid sentiasa disenangi 0 0 0 0 6 1.5 192 47.5 206 51.0 4.50 39 Saya sentiasa menunjukkan 0 0 20 250 134 4.28
Penerapan Nilai Melalui Kurikulum Tersembunyi 215 mimik muka yang menyenangkan kepada murid-murid 0 0 5.0 61.9 33.2 40 Saya memberi perhatian yang sama rata kepada semua murid tanpa mengira bangsa, agama, jantina dan pencapaian 0 0 0 0 8 2.0 195 48.3 201 49.8 4.48 Keseluruhan 4.48 Analisis perbandingan antara item menunjukkan item yang mempunyai nilai min yang tertinggi iaitu 4.59 ialah item 37 “Saya sentiasa berpakaian sopan mengikut etika keguruan semasa ke sekolah”. Manakala item yang mempunyai nilai min terendah iaitu 4.28 ialah item 39 “Saya sentiasa menunjukkan mimik muka yang menyenangkan kepada murid-murid”. Nilai min keseluruhan bagi konstruk isyarat ialah 4.48. 4.14.5 Interpretasi Jadual 4.6 menunjukkan hasil analisis perbandingan antara item- item di bawah konstruk interpretasi dan juga nilai min bagi setiap item bagi strategi interpretasi penerapan nilai melalui kurikulum tersembunyi. Jadual 4.6 : Strategi Penerapan Nilai Melalui Kurikulum Tersembunyi Secara Interpretasi No Penyataan item STS f (%) TS f (%) TP f (%) S f (%) SS f (%) Min 41 Saya melaksanakan sistem streaming (penstrukturan murid) untuk memotivasikan murid-murid 4 1.0 13 3.2 62 15.3 249 61.6 76 18.8 3.94 42 Saya tidak melabel murid dengan nama atau gelaran yang negatif 6 1.5 2 0.5 14 3.5 211 52.5 171 42.3 4.33 43 Saya hanya melabel murid dengan nama atau gelaran 4 1.0 4 1.0 16 4.0 251 62.1 129 31.9 4.23
216 Kurikulum Pendidikan Nilai yang positif 44 Saya menyelitkan cerita- cerita semasa yang mengandungi unsur nilai murni sewaktu mengajar di dalam bilik darjah 0 0 2 0.5 20 5.0 242 59.9 140 34.7 4.29 45 Saya membimbing murid- murid dengan nilai kejujuran semasa melaksanakan aktiviti jual beli Hari Kantin atau Hari Terbuka 0 0 2 0.5 27 6.7 236 58.4 139 34.4 4.27 Keseluruhan 4.21 Analisis perbandingan antara item menunjukkan item yang mempunyai nilai min yang tertinggi iaitu 4.33 ialah item 42 “Saya tidak melabel murid dengan nama atau gelaran yang negatif”. Manakala item yang mempunyai nilai min terendah iaitu 3.94 ialah item 41 “Saya melaksanakan sistem streaming (penstrukturan murid) untuk memotivasikan murid-murid”. Nilai min keseluruhan bagi konstruk interpretasi ialah 4.21. Rumusan bagi strategi penerapan nilai melalui kurikulum tersembunyi dijelaskan melalui di bawah. Jadual 4.7 : Strategi Penerapan Nilai Melalui Kurikulum Tersembunyi No Strategi Rendah f (%) Sederhana f (%) Tinggi f (%) Min 1 Kefahaman 0 0 39 9.7 365 90.3 4.17 2 Perlakuan 0 0 24 5.9 380 94.1 4.41 3 Pertuturan 0 0 10 2.1 394 97.5 4.43 4 Teladan 0 0 20 5.0 384 95.0 4.32
Penerapan Nilai Melalui Kurikulum Tersembunyi 217 5 Isyarat 0 0 9 2.1 395 97.9 4.48 6 Interpretasi 0 0 39 9.7 365 90.3 4.21 Jadual 4.7 menunjukkan rumusan strategi penerapan nilai murni melalui kurikulum tersembunyi melalui strategi kefahaman, perlakuan, pertuturan, teladan, isyarat dan interpretasi. Strategi pelaksanaan penerapan nilai yang mempunyai nilai min yang tertinggi adalah strategi isyarat dengan nilai min sebanyak 4.48, kedua tertinggi adalah strategi pertuturan dengan nilai min sebanyak 4.43, seterusnya strategi perlakuan dengan nilai min sebanyak 4.41, manakala strategi teladan dengan nilai min sebanyak 4.32, strategi interpretasi mempunyai min sebanyak 4.21 dan strategi penerapan nilai terendah adalah strategi kefahaman mempunyai nilai min sebanyak 4.17. 4.15 MASALAH PENERAPAN NILAI MELALUI KURIKULUM TERSEMBUNYI Beberapa masalah telah dikenalpasti dalam proses pelaksanaan penerapan nilai terhadap murid-murid. Masalah-masalah tersebut ialah kekangan masa, persekitaran sekolah, strategi penerapan nilai, beban tugas, tekanan dan kurang pengetahuan 4.15.1 Kekangan Masa Jadual 4.8 menunjukkan hasil analisis perbandingan antara item- item di bawah konstruk kekangan masa dan juga nilai min bagi setiap item bagi masalah kekangan masa dalam penerapan nilai melalui kurikulum tersembunyi.
218 Kurikulum Pendidikan Nilai Jadual 4.8 : Masalah Berkaitan Kekangan Masa Dalam Penerapan Nilai Melalui Kurikulum Tersembunyi No Penyataan item STS f (%) TS f (%) TP f (%) S f (%) SS f (%) Min 46 Kekangan masa akibat sukatan matapelajaran yang banyak membataskan usaha saya dalam melaksanakan penerapan nilai di dalam bilik darjah 8 2.0 72 17.8 40 9.9 198 49.0 86 21.3 3.90 47 Masa senggang saya di sekolah banyak dihabiskan untuk menanda buku latihan murid 2 0.5 35 8.7 38 9.4 231 57.2 98 24.3 3.96 48 Masa lapang saya di sekolah digunakan untuk melengkapkan penilaian dan pemarkahan murid dalam sistem yang disediakan 2 0.5 17 4.2 51 12.6 253 62.6 81 20.0 3.98 49 Saya membimbing murid- murid lemah secara individu jika terdapat waktu lapang di sekolah 2 0.5 18 4.5 83 20.5 251 62.1 50 12.4 3.81 50 Saya menghabiskan banyak masa untuk melaksanakan kerja-kerja pengurusan dan pentadbiran berkaitan murid- murid di sekolah 0 0 8 2.0 45 11.1 249 61.6 102 25.2 4.10 Keseluruhan 3.91 Analisis perbandingan antara item menunjukkan item yang mempunyai nilai min yang tertinggi iaitu 4.10 ialah item 50 “Saya menghabiskan banyak masa untuk melaksanakan kerja-kerja pengurusan dan pentadbiran berkaitan murid-murid di sekolah”. Manakala dua item yang mempunyai nilai min terendah iaitu 3.81 ialah item 49 “Saya membimbing murid-murid lemah secara individu jika terdapat waktu lapang di sekolah”. Nilai min keseluruhan bagi konstruk kekangan masa ialah 3.91.
Penerapan Nilai Melalui Kurikulum Tersembunyi 219 4.15.2 Persekitaran Sekolah Jadual 4.9 menunjukkan hasil analisis perbandingan antara item- item di bawah konstruk persekitaran sekolah dan juga nilai min bagi setiap item bagi masalah persekitaran sekolah dalam penerapan nilai melalui kurikulum tersembunyi. Jadual 4.9 : Masalah Berkaitan Persekitaran Sekolah Dalam Penerapan Nilai Melalui Kurikulum Tersembunyi No Penyataan item STS f (%) TS f (%) TP f (%) S f (%) SS f (%) Min 51 Suasana sekolah yang bising menyukarkan saya menerapkan nilai murni melalui kurikulum tersembunyi 22 5.4 107 26.5 91 22.5 146 36.1 38 9.4 3.18 52 Hubungan yang kurang mesra antara guru dan murid membataskan proses penerapan nilai 24 5.9 108 26.7 52 12.9 170 42.1 50 12.4 3.28 53 Bilangan murid yang terlalu ramai dalam bilik darjah sehingga sukar dikawal membataskan proses penerapan nilai 18 4.5 83 20.5 54 13.4 165 40.8 84 20.8 3.53 54 Saya kurang bersemangat untuk menerapkan nilai-nilai murni kerana suasana sekolah yang kurang ceria 66 16.3 188 46.5 47 11.6 84 20.8 19 4.7 2.51 55 Budaya kerja yang mementingkan pencapaian sekolah menerangkan usaha penerapan nilai murni kepada murid-murid 34 8.4 144 35.6 51 12.6 124 30.7 51 12.6 3.03 Keseluruhan 3.11
220 Kurikulum Pendidikan Nilai 4.15.3 Strategi Penerapan Nilai Jadual 4.10 menunjukkan hasil analisis perbandingan antara item- item di bawah konstruk strategi penerapan nilai dan juga nilai min bagi setiap item bagi masalah strategi penerapan nilai melalui kurikulum tersembunyi. Jadual 4.10 : Masalah Berkaitan Strategi Dalam Penerapan Nilai Melalui Kurikulum Tersembunyi No Penyataan item STS f (%) TS f (%) TP f (%) S f (%) SS f (%) Min 56 Saya jarang menunjukkan teladan yang baik kepada murid-murid 171 42.3 157 38.9 28 6.9 36 8.9 12 3.0 1.91 57 Saya lebih kerap memarahi murid-murid berbanding menasihati mereka apabila mereka melakukan kesalahan 135 33.4 172 42.6 50 12.4 41 10.1 6 1.5 2.04 58 Saya kurang memahami budaya dan amalan bangsa- bangsa lain 100 24.8 200 49.5 41 10.1 59 14.6 4 1.0 2.18 59 Saya mendapati kadang- kadang murid-murid tidak memahami nilai murni yang saya cuba terapkan 44 10.9 134 33.2 106 26.2 104 25.7 16 4.0 2.79 60 Saya perlu memperbaiki personaliti diri saya agar saya boleh menjadi contoh kepada murid-murid 34 8.4 60 14.9 40 9.9 175 43.3 95 23.5 3.59 Keseluruhan 2.50 Jadual di atas menunjukkan item yang mempunyai nilai min yang tertinggi ialah item 60 “Saya perlu memperbaiki personaliti diri saya agar saya boleh menjadi contoh kepada murid-murid” (3.59). Manakala item yang mempunyai nilai min terendah ialah item 56 “Saya jarang menunjukkan teladan yang baik kepada murid-
Penerapan Nilai Melalui Kurikulum Tersembunyi 221 murid” (1.91). Nilai min keseluruhan bagi konstruk strategi penerapan nilai ialah 2.50. 4.15.4 Beban Tugas Jadual 4.11 menunjukkan hasil analisis perbandingan antara item- item di bawah konstruk beban tugas dan juga nilai min bagi setiap item bagi masalah beban tugas dalam penerapan nilai melalui kurikulum tersembunyi. Jadual 4.11 : Masalah Berkaitan Beban Tugas Dalam Penerapan Nilai Melalui Kurikulum Tersembunyi No Penyataan item STS f (%) TS f (%) TP f (%) S f (%) SS f (%) Min 61 Jadual waktu yang padat membataskan penerapan nilai dalam setiap sesi P&P 24 5.9 104 25.7 52 12.9 167 41.3 57 14.1 3.32 62 Beban tugas (mengajar, mesyuarat, kokurikulum,kerja pendtadbiran dan pengurusan, menanda buku) di sekolah meletihkan saya sehingga mengabaikan usaha penerapan nilai 32 7.9 119 29.5 56 13.9 130 32.2 67 16.6 3.20 63 Saya kerap menjalankan tugas rasmi di luar sekolah sehingga menyebabkan peluang untuk saya bersama murid dalam usaha penerapan nilai menjadi terhad 46 11.4 176 43.6 54 13.4 100 24.8 28 6.9 2.72
222 Kurikulum Pendidikan Nilai 64 Sebagai seorang guru yang mengajar matapelajaran UPSR tahun 6, kadangkala saya mengabaikan proses penerapan nilai kerana lebih mementingkan pencapaian murid-murid 64 15.8 142 35.1 64 15.8 90 22.3 44 10.9 2.77 65 Kursus dan latihan yang dianjurkan oleh PPD, JPN dan KPM yang perlu saya hadiri menghadkan proses penerapan nilai terhadap murid di sekolah 42 10.4 145 35.9 69 17.1 104 25.7 44 10.9 2.91 Keseluruhan 2.98 Jadual 4.11 menunjukkan item yang mempunyai nilai min yang tertinggi iaitu 3.32 ialah item 61 “Jadual waktu yang padat membataskan penerapan nilai dalam setiap sesi P&P”. Manakala item yang mempunyai nilai min terendah iaitu 2.72 ialah item 63 “Saya kerap menjalankan tugas rasmi di luar sekolah sehingga menyebabkan peluang untuk saya bersama murid dalam usaha penerapan nilai menjadi terhad”. Nilai min keseluruhan bagi konstruk beban tugas ialah 2.98. 4.15.5 Tekanan Jadual 4.12 menunjukkan hasil analisis perbandingan antara item- item di bawah konstruk tekanan dan juga nilai min bagi setiap item bagi masalah tekanan dalam penerapan nilai melalui kurikulum tersembunyi. Jadual tersebut, menunjukkan item yang mempunyai nilai min yang tertinggi iaitu 3.116 ialah item 70 “Disiplin murid yang semakin merosot memberi tekanan kepada saya untuk melaksanakan proses penerapan nilai”. Manakala item yang mempunyai nilai min terendah iaitu 2.47 ialah item 67 “Masalah keluarga yang saya hadapi di rumah kadangkala boleh memberi kesan terhadap kelakuan dan tindakan saya di sekolah”. Nilai min keseluruhan bagi konstruk tekanan ialah 2.88.
Penerapan Nilai Melalui Kurikulum Tersembunyi 223 Jadual 4.12 : Masalah Berkaitan Tekanan Dalam Penerapan Nilai Melalui Kurikulum Tersembunyi No Penyataan item STS f (%) TS f (%) TP f (%) S f (%) SS f (%) Min 66 Tekanan kerja di sekolah menganggu pelaksanaan penerapan nilai 37 9.2 124 30.7 60 14.9 110 27.2 73 18.1 3.14 67 Masalah keluarga yang saya hadapi di rumah kadangkala boleh memberi kesan terhadap kelakuan dan tindakan saya di sekolah 95 23.5 145 35.9 62 15.3 84 20.8 18 4.5 2.47 68 Tekanan akibat beban tugas yang banyak menyebabkan saya kerap mempamerkan sikap negatif 88 21.8 146 26.1 74 18.3 70 17.3 26 6.4 2.50 69 Akhlak murid yang kurang menghormati guru memberi tekanan kepada saya dalam usaha penerapan nilai 44 10.9 102 25.2 59 14.6 163 40.3 36 8.9 3.11 70 Disiplin murid yang semakin merosot memberi tekanan kepada saya untuk melaksanakan proses penerapan nilai 42 10.4 107 26.5 45 11.1 166 41.1 44 10.9 3.16 Keseluruhan 2.88 4.15.6 Kurang Pengetahuan Jadual 4.13 menunjukkan hasil analisis perbandingan antara item item di bawah konstruk kurang pengetahuan dan juga nilai min bagi setiap item bagi masalah kurang pengetahuan dalam penerapan nilai melalui kurikulum tersembunyi.
224 Kurikulum Pendidikan Nilai Jadual 4.13 : Masalah Berkaitan Kurang Pengetahuan Dalam Penerapan Nilai Melalui Kurikulum Tersembunyi No Penyataan item STS f (%) TS f (%) TP f (%) S f (%) SS f (%) Min 71 Saya mengetahui akan kewujudan kurikulum tersembunyi 2 0.5 6 1.5 62 15.3 243 60.1 91 22.5 4.03 72 Saya tahu 17 nilai-nilai murni boleh diterapkan melalui kurikulum tersembunyi 0 0 2 0.5 76 18.8 249 61.6 77 19.1 3.99 73 Pengalaman mengajar meningkatkan pengetahuan saya terhadap penerapan nilai secara kurikulum tersembunyi 0 0 0 0 18 4.5 288 71.3 98 24.3 4.20 74 Saya perlu membuat lebih banyak bacaan dan rujukan berkaitan kurikulum tersembunyi 0 0 7 1.7 29 7.2 256 63.4 112 27.7 4.17 75 Saya perlu membuat lebih banyak bacaan dan rujukan berkaitan penerapan nilai melalui kurikulum tersembunyi 0 0 9 2.2 22 5.4 261 64.6 112 27.7 4.18 Keseluruhan 4.11 Jadual 4.13 menunjukkan item yang mempunyai nilai min yang tertinggi iaitu 4.20 ialah item 73 “Pengalaman mengajar meningkatkan pengetahuan saya terhadap penerapan nilai secara kurikulum tersembunyi”. Manakala item yang mempunyai nilai min terendah iaitu 3.99 ialah item 72 “Saya tahu 17 nilai-nilai murni boleh diterapkan melalui kurikulum tersembunyi”. Nilai min keseluruhan bagi konstruk kurang pengetahuan ialah 4.11. Berikut adalah rumusan dapatan masalah penerapan nilai melalui kurikulum tersembunyi.
Penerapan Nilai Melalui Kurikulum Tersembunyi 225 Jadual 4.14 : Masalah Penerapan Nilai Melalui Kurikulum Tersembunyi No Masalah Rendah f (%) Sederhana f (%) Tinggi f (%) Min 1 Kekangan masa 2 0.5 139 34.4 263 65.1 3.91 2 Persekitaran Sekolah 74 18.3 212 52.5 118 29.2 3.11 3 Strategi Penerapan Nilai 158 39.1 210 52.0 36 8.9 2.50 4 Beban Tugas 104 25.7 184 45.5 116 28.7 2.98 5 Tekanan 123 30.4 191 47.3 90 22.3 2.88 6 Kurang Pengetahuan 0 0 53 13.1 351 86.9 4.11 Jadual 4.14 menunjukkan rumusan masalah penerapan nilai melalui kurikulum tersembunyi. Masalah penerapan nilai yang mempunyai nilai min yang tertinggi adalah masalah kurang pengetahuan dengan nilai min sebanyak 4.11, kedua tertinggi adalah masalah kekangan masa dengan nilai min sebanyak 3.91, ketiga tertinggi adalah masalah persekitaran sekolah dengan nilai min sebanyak 3.11, seterusnya masalah beban tugas dengan nilai min sebanyak 2.98 , manakala masalah tekanan mempunyai nilai min sebanyak 2.88 dan masalah penerapan nilai terendah adalah masalah strategi penerapan nilai dengan nilai min sebanyak 2.50. 4.16 PERBEZAAN BIDANG MENGAJAR GURU DENGAN KONSEP KURUKULUM TERSEMBUNYI Bagi melihat adakah terdapat perbezaan yang signifikan antara bidang mengajar guru dengan konsep kurikulum tersembunyi, analisis ANOVA telah dijalankan. Hasil kajian diperjelaskan
226 Kurikulum Pendidikan Nilai melalui jadual berikut Jadual 4.15 : Perbezaan bidang mengajar guru dengan konsep kurikulum tersembunyi. Jumlah Kuasa Dua Df Min Kuasa Dua F Sig. Konsep kurikulum tersembunyi Antara Kumpulan 2.157 5 .431 2.783 .017 Dalam Kumpulan 61.697 398 .155 Jumlah 63.854 403 Berdasarkan Jadual 4.15, perbezaan yang signifikan di antara bidang mengajar guru dengan konsep kurikulum tersembunyi, nilai p ialah 0.017 iaitu lebih rendah daripada nilai α = 0.05. Justeru, hipotesis nol ditolak. Hal ini menunjukkan terdapat perbezaan yang signifikan pada aras p < 0.05 di antara bidang mengajar guru dengan konsep kurikulum tersembunyi di sekolah rendah daerah Johor Bahru. Ini memberi makna bahawa guru-guru yang mengajar mata pelajaran yang berbeza mempunyai konsep kurikulum tersembunyi yang berbeza. 4.17 PERBINCANGAN Hasil kajian analisis frekuensi soal selidik berkenaan isu konsep kurikulum tersembunyi dalam kalangan guru-guru sekolah rendah daerah Johor Bahru adalah berada pada tahap tinggi. Ini menunjukkan pengetahuan guru-guru sekolah rendah di daerah Johor Bahru berkenaan dengan konsep kurikulum tersembunyi adalah tinggi. Analisis perbandingan item menunjukkan item yang berbunyi “Hasil yang dipelajari oleh murid-murid di sekolah bukanlah setakat kandungan yang tercatat dalam sukatan pelajaran tetapi merangkumi semua pengalaman yang diperolehi semasa berada di sekolah” memperolehi nilai min yang tertinggi. Ini
Penerapan Nilai Melalui Kurikulum Tersembunyi 227 menunjukkan guru-guru sekolah rendah di daerah Johor Bahru sedar dan tahu bahawa hasil pembelajaran murid-murid di sekolah adalah semua pengetahuan dan pengalaman yang mereka perolehi semasa berada di sekolah. Ia selari dengan kenyataan Haralambos (1991) iaitu kurikulum tersembunyi adalah perkara-perkara yang diperlajari oleh murid-murid melalui pengalaman mereka dengan menghadirkan diri ke sekolah selain yang dinyatakan dalam objektif pengajaran. Seterusnya, item yang menyatakan “Proses sosialisasi ialah kurikulum tersembunyi iaitu murid-murid dapat mempelajari sesuatu yang bernilai di dalam masyarakat seperti menghormati orang lain yang lebih tua, beratur dan mengikut giliran, menghormati amalan dan budaya agama lain” memperolehi nilai min yang kedua tertinggi. Item ini menunjukkan dan menggambarkan bahawa guru-guru sekolah rendah di daerah Johor Bahru mengetahui bahawa proses sosialisasi itu merupakan sebahagian daripada kurikulum tersembunyi. Ini juga secara tidak langsung menunjukkan bahawa pendidikan yang berlaku di sekolah adalah sebahagian daripada proses sosialisasi. Abdul Razak (2001) menyatakan peranan guru sebagai agen sosialisasi. Sosialisasi ialah proses interaksi yang membolehkan manusia hidup dalam masyarakat secara harmoni. Sosialisasi juga bermaksud proses mendisiplinkan individu supaya sesuai dengan norma dan nilai masyarakat. Penyataan dalam instrumen soal selidik iaitu “Kurikulum tersembunyi juga dapat membina hati, akal serta jiwa murid supaya menjadi insan berguna” juga memperolehi nilai min yang tinggi. Dapatan ini menunjukkan guru-guru sekolah rendah di daerah Johor Bahru bersetuju bahawa kurikulum tersembunyi yang dilaksanakan di sekolah dapat membina hati, akal serta jiwa murid untuk menjadi insan yang berguna. Ini kerana melalui kurikulum tersembunyi murid-murid belajar mengenai nilai-nilai, norma- norma, kepercayaan, peraturan, budaya, kebiasaan dan amalan dalam kehidupan seharian. Seperti yang dinyatakan oleh Meighan (1981) menyatakan bahawa kurikulum tersembunyi diajar oleh sekolah bukan diajar oleh guru, ia adalah sesuatu yang murid-
228 Kurikulum Pendidikan Nilai murid perolehi yang tidak diajar dalam matapelajaran mahupun diperolehi dari perhimpunan sekolah, ia adalah berkaitan dengan sesuatu pendekatan kehidupan dan tingkahlaku untuk pembelajaran. Apabila hati, akal dan jiwa mereka utuh dengan kesan positif yang diperolehi daripada kurikulum tersembunyi, masyarakat yang wujud akan menjadi masyarakat yang berguna kepada agama, bangsa dan negara. Item soal selidik mengenai konsep kurikulum tersembunyi yang memperolehi nilai min yang paling rendah ialah “Kurikulum tersembunyi juga boleh memberi kesan negatif kepada emosi dan perasaan murid”. Walaupun ia memperolehi nilai min yang terendah di antara 15 item yang dipersoalkan, ia masih berada pada tahap sederhana. Dapatan melalui analisis item ini menunjukkan guru beranggapan kurikulum tersembunyi ini lebih membawa kepada kesan positif kepada emosi dan perasaan murid berbanding kesan negatif. Ini kerana melalui kurikulum tersembunyi banyak diterapkan nilai-nilai, budaya, norma dan kepercayaan yang menjurus kepada perkara-perkara positif dalam kehidupan. Begitu juga dengan item “Kurikulum Tersembunyi juga boleh memberi kesan negatif kepada tingkah laku murid” yang memperolehi min yang kedua rendah. Walau bagaimanapun, ia masih berada pada tahap sederhana. Hal yang berlaku ini sama seperti item sebelum ini yang dibincangkan di mana guru-guru beranggapan bahawa kurikulum tersembunyi lebih kepada memberi kesan positif berbanding kesan negatif. Guru-guru yang berperanan sebagai pelaksana kurikulum tersembunyi di sekolah sudah semestinya mengharapkan nilai, norma, kepercayaan dan peraturan yang mereka terapkan secara kurikulum tersembunyi akan membawa kesan positif kepada tingkah laku murid-murid. Strategi penerapan nilai melalui kurikulum tersembunyi yang mempunyai nilai min yang tertinggi ialah strategi secara isyarat. Terdapat lima item di bawah konstruk strategi isyarat yang dikemukakan di dalam soal selidik. Item “Saya sentiasa berpakaian sopan mengikut etika keguruan semasa ke sekolah” mempunyai nilai min yang paling tinggi. Guru-guru memberi isyarat kepada murid-murid dengan berpakaian sopan mengikut etika keguruan
Penerapan Nilai Melalui Kurikulum Tersembunyi 229 semasa ke sekolah menunjukkan mereka menerapkan nilai hemah tinggi dan hormat-menghormati. Ciri-ciri nilai hemah tinggi di antaranya ialah kesopanan, manakala di bawah nilai hormat- menghormati terdapat ciri patuh kepada undang-undang. Oleh itu dengan berpakaian sopan mengikut etika keguruan secara tersirat guru-guru telah menerapkan nilai hemah tinggi dan hormat- menghormati. Item “Saya sentiasa berpenampilan kemas semasa ke sekolah” mempunyai nilai min yang kedua tertinggi. Melalui item ini, dapat dilihat bahawa guru-guru menerapkan nilai kebersihan mental dan fizikal di mana dengan sentiasa berpenampilan kemas semasa ke sekolah melambangkan kebersihan diri (fizikal) guru-guru. Strategi penerapan nilai melalui kurikulum tersembunyi yang mempunyai nilai min kedua tertinggi ialah strategi secara pertuturan. Menurut Mohamad Khairi dan Asmawati (2010) pelajar-pelajar mudah menginterpretasikan sesuatu yang dilakukan oleh guru sama ada cara guru bertutur atau bertingkah laku. Terdapat lima item di bawah konstruk strategi pertuturan yang dikemukakan di dalam soal selidik. Item “Di sekolah ikrar Rukun Negara dibacakan pada setiap kali perhimpunan” mempunyai nilai min tertinggi manakala item “Di sekolah saya, lagu kebangsaan Malaysia dinyanyikan pada setiap kali perhimpunan sekolah” mempunyai nilai min kedua tertinggi. Bacaan Rukun Negara dan nyanyian lagu kebangsaan Malaysia Negaraku oleh guru-guru dan murid-murid pada setiap minggu semasa perhimpunan rasmi sekolah menunjukkan penerapan nilai patriotisme secara pertuturan atau pengucapan dilaksanakan. Semangat patriotisme dan cintakan tanah air jelas dapat digambarkan melalui dapatan ini yang menunjukkan usaha penerapan nilai patriotisme secara pertuturan. Disokong oleh Ahmad (2005) bahawa mengalunkan lagu Negaraku dan melafazkan Rukun Negara pada setiap pagi Isnin di perhimpunan sekolah merupakan satu kurikulum tersembunyi. Oleh itu, bagi tujuan memantapkan kurikulum tersembunyi, adalah wajar seorang pendidik meneruskan kelaziman tersebut dengan meminta pelajarnya sekali-sekala menyanyikan lagu-lagu patriotik sebelum memulakan pengajaran. Item “Saya tidak memaki atau
230 Kurikulum Pendidikan Nilai menggunakan kata-kata kesat terhadap murid-murid” dan item “Saya berkomunikasi dengan murid-murid dengan menggunakan perkataan yang positif” mempunyai nilai min yang tinggi. Item- item ini menunjukkan penerapan nilai hemah tinggi, hormat- menghormati dan kebersihan fizikal dan mental yang diterapkan oleh guru-guru secara tersirat terhadap murid-murid. Strategi penerapan nilai melalui kurikulum tersembunyi yang mempunyai nilai min yang paling rendah ialah strategi kefahaman. Walaupun strategi kefahaman mempunyai nilai min yang paling rendah, tetapi ia masih berada pada tahap tinggi dalam pengelasan skor min. Dua item iaitu “Saya menjalankan aktiviti berkumpulan di dalam bilik darjah agar murid-murid faham akan nilai bekerjasama itu penting” dan item “Selepas selesai sesi pengajaran dan pembelajaran, saya menerangkan kepada murid nilai-nilai murni yang berkaitan dengan isi pelajaran” mempunyai nilai min tertinggi. Hal ini menggambarkan guru-guru berusaha untuk menerapkan beberapa nilai-nilai murni secara memberi kefahaman kepada murid-murid. Di antara nilai yang diterapkan ialah kerjasama dan kerajinan. Guru berusaha secara berterusan, penuh dengan semangat ketekunan, kecekalan, kegigihan, dedikasi dan daya usaha dalam melakukan proses penerapan nilai. Strategi penerapan nilai melalui kurikulum tersembunyi yang mempunyai nilai min yang kedua terendah ialah strategi secara interpretasi. Walaupun mempunyai nilai min kedua terendah, ia juga masih berada pada tahap tinggi dalam pengelasan skor min. Item “Saya tidak melabel murid dengan nama atau gelaran yang negatif” mempunyai nilai min tertinggi. Item ini menunjukkan bahawa guru berusaha menerapkan nilai kesedaran secara tersirat atau secara kurikulum tersembunyi melalui strategi interpretasi di mana ia perlu diterjemahkan oleh murid-murid. Nilai kesedaran iaitu sikap tidak keterlaluan dalam membuat pertimbangan dan tindakan sama ada dalam pemikiran, pertuturan atau perlakuan supaya sesuai dengan norma dan nilai masyarakat. Dalam hal ini guru-guru tidak keterlaluan dalam pertuturan dan tingkah laku mereka ke atas murid-murid. Hasil kajian analisis tinjauan soal selidik berkenaan isu
Penerapan Nilai Melalui Kurikulum Tersembunyi 231 masalah penerapan nilai melalui kurikulum tersembunyi dalam kalangan guru-guru sekolah rendah daerah Johor Bahru adalah pada tahap tinggi bagi dua konstruk masalah dan tahap sederhana bagi empat konstruk masalah. Konstruk masalah penerapan nilai melalui kurikulum tersembunyi yang berada pada pengelasan skor min tahap tinggi ialah masalah kurang pengetahuan dan masalah kekangan masa. Manakala konstruk masalah penerapan nilai melalui kurikulum tersembunyi yang berada pada pengelasan skor min tahap sederhana ialah masalah persekitaran sekolah, masalah beban tugas, masalah tekanan dan masalah strategi penerapan nilai. Masalah penerapan nilai melalui kurikulum tersembunyi yang mempunyai nilai min yang tertinggi ialah masalah kurang pengetahuan. Hal ini menunjukkan bahawa masalah penerapan nilai melalui kurikulum tersembunyi yang paling utama yang dihadapi dalam kalangan guru-guru sekolah rendah di daerah Johor Bahru ialah masalah kurang pengetahuan. Pengetahuan di sini merujuk kepada pengetahuan berkaitan dengan kurikulum tersembunyi dan pengetahuan berkaitan dengan penerapan nilai. Merujuk kepada penyataan oleh Ang (2007), guru yang baik ialah guru yang mempunyai pengetahuan yang luas dalam semua aspek. Persepsi murid melihat guru yang berpengetahuan luas ini mampu membawa mereka kepada pemupukan ilmu pengetahuan dan sekaligus pengetahuan berbentuk psikologi dan sosiologi. Terdapat lima item di bawah konstruk masalah kurang pengetahuan yang dikemukakan di dalam soal selidik. Item “Pengalaman mengajar meningkatkan pengetahuan saya terhadap penerapan nilai melalui kurikulum tersembunyi” mempunyai nilai min yang paling tinggi. Perkara ini menunjukkan bahawa majoriti guru-guru bersetuju bahawa mereka memerlukan pengetahuan yang tinggi dalam usaha menerapan nilai-nilai melalui kurikulum tersembunyi. Manakala item “Saya perlu membuat lebih banyak bacaan dan rujukan berkaitan penerapan nilai melalui kurikulum tersembunyi” mempunyai nilai min kedua tertinggi. Menurut Abdul Rahim & Azharul Nizam (2009) di antara kekangan yang terpaksa dihadapi oleh guru-guru dalam proses pelaksanaan penerapan nilai-nilai murni ialah sukar untuk mendapatkan buku
232 Kurikulum Pendidikan Nilai mengenai penerapan nilai-nilai murni bagi memantapkan lagi pemahaman guru bagi melaksanakan penerapan nilai-nilai murni. Jelas di sini menunjukkan bahawa masalah kurang pengetahuan dihadapi oleh guru-guru dalam menerapkan nilai-nilai melalui kurikulum tersembunyi. Masalah penerapan nilai melalui kurikulum tersembunyi seterusnya yang mempunyai nilai min yang kedua tertinggi ialah masalah kekangan masa. Hal ini menunjukkan bahawa masalah kedua yang dihadapi dalam proses penerapan nilai melalui kurikulum tersembunyi dalam kalangan guru-guru sekolah rendah di daerah Johor Bahru ialah masalah kekangan masa. Disokong oleh kajian Abdul Rahim & Azharul Nizam (2009) menyatakan bahawa di antara kekangan yang terpaksa dihadapi oleh guru-guru dalam pelaksanaan penerapan nilai ialah kekangan masa menyebabkan sukar untuk melaksanakan penerapan nilai-nilai murni dalam pengajaran. Terdapat lima item di bawah konstruk masalah kekangan masa. Item “Saya menghabiskan banyak masa untuk melaksanakan kerja-kerja pengurusan dan pentadbiran berkaitan murid-murid di sekolah” mempunyai nilai min tertinggi. Manakala item “Masa lapang saya di sekolah digunakan untuk melengkapkan penilaian dan pemarkahan murid dalam sistem yang disediakan” mempunyai nilai min yang kedua tertinggi. Kedua-dua item ini menunjukkan bahawa selain mengajar di dalam bilik darjah, masa guru di sekolah banyak dihabiskan untuk melakukan kerja-kerja pentadbiran dan pengurusan serta melengkapan data- data penilaian dan pemarkahan dalam sistem perisian yang disediakan. Seperti yang dinyatakan oleh Ahmad (2005) bahawa adalah penting untuk semua pendidik menerapkan nilai murni yang merupakan kurikulum tersembunyi secara telus dan komited, bukan sekadar menghabiskan sukatan pelajaran atau memenuhi tanggungjawab menyediakan pelajar menduduki peperiksaan semata-mata. Oleh itu, jelas di sini bahawa guru tidak wajar semata-mata berfungsi hanya menghabiskan sukatan pelajaran di sekolah tetapi harus bijak mengurus masa untuk menerapkan nilai ke dalam diri murid-murid bagi membentuk murid yang seimbang dari segi
Penerapan Nilai Melalui Kurikulum Tersembunyi 233 jasmani, emosi, rohani, intelek dan sosial. Guru disaran tidak menjadikan alasan kekangan masa untuk tidak menjalankan proses penerapan nilai melalui kurikulum tersembunyi. Masalah penerapan nilai melalui kurikulum tersembunyi yang mempunyai nilai min yang paling rendah ialah masalah dari segi strategi penerapan nilai. Berdasarkan nilai min yang paling rendah ini, menunjukkan masalah ini adalah masalah yang paling sedikit dalam kalangan guru-guru. Atau boleh dikatakan hanya sebahagian kecil guru yang menghadapi masalah ini. Dalam kajian ini melalui persoalan kajian kedua, terdapat enam strategi penerapan nilai yang dikaji iaitu strategi penerapan nilai secara kefahaman, secara perlakuan, secara pertuturan, secara teladan, secara isyarat dan secara interpretasi. Dalam konstruk masalah strategi penerapan nilai ini, item “Saya jarang menunjukkan teladan yang baik kepada murid-murid” mempunyai nilai min yang paling rendah. Ini jelas menunjukkan strategi penerapan nilai secara teladan tidak memberikan masalah kepada guru-guru. Manakala item “Saya lebih kerap memarahi murid-murid berbanding menasihati mereka apabila mereka melakukan kesalahan” mempunyai nilai min yang kedua terendah. Hal ini menunjukkan strategi penerapan nilai secara pertuturan juga tidak memberikan masalah yang besar kepada guru-guru. Dapatan ini selari dengan persoalan kajian yang kedua dalam kajian ini iaitu menentukan strategi penerapan nilai melalui kurikulum tersembunyi dalam kalangan guru-guru sekolah rendah daerah Johor Bahru. Strategi secara pertuturan mempunyai nilai min yang kedua tertinggi selepas strategi isyarat. Jelas dapat dilihat bahawa strategi secara pertuturan adalah di antara strategi yang paling berkesan dan masalah strategi penerapan nilai (secara pertuturan) adalah masalah yang sedikit. Dapatan kajian menunjukkan terdapat perbezaan yang signifikan di antara bidang mengajar guru dengan konsep kurikulum tersembunyi. Ini bermaksud bidang mengajar guru mempengaruhi konsep kurikulum tersembunyi yang mereka ketahui untuk diaplikasikan dalam proses penerapai nilai. Dalam kajian ini guru yang mengajar dalam bidang Sains dan Matematik paling mendominasi konsep kurikulum tersembunyi diikuti dengan
234 Kurikulum Pendidikan Nilai bidang Pendidikan Islam dan Moral. Menurut Nik Azis & Noraini (2008), kategori nilai murni sesuai dikembangkan melalui mata pelajaran Matematik, Sains, Agama, Bahasa, Sejarah dan Pendidikan Jasmani. Manakala menurut kajian Zakaria, Abdul Rahman, Abdul Majid dan Rahil (1996) menjelaskan faktor mata pelajaran iaitu mata pelajaran Pendidikan Islam dan Pendidikan Moral dan diikuti mata pelajaran lain sebagai faktor terpenting yang menyumbang kepada perkembangan moral pelajar. Dapatan kajian oleh Rosnani (1996) menjelaskan guru menghadapi masalah dalam melaksanakan proses penerapan nilai murni terutama sekali mereka yang mengajar disiplin ilmu yang bersifat pasti seperti matematik dan perakaunan. Habsah (2000) dalam kajiannya mendapati guru aliran sains sosial menunjukkan kefahaman yang lebih tinggi daripada guru sains tulen berhubung dengan aspek kesepaduan ilmu, kemahiran dan nilai-nilai murni. 4.18 PENUTUP Secara keseluruhannya, kajian ini telah memberi gambaran bahawa konsep kurikulum tersembunyi dalam kalangan guru-guru sekolah rendah di daerah Johor Bahru berada pada tahap yang baik. Walaubagaimanapun, guru-guru dengan inisiatif sendiri perlu menambahkan lagi pengetahuan mereka berkenaan konsep kurikulum tersembunyi agar mereka dapat melaksanakan proses penerapan nilai ke atas murid-murid dengan lebih berkesan. Walaupun kesemua enam strategi penerapan nilai melalui kurikulum tersembunyi berada pada tahap tinggi, guru-guru perlu terus menerapkan nilai-nilai murni ke dalam diri murid-murid menggunakan keenam-enam strategi ini. Masalah-masalah yang menghalang atau membataskan penerapan nilai melalui kurikulum tersembunyi perlu diatasi oleh guru-guru dengan bijaksana agar cita-cita untuk melahirkan murid-murid yang seimbang dari segi jasmani, emosi, rohani, intelek dan sosial tercapai.
Penerapan Nilai Melalui Kurikulum Tersembunyi 235 RUJUKAN Abdullah Sani Yahaya, Abdul Rashid Mohamed, Abd Ghani Abdullah. (2007). Guru Sebagai Pemimpin. Kuala Lumpur : PTS Profesional Publishing Sdn. Bhd. Abd. Halim EL-Muhammady, (1987). “Pendidikan Di Malaysia Ke Arah Keberkesanan Pendidikan Melalui Pendidikan Bersepadu” dlm. Jurnal Pendidikan Islam. Kuala Lumpur : ABIM (5) 11-14 September. Abdul Hafidz Bin Haji Omar dan Dayang Hajah Tiawa Bte Awang Haji Hamid. (2009). Analisis Data Kualitatif. Skudai : NasMax Sdn. Bhd. Abdul Rahim Hamdan. (2007). Pengajian Kurikulum. Johor : Penerbit Universiti Teknologi Malaysia. Abdul Rahim Hamdan & Azharul Nizam Zahari (2009). “Konsep Pendidikan Bersepadu Serta Penerapan Nilai-Nilai Murni Dalam Pengajaran Matematik Menengah Rendah”. Universiti Teknologi Malaysia. Skudai. Abdul Rahim Hamdan, Mohamad Najib Abd Ghafar, Ahmad Johari Sihes, Zainuddin Hassan, Nani Herlin Jamin. (2012). “Pelaksanaan Kurikulum Tersembunyi Dalam Kalangan Pelajar Sekolah Menengah”. The 1st International Seminar On Quality And Affordable Education (ISQAE) : halaman 241-248. Abd Rahman Md. Aroff. (1986). Pengenalan Pendidikan Moral. Siri Pendidikan Kuala Lumpur : Fajar Bakti. Abdul Razak Said (2001). Guru dan Alam Pendidikan. Ilmu Pendidikan DPM : Pendidikan Di Malaysia dan Psikologi Pendidikan. Kuala Lumpur : Utusan Publications & Distributors Sdn. Bhd. Ahmad Esa (2005). “Kurikulum Tersembunyi Wajar
236 Kurikulum Pendidikan Nilai Dimanfaatkan”. Berita Harian 5 Oktober 2005. Ali Suradin & Eni Eryanti Yusoff. (2005). “Penghayatan Nilai- Nilai Murni Ke Arah Pembentukan Disiplin Pelajar”. Kolej Universiti Teknologi Tun Hussein Onn, Batu Pahat. Ang Jit Eng. 92007). Pengurusan Disiplin Murid. Kuala Lumpur : PTS Professional Publishing. Anyon, J. (1980). “Social Class And The Hidden Curriculum Of Work” dlm. Journal Of Education 162 (1) : 67 -92. Apple, M. (1982). Education Is Power. Boston : Routledge and Kegan Paul. Ausbrooks, R. (2000). “What Is The School’s Hidden Curriculum Teaching Your Child?” Didapatkan daripada www.perentingteens.com Azizi Yahaya, Shahrin Hashim, Jamaludin Ramli, Yusof Boon, Abdul Rahim Hamdan. (2007). Menguasai Penyelidikan Dalam Pendidikan. Selangor : PTS Professional Publishing Sdn. Bhd. Azharul Nizam Zahari (2009). “Konsep Pendidikan Bersepadu Serta Penerapan Nilai-Nilai Murni Dalam Pengajaran Matematik Menengah Rendah”. Tesis Sarjanamuda. Universiti Teknologi Malaysia, Skudai. Azhar Harun & Nawi Abdullah. (2004). Metodologi Penyelidikan Ekonomi Dan Sains Sosial. Kuala Lumpur : Thomson Learning. Bohm, D. (1981). “Insight, Knowledge, Science and Human Values” dlm. Teacher’s College Record 82:380-402. Bowles, S. & Gintis, H. (1976). Schooling in Capitalist America: Educational Reform and the Contradictions of Economic Life. New York : Basic Books. Campbell, D. T., & Fiske, D. W. (1959). “Convergent and ant Validation by the Multitrait-multimethod Matrix.” Psychological Bulletin, 56(2). Chafel. (1977). “Schooling The Hidden Curriculum And Children’s Conception Of Poverty”. Social Policy Report, XI (1), 1-28.
Penerapan Nilai Melalui Kurikulum Tersembunyi 237 Chamaz, K. (2006). Constructing Grounded Theory. A Practical Guide Through Quaitative Analysis. London : Sage Publication. Clark F. Power, Ann Higgins, Kohlberg, L. (1991). Lawrence Kohlberg’s Approach To Moral Education. New York : Columbia University Press. Creswell, J.W. (1998). Qualitative Inquiry and Research Design : Choosing Among Five Tradition. Thousand Oaks : Sage Publications. Creswell, J.W. & Clark, V.L.P. (2011). Designing And Conducting Mixed Method Research (2nd ed.). Thousands Oaks : Sage Publications. Cubukcu Zuhal. (2012). “The Effect of Hidden Curriculum on Character Education” Process of Primary School Students”. Kuram Ve Uygulamada Egitim Bilimleri. 12(2). 1526-1534. Istanbul, Turkey. Durkheim, E. (1961). Moral Education, A Study In The Theory And Application Of The Sociology Of Education. Terjemahan Wilson, E.K. dan Schnurer, H. 1975. New York : The Free Press. Frankel, J.R. & Wallen, N.E. (1996). How To Design And Evaluate Research In Education (3rd ed.). New York : Mc Graw- Hill. Frankel, J.R. & Wallen, N.E. (2003). How To Design and Evaluate Research in Education. New York : Mc Graw-Hill. Fulya Damla Kentli. (2009). “Comparison Of Hidden Curriculum Theories.” European Journal of Education Studies, 1(2). Giroux, H. & David E. Purpel. (1983). The Hidden Curriculum and Moral Education: Deception or Discovery?. USA : McCutchan Pub. Corp. Greer, P. & Ryan, K. (1989). “How To Answer The Hard Question About Moral Education” dlm. American School Board Journal 176 (8). 26-28 September (ERIC Document EJ3955087). Haralambos, M & R.M. Heald. (1991). Themes and Perspectives. Slough : University Tutorial Press.
238 Kurikulum Pendidikan Nilai Hardy, M. & Bryman, A. (2004). Handbook of Data Analysis. London : Sage Publications. Ishak Ramly. (2008). Inilah Kurikulum Sekolah. Selangor : PTS Professional Publishing Sdn.Bhd. Jackson, P. (1968). Life In Classroom. UK : Continuum International Publishing Group. James Ang Jit Eng. (2007). “Pengurusan Kurikulum”. Institut Aminuddin Baki, Kementerian Pelajaran Malaysia. Kamus Dewan Bahasa Dan Pustaka. (2005). Kamus Dewan. (Edisi ke Empat). Kuala Lumpur : Dewan Bahasa dan Pustaka. Katz, J. (1981). “Bridging Value Childhood Education” dlm. Contemporary Education, 57 (Summer 1981) 130-137. Kay, W. (1979). Moral Education. London : Allen and Unwin. Kohlberg, L. (1970). First Things Value. New York : Guidance Associates. Kohlberg, L. (1971). Stage Of Moral Development As A Basic For Moral Education, In Moral Education : Interdisciplinary Approaches. Beck, C.M. et.al., (eds.) : Toronto Press. Kohlberg, L. (1973). “The Claim to Moral Adequacy of a Highest Stage of Moral Judgment”. Journal of Philosophy (The Journal of Philosophy, Vol. 70, No. 18) 70 (18) : 630-646 Kohlberg, L. (1975). “Moral Education For A Society In Moral Transition”, dlm Educational Leadership 33 (5) : 46-54. Mat Nor Husein et. al. (1989). Penerapan Nilai Dalam Kaedah Pengajaran Bahasa Melayu KBSM. Kuala Lumpur : Longman Malaysia. Maxwell, J.A. (2005). Qualitative Research Design : An Interactive Approach (2nd ed.). Thousand Oaks, CA : Sage Publication. Mc Kinney, J.P. (1986). “Moral Development And The Concept Of Values” dlm. Windmiller, M.Lambert. N dan Turiel. E. (Eds.), Moral Development And Socialization (hlm.. 201-242). Boston : Ally & Bacon. McNeil, J.D. (1995). Curriculum A Comprehensive Introduction.
Penerapan Nilai Melalui Kurikulum Tersembunyi 239 (5th ed). Harper CA, Los Angeles : Collins College Publishers. McNeil, P. (1986). Fundamentals of Sociology. Cheltenham, Glos, UK. : Nelson Thornes Ltd. Mediha Sari & Ahmet Doganay. (2009). Hidden Curriculum On Gaining The Value Of Respect For Human Dignity : A Qualitative Study In Two Elementary Schools In Adana. Cukurova University, Adana Turkey. Meighan, R. (1981). A Sociology Of Education. Holt, Reinehart and Winston. The University of Michigan. Mitchell, M. & Jolley, J. (2004). Research Design Explained. New York : Thompson Learning. Mohamad Khairi Othman dan Asmawati Suhid (2010). “Peranan Sekolah dan Guru Dalam Pembangunan Nilai Pelajar Menerusi Penerapan Nilai Murni : Satu Sorotan”. MALIM-SEA Journal of General Studies. Mohd Najib Abdul Ghafar. (2003). Reka Bentuk Tinjauan Soal Selidik Pendidikan. Skudai Johor : Penerbit Universiti Teknologi Malaysia. Mok Soon Sang. (2002). Ilmu Pendidikan Untuk KPLI (Kursus Perguruan Lepas Ijazah). (Edisi Kedua). Subang Jaya Selangor : Kumpulan Budiman Sdn.Bhd. Musak Mantrak. (1993). “Moral Value in Malaysia Integrated Secondary School Curriculum : A Survey on Teachers Perception and Abilities”. Tesis PhD University of South Dakota, USA. Myles, B.S. & Simpson, R.L. (2001). Understanding The Hidden Curriculum : An Essential Social Skill For Children and Youth With Asperger Syndrom. 36(5). Nasariah Mansor, Nafisah Mahmud & Faizah Ahmad. (2002). “Aplikasi TM Dalam Pembelajaran Penulisan Ilmiah : Tinjauan Dari Aspek Kemahiran dan Persepsi Pelajar.” Dalam Prosiding Seminar Teknologi Maklumat dan Komunikasi. Miri : IPG Kampus Batu Lintang. Oakes, L. M. (2008). “Categorization Skills And Concepts dalam M.M Haith & J.B. Benson (Eds.),” Encyclopedia Of
240 Kurikulum Pendidikan Nilai Infant And Early Childhood Development. United Kingdom. Ornstein, C. Allan & Hunkins, P. Francis. (2004). Curriculum Foundations, Principles And Issues (4th ed.). USA : Pearson Education. Inc. Patton, M.Q. (2000). Qualitative Evaluation and Research Methods (2nd ed.). Newbury Park, CA : Sage Publications. Pusat Perkembangan Kurikulum. 1988. Nilai-nilai Murni Dalam KBSM : Cabaran Untuk Pendidik. Kuala Lumpur : Kementerian Pendidikan Malaysia. Pusat Perkembangan Kurikulum. 1990. Konsep-konsep Asas Dalam Falsafah Pendidikan Negara. Kuala Lumpur. Kementerian Pendidikan Malaysia. Pusat Perkembangan Kurikulum. 1991. Nilai Murni Merentas Kurikulum. Kuala Lumpur. Kementerian Pendidikan Malaysia. Pusat Perkembangan Kurikulum. 1992. Buku Penerangan Kurikulum Bersepadu Sekolah Menengah. Kuala Lumpur : Kementerian Pendidikan Malaysia. Quinn, P.C., Bhatt, R.S. & Hayden, A. (2008). “What Goes With What : Developing Of Perceptual Grouping In Infancy” dalam B.Ross (Eds.). Motivation (Vol. 49). Oxford, UK : Elsevier. Rest, J. (1980). “Developmental Psychology As Guide To Values Education. A Review Of Kohlbergian Programme” Review Of Education Research (44) : 241-259. Robiah K.Hamzah. (2011). Nilai Murni Dalam Pengajaran Bahasa Melayu. Kuala Lumpur : Dewan Bahasa dan Pustaka. Rokeach, M. (1973). The Nature Of Human Values. New York : Free Press. Rushani Abdullah. (1992). “Kajian Terhadap Penggunaan Bahan Bahsa Malaysia Dalam Pengajaran Bahasa Malaysia Tingkatan Dua”. Tesis Sarjana Pendidikan. Universiti Malaya, Kuala Lumpur. Rusni Mohd Nor. (2005). “Perkaitan Antara Budaya Sekolah
Penerapan Nilai Melalui Kurikulum Tersembunyi 241 Dengan Pencapaian Akademik Pelajar Di Negeri Sembilan.” Tesis Ph.D. Universiti Kebangsaan Malaysia. Saedah Siraj, Fadzilah Siraj. (2006). “Pendokumentasian Kurikulum Tersirat Peringkat Pengajian Tinggi”. Masalah Pendidikan Jilid 16. Fakulti Pendidikan Universiti Malaya. Kuala Lumpur. Sanitah Mohd Yusof. (2011). “Pelaksanaan Pengantarabangsaan Di Institusi PengajianTinggi Awam (IPTA) Di Malaysia”. Tesis Ph.D. Universiti Teknologi Malaysia, Skudai. Schumacher, S. & McMillan, J.H. Research in Education : A Conceptual Introduction. (3rd edn. Ed.). Harper Collins, New York (1993). Sedat Yuksel. (2005). Kohlberg and Hidden Curriculum In Moral Education : An Opportunity For Students’ Acquisition Of Moral Values In The New Turkish Primary Education Curriculum. Uludag University, Bursa, Turkey. Shalini Ramdhean-Goburdhun. (2009). Education. Mauritius Instituition Of Education. Shariman Zakaria. (2001). “Falsafah Pendidikan Guru”. Didapatkan daripada www.docstoc.com/docs/78044255/falsafah-pendidikan-guru Shaver, J.P. & Strong, W. (1982). Facing Value Decision : Rational Building For Teacher. Edisi Kedua. New York : Teachers College Press. Snyder, B. (1973). The Hidden Curriculum. Cambridge, MA : The MIT Press. Springer, K. (2010). Educational Research A Contextual Approach. USA : John Wiley and Son. Superka, Douglas O. (1976). “Values Education Sourcebook, Conceptual Approaches Material Analysis, And An Annotated Bibliography, Social Science Education Consortium.” ERIC Cleainnghouse For Science Education. Tajul Ariffin Noordin & Nor’aini Dan (1992). Pendidikan dan Wawasan 2020. Kuala Lumpur : Arena Ilmu Sdn.
242 Kurikulum Pendidikan Nilai Bhd. Universiti Teknologi Malaysia. (2002). Panduan Menulis Tesis. Pusat Pengajian Siswazah. Utusan Malaysia. (1 Oktober 2009). Salah laku murid meningkat. Vallance. E. (1973). Hiding the Hidden Curriculum : An Interpretation of the Language of Justification in Nineteenth-Century Educational Reform. Curriculum Theory Network, vol.4, No. 1, p.5-21 Veugellers, W. (2000). “Different Ways Of Teaching Values” Educational Review. 52 (1) : 37-46 Wan Mohd Zahid Wan Mohd Noordin. (1994). Wawasan Pendidikan : Agenda Pengisian. Kuala Lumpur : Cahaya Pantai Publishing (M) Sdn. Bhd. Wiles, J., & Bondi, J. (1998). Curriculum Development : A Guide To Practice (5th ed.). Columbus, OH : Merrill. Willis, P. (1977). Learning To Labour. Farnborough : Saxon House. Wren, D.J. (1999). School Culture : Exploring The Hidden Curriculum. Libra Publishers, Inc. ADOLESCENCE ,34(135). San Diego, CA. Zais, R.S. (1976). Curriculum Principles And Foundations. New York : Thomas Y. Crowell Company.. Zuria Mahmud & Salleh Amat, (1998). “Guru Berkesan : Kemahiran Dalam Menangani Pelajar”. Kertas Kerja Seminar Jawatankuasa Penyelarasan Pendidikan Guru. Pendidikan Guru Untuk Sekolah Berkesan. Kuala Lumpur : Universiti Malaya 26-28 Oktober Zurina Hamid. (2012). “Pelaksanaan Rekod Mengajar Secara Online Di Sebuah Sekolah Menengah Di Daerah Kluang”. Tesis Sarjana. Universiti Teknologi Malaysia Skudai.

More Related Content

PPTX
Kelebihan dan kelemahan pentaksiran formal dan tidak formal
byTharani Kanappan
 
PPTX
Tugasan kump 5 sgrc3043 konsep kendiri
byshazli shazli mahmud
 
PPT
Konsep pentaksiran
byNana Samat
 
PPT
Pentaksiran dan penilaian
byHon Shan Shan
 
DOC
Apakah itu pengajaran
byDidie Patient
 
PPTX
Strategi Penyelesaian Masalah - SLOT 3
byMOHD AFIQ
 
PDF
Pengurusan bilik darjah
byShahrizzat Md Sukor
 
PPT
Melaksanakan perubahan kurikulum
byadah awie
 
Kelebihan dan kelemahan pentaksiran formal dan tidak formal
byTharani Kanappan
 
Tugasan kump 5 sgrc3043 konsep kendiri
byshazli shazli mahmud
 
Konsep pentaksiran
byNana Samat
 
Pentaksiran dan penilaian
byHon Shan Shan
 
Apakah itu pengajaran
byDidie Patient
 
Strategi Penyelesaian Masalah - SLOT 3
byMOHD AFIQ
 
Pengurusan bilik darjah
byShahrizzat Md Sukor
 
Melaksanakan perubahan kurikulum
byadah awie
 

What's hot

PDF
Pendekatan pengajaran
byQamariah sabariah
 
PPTX
Ciri dan prinsip pentaksiran
bynurul syifaa'
 
DOC
MODUL SENI DALAM PENDIDIKAN
byAmran Aris
 
PPTX
Rubrik Analitik dan Holistik.pptx
byMahmudAhmad21
 
PPTX
2. jenis ujian dan penilaian
bymadiah jaafar
 
DOCX
Mobiliti sosial
byparydave
 
DOCX
Kepentingan pentaksiran
bycikgusuepkhas
 
PPT
Bab 9 Pembentukan dan pelaksanaan kurikulum
byVince Here
 
DOCX
perubahan kurikulum
byumiefatiya
 
PDF
Nota Padat EDUP3073 - Budaya dan Pembelajaran
byAhmad Fahmi
 
PPTX
PRKA3012 Pengajaran Makro
byAfifah Yusoff
 
PPTX
Perkembangan sosiobudaya disekolah
byshafidaosman
 
DOC
Kepimpinan Kurikulum Bilik Darjah
byZuzan Michael Japang
 
PPTX
Teori Motivasi
byRonieUnga91
 
PPTX
Implikasi perbezaan individu terhadap pengajaran dan pembelajaran
byamalinajohari94
 
DOCX
Pendidikan Inklusif, isu, cabaran dan langkah mengatasi, faktor kritikal keja...
byHarry Elson Anderson (IPGK Pulau Pinang)
 
PPT
Bab 1 kurikulum
byDoEy Mas
 
PPT
ciri-ciri ujian bermutu tinggi
byIs Fakarizam
 
DOCX
Kemahiran pengunaan papan tulis
bySohib AlQuran
 
PPTX
Pengajaran Mikro: Pengajaran Induktif
byAnne Ummu Hurairah
 
Pendekatan pengajaran
byQamariah sabariah
 
Ciri dan prinsip pentaksiran
bynurul syifaa'
 
MODUL SENI DALAM PENDIDIKAN
byAmran Aris
 
Rubrik Analitik dan Holistik.pptx
byMahmudAhmad21
 
2. jenis ujian dan penilaian
bymadiah jaafar
 
Mobiliti sosial
byparydave
 
Kepentingan pentaksiran
bycikgusuepkhas
 
Bab 9 Pembentukan dan pelaksanaan kurikulum
byVince Here
 
perubahan kurikulum
byumiefatiya
 
Nota Padat EDUP3073 - Budaya dan Pembelajaran
byAhmad Fahmi
 
PRKA3012 Pengajaran Makro
byAfifah Yusoff
 
Perkembangan sosiobudaya disekolah
byshafidaosman
 
Kepimpinan Kurikulum Bilik Darjah
byZuzan Michael Japang
 
Teori Motivasi
byRonieUnga91
 
Implikasi perbezaan individu terhadap pengajaran dan pembelajaran
byamalinajohari94
 
Pendidikan Inklusif, isu, cabaran dan langkah mengatasi, faktor kritikal keja...
byHarry Elson Anderson (IPGK Pulau Pinang)
 
Bab 1 kurikulum
byDoEy Mas
 
ciri-ciri ujian bermutu tinggi
byIs Fakarizam
 
Kemahiran pengunaan papan tulis
bySohib AlQuran
 
Pengajaran Mikro: Pengajaran Induktif
byAnne Ummu Hurairah
 

Recently uploaded

PDF
NOTA KADET REMAJA SEKOLAH TAJUK ORIENTERING
byNURATIQHAHBINTIAHMAD
 
PDF
SLIDE_PEMBENTANGAN_PEMERKASAAN_PBS_(PAJSK)_(2)[1].pdf
bycikguiza74
 
PPTX
Ting 1 KSSM Bab 2 KEDUDUKAN.pptx GEOGRAFI
byLIZAWATIBINTIMASRONI
 
PPTX
NOTA KADET REMAJA SEKOLAH PERKHEMAHAN.pptx
byNURATIQHAHBINTIAHMAD
 
PDF
T2 BAB 2.3 REKABENTUK ELEKTRIK_qisbai.pptx.pdf
byboriswjz99
 
PDF
PSV_Tingkatan3_PendidikanKhas.pdf khas untuk pelajar PPKI
byTHOMASBINBERNADUSMoe
 
PPTX
Bab 5 Bumi.pptx GEOGRAFI BUMI TINGKATAN 1
byLIZAWATIBINTIMASRONI
 
PDF
Usul atau Cadangan iqlas untuk jobskop ahli-ahli persatuan terlibat
bysufis721
 
PDF
prinsip asas kartografi: nora kuliah 2 2025
byastaryn1
 
PPTX
Bab 2_Peta Topografi.pptx GEOGRAFI TINGKATAN 2
byLIZAWATIBINTIMASRONI
 
NOTA KADET REMAJA SEKOLAH TAJUK ORIENTERING
byNURATIQHAHBINTIAHMAD
 
SLIDE_PEMBENTANGAN_PEMERKASAAN_PBS_(PAJSK)_(2)[1].pdf
bycikguiza74
 
Ting 1 KSSM Bab 2 KEDUDUKAN.pptx GEOGRAFI
byLIZAWATIBINTIMASRONI
 
NOTA KADET REMAJA SEKOLAH PERKHEMAHAN.pptx
byNURATIQHAHBINTIAHMAD
 
T2 BAB 2.3 REKABENTUK ELEKTRIK_qisbai.pptx.pdf
byboriswjz99
 
PSV_Tingkatan3_PendidikanKhas.pdf khas untuk pelajar PPKI
byTHOMASBINBERNADUSMoe
 
Bab 5 Bumi.pptx GEOGRAFI BUMI TINGKATAN 1
byLIZAWATIBINTIMASRONI
 
Usul atau Cadangan iqlas untuk jobskop ahli-ahli persatuan terlibat
bysufis721
 
prinsip asas kartografi: nora kuliah 2 2025
byastaryn1
 
Bab 2_Peta Topografi.pptx GEOGRAFI TINGKATAN 2
byLIZAWATIBINTIMASRONI
 

Penerapan nilai dalam kurikulum tersembunyi

  • 1.
    Penerapan Nilai MelaluiKurikulum Tersembunyi dalam Kalangan Guru Sanitah Mohd Yusof, Khasnor Kamdi, Mohd.Zolkifli Abdul Hamid dan Zainudin Abu Bakar 4.1 PENGENALAN Nilai-nilai murni merupakan elemen yang sangat penting yang perlu diterapkan ke dalam diri murid-murid bagi membentuk insan yang seimbang dari segi jasmani, emosi, rohani, intelek dan sosial. Masalah sosial, masalah disiplin, salah laku murid mahupun kesalahan jenayah berat atau ringan semuanya berpunca daripada kurangnya penghayatan nilai-nilai murni dalam diri seseorang individu. Proses penerapan nilai merupakan suatu proses identifikasi dan sosialisasi yang dilakukan oleh agensi tertentu sehingga seseorang itu secara langsung dan tidak langsung telah menerima atau mengambil standard nilai yang diamalkan oleh orang perseorangan dan kumpulan ahli masyarakat untuk dijadikan satu sistem nilainya sendiri. Proses penerapan nilai dan kurikulum tersembunyi sangat berkait rapat antara satu sama lain. Ini kerana proses penerapan nilai-nilai sentiasa dilaksanakan secara tersirat pada setiap masa dan ia boleh berlaku di mana-mana sahaja. Kurikulum tersembunyi adalah sebahagian dan terkandung dalam kurikulum pendidikan. Ia dapat memberi impak yang besar dalam bidang pendidikan, bidang sosial dan budaya kehidupan. Kurikulum tersembunyi diterjemahkan sebagai perlakuan, perancangan dan tindakan menggubal, membina dan melaksanakan kurikulum yang tidak dinyatakan secara bertulis tetapi berfungsi membina hati, akal dan jiwa murid-murid supaya menjadi insan yang berguna dan dapat meneruskan tradisi hidup dan masyarakat.
  • 2.
    168 Kurikulum PendidikanNilai Sekolah yang merupakan institusi pendidikan juga sebagai salah sebuah institusi sosial berperanan lebih daripada sebagai alat bantuan untuk memindahkan pengetahuan antara satu generasi kepada generasi seterusnya. Proses sosialisasi di kalangan murid- murid berlaku di sekolah dan ini melibatkan norma-norma, unsur- unsur dan nilai-nilai yang dipelajari secara tersembunyi. Di sini dapat kita lihat dan faham bahawa proses pendidikan adalah sebagai proses sosialisasi. Sejauh manakah pengetahuan guru-guru tentang konsep kurikulum tersembunyi? Apa sahaja perkara yang dipelajari dan diperolehi oleh murid-murid secara tersirat dan bukan terkandung dalam sukatan pelajaran tetapi melalui pengalaman mereka semasa berada di sekolah dan di dalam bilik darjah adalah kurikulum tersembunyi. Guru-guru perlu memainkan peranan yang penting dalam penerapan kurikulum tersembunyi ke atas murid-murid. Ini kerana kurikulum tersembunyi boleh memberi impak yang besar dalam bidang pendidikan, bidang sosial dan budaya hidup. Sejajar dengan itu, penyelidikan ini mengupas tentang konsep kurikulum tersembunyi dan pelaksanaan kurikulum tersembunyi dalam proses penerapan nilai dalam kalangan guru-guru sekolah rendah terhadap murid-murid. Pelaksanaan kurikulum tersembunyi dalam proses penerapan nilai yang hendak dilihat adalah dari segi strategi pelaksanaan dan masalah pelaksanaan. Di samping itu, penyelididkan ini hendak melihat konsep mengenai kurikulum tersembunyi dalam kalangan guru-guru. Pelaksanaan kurikulum tersembunyi dalam kajian ini difokuskan kepada aspek strategi dan masalah penerapan nilai-nilai dalam diri murid-murid agar ia menjadi amalan dan budaya dalam kehidupan seharian mereka. 4.2 LATAR BELAKANG MASALAH Proses penerapan nilai penting dalam membantu membendung masalah sosial dan masalah disiplin yang semakin berleluasa kini. Hasil kajian oleh Ali Suradin & Eni Eryanti (2005) dalam kajian mereka yang bertajuk Penghayatan Nilai-nilai Murni Ke Arah Pembentukan Disiplin Pelajar mendapati tahap penghayatan nilai-
  • 3.
    Penerapan Nilai MelaluiKurikulum Tersembunyi 169 nilai murni yang tinggi dalam diri murid dapat membantu mengurangkan masalah salah laku dalam kalangan murid-murid. Kementerian Pendidikan Malaysia pada tahun 2003 mengenalpasti seramai 76 300 pelajar atau 1.09 peratus daripada tujuh juta pelajar di negara ini terbabit dengan masalah disiplin. Manakala dalam akhbar Utusan Malaysia 1 Oktober 2009, Timbalan Menteri Pelanjaran Datuk Dr. Wee Ka Siong menyatakan kadar salah laku disiplin murid sekolah rendah termasuk penyalahgunaan dadah mencatat peningkatan dalam tempoh enam bulan pertama daripada 0.78 peratus kepada 0.79 peratus daripada 3.2 juta murid sekolah rendah di Malaysia. Menurut Greer dan Ryan (1989), kegagalan pendidikan nilai akan menyebabkan pelajar gagal membentuk perlakuan yang seimbang dari segi kognitif dan nilai dalam kehidupannya. Ini kerana pendidikan nilai sangat rapat hubungannya dengan perkembangan kognitif (Rest, 1980; Kay, 1979). Apabila keadaan ini terjadi maka terhasilah murid yang pandai dari segi kognitif tetapi tidak terasuh dari segi akhlak. Di antara kajian yang menunjukkan wujud masalah dalam proses penerapan nilai ialah kajian oleh Rushani (1992) mendapati guru tidak dapat menjalankan penerapan nilai yang terdapat dalam bahan sastera (cerpen) yang digunakan sebagai bahan pengajaran Bahasa Melayu secara berkesan disebabkan guru kurang pengetahuan dan kemahiran untuk melaksanakan penerapan nilai, di samping masalah tidak cukup masa. Hasil kajian Musak (1993) mendapati faktor penghalang kepada pelaksanaan penerapan nilai di sekolah ialah tiada kerjasama keluarga, pengaruh luar yang negatif, sukatan pelajaran yang padat dan kekurangan masa. Peranan guru di sekolah bukan sahaja mendidik dan menyampaikan ilmu pengetahuan kepada murid-murid , tetapi juga membentuk murid-murid agar menjadi insan yang seimbang dari segi jasmani, emosi, rohani, intelek dan sosial. Menurut Abdul Razak (2001) peranan guru adalah sebagai agen sosialisasi iaitu proses interaksi yang membolehkan manusia hidup bermasyarakat secara harmoni. Sosialisasi juga bermaksud proses mendisiplinkan individu supaya sesuai dengan norma dan nilai masyarakat.
  • 4.
    170 Kurikulum PendidikanNilai Tidak ada sekolah atau institusi dalam masyarakat yang terlepas daripada menjalankan tugas penerapan nilai. Proses penerapan nilai yang dilaksanakan boleh berlaku secara langsung dan tidak langsung. Pengalaman pembelajaran khususnya penerapan dan penghayatan nilai-nilai melalui kurikulum tersembunyi boleh diperolehi oleh murid-murid di sekolah secara tidak langsung atau secara tidak sedar. Berdasarkan penyataan- penyataan di atas, apa yang dapat diterjemahkan ialah kurikulum tersembunyi boleh menjadi agen perantara di antara guru-guru dan murid-murid dalam pembentukan akhlak dan pemupukan atau penerapan nilai-nilai. Oleh itu, pengkaji merasakan penerapan dan penghayatan nilai-nilai murni dalam diri murid-murid perlu lebih giat dilaksanakan melalui kaedah kurikulum tersembunyi. Bagi melaksanakan proses penerapan nilai melalui kurikulum tersembunyi dengan lebih berkesan, guru-guru perlu mempunyai pengetahuan yang mendalam mengenai konsep kurikulum tersembunyi. Dalam setiap pendidikan nilai, apa yang diharapkan semestinya terbit kesedaran dalam diri murid-murid melaksanakan nilai-nilai positif dan menghindarkan nilai-nilai negatif. Di sekolah, nilai-nilai murni diajar dan diterapkan melalui matapelajaran yang diajar iaitu secara kurikulum rasmi. Pengkaji merasakan kajian mengenai penerapan nilai melalui kurikulum tersembunyi pula perlu dilakukan bagi mempertingkat proses penerapan nilai yang sedia ada dilaksanakan secara kurikulum rasmi. Kurikulum formal dan kurikulum tidak formal (kurikulum tersembunyi) adalah berkaitan dan saling melengkapi antara satu sama lain. Kurikulum tersembunyi tidak boleh dikembangkan tanpa perkembangan kurikulum formal (Kohlberg, 1973). Kewujudan kurikulum tersembunyi ini perlu diberi perhatian dan diambil berat sama seperti kurikulum formal. Menurut Ishak (2005) dalam bukunya yang bertajuk Inilah Kurikulum Sekolah, kurikulum tersembunyi bertindak sebagai alat pembentukan akhlak dan pekerti peribadi. Ia meliputi pemupukan nilai-nilai manusia yang mulia dan terpuji.
  • 5.
    Penerapan Nilai MelaluiKurikulum Tersembunyi 171 Guru menjadi ‘role model’ kepada murid-murid dan masyarakat, berkhidmat dan berinteraksi dengan masyarakat serta menjadi penghubung antara guru, kerajaan, ibu bapa dan masyarakat (Abdul Rahim, Mohamad Najib, Ahmad Johari, Zainuddin & Nani Herlin, 2012). Berikutan itu, pengkaji menjalankan kajian ini bertujuan untuk mengupas dan meninjau sejauh manakah pengetahuan guru-guru sekolah rendah terhadap konsep kurikulum tersembunyi. Konsep kurikulum tersembunyi yang dimaksudkan atau dalam erti kata yang sebenar ia meliputi definisi, konsep, ciri-ciri, kandungan, kepentingan serta kesan kurikulum tersembunyi. Tidak hanya cukup mengetahui konsep kurikulum tersembunyi, guru-guru sekolah rendah juga perlu mengetahui kaedah atau strategi yang sesuai dalam melaksanakan proses penerapan nilai secara kurikulum tersembunyi di sekolah. Dalam pelaksanaan kurikulum tersembunyi mengikut kaedah dan strategi yang berbeza-beza, tentunya wujud masalah-masalah yang dihadapi oleh guru-guru. Di sekolah penerapan nilai-nilai boleh dilaksanakan melalui pertuturan, perlakuan, teladan, isyarat, kefahaman dan interpretasi (Tajul Ariffin & Nor’aini 1992). Pengkaji mahu melihat strategi penerapan nilai-nilai ini dalam konteks kurikulum tidak formal atau kurikulum tersembunyi yang perlu dimainkan peranan oleh guru-guru di sekolah. Oleh itu, pengkaji ingin mengetahui masalah-masalah yang wujud semasa guru-guru melaksanakan kurikulum tersembunyi yang membataskan peranan mereka sebagai agen kurikulum tersembunyi ke atas murid-murid. Kohlberg (1970) pula menyatakan kurikulum tersembunyi adalah perkara yang berhubung dengan pendidikan moral dan peranan guru memudahkan standard moral. Guru dilihat berperanan penting dalam penerapan dan penghayatan nilai-nilai moral agar semua murid sekolah dapat mencapai standard moral pada suatu tahap tertentu. Sudah tentu penerapan nilai-nilai ini disampaikan oleh guru-guru sepanjang berada di sekolah bersama murid-murid. Di sini pengkaji dapat melihat perkaitan antara penerapan nilai dan pembangunan moral melalui pelaksanaan kurikulum tersembunyi oleh guru-guru di sekolah dapat
  • 6.
    172 Kurikulum PendidikanNilai membentuk murid-murid yang positif dan seimbang dalam semua aspek. Kelakuan guru sentiasa menjadi pemerhatian murid-murid di sekolah. Oleh itu perlakuan guru juga memberi kesan terhadap pelaksanaan kurikulum tersembunyi. Dapatan kajian oleh Abdul Rahim et. al. (2012) yang bertajuk Pelaksanaan Kurikulum Tersembunyi Dalam Kalangan Pelajar Sekolah Menengah menunjukkan tahap pelaksanaan kurikulum tersembunyi adalah tinggi melalui kandungan subjek menurut interpretasi pelajar dan perlakuan guru, namun pelaksanaan kurikulum tersembunyi melalui iklim sekolah berada pada tahap yang rendah. Iklim persekolahan yang terbuka dan positif adalah iklim persekolahan yang demokratik, dan iklim ini dapat membantu sekolah mencapai aspirasinya seperti membimbing pelajar supaya rajin berusaha, berdisiplin, berinisiatif, rela bekerjasama, ramah dan mesra, spontan, kreatif serta tinggi motivasinya (Abdullah Sani, 2007). Hasil kajian ini dapat dilihat dengan jelas bahawa terdapat perkaitan atau hubungan yang kuat antara kurikulum tersembunyi dengan kandungan subjek dan perlakuan guru. Penerapan nilai-nilai murni sememangnya disisipkan melalui kesemua matapelajaran atau subjek yang dipelajari di sekolah. Dalam buku tulisan Tajul Ariffin dan Nor’aini (1992) yang bertajuk Pendidikan dan Wawasan 2020, menurut Pengarah Pusat Perkembangan Kurikulum, penerapan nilai-nilai murni boleh disepadukan dalam matapelajaran secara pertuturan (pengucapan), perlakuan, teladan, isyarat, kefahaman, interpretasi dan kontekstual. Kelakuan guru juga memainkan peranan penting dalam penerapan nilai melalui kurikulum tersembunyi. Kelalukan guru sama ada di dalam atau di luar bilik darjah sentiasa diperhatikan oleh murid-murid di sekolah dapat memberi kesan terhadap keberkesanan penerapan nilai secara tersirat (kurikulum tersembunyi). Guru yang berkelakuan menjurus kepada 16 aspek nilai murni secara langsung sedang melakukan proses penerapan nilai secara kurikulum tersembunyi. Dalam proses penerapan nilai melalui kurikulum tersembunyi ini, pasti wujud masalah yang menghalang serta membataskan pelaksanaannya. Antara masalah-masalah yang
  • 7.
    Penerapan Nilai MelaluiKurikulum Tersembunyi 173 wujud adalah dari segi kekangan masa, persekitaran sekolah, strategi pelaksanaan, beban tugas, tekanan dan kurang pengetahuan. Jurnal bertajuk Peranan Sekolah dan Guru Dalam Pembangunan Nilai Pelajar Menerusi Penerapan Nilai : Satu Sorotan (Mohamad Khairi & Asmawati, 2010) menyatakan antara masalah yang wujud ialah dari segi persekitaran dan budaya sekolah, personaliti dan pengalaman guru serta mata pelajaran yang diajar. Menurut Rusni (2005) faktor keadaan persekitaran sekolah boleh memberi kesan kepada pembentukan tingkah laku. Persekitaran yang menggalakkan dan menyokong dapat melahirkan kesan positif terhadap proses pengajaran dan pembelajaran serta penghayatan nilai-nilai murni. Kajian Abdul Rahim & Azharul Nizam (2009) menyatakan bahawa di antara kekangan yang terpaksa dihadapi oleh guru-guru dalam pelaksanaan penerapan nilai ialah kekangan masa menyebabkan sukar untuk melaksanakan penerapan nilai-nilai murni dalam pengajaran. Ahmad Esa (2005) menyatakan bahawa adalah penting untuk semua pendidik menerapkan nilai murni yang merupakan kurikulum tersembunyi secara telus dan komited, bukan sekadar menghabiskan sukatan pelajaran atau memenuhi tanggungjawab menyediakan pelajar menduduki peperiksaan semata-mata. Kajian ini juga hendak melihat adakah terdapat perbezaan di antara pengalaman mengajar guru dengan konsep kurikulum tersembunyi. Terdapat beberapa kajian berkaitan dengan pengalaman mengajar guru. Menurut Mead (2003), guru tidak mampu menerapkan nilai murni kerana kurang berpengalaman dalam melaksanakannya. Manakala kajian oleh Rosenholtz (1984) mendapati guru yang mempunyai pengalaman mengajar lima tahun ke atas lebih berkesan berbanding guru yang mempunyai pengalaman mengajar kurang dari tiga tahun. Hannafin dan Freeman dalam Tor (2003) mendapati bahawa guru yang berpengalaman mempunyai pandangan yang lebih objektif terhadap penguasaan pengetahuan berbanding dengan guru yang tidak banyak pengalaman mengajar. Oleh itu, jelas menunjukkan pengalaman mengajar di sekolah mempengaruhi seseorang guru dalam amalan pengajaran dan seterusnya membantu dalam
  • 8.
    174 Kurikulum PendidikanNilai pembentukan nilai pelajar. Hasil kajian Abdul Rahim et.al. (2012) mendapati guru yang baik ialah guru yang mempunyai pengetahuan yang luas dalam semua aspek. Murid-murid melihat guru yang berpengetahuan luas ini mampu membawa mereka kepada pemupukan ilmu pengetahuan. Begitu juga kepemimpinan guru yang mengamalkan budaya beretika adalah mereka yang menjaga perpaduan, penyayang, kerja berpasukan, bersopan santun, berdisiplin, hidup sihat, jujur dan ikhlas (Abdullah Sani, Abdul Rashid, Abd Ghani, 2007). Perlakuan guru adalah penting untuk menggalakkan murid-murid menunjukkan kebolehan diri mereka. Murid-murid sangat mudah terpengaruh dengan perlakuan, pakaian, ucapan dan latarbelakang sosial guru-guru. Jelas di sini dapat dilihat faktor dan ciri-ciri guru sedikit sebanyak memainkan peranan dalam pelaksanaan kurikulum tersembunyi. Kajian ini juga hendak melihat adakah terdapat perbezaan di antara bidang mengajar guru dengan konsep kurikulum tersembunyi. Menurut Noorlela (2008) guru sukar melaksanakan penerapan nilai dalam pengajaran mata pelajaran Prinsip Akaun. Dapatan kajian oleh Rosnani (1996) menjelaskan guru menghadapi masalah dalam melaksanakan proses penerapan nilai murni terutama sekali mereka yang mengajar disiplin ilmu yang bersifat pasti seperti matematik dan perakaunan. Habsah (2000) dalam kajiannya mendapati guru aliran sains sosial menunjukkan kefahaman yang lebih tinggi daripada guru sains tulen berhubung dengan aspek kesepaduan ilmu, kemahiran dan nilai-nilai murni. Kajian Zakaria, Abdul Rahman, Abdul Majid dan Rahil (1996) menjelaskan faktor mata pelajaran iaitu mata pelajaran Pendidikan Islam dan Pendidikan Moral dan diikuti mata pelajaran lain sebagai faktor terpenting yang menyumbang kepada perkembangan moral pelajar. Menurut Nik Azis & Noraini (2008), kategori nilai murni sesuai dikembangkan melalui mata pelajaran Matematik, Sains, Agama, Bahasa, Sejarah dan Pendidikan Jasmani. Dapatan-dapatan kajian ini menunjukkan bahawa mata pelajaran tertentu mempengaruhi pelaksanaan proses penerapan nilai murni.
  • 9.
    Penerapan Nilai MelaluiKurikulum Tersembunyi 175 Apa yang berlaku di sekolah sama ada secara formal atau secara tersembunyi mampu memberikan hasil dan impak ke arah pembentukan negara yang harmoni kerana masyarakat pelbagai kaum di negara kita disatukan di bawah satu pentadbiran pendidikan. Oleh yang demikian, pengkaji berpendapat pelaksanaan penerapan nilai melalui kurikulum tersembunyi dari segi strategi dan masalah yang wujud di semua sekolah terbabit adalah cukup berbeza walaupun kesemua sekolah tersebut berada di bawah satu pentadbiran pendidikan. Impak kurikulum tersembunyi adalah lebih besar dan mendalam serta memberi kesan jangka panjang berbanding kurikulum formal. Oleh itu, kajian ini penting agar guru-guru mengambil berat dan memberi perhatian yang sewajarnya tentang kewujudan pelaksanaan kurikulum tersembunyi. Penerapan nilai melalui kurikulum tersembunyi diharap dapat memberi kesan jangka panjang ke atas murid-murid dalam membentuk individu yang sentiasa mengamalkan nilai-nilai murni. Selain daripada kurikulum rasmi atau kurikulum bertulis yang mempunyai objektif pembelajaran tertentu yang perlu disampaikan kepada murid-murid, kurikulum tersembunyi atau kurikulum tidak rasmi juga sama pentingnya. Kurikulum tersembunyi dapat memberi kesan kepada perhubungan sosial di kalangan murid-murid. Sekolah sebagai institusi pendidikan juga merupakan institusi sosial yang boleh membentuk individu yang seimbang dari semua segi. Umum mengetahui kini kita kerap didedahkan di media cetak mahupun di media elektronik dengan masalah-masalah sosial dan masalah-masalah disiplin dalam kalangan murid-murid sekolah. Murid-murid di zaman serba moden kini semakin berkurang kualiti disiplin, adab, akhlak dan nilai dalam diri mereka. Masalah sosial ini tidak boleh dikatakan hanya berpunca dari rumah sahaja, rumah kedua mereka iaitu sekolah juga memberi sumbangan kepada masalah sosial dalam kalangan murid-murid ini. Penerapan dan penghayatan nilai murni serta nilai moral yang lebih serius perlu dilaksanakan melalui kurikulum fomal mahupun kurikulum tidak formal (kurikulum tersembunyi) untuk membantu dalam membendung masalah sosial dan masalah
  • 10.
    176 Kurikulum PendidikanNilai disiplin dalam kalangan murid-murid sekolah. Justeru, peranan sekolah khasnya dan guru amnya melalui kurikulum tersembunyi boleh membantu mengurangkan masalah ini. Oleh itu, penyelidikan ini memberi tumpuan kepada keperluan guru-guru untuk mengetahui konsep mengenai kurikulum tersembunyi ini. Pengetahuan tentang konsep kurikulum tersembunyi ini meliputi aspek seperti definisi, ciri-ciri, kandungan, kepentingan serta kesan kurikulum tersembunyi. Guru- guru perlu melihat sejauh manakah pelaksanaan kurikulum tersembunyi dalam penerapan dan penghayatan nilai murni dan nilai moral di sekolah mereka dapat memberi impak positif terhadap murid-murid. Kajian ini juga bertujuan mengupas apakah strategi penerapan nilai melalui kurikulum tersembunyi dalam kalangan guru sekolah rendah daerah Johor Bahru. Seterusnya kajian ini juga hendak melihat apakah masalah penerapan nilai melalui kurikulum tersembunyi yang dihadapi oleh guru-guru sekolah rendah yang membataskan dan menghalang usaha mereka dalam proses pendidikan nilai . Akhir sekali, kajian ini juga hendak mengetahui hubungan antara pengalaman mengajar guru dengan konsep kurikulum tersembunyi. 4.3 KONSEP KURIKULUM Kurikulum adalah satu perancangan dan panduan yang digunakan oleh guru untuk menjalankan tugas rasmi mereka di sekolah iaitu untuk mendidik murid-murid. Apakah yang dimaksudkan dengan kurikulum? Perkataan kurikulum berasal dari bahasa Latin ‘curere’ yang membawa maksud ‘laluan’ atau ‘jejak’. Perkataan kurikulum boleh didefinisikan sebagai satu set strategi pengajaran dimana guru bercadang untuk menggunakannya di dalam kelas semasa sesi pengajaran dan pembelajaran untuk mencapai objektif dan matlamat tertentu. Menurut Zais (1976), kurikulum sebagai satu bidang studi yang mencakupi (1) The range of subject matters with which it is concerned (the substantive structure), dan (2) The procedures of
  • 11.
    Penerapan Nilai MelaluiKurikulum Tersembunyi 177 inkiuri and practice it follows (the syntactical structure). Zais menjelaskan bahawa kurikulum bukan hanya merupakan rencana tertulis bagi pengajaran, melainkan sesuatu yang berfungsi dan beroperasi dalam kelas, yang memberi pedoman dan mengatur lingkungan dan kegiatan yang berlangsung di dalam bilik darjah. Ornstein dan Hunkins (1998) menyatakan kurikulum adalah satu rancangan tindakan atau satu dokumen bertulis yang mengandungi strategi untuk mencapai matlamat yang dihajati. Seperti yang dikemukana oleh McNeil (1977), kurikulum merupakan rancangan dan kegiatan pendidikan yang secara maksimal mengembangkan potensi kemanusiaan yang ada pada diri seseorang baik sebagai individu mahu pun sebagai anggota masyarakat untuk kehidupan dirinya, masyarakat, dan bangsanya di masa mendatang. Menurut Laporan Jawatankuasa Kabinet 1979, kurikulum ialah suatu rancangan pendidikan yang membendung segala ilmu pengetahuan serta kemahiran nilai-nilai dan norma-norma, unsur- unsur kebudayaan dan kepercayaan yang telah menjadi pilihan masyarakat untuk diperturunkan kepada ahlinya. Definisi kurikulum mengikut Akta Pendidikan 1996 ialah satu program pendidikan yang termasuk kurikulum dan kegiatan kokurikulum yang merangkumi semua pengetahuan, kemahiran, norma, nilai, unsur kebudayaan dan kepercayaan untuk membantu perkembangan seseorang murid dengan sepenuhnya dari segi jasmani, rohani, mental dan emosi serta menyampaikan pengetahuan. Dalam sistem pendidikan, satu daripada input pengoperasiannya ialah reka bentuk kurikulum. (Ahmad, 2005). Reka bentuk kurikulum mempunyai empat elemen utama iaitu kurikulum itu sendiri, kokurikulum, kurikulum tambahan dan kurikulum tersembunyi. Bagi memenuhi Falsafah Pendidikan Kebangsaan, semua guru perlu melaksanakan keempat-empat elemen tersebut secara sepadu dan komprehensif dalam pengajarannya. Pengabaian satu daripada elemen tersebut menjadikan murid (output) tidak sempurna dan berhadapan dengan kesukaran untuk memenuhi piawaian pasaran pekerjaan di peringkat tempatan mahupun antarabangsa. Terdapat lima jenis
  • 12.
    178 Kurikulum PendidikanNilai atau lima bentuk kurikulum yang berbeza pelaksanaannya di sekolah iaitu kurikulum formal atau kurikulum rasmi, kurikulum pengajaran, kurikulum operasional, kurikulum pengalaman dan kurikulum tersembunyi atau kurikulum tersirat (Ang, 2007). 4.4 KONSEP KURIKULUM TERSEMBUNYI Kurikulum tersembunyi atau kurikulum tersirat (hidden curriculum) seakan-akan tidak disedari akan kepentingan pelaksanaannya. Kurikulum tersembunyi atau unwritten curriculum merupakan pengalaman pembelajaran yang dipelajari secara tidak langsung oleh murid-murid dan kesannya adalah di luar kawalan guru. Kurikulum tersembunyi juga kadang kala disebut sebagai kurikulum terlindung, kurikulum tersirat, atau kurikulum tersisip. Kurikulum tersembunyi boleh membawa kepada kesan positif ataupun kesan negatif terhadap murid-murid. Kurikulum tersembunyi apabila tidak diawasi dan dikawal selia dengan baik membawa implikasi negatif kepada sekolah, budaya sekolah serta iklim pengajaran dan pembelajaran. Kurikulum tersembunyi ini juga kadangkala dikenali sebagai kurikulum tidak rasmi yang merangkumi perilaku kelakuan yang perlu dipatuhi, corak hubungan perseorangan, kepatuhan kepada kuasa dan pengaruh, persaingan, sumber motivasi dan sebagainya yang dipelajari murid di sekolah. Kurikulum yang tersembunyi berlangsung sama ada semasa pelaksanaan kurikulum, kurikulum tambahan atau kokurikulum selain daripada ia boleh dilaksanakan juga secara terancang dan sistematik (Ahmad, 2005). Namun begitu, proses pelaksanaanya kerap tidak disedari oleh para pendidik dan para pelajar kerana kehadirannya adalah dalam bentuk penerapan, pengintegrasian, asimilasi, akulturasi dan akomodasi (Ahmad, 2005). Beliau juga menyatakan murid belajar secara tidak langsung daripada kurikulum yang tersembunyi, justeru tidak dinafikan kadang- kadang murid juga belajar perkara yang tidak baik daripada guru- guru.Chafel (1977) pula berpendapat terdapat dua bentuk kurikulum yang dilaksanakan di sekolah iaitu overt (terbuka) yang
  • 13.
    Penerapan Nilai MelaluiKurikulum Tersembunyi 179 memberi fokus kepada kursus pengajian yang eksplisit, dan covert (tersirat) yang memberi fokus kepada pembelajaran yang tacit (diaplikasikan tetapi tidak didokumentasikan – tidak tercatat). Beliau mendapati bahawa kurikulum tersembunyi boleh didefinisikan sebagai norma-norma, nilai dan kepercayaan yang tidak dinyatakan dan tidak tertulis dalam kurikulum rasmi tetapi diajar secara tidak langsung di dalam bilik darjah. Menurut Mok (2002) di dalam bukunya yang bertajuk Ilmu Pendidikan Untuk Kursus Perguruan Lepas Ijazah (KPLI) tafsiran kurikulum yang lengkap adalah dirumuskan seperti berikut : “Kurikulum merangkumi pengalaman kehidupan nyata dan tidak nyata yang dipilih, diorganisasi dan disusun oleh sarjana pendidikan dan pakar kurikulum secara teliti dan professional, demi menjadikan pelbagai jenis aktiviti pembelajaran nyata dan tidak nyata seperti yang dijalankan dalam dan luar bilik darjah, dalam dan luar sekolah, untuk semua peringkat persekolahan.” Huraian tafsiran kurikulum oleh Mok ini dianggap lengkap kerana ia merangkumi kurikulum tersembunyi. Dalam bukunya juga dinyatakan kurikulum tersembunyi meliputi pengalaman yang dipelajari secara tidak formal seperti penerapan nilai-nilai murni melalui peniruan tingkah laku guru, dan penyerapan nilai-nilai murni dalam mata pelajaran, peraturan sekolah, aktiviti bahasa dan budaya sekolah. Terdapat dua pendekatan yang wujud dalam kurikulum tersembunyi iaitu functionalist dan neo-Marxists. Menurut pendekatan functionalist yang memfokuskan kepada cara sekolah mengambil bahagian dalam menjalankan kegiatan sosial, sekolah harus membekalkan murid-murid dengan ilmu pengetahuan, kemahiran, nilai dan cadangan di mana masyarakat perlukan untuk menyesuaikan diri dalam sistem masyarakat kini. Proses ini dibantu oleh pengurusan kurikulum tersembunyi menurut Cookson & Sadovnik, 2002; Giroux & Penna, 1981). Pendekatan neo- Marxists pula menegaskan golongan dominan dan kuasa di dalam masyarakat mempengaruhi pendidikan melalui kurikulum tersembunyi. Berdasarkan pendekatan ini, sekolah dapat membantu mengekalkan hukum sosial yang tidak adil atau zalim melalui
  • 14.
    180 Kurikulum PendidikanNilai penyampaian kepercayaan-kepercayaan, nilai-nilai dan norma- norma yang efektif dalam kehidupan politik, sosial dan ekonomi. Nilai-nilai, kepercayaan-kepercayaan dan norma-norma ini disampaikan kepada murid-murid melalui mesej yang tersirat. (Yuksel, 2005). Guru-guru perlu memahami secara terperinci dan mendalam tentang konsep kurikulum tersembunyi ini. Pada zaman yang serba moden dan global ini, peranan guru dilihat semakin penting dan mencabar terutama dalam menyampaikan kurikulum yang telah dibentuk. Murid-murid pada era kini lebih kompeten dan berlumba-lumba untuk mencapai tahap intelektual yang maksima tetapi mereka tidak begitu mementingkan pencapaian yang maksima selain dari segi intelektual (sahsiah, emosi, rohani dan jasmani). Guru lebih menekankan aspek kurikulum rasmi atau kurikulum formal tetapi tidak menitikberatkan aspek kurikulum tersembunyi. Mungkin kurikulum tersembunyi ada dilaksanakan secara tidak sengaja, tetapi nilai-nilainya kurang memberi kesan terhadap murid-murid. Hal ini perlu dikaji kerana kurikulum tersembunyi boleh membawa kepada kesan positif atau kesan negatif. Kurikulum tersembunyi dipercayai dapat mempengaruhi pencapaian akademik pelajar khasnya dan pencapaian-pencapaian- pencapaian lain amnya seperti sahsiah, rohani, emosi dan jasmani. Sebenarnya apa yang dipelajari oleh murid-murid di sekolah bukanlah setakat kandungan yang tercatat dalam sukatan pelajaran tetapi merangkumi semua pengalaman pembelajaran yang diperolehi semasa berada di sekolah. Margolis (2001), Chafel (1997), Eisner (1994), Longstreet & Shane (1993) dan Synder (1973) adalah di antara penyelidik-penyelidik pendidikan yang telah mengkaji mengenai nilai-nilai, kepercayaan, iklim sekolah dan lain-lain pengalaman pembelajaran yang dipanggil kurikulum tersembunyi. Terdapat juga ramai penyelidik-penyelidik lain yang telah merungkai mengenai definisi, teori, konsep, kandungan, kepentingan, kesan dan lain-lain perkara yang berkaitan dengan kurikulum tersembunyi. Idea kurikulum tersembunyi pada mulanya diperkenalkan oleh Jackson (1968) dalam bukunya yang bertajuk Life In Classroom dan seterusnya penyelidikan mengenai
  • 15.
    Penerapan Nilai MelaluiKurikulum Tersembunyi 181 kurikulum tersembunyi ini dijalankan dengan lebih fokus oleh Snyder (1973), Apple (1980), Bergenhenegouwen (1987), Portelli (1993) dan lain-lain lagi. Tetapi belum ada lagi kata sepakat mengenai definisi yang tepat bagi kurikulum tersembunyi. Jackson (1968) menyatakan kurikulum tersembunyi adalah belajar untuk tunggu dengan senyap, bertahan untuk membuat latihan , menyiapkan segala tugasan, sentiasa memastikan diri sibuk, bekerjasama, menunjukkan kesetian dan kepatuhan kepada guru dan rakan, sentiasa kemas dan menepati masa dan memimpin diri untuk beradab dan berbudi. Apple (1982) di dalam bukunya yang bertajuk “Education Is Power” menekankan bahawa kurikulum tersembunyi melibatkan pelbagai minat murid, budaya, usaha, perjanjian dan kompromi. Giroux (1983) menyatakan bahawa kurikulum tersembunyi adalah norma-norma, nilai-nilai dan kepercayaan-kepercayaan yang tidak dinyatakan secara bertulis tetapi ternanam dan ia disampaikan secara tidak langsung atau tidak sengaja kepada murid-murid melalui peraturan-peraturan yang akan menyusun dan membentuk rutin kehidupan dan hubungan sosial di dalam bilik darjah dan di sekolah. Apple (1982) melalui bukunya yang bertajuk Education and Power menekankan bahawa kurikulum tersembunyi melibatkan pelbagai minat, budaya, usaha, perjanjian dan kompromi. Ausbrooks (2000) pula menjelaskan bahawa kurikulum tersembunyi ialah ….. is composed of the implicit messages in the school’s social climate, unwritten yet understood by all. It is the body of knowledge a child absorbs in school simply by being there day after day. This is the curriculum that creates a school’s so called ‘learning environment’. Walaupun terdapat sedikit kelainan di antara pendapat Chafel dan Ausbrooks tetapi pada dasarnya mereka berdua menerima bahawa kurikulum tersembunyi tidak dinyatakan dalam kurikulum rasmi. McNeil (1995) dalam bukunya yang bertajuk Curriculum A Comprehensive Introduction menyatakan bahawan perkataan kurikulum tersembunyi merujuk kepada pengaruh dalam pengajaran yang tidak rasmi di mana ia boleh menyokong atau melemahkan proses untuk mencapai sesuatu matlamat. Beliau juga menyatakan bahawa kurikulum
  • 16.
    182 Kurikulum PendidikanNilai tersembunyi boleh menjadi alat penghubung kepada pembangunan moral seseorang individu. (kaitkan dgn teori moral) Terdapat beberapa konsep berkenaan teori kurikulum tersembunyi yang mempunyai definisi dan penjelasan yang berbeza tetapi memberi maksud yang hampir sama. Artikel bertajuk Comparison Of Hidden Curriculum Theories yang ditulis oleh Kentli (2009) menyenaraikan beberapa teori berkenaan dengan kurikulum tersembunyi yang boleh dilihat perbandingannya dengan nyata. Durkheim (1961) dalam bukunya bertajuk Moral Education menyatakan apa yang diajar dan dipelajari di sekolah oleh murid-murid adalah lebih banyak dari apa yang terkandung dalam kurikulum yang digubal dan manual guru. Walaupun ini bukan dinyatakan secara terus sebagai kurikulum tersembunyi, ini sebenarnya merujuk kepada kurikulum tersembunyi. Jackson (1968) pula melalui bukunya yang bertajuk Life In Classroom menyatakan kurikulum tersembunyi adalah belajar untuk tunggu dengan senyap, bertahan untuk membuat latihan, menyiapkan segala tugasan, sentiasa memastikan diri sibuk, bekerjasama, menunjukkan kesetian dan kepatuhan kepada guru dan rakan, sentiasa kemas dan menepati masa dan memimpin diri untuk beradab dan berbudi. Di sini Philip menjelaskan secara tersirat bahawa kurikulum tersembunyi merangkumi norma-norma, nilai-nilai, kepercayaan dan budaya yang dipelajari dan diperolehi sepanjang berada di sekolah. Dreeben (1967) mengkaji berkaitan dengan norma-norma dan budaya sekolah dan menyimpulkan bahawa kurikulum tersembunyi membuatkan murid-murid dapat membentuk perhubungan sosial, menenggelamkan sebahagian besar identiti diri mereka dan menerima kesahihah pemulihan. Vallance (1973) pula menyatakan konsep kurikulum tersembunyi dengan perkataan yang lebih ringkas iaitu unstudied curriculum, covert atau latent curriculum, non-academic outcomes of schooling, by-products of schooling, atau maksud yang lebih mudah what schooling does to people. Bowles & Gintis (1976) mendefinisikan kurikulum tersembunyi sebagai Schools are not as an agency of social mobility but as reproducing the existing class structure, sending a
  • 17.
    Penerapan Nilai MelaluiKurikulum Tersembunyi 183 silent, but powerful message to students with regard to their intellectual ability, personal traits, and the appropriate occupational choice and this takes place through the hidden curriculum. Mereka menyatakan bahawa sekolah dengan wujudnya struktur kelas dapat memberikan mesej yang tersirat tetapi penuh bermakna kepada murid-murid dengan mengambil kira kebolehan intelektual, sifat murid dan pilihan kerjaya yang bersesuaian. Manakala Martin (1976) berpendapat kurikulum tersembunyi boleh dijumpai dalam struktur sosial bilik darjah, guru sebagai orang yang berkuasa, peraturan-peraturan yang mentadbir perhubungan antara guru dengan murid-murid. Aktiviti-aktiviti pembelajaran sebagai sumber dengan penggunaan bahasa, buku teks, sistem pengesanan, dan kurikulum oleh guru. Kurikulum tersembunyi dalam struktur sekolah paling penting dalam menentukan pembinaan hubungan sosial di dalam bilik darjah di sekolah (Willis, 1977). Selain itu, menurutnya lagi kurikulum tersembunyi juga penting dalam pembinaan budaya di sekolah. Menurut Anyon (1980) pula, kurikulum tersembunyi di sekolah adalah persiapan yang tacit (tidak tertulis) untuk proses pengeluaran melalui cara tertentu. Membezakan kurikulum, pedagogi dan latihan penilaian murid-murid menekankan perbezaan kognitif dan kemahiran perlakuan dalam sosial dan ini menyumbangkan kepada pembangunan kanak-kanak dalam potensi perhubungan kepada fizikal dan simbolik kapital, kepada kekuasaan dan kepada proses pekerjaan. Apple (1982) di dalam bukunya yang bertajuk Education Is Power, Kurikulum tersembunyi melibatkan pelbagai minat murid, budaya, usaha, perjanjian dan kompromi. Giroux (1983) pula menyatakan kurikulum tersembunyi merangkumi norma-norma yang tidak ternyata, nilai-nilai dan kepercayaan yang tertanam dan disebarkan kepada murid melalui peraturan-peraturan yang membentuk segala rutin dan hubungan sosial di sekolah dan di dalam bilik darjah. Berdasarkan perbandingn konsep-konsep kurikulum tersembunyi yang telah dinyatakan di atas, dapat dilihat bahawa idea kurikulum tersembunyi yang dinyatakan oleh ahli-ahli kurikulum tersebut adalah sama iaitu sesuatu perkara yang diperolehi murid-murid
  • 18.
    184 Kurikulum PendidikanNilai semasa berada di sekolah yang tidak tertulis di dalam kurikulum formal. 4.5 CIRI-CIRI KURIKULUM TERSEMBUNYI Ciri-ciri kurikulum tersembunyi yang boleh dimaksudkan adalah ia merangkumi semua pengalaman pembelajaran yang diperolehi oleh pelajar di mana mereka belajar; boleh menjadi objektif pembelajaran tetapi hasilan pembelajarannya adalah bersifat relatif dan agak sukar diukur secara kuantitatif; merangkumi nilai-nilai yang dibentuk bersama oleh pelaksana kurikulum itu sendiri (pelajar – guru); dipelajari oleh pelajar tetapi secara tidak langsung misalnya daya intelek guru, tingkah laku dan akhlak guru. Selain itu, kewujudan kurikulum tersembunyi adalah berbeza-beza bergantung kepada lokasi, persekitaran dan latar belakang pelaksana kurikulum (pelajar-guru). Walaupun kadang kala kurikulum tersembunyi terdapat sama ada pada matlamat atau objektif satu-satu kurikulum itu tetapi ianya tidak tertulis dalam kandungan kurikulum berkenaan mahupun dalam penilaian. Jenis atau pengkategorian kurikulum tersembunyi adalah berbeza-beza mengikut jenis institusi, tahap pembelajaran dan juga matlamat kurikulum itu sendiri. Terdapat beberapa pandangan dan pendapat dari penyelidik- penyelidik tentang apa yang sebenarnya terkandung di dalam kurikulum tersembunyi. Idea asas mengenai konsep kurikulum tersembunyi adalah murid-murid belajar mengenai perkara yang tidak diajar di dalam kurikulum formal atau kurikulum rasmi. Kurikulum tersembunyi merujuk kepada cara proses pembelajaran dijalankan sama ada yang disedari atau yang tidak disedari. Cara proses pembelajaran dijalankan yang disedari oleh murid-murid adalah seperti organisasi fizikal sekolah itu sendiri dan organisasi bilik darjah. Contohnya, murid-murid memahami bahawa sekolah adalah suatu tempat yang berbeza dan terpisah dari rumah mereka dan mempunyai banyak bilik-bilik darjah serta bilik-bilik atau kawasan-kawasan lain seperti dewan, kantin, padang, perpustakaan, makmal komputer, makmal sains, bilik sukan dan
  • 19.
    Penerapan Nilai MelaluiKurikulum Tersembunyi 185 lain-lain. Manakala organisasi bilik darjah merujuk kepada keadaan seperti guru yang mengajar berdiri di hadapan kelas dan murid-murid duduk di dalam susunan barisan meja. Cara proses pembelajaran dijalankan yang tidak disedari oleh murid-murid yang dimaksudkan sebagai kurikulum tersembunyi adalah seperti cara bagaimana seseorang guru itu mentafsir kelakuan murid- muridnya juga cara bagaimana seseorang guru itu mempunyai jangkaan yang berbeza-beza terhadap murid-muridnya berdasarkan tafsiran kelakuan murid-muird di dalam bilik darjah. Menurut McNeil (1986) melalui bukunya yang bertajuk Fundamental of Sociology apa yang terkandung di dalam kurikulum tersembunyi adalah pembelajaran mengenai perkara- perkara seperti bagaimana untuk bertindak balas dan menghadapi pihak berkuasa; bagaimana untuk menjana dan mengekalkan hubungan baik dengan orang lain (kedua-dua guru dan murid); bagaimana untuk menghabiskan masa; bagaimana untuk menguruskan kebosanan; bagaimana untuk mendapatkan keutamaan; dan bagaimana untuk menepati jangkaan guru dan rakan sebaya. McNeil merumuskan idea kandungan kurikulum tersembunyi ini dengan menyatakan bahawa pembelajaran mengenai kurikulum tersembunyi telah menjadi popular dikalangan penyelidik yang mengharapkan apa sahaja objektif rasmi dalam pendidikan yang mungkin, apa sebenarnya yang berlaku di sekolah adalah lebih kepada kawalan, dominasi dan kesan dari pembiakan ketidaksamaan sosial. Pembelajaran tersirat atau tersembunyi yang dibangkitkan oleh Jackson (1968) bahawa murid-murid yang mempelajari apa sahaja subjek atau matapelajaran dalam kurikulum formal akan mempelajari perkara-perkara seperti mengenai kuasa seorang guru, ilmu pengetahuan yang sah yang diperolehi melalui buku, sistem pembelajaran dan penilaian kemajuan oleh guru. Kuasa guru memainkan peranan penting di dalam bilik darjah. Murid-murid yang gagal memerhatikan secara implisit atau eksplisit mengenai peraturan bilik darjah akan menyebabkan mereka tidak tersekat dari teguran, dendaan asas serta dilabel guru seperti murid sukar, murid bermasalah dan murid bodoh. Peraturan pentadbiran bilik
  • 20.
    186 Kurikulum PendidikanNilai darjah adalah seperti bilakah masa yang dibenarkan untuk bercakap, dengan siapakah anda dibenarkan bercakap dan dimanakah anda dibenarkan untuk duduk. Murid-murid harus mempelajari untuk mematuhi apa sahaja ilmu pengetahuan yang sah yang terkandung di dalam buku-buku yang disampaikan oleh guru-guru untuk lulus dalam peperiksaan. Sistem pembelajaran pula melibatkan perkara seperti individualisme dan persaingan. Proses pembelajaran adalah suatu proses yang bukan untuk dikongsi dan objektif persaingan di dalam proses pembelajaran adalah untuk menunjukkan bahawa anda adalah lebih baik dari rakan sebaya anda. Kandungan dalam kurikulum tersembunyi menurut Goburdhun (2009) adalah berkaitan ketidaksamaan (inequality), hierarki atau keutamaan (hierarchy), jantina (gender), mengawal kebosanan (controlling boredom), bangsa (race), mematuhi peraturan (accepting authority) dan ketiadaan kuasa (powerlessness). Ketidaksamaan berlaku apabila sekolah secara langsung menerima bahawa sesetengah murid adalah lebih bijak daripada yang lain-lain dan mereka ini dianugerahkan dengan status yang tinggi dan pelbagai anugerah. Ini menunjukkan ketidaksamaan ganjaran antara murid-murid. Sekolah juga mendidik mengenai hierarki iaitu mereka yang mempunyai kuasa yang lebih akan berada di atas dan mereka yang kurang berkuasa akan berada di bawah. Ini mengukuhkan idea hierarki sosial dan membolehkan murid-murid mempersiapkan diri mereka dalam bidang pekerjaan di masa hadapan dan kandungan kurikulum tersembunyi ini dinamakan hieraki atau keutamaan. Jantina pula merujuk kepada pihak sekolah yang memberi peluang kepada murid-murid untuk mempelajari matapelajaran atau subjek tertentu yang dikategorikan untuk lelaki dan perempuan. Murid-murid perempuan biasanya digalakkan untuk menyertai caring profession manakala murid- murid lelaki dibimbing untuk ke arah bidang teknikal dan sains. Kandungan kurikulum tersenbunyi juga mengandungi elemen mengawal kebosanan. Di sekolah, murid-murid mempelajari bahawa kebosanan itu adalah semulajadi dan jika murid-murid itu membuat masalah di sekolah sebenarnya mereka sedang
  • 21.
    Penerapan Nilai MelaluiKurikulum Tersembunyi 187 menjadikan hidup mereka bertahan. Mereka sedang mempelajari bagaimana untuk mengatasi kebosanan dalam kehidupan mereka kelak. Daripada aspek bangsa pula, sekolah dan guru-guru mungkin bersikap neutral terhadap rasis tetapi kurikulum atau bahan-bahan di sekolah adakalanya tidak. Contohnya dalam topik tertentu ia lebih menekankan kepada budaya satu bangsa tertentu dan menolak budaya bangsa lain. Murid-murid juga diberi senarai keseluruhan peraturan dan disiplin di sekolah, mereka tidak diberi pilihan lain selain perlu mematuhi peraturan dan disiplin tersebut. Mereka akan mendapat sekatan jika tidak mematuhi undang- undang tersebut. Perkara ini sebenarnya sedang mempersiapkan diri mereka untuk menerima peraturan dan undang-undang di dalam masyarakat yang lebih luas dan ini merupakan elemen atau nilai mematuhi peraturan. Ketiadaan kuasa pula diterapkan dengan menggalakkan murid-murid terlibat di dalam perbincangan bilik darjah untuk berurusan dengan sesetengah masalah. Tetapi apabila pihak sekolah hendak membuat keputusan berkaitan kewangan atau berkaitan apa sahaja, murid-murid tiada kuasa untuk berkata apa-apa. Hal ini menyebabkan murid-murid mempelajari berkaitan mereka tidak mempunyai apa-apa kuasa agar dapat diaplikasikan di kehidupan mereka akan datang. 4.6 KEPENTINGAN KURIKULUM TERSEMBUNYI Di antara kepentingan kurikulum tersembunyi yang jelas adalah ia dapat meningkat, mendorong dan merangsang pertumbuhan proses pengajaran dan pembelajaran di sekolah. Selain itu ia dapat membina hati, akal dan jiwa murid supaya menjadi insan yang berguna dan dapat meneruskan tradisi hidup dan masyarakat. Melalui pelaksanaan kurikulum tersembunyi juga, ia dapat menentukan keberkesanan pengalaman sekolah yang dilalui oleh murid-murid. Selaras dengan Matlamat Pendidikan Kebangsaan, kepentingan kurikulum tersembunyi seperti yang dinyatakan di atas dapat membantu mencapai matlamat-matlamat tersebut. Matlamat Pendidikan Kebangsaan adalah untuk melahirkan bangsa
  • 22.
    188 Kurikulum PendidikanNilai Malaysia yang taat setia dan bersatu padu; melahirkan insan yang beriman, berilmu, berakhlak mulia, berketrampilan dan sejahtera; menyediakan sumber tenaga manusia untuk kemajuan negara; dan memberi peluang pendidikan kepada semua warganegara Malaysia. Dalam penyelidikan ini, pengkaji lebih menjurus dan memfokuskan kepentingan kurikulum tersembunyi dalam aspek penerapan dan penghayatan nilai murni dan nilai moral dalam diri murid-murid. Aspek nilai-nilai ini penting kerana ia dapat membantu dalam membendung masalah disiplin dan masalah sosial dikalangan murid-murid sekolah. Ada kalanya guru-guru terlepas pandang akan budaya sekolah. Budaya sekolah dan persekitaran sekolah sangat berkait rapat dengan kurikulum tersembunyi. Penerapan unsur-unsur, nilai-nilai dan norma-norma positif melalui budaya sekolah dan persekitaran sekolah oleh guru-guru sangat penting terhadap murid-murid. Sekolah merupakan salah satu institusi sosial walaupun pada dasarnya fungsi utamanya ialah sebagai institusi pendidikan. Meighan (1981) dalam bukunya yang bertajuk A Sociology of Education menyatakan bahawa kurikulum tersembunyi diajar oleh sekolah bukan diajar oleh guru, ia adalah sesuatu yang murid-murid perolehi yang tidak diajar dalam matapelajaran mahupun diperolehi dari perhimpunan sekolah, ia adalah berkaitan dengan sesuatu pendekatan kehidupan dan tingkahlaku untuk pembelajaran. Haralambos (1991) melalui Themes and Perspectives pula menyatakan kurikulum tersembunyi adalah perkara-perkara yang diperlajari oleh murid-murid melalui pengalaman mereka dengan menghadirkan diri ke sekolah selain yang dinyatakan dalam objektif pengajaran. Ini menggambarkan bahawa pendidikan adalah suatu proses sosialisasi. Melalui proses sosialisasi murid-murid dapat mempelajari sesuatu yang bernilai di dalam masyarakat mereka (seperti menghormati orang yang lebih tua, beratur dan mengikut giliran, menghormati amalan dan budaya agama lain) dan mereka juga dapat mempelajari sesuatu perkara yang membolehkan ilmu pengetahuan dan kemahiran disampaikan dari satu generasi ke generasi seterusnya dengan jayanya. Myles (2001) dalam Ask-U Newsletter, ASC-US, Inc
  • 23.
    Penerapan Nilai MelaluiKurikulum Tersembunyi 189 menyatakan peraturan yang guru anggap murid-murid tahu tanpa mengajarkannya di dalam bilik darjah dikenali sebagai kurikulum tersembunyi. Di antara kurikulum tersembunyi yang disenaraikan oleh beliau adalah seperti: • Jangan bercakap dengan rakan lain apabila guru sedang mengajar di dalam bilik darjah • Apabila guru sedang memarahi seorang murid lain, ia bukanlah masa yang sesuai untuk bertanyakan soalan • Apabila anda melakukan satu kesalahan dan guru memperbetulkan kesalahan itu, ia tidak bermaksud keseluruhan hari anda adalah malang • Apabila latihan kebakaran sedang dijalankan, gunakan pintu keluar yang berdekatan dan masa ini bukanlah masa untuk pergi ke bilik air atau meminta izin untuk ke bilik air. • Anda haruslah bercakap dengan guru anda dengan ton suara yang lemah lembut kerana guru anda akan membalas dengan budi bahasa yang lebih positif. Guru juga suka apabila anda senyum sekali sekala. • Apabila guru anda memberi amaran tentang kelakuan anda dan anda terus melakukan kelakuan tersebut, anda sengaja mencari masalah. Apabila anda terus berhenti melakukan kelakuan tersebut selepas amaran pertama, anda tidak akan mendapat masalah. • Apabila rakan sekelas anda memberitahu anda untuk melakukan sesuatu yang membolehkan anda ditimpa masalah, berfikirlah dengan waras dan jangan melakukannya. • Tidak semua guru mempunyai undang-undang yang sama di dalam kelas. Ada guru yang tidak yang tidak membenarkan anda bercakap kecuali dengan mengangkat tangan. Ada guru yang membenarkan murid bercakap di dalam kelas asalkan tidak menyakiti hati murid lain • Apabila seorang guru menyuruh seorang murid untuk berhenti bercakap, ia bukanlah masa untuk anda bercakap- cakap dengan rakan sebelah anda memandangkan guru itu sudah menunjukkan yang beliau tidak suka murid bercakap
  • 24.
    190 Kurikulum PendidikanNilai apabila beliau sedang mengajar • Apabila terdengar seseorang bercakap dengan tatabahasa yang salah, jangan betulkan tatabahasanya setiap kali anda terdengar, terutama dalam adab yang tidak baik. • Apabila anda ternampak seseorang yang anda suka di sekolah, jangan terus mendekatinya dan berkata dengan kuat “awak cantiklah” kerana ini akan membuatkannya rasa tidak senang. Carilah cara lain yang lebih sesuai. Menurut Goburdhun (2009) antara budaya sekolah dan interaksi sosial di sekolah yang mempunyai kaitan dengan kurikulum tersembunyi adalah kelakuan guru, rasis, bahasa, kumpulan rakan sebaya, sistem penstrukturan murid mengikut tahap dan pencapaian (streaming) dan melabel murid serta memenuhi ramalan diri (self fulfilling prophecy). 4.7 KURIKULUM TERSEMBUNYI DAN PEMBANGUNAN MORAL Antara penyelidik yang telah mengkaji peranan kurikulum tersembunyi dalam pembangunan moral ialah Lawrence Kohlberg. Menurut Yuksel (2005), murid-murid mempelajari nilai-nilai moral di dalam bilik darjah mengikut peringkat-peringkat seperti idea Kohlberg mengenai kurikulum tersembunyi. Kohlberg (1927- 1987) ialah salah seorang ahli pendidikan dan ahli psikologi yang penting yang membuat kajian mengenai pembangunan moral dan pendidikan. Mengikut perspektif Kohlberg, pendidikan moral penting dan sesuai diaplikasikan secara kurikulum tersembunyi. Salah satu fungsi sistem pendidikan ialah untuk mengajar nilai yang sedia ada wujud dan nilai-nilai baru yang belum ada di dalam masyarakat untuk dipindahkan ke generasi yang akan datang. Fungsi ini perlu dilaksanakan oleh pentadbir-pentadbir dan guru- guru yang berada dalam kurikulum pendidikan. Murid-murid dipersembahkan dengan pelbagai nilai yang mereka pelajari di sekolah melalui kurikulum rasmi dan juga kurikulum tidak rasmi (kurikulum tersembunyi). Walau bagaimanapun, kurikulum
  • 25.
    Penerapan Nilai MelaluiKurikulum Tersembunyi 191 tersembunyi dikatakan lebih efektif dari kurikulum rasmi dalam proses mendidik nilai-nilai. Pendidikan Moral selalunya dikaitkan dengan proses pendidikan yang memberi kesan secara terus kepada pembangunan moral murid-murid. Teori Kohlberg berkenaan pembangunan moral melalui pendekatan asas pendidikan moral menyatakan kanak-kanak mengalami proses pendidikan yang mendorong mereka ke peringkat moral seterusnya melalui resolusi etika konflik atau dilemma. Kohlberg mempunyai status penting iaitu sebagai penyelidik pertama yang memfokuskan kurikulum tersembunyi dalam pendidikan moral. Dalam penyelidikannya, beliau mengemukakan pelbagai cadangan berkaitan isu peranan kurikulum tersembunyi dalam pendidikan moral. Selain kurikulum formal, kurikulum tersembunyi juga sangat efektif dalam membina asas pembangunan moral di kalangan murid-murid. Kebanyakan masa murid-murid belajar dan melihat melalui persekitaran yang diterapkan secara kurikulum tersembunyi berbanding melalui buku teks dan bahan-bahan pendidikan yang lain. Kohlberg berpendapat menyampaikan pendidikan moral melalui kurikulum formal dalam matapelajaran tertentu tidak mencukupi, malah persekitaran muird- murid juga memainkan peranan yang penting dalam pembentukan rangka kerja pembangunan moral dalam diri murid-murid. Kohlberg (1983) menyatakan tiga perkara utama dalam penyelidikan beliau mengenai kurikulum tersembunyi iaitu: (1) kurikulum tersembunyi berkait dengan hubungan sosial di sekolah; (2) kurikulum tersembunyi adalah paling efektif dan menghuraikan kurikulum dalam pembangunan moral murid-murid; dan (3) pembangunan moral harus terarah kepada kematangan moral yang bersifat adil. Perspektif Kohlberg mengenai kurikulum tersembunyi adalah lebih mendekati kepda pendekatan functionalist. Kajian Kohlberg (1983) yang seterusnya menganalisis situasi yang berlaku akibat pengaruh kurikulum tersembunyi dalam pendidikan moral. Kohlberg menfokuskan kepada tiga subjek utama yang berkaitan dengan kurikulum tersembunyi iaitu penipuan, kuasa dan kelakuan guru, mengubah dan memperbaiki kurikulum tersembunyi.
  • 26.
    192 Kurikulum PendidikanNilai Subjek pertama ialah penipuan, Kohlberg mengenalpasti kaitan antara menipu dan kurikulum tersembunyi. Menurut beliau kurikulum tersembunyi membenarkan keadaan tertentu untuk menipu dan menggalakkan penipuan. Apabila guru, pentadbir dan keluarga melarang penipuan di sekolah, persekitaran kompetitif di sekolah yang wujud mengakibatkan murid-murid tertekan untuk menjadi cemerlang dan akhirnya ini mewujudkan dan menggalakan penipuan berlaku (Kohlberg, 1983; Power & Kohlberg, 1986).Subjek kedua kuasa dan kelakuan guru. Kelakuan guru di dalam bilik darjah adalah salah satu faktor yang menentukan pelaksanaan kurikulum tersembunyi dan ia mempunyai kepentingan dalam pendidikan moral. Guru menyampaikan mesej moral dan sosial melalui dendaan dan penghargaan yang diberikan kepada murid-murid dengan adanya peraturan-peraturan yang telah ditetapkan dengan kekuasaan guru. Walhal kurikulum rasmi mengisytiharkan bahawa semua kursus dilaksanakan secara demokratik dan ini menggalakkan semua murid untuk berfikir secara kreatif. Konvensyen sekolah menekankan penggunaan kuasa. Proses pengajaran yang berpusatkan guru mewujudkan persekitaran di mana hanya guru yang berkuasa. Sekolah yang benar-benar bersifat demokratik boleh mematuhi dan menganuti kurikulum tersembunyi (Kohlberg 1983; Kohlberg & Turiel, 1971). Subjek yang ketiga ialah mengubah dan memperbaiki kurikulum tersembunyi. Kohlberg mencadangkan isu mengubah kurikulum tersembunyi yang memberi kesan negatif terhadap pendidikan moral. Menurut Kohlberg di sekolah sudah seperti satu komuniti, pentadbir dan guru boleh mengubah kurikulum tersembunyi kepada satu persekitaran moral yang sejujurnya. Kohlberg mencadangkan guru-guru dan pihak pentadbir sekolah mesti menyatakan nilai moral dengan jelas dan membenarkan penyertaan secara demokratik dan juga menyediakan persekitaran yang demokratik. 4.8 NILAI-NILAI MURNI DALAM KURIKULUM Dalam usaha untuk mencapai matlamat pendidikan dan juga
  • 27.
    Penerapan Nilai MelaluiKurikulum Tersembunyi 193 Falsafah Pendidikan Kebangsaan, tidak dapat dilakukan tanpa mengasas, membina dan memperkembangkan pendidikan di atas landasan nilai-nilai. Suda tentu dalam konteks sistem pendidikan kita nilai-nilai yang dimaksudkan ialah nilai-nilai yang luhur dan murni. Nilai didefinisikan sebagai satu peraturan perlakuan standard yang menjadi pegangan ahli masyarakat, ditentukan oleh masyarakat mengikut budaya masyarakat tersebut (Superka, 1976) dalam Robiah (2011). Menurut Shaver & Strong (1982) dan Mc Kinney (1986), nilai ialah kepercayaan terpilih yang dianggap sesuai dengan perlakuan yang digunakan oleh individu sebagai anutan dalam kehidupannya. Definisi ini selari dengan pendapat Bohm (1981) dan Katz (1981) yang mendefinisikan nilai sebagai satu set keutamaan yang memberi panduan dalam kehidupan yang melibatkan hubungan intelektual, fizikal, emosi dan sosial seseorang individu. Rokeach (1973) pula menambah bahawa panduan tersebut mesti diikuti dengan kepercayaan yang berterusan dan kepercayaan tersebut menjadi kepercayaan sosial. Nilai murni dapat didefinisikan sebagai perlakuan yang baik, peradaban dan tatasusila individu manusia dalam hubungannya sesama manusia, alam dan tuhan. Wan Mohd Zahid (1988) menyatakan “Nilai-nilai murni merupakan tanggapan berkenaan perkara-perkara yang dihajati dan pada masa yang sama juga menjadi kriteria atau ukuran. Nilai-nilai murni sesuatu masyarakat biasanya diasaskan kepada agama. Memang menjadi tujuan semua agama untuk membentuk kehidupan penganutnya untuk menjadi baik dan berakhlak mulia.” Rokeach (1973) juga berpendapat bahawa nilai mempunyai komponen kognitif, efektif dan tingkah laku. Nilai dari segi kognitif ialah pemahaman sesuatu perkara, nilai efektif ialah nilai yang bersabit dengan perasaan positif dan negatif, manakala nilai tingkah laku ialah nilai yang merangsang tingkah laku untuk mencapai keinginan individu. 4.9 NILAI-NILAI MURNI Nilai-nilai murni menitikberatkan perlakuan baik, peradaban dan
  • 28.
    194 Kurikulum PendidikanNilai tatasusila individu manusia dalam hubungannya sesama manusia, alam dan tuhan (Tajul Ariffin & Nor’aini, 1992). Penerapan nlai bukan bertujuan untuk menghabiskan sukatan pelajaran tetapi ia berlaku berulang kali (Pusat Perkembangan Kurikulum, 1991). Tujuan menyeluruh pendidikan nilai-nilai murni ialah untuk membentuk murid-murid supaya berperibadi mulia dan mampu membuat keputusan berdasarkan nilai moral diri, keluarga, komuniti dan masyarakat. Jawatankuasa Pendidikan Akhlak yang ditubuhkan pada tahun 1976 telah meneliti nilai-nilai yang terkandung dalam pelbagai agama yang diamalkan di negara kita. Jawatankuasa yang dianggotai oleh wakil pelbagai agama telah menerima 16 nilai yang boleh diajarkan kepada semua pelajar di negara ini untuk membentuk pelajar yang seimbang dan menyeluruh dari segi kognitif, afektif, psikomotor dan akhlak. Enam belas nilai murni yang berdasarkan agama, tradisi dan norma masyarakat Malaysia berbilang kaum dan norma kemanusiaan sejagat, hendaklah disampaikan secara lingkaran (Pusat Perkembangan Kurikulum, 1991). Nilai-nilai ini juga berlandaskan prinsip Rukun Negara. Nilai murni patriotisme kemudian telah ditambah dalam senarai menjadikan kesemuanya terdapat 17 nilai-nilai murni. Berikut disenaraikan 17 nilai-nilai murni yang telah diperakui oleh Pusat Perkembangan Kurikulum iaitu baik hati, berdikari, hemah tinggi, hormat-menghormati, kasih sayang, keadilan, kebebasan, keberanian, kebersihan fizikal dan mental, kejujuran, kerajinan, kerjasama, kesedaran, kesyukuran, rasional, semangat bermasyarakat, patriotism. Tujuan penerapan nilai adalah untuk mempengaruhi atau menerapkan ke dalam diri individu dengan nilai-nilai tertentu berbentuk universal dan mutlak yang difikirkan baik dan sesuai (Robiah, 2011). Menurut Durkheim (1961), institusi terbaik tempat mengajarkan pendidikan nilai ialah sekolah. Maka jelas di sini bahawa penerapan nilai oleh guru-guru ke atas murid-murid di sekolah adalah satu proses yang betul dan bertepatan. Matlamat penerapan nilai adalah untuk melahirkan insan yang memiliki sahsiah yang berakhlak, seimbang dan sepadu dari segi keperluan dalam kehidupan dan menyedari tanggungjawab mengabdikan diri kepada Allah SWT (Abd. Halim,
  • 29.
    Penerapan Nilai MelaluiKurikulum Tersembunyi 195 1987). Matlamat ini dicapai dengan cara mengasas, membina dan memperkembangkan landasan nilai-nilai hidup bermasyarakat yang luhur, murni, mutlak dan sejagat (Kementerian Pendidikan Malaysia,1979). Terdapat tujuh objektif penerapan nilai yang dinyatakan oleh Kementerian Pendidikan Malaysia (1988). Objektif-objektif tersebut ialah menerapkan kesedaran, kefahaman, keyakinan dan kesyukuran; menerapkan semangat cintakan nilai baik dan bencikan keburukan; membentuk sikappositif terhadap agama, bangsa, tugas dan tanggungjawab; menghapuskan sikap negatif dan kehidupan dan juga sewaktu menjalankan tugas serta tanggungjawab; menjalankan amanah dengan dedikasi; meningkatkan hasil dan produktiviti dan berusaha untuk mencapai kecemerlangan. Murid-murid mempelajari hampir kesemua nilai- nilai dalam kehidupan di sekolah. Nilai-nilai ini disampaikan dan diterjemahkan kepada murid-murid melalui kurikulum rasmi dan kurikulum tersembunyi (kurikulum tidak rasmi). Walaubagaimanapun menurut Jackson, 1968; Kohlberg, 1975; 1983; Wynne & Ryan 1993, kurikulum tersembunyi lebih efektif dalam proses penerapan nilai. Menurut Ali Suradin & Eni Eryanti Yusoff (2005) penghayatan nilai-nilai murni dalam erti kata sebenar amat penting yang mana dapat membantu membentuk disiplin dalam diri. Dapatan kajian mereka mendapati bahawa tahap penghayatan nilai-nilai murni dalam diri pelajar adalah berada pada tahap tinggi. 4.10 PROSES PENERAPAN NILAI Proses penerapan nilai merupakan suatu proses identifikasi dan sosialisasi yang dilakukan oleh agensi tertentu sehingga seseorang itu secara langsung dan tidak langsung telah menerima atau mengambil standard nilai yang diamalkan oleh orang perseorangan dan kumpulan ahli masyarakat untuk dijadikan satu sistem nilainya sendiri (Superka,1976). Dalam bidang pendidikan, penerapan nilai yang pertama kali secara rasminya diberi penekanan ialah melalui
  • 30.
    196 Kurikulum PendidikanNilai Laporan Kabinet (Laporan Mahathir 1979), 1989. Semasa Datuk Seri Anwar Ibrahim menjadi Menteri Pendidikan, beliau membuat penyataan mengenai Falsafah Pendidikan Negara dan Kurikulum Bersepadu Sekolah Menengan (KBSM) yang mana ia menyelitkan isu-isu nilai murni untuk diterapkan kepada murid-murid dan guru- guru dalam melahirkan insan yang seimbang dan harmoni dari segi intelek, emosi, rohani dan jasmani. Seperti yang dinyatakan dalam Falsafah Pendidikan Negara (1987) ciri-ciri insan yang hendak dilahirkan melalui pendidikan di Malaysia mestilah percaya dan patuh kepada tuhan, berilmu pengetahuan, berakhlak mulia, bertanggungjawab kepada diri, masyarakat, agama dan Negara, berbakti dan memberi sumbangan kepada masyarakat, agama, bangsa dan Negara serta memiliki sahsiah yang seimbang dan sepadu.Terdapat beberapa teori yang berkaitan dengan proses penerapan nilai. Di antara teori-teori tersebut adalah seperti teori Kohlberg, teori Bandura dan teori Humanistik. Dalam kajian ini, teori yang digunakan ialah teori Kohlberg atau dikenali dengan Teori Pembangunan Moral Kolberg. Teori Kohlberg menyatakan bahawa seseorang individu itu menilai yang mana benar atau salah dengan mentafsirkan situasi dan menggabungkan maksud psikologi serta moral kepadanya sebelum membuat pertimbangan moral. Kohlberg (1981) telah membina peringkat-peringkat dalam perkembangan moral seseorang individu. Beliau telah menggariskan enam peringkat dalam penilaian moral seseorang. Teori ini mempunyai tiga tahap utama yang mengandungi enam peringkat berasaskan tahap-tahap perkembangan kognitif (Kohlberg, 1975) sepertimana yang digambarkan oleh jadual 4.1. Peringkat-peringkat ini menentukan satu peningkatan bagaimana seseorang individu membangunkan nilai-nilai moralnya dari semasa ke semasa. Peringkat yang lebih tinggi menunjukkan perkembangan moral yang lebih baik. Peringkat satu ialah hukuman, peringkat dua ialah penukaran instrumen, peringkat tiga keperluan interpersonal, peringkat empat ialah sistem sosial dan pemeliharaan kesedaran dan peringkat keenam prinsip etika sejagat
  • 31.
    Penerapan Nilai MelaluiKurikulum Tersembunyi 197 Jadual 4.1 : Peringkat-peringkat Perkembangan Moral Kohlberg TAHAP PERTAMA TAHAP PRAKONVENSIONAL Peringkat Pertama Orientasi denda dan kepatuhan (kesan fizikal menentukan apa yang baik dan benar) Peringkat Kedua Orientasi instrumental relatif (apa yang memuaskan keperluan diri sendiri adalah baik) TAHAP KEDUA TAHAP KONVENSIONAL Peringkat Ketiga Orientasi denda dan kepatuhan (kesan fizikal menentukan apa yang baik dan benar) Peringkat Keempat Orientasi undang-undang dan peraturan (mematuhi pihak berkuasa dan menjalankan tugas adalah baik) TAHAP KETIGA TAHAP PASCAKONVENSIONAL Peringkat Kelima Orientasi contact-legalistic sosial (nilai-nilai yang dipersetujui oleh masyarakat, termasuklah hak-hak individu dan peraturan untuk mencapai persetujuan, menentukan apa yang benar) Peringkat Keenam Orientasi prinsip etika sejagat (apa yang benar ialah soal hati kecil yang harmonis dengan prinsip-prinsip sejagat) Dengan adanya peringkat perkembangan kognitif moral ini menjadikan pendekatan atau teori ini bersifat universal untuk pendidikan nilai. Dalam kajian ini, tahap dalam teori perkembangan kognitif moral Kohlberg yang terlibat ialah hanya tahap pertama dan tahap kedua sahaja. Dalam proses pendidikan dan penerapan nilai di sekolah rendah, tahap pertama iaitu Tahap Prakonvensional peringkat 1 wujud di mana murid-murid melakukan atau mempamerkan nilai-nilai positif kerana takut akan denda yang bakal mereka terima jika mereka melakukan perkara yang tidak berlandaskan nilai murni. Manakala peringkat 2 juga wujud di mana apabila murid-murid melakukan sesuatu perkara yang baik atau positif ia akan memuaskan keperluan diri mereka. Pada tahap kedua iaitu Tahap Konvensional, di peringkat 3 dapat dilihat bahawa murid-murid sudah sampai di suatu tahap di mana
  • 32.
    198 Kurikulum PendidikanNilai mereka sudah memahami bahawa menjaga dan mempunyai hubungan yang baik dengan individu lain itu adalah sesuatu yang baik. Jadi mereka akan melakukan dan mempamerkan nilai-nilai murni atau nilai-nilai positif dalam kehidupan seharian mereka. Manakala di peringkat 4, murid-murid sudah memahami bahawa mereka wajib patuh kepada peraturan dan undang-undang yang telah ditetapkan oleh pihak berkuasa. Mereka sudah faham bahawa mematuhi peraturan dan undang-undang itu adalah sesuatu yang baik. 4.11 STRATEGI PENERAPAN NILAI Kementerian Pendidikan Malaysia bercita-cita untuk membentuk rakyat dan warganegara yang sedang dididik mampu menghadapi cabaran-cabaran semasa dan juga masa depan. Pada masa yang sama mereka dapat mengangkat diri, bangsa dan negara ke mercu kecemerlangan dan kejayaan. Sudah tentu cita-cita ini tidak akan tercapai jika mereka tidak dibekali dan menghayati nilai-nilai murni untuk menjamin pembentukan peribadi dan sahsiah diri yang utuh, kental dan padu (Wan Mohd Zahid, 1993). Strategi yang diambil ialah untuk menerapkan nilai-nilai murni merentasi kurikulum. Nilai-nilai murni akan disisipkan melalui semua mata pelajaran dan ia diperkukuhkan pula melalui kegiatan-kegiatan kokurikulum dan pembentukan budaya sekolah yang positif. Ini bermakna kedua-dua bentuk kurikulum formal dan tidak formal, di dalam dan di luar bilik darjah, akan digunakan sepenuhnya dan secara bersepadu untuk memastikan penerapan nilai-nilai murni akan berhasil dan berkesan. Strategi tidak langsung dalam penerapan nilai-nilai adalah penting kerana nilai tidak boleh diajar secara formal seperti mengajar Matematik atau Geografi (Robiah, 2011). Proses ini bukan sahaja berlaku di peringkat pengingtaan atau penghafalan, tetapi juga di peringkat penghayatan dan pengusahaan secara beramal. Walaupun terancang, proses penerapan perlu berlaku secara bersahaja serta mengikut konteks. Dalam buku tulisan Tajul Ariffin dan Nor’aini (1992) yang bertajuk Pendidikan dan
  • 33.
    Penerapan Nilai MelaluiKurikulum Tersembunyi 199 Wawasan 2020, menurut Pengarah Pusat Perkembangan Kurikulum, penerapan nilai-nilai murni boleh disepadukan dalam matapelajaran secara pertuturan (pengucapan), perlakuan, teladan, isyarat, kefahaman, interpretasi dan kontekstual. Para guru telah didedahkan keperluan untuk menerapkan 17 nilai-nilai murni merentas kurikulum kepada murid-murid sama ada secara langsung atau secara tidak langsung (kurikulum tersembunyi). Namun, masalah disiplin dan melanggar peraturan sekolah seperti ponteng sekolah, mencuri, peras ugut dan lain-lain menggambarkan usaha untuk membentuk individu intelek yang lengkap dengan pakej integriti dan nilai murni agak tidak kesampaian. Oleh itu, adalah penting untuk semua guru menerapkan 17 nilai murni tersebut yang merupakan kurikulum tersembunyi secara telus dan komited, bukan sekadar menghabiskan sukatan pelajaran atau memenuhi tanggungjawab menyediakan muird menduduki peperiksaan semata-mata (Ahmad, 2005). Dapatan kajian Azharul Nizam (2009) menunjukkan bahawa tingkah laku guru-guru haruslah menunjukkan contoh yang baik kerana mereka ialah cermin kepada murid-murid. Ini sejajar dengan kenyataan dari Pusat Perkembangan Kurikulum (1991) “…...peribadi guru sendiri menjadi ukuran dan teladan serta faktor utama kepada keberkesanan penerapan nilai-nilai murni. Ini kerana guru adalah cerminan kepada murid”. Menurut Abdul Rahim & Azharul Nizam (2009) walaupun pelaksanaan penerapan nilai-nilai murni dijalankan oleh guru tetapi terdapat kekangan yang terpaksa dihadapi oleh guru-guru iaitu:kekangan masa menyebabkan sukar untuk melaksanakan penerapan nilai-nilai murni dalam pengajaran matematik, pentadbir yang menekankan kepada penghabisan silibus dan kecemerlangan akademik semata-mata, sukar untuk mendapatkan buku mengenai penerapan nilai-nilai murni bagi memantapkan lagi pemahaman guru bagi melaksanakan penerapan nilai-nilai murni, bilangan pelajar yang ramai dan juga datang dari pelbagai etnik menyukarkan pelaksanaan penerapan nilai-nilai murni. Pelaksanaan kurikulum tersembunyi agak lemah melalui situasi iklim sekolah (Abdul Rahim et.al., 2012). Menurut Abdulah Sani
  • 34.
    200 Kurikulum PendidikanNilai (2007) iklim persekolahan yang terbuka dan positif adalah iklim persekolahan yang demokratik dan iklim ini dapat membantu sekolah mencapai aspirasinya seperti membimbing pelajar supaya rajin berusaha, berdisiplin, berinisiatif, rela bekerjasama, ramah dan mesra, spontan, kreatif serta tinggi motivasinya. Menurut Veugelers (2000), jenis sekolah, persekitaran dan budaya sekolah, personaliti guru, pengalaman mengajar guru dan mata pelajaran di ajar akan mempengaruhi peranan guru untuk menerapkan nilai murni dalam pengajaran yang seterusnya mempengaruhi penghayatan dan pembangunan nilai murni dalam kalangan pelajar. Menurut Ang (2007), guru yang baik ialah guru yang mempunyai pengetahuan yang luas dalam semua aspek. Persepsi murid melihat guru yang berpengetahuan luas ini mampu membawa mereka kepada pemupukan ilmu pengetahuan dan sekaligus pengetahuan berbentuk psikologi dan sosiologi. Hasil daripada kajian-kajian terdahulu mengenai masalah dalam pelaksanaan kurikulum tersembunyi dan masalah proses penerapan nilai, masalah penerapan nilai melalui kurikulum tersembunyi dalam kajian ini boleh dikelaskan kepada enam konstruk iaitu kekangan masa, persekitaran sekolah, beban tugas, strategi penerapan nilai, tekanan dan kurang pengetahuan. Penerapan nilai-nilai murni dalam pendidikan di negara kita disisipkan melalui kesemua matapelajaran yang diajar di sekolah dan diperkukuhkan lagi dengan kegiatan-kegiatan ko-kurikulum, formal dan tidak formal, di dalam dan di luar bilik darjah, digunakan sepenuhnya dengan cara bersepadu untuk memastikan penerapan nilai-nilai murni akan berhasil dan berkesan. Penerapan nilai-nilai murni ini boleh dilaksanakan melalui pertuturan, perlakuan, secara teladan, secara isyarat, secara kefahaman, secara interpretasi dan secara kontekstual. Peranan dan fungsi kurikulum tersembunyi dapat dilihat mempunyai hubungan yang dekat dengan penerapan nilai-nilai murni. Guru-guru memainkan peranan yang paling utama dalam penerapan nilai-nilai tersebut melalui kurikulum tersebunyi. Sebelum menerapkan nilai-nilai murni tersebut, guru-guru perlu mempersiapkan dan mengamalkan nilai-nilai murni dalam diri mereka. Berdasarkan pengamatan dan
  • 35.
    Penerapan Nilai MelaluiKurikulum Tersembunyi 201 penglihatan murid-murid semasa mereka berada di sekolah, pertururan, perlakuan, teladan dan isyarat yang dipamerkan oleh guru-guru secara tidak langsung pelaksanaan kurikulum tersembunyi telah berlaku. Guru boleh dikatakan berperanan sebagai penghubung di antara kurikulum dengan masyarakat. Seorang insan yang bergelar guru tidak dapat lari dari tiga aspek utama yang mesti ditanam dalam jiwa sebagai seorang pendidik. Tiga aspek tersebut ialah aspek ketuhanan, aspek kendiri dan aspek kemasyarakatan (Shariman, 2011). Melalui aspek ketuhanan, guru perlu memperkembangkan ilmu untuk mendidik dan membimbing murid-murid untuk patuh dan taat kepada agama masing-masing. Aspek kendiri pula memerlukan seorang guru itu mempamerkan sahsiah dan akhlak yang terpuji disamping mempunyai daya ketahanan dalam diri yang boleh dicontohi oleh murid-murid. Dalam aspek kemasyarakatan guru bertindak sebagai agen perubahan yang mendidik dan membimbing murid-murid untuk menjadi ahli masyarakat yang berilmu dan berguna kepada bangsa dan negara. Falsafah Pendidikan Guru (1982) menyatakan “Guru yang bepekerti mulia, berpandangan progresif dan santifik, bersedia menjunjung aspirasi negara serta menyanjung warisan kebudayaan negara dan menjamin perkembangan individu dan memelihara suatu masyarakat yang bersatu padu, demokratik, progresif dan berdisiplin.” Dalam erti kata lain, tugas guru bukanlah semata- mata menyampaikan atau mendidik murid-murid dengan ilmu pengetahuan seperti yang telah dirancang di dalam kurikulum, tetapi juga membentuk seseorang individu itu menjadi insan yang seimbang dari segi emosi, rohani, jasmani, intelek dan sahsiah. Menurut Falsafah Pendidikan Kebangsaan (FPK), pendidikan di Malaysia adalah satu usaha berterusan ke arah lebih memperkembangkan potensi individu secara menyeluruh dan bersepadu untuk melahirkan insan yang seimbang dan harmonis dari segi intelek, rohani, emosi dan jasmani berdasarkan kepercayaan dan kepatuhan kepada Tuhan untuk melahirkan warganegara Malaysia yang berilmu pengetahuan , berketrampilan,
  • 36.
    202 Kurikulum PendidikanNilai berakhlak mulia, bertanggungjawab dan berkeupayaan mencapai kesejahteraan diri serta memberikan sumbangan terhadap keharmonian dan kemakmuran keluarga, masyarakat dan negara. Guru-guru menggalas pelbagai tanggungjawab di sekolah. Selain tugas utama guru untuk mendidik anak bangsa, dalam masa yang sama guru membanteras serta membendung pelanggaran disiplin dan salahlaku dikalangan murid-murid sekolah. Panduan Tatacara Disiplin Sekolah Untuk Guru Besar dan Guru (1990) menyatakan sekolah bukanlah sebagai badan pengajar sahaja. Sebaliknya, sekolah mempunyai tujuan mendidik dalam erti kata yang lebih luas. Murid-murid sepatutnya bukan sahaja mendapat pengetahuan dan kebolehan intelektual yang diuji melalui peperiksaan, tetapi juga kebolehan intelektual, mutu moral dan sosial di mana ketiga-tiga aspek ini tidak diuji secara formal. Mutu moral dan sosial boleh diterapkan dan dihayati melalui kurikulum tersembunyi yang dilaksanakan oleh guru-guru. Jelaslah di sini bahawa peranan seorang guru adalah untuk membentuk individu untuk menjadi insan yang seimbang dari segi jasmani, emosi, rohani, intelek dan sahsiah. Dalam kajian Abdul Rahim et.al (2012) menyatakan konsep kurikulum tersembunyi yang ditinjau melalui perlakuan guru menjurus kepada konsep pemerolehan pelbagai pengetahuan oleh guru. Proses pengajaran dan pembelajaran yang berasaskan kepada kualiti pengajaran dan gaya pembelajaran juga dilihat berpotensi menghasilkan kurikulum tersembunyi. Ini bermaksud guru yang mempunyai lebih pengetahuan dan pengalaman yang luas berpotensi untuk melaksanakan kurikulum tersembunyi dengan jayanya. Selain daripada kurikulum rasmi atau kurikulum bertulis yang mempunyai objektif pembelajaran tertentu yang perlu disampaikan kepada murid-murid, kurikulum tersembunyi atau kurikulum tidak rasmi juga sama pentingnya. Kurikulum tersembunyi dapat memberi kesan kepada perhubungan sosial di kalangan murid-murid. Sekolah sebagai institusi pendidikan juga merupakan institusi sosial yang boleh membentuk individu yang seimbang dari semua segi. Umum mengetahui kini kita kerap didedahkan di media cetak mahupun di media elektronik dengan
  • 37.
    Penerapan Nilai MelaluiKurikulum Tersembunyi 203 masalah-masalah sosial dan masalah-masalah disiplin dalam kalangan murid-murid sekolah. Murid-murid di zaman serba moden kini semakin berkurang kualiti disiplin, adab, akhlak dan nilai dalam diri mereka. Masalah sosial ini tidak boleh dikatakan hanya berpunca dari rumah sahaja, rumah kedua mereka iaitu sekolah juga memberi sumbangan kepada masalah sosial dalam kalangan murid-murid ini. Penerapan dan penghayatan nilai murni serta nilai moral yang lebih serius perlu dilaksanakan melalui kurikulum fomal mahupun kurikulum tidak formal (kurikulum tersembunyi) untuk membantu dalam membendung masalah sosial dan masalah disiplin dalam kalangan murid-murid sekolah. Justeru, peranan sekolah khasnya dan guru amnya melalui kurikulum tersembunyi boleh membantu mengurangkan masalah ini. Oleh itu, penyelidikan ini memberi tumpuan kepada keperluan guru-guru untuk mengetahui konsep mengenai kurikulum tersembunyi ini. Pengetahuan tentang konsep kurikulum tersembunyi ini meliputi aspek seperti definisi, ciri-ciri, kandungan, kepentingan serta kesan kurikulum tersembunyi. Guru- guru perlu melihat sejauh manakah pelaksanaan kurikulum tersembunyi dalam penerapan dan penghayatan nilai murni dan nilai moral di sekolah mereka dapat memberi impak positif terhadap murid-murid. Kajian ini juga bertujuan mengupas apakah strategi penerapan nilai melalui kurikulum tersembunyi dalam kalangan guru sekolah rendah daerah Johor Bahru. Seterusnya kajian ini juga hendak melihat apakah masalah penerapan nilai melalui kurikulum tersembunyi yang dihadapi oleh guru-guru sekolah rendah yang membataskan dan menghalang usaha mereka dalam proses pendidikan nilai. Akhir sekali, kajian ini juga hendak mengetahui adakah terdapat perbezaan yang signifikan di antara bidang mengajar guru dengan konsep kurikulum tersembunyi. 4.12 METODOLOGI KAJIAN
  • 38.
    204 Kurikulum PendidikanNilai Reka bentuk kajian ini ialah kajian tinjauan menggunakan kaedah soal selidik. Menurut Frankel & Wallen (2003); Newman (2003); Mithcell & Jolley (2004), soal selidik adalah kaedah termudah dan berkesan dalam memperolehi data piawai daripada saiz sampel kajian yang besar dan menyeluruh. Konstruk strategi penerapan nilai iaitu kefahaman, perlakuan, pertuturan, teladan, isyarat dan interpretasi diperolehi melalui buku tulisan Tajul Ariffin dan Nor’aini (1992) yang bertajuk Pendidikan dan Wawasan 2020. Konstruk masalah penerapan nilai iaitu kekangan masa, persekitaran sekolah, strategi penerapan nilai, beban tugas, tekanan dan kurang pengetahuan diperolehi oleh pengkaji berdasarkan kajian-kajian terdahulu oleh Mohamad Khairi & Asmawati (2010), Abdul Rahim & Azharul Nizam (2009) dan Ahmad (2005). Kajian ini dijalankan kepada 404 orang guru di dua belas buah sekolah rendah di daerah Johor Bahru yang mewakili tiga buah sekolah dari setiap zon iaitu Zon Bandar, Zon Skudai, Zon Nusajaya dan Zon Majidee. Data dianalisis dengan menggunakan perisian komputer, Statistical Packages For The Social Science (SPSS for Windows) versi 20.0 dan hasilnya dipersembahkan dalam bentuk kekerapan (f), peratusan (%) dan min. Analisis data akan dibuat berdasarkan kepada persoalan kajian. 4.13 KONSEP KURIKULUM TESEMBUNYI Berdasarkan tinjauan soal selidik yang diperolehi daripada guru- guru sekolah rendah di daerah Johor Bahru, maklum balas mereka terhadap konsep kurikulum tersembunyi digambarkan melalui Jadual 4.1 Jadual 4.1 : Konsep Kurikulum Tersembunyi No Penyataan item STS f TS f TP f S f SS f Min
  • 39.
    Penerapan Nilai MelaluiKurikulum Tersembunyi 205 (%) (%) (%) (%) (%) 1 Hasil yang dipelajari oleh murid-murid di sekolah bukanlah setakat kandungan yang tercatat dalam sukatan pelajaran tetapi merangkumi semua pengalaman yang diperolehi semasa berada di sekolah 0 0 2 0.5 8 2.0 208 51.5 186 46.0 4.43 2 Kurikulum tersembunyi merujuk kepada perkara yang dipelajari oleh murid-murid di sekolah selain daripada yang terkandung dalam kurikulum yang digubal dan manual guru 8 2.0 20 5.0 40 9.9 206 51.0 130 32.2 4.06 3 Idea asas konsep kurikulum tersembunyi ialah murid-murid belajar tentang perkara yang tidak diajar di dalam kurikulum formal/rasmi 0 0 2 0.5 50 12.4 246 60.9 106 26.2 4.13
  • 40.
    206 Kurikulum PendidikanNilai 4 Struktur sosial bilik darjah iaitu guru sebagai individu yang berkuasa, peraturan- peraturan bilik darjah dan aktiviti P&P ialah sebahagian daripada kurikulum tersembunyi 2 0.5 7 1.7 32 7.9 263 65.1 100 24.8 4.12 5 Kurikulum tersembunyi juga boleh memberi kesan negatif kepada tingkah laku murid 42 10.4 83 20.5 92 22.8 157 38.9 30 7.4 3.12 6 Kurikulum tersembunyi juga boleh memberi kesan negatif terhadap emosi dan perasaan murid 40 9.9 87 21.5 98 24.3 155 38.4 24 5.9 3.09 7 Masalah disiplin dalam kalangan murid merupakan kesan negatif kurikulum tersembunyi 31 7.7 95 23.5 98 24.3 150 37.1 30 7.4 3.13 8 Kurikulum tersembunyi juga dapat membina hati, akal serta jiwa murid supaya menjadi insan berguna 0 0 8 2.0 24 5.9 246 60.9 126 31.2 4.21 9 Budaya sekolah (peraturan, persekitaran) yang dianggap 6 1.5 29 7.2 52 12.9 239 59.2 78 19.3 3.88
  • 41.
    Penerapan Nilai MelaluiKurikulum Tersembunyi 207 telah diketahui oleh murid tanpa mengajarkannya di dalam bilik darjah juga merupakan sebahagian daripada kurikulum tersembunyi. 10 Penerapan unsur- unsur, nilai-nilai dan norma-norma positif melalui budaya sekolah oleh guru-guru terhadap murid- murid ialah kurikulum tersembunyi 0 0 9 2.2 36 8.9 227 56.2 132 32.7 4.19 11 Proses sosialisasi ialah kurikulum tersembunyi iaitu murid-murid dapat mempelajari sesuatu yang bernilai di dalam masyarakat seperti menghormati orang yang lebih tua, beratur dan mengikut giliran, menghormati amalan dan budaya agama lain 0 0 8 2.0 34 8.4 210 52.0 152 37.6 4.25 12 Kurikulum tersembunyi dikatakan lebih efektif daripada 0 0 36 8.9 129 31.9 188 46.5 51 12.6 3.63
  • 42.
    208 Kurikulum PendidikanNilai kurikulum rasmi dalam proses penerapan nilai- nilai positif. 13 Murid-murid mudah mempelajari nilai- nilai positif melalui persekitaran sekolah berbanding melalui buku teks dan bahan-bahan pendidikan yang lain 0 0 19 4.7 62 15.3 231 57.2 92 22.8 3.98 14 Melalui kurikulum tersembunyi, murid-murid dapat mempelajari budaya yang boleh mereka sebarkan kepada generasi berikutnya 0 0 8 2.0 66 16.3 245 60.6 85 21.0 4.00 15 Kurikulum tersembunyi bertindak sebagai alat pembentukan akhlak dan pekerti peribadi yang meliputi pemupukan nilai- nilai manusia yang mulia dan terpuji 0 0 10 2.5 56 13.9 231 57.2 107 26.5 4.08 Keseluruhan 3.89
  • 43.
    Penerapan Nilai MelaluiKurikulum Tersembunyi 209 Analisis frekuensi menunjukkan bahawa guru-guru sekolah rendah di daerah Johor Bahru memahami konsep kurikulum tersembunyi kerana pada keseluruhannya nilai min bagi konsep kurikulum tersembunyi dalam kalangan guru-guru adalah 3.89. Guru-guru juga telah memilih konsep kurikulum tersembunyi yang pertama iaitu “Hasil yang dipelajari oleh murid-murid di sekolah bukanlah setakat kandungan yang tercatat dalam sukatan pelajaran tetapi merangkumi semua pengalaman yang diperolehi semasa berada di sekolah” sebagai konsep kurikulum tersembunyi kerana konsep ini menunjukkan nilai min tertinggi iaitu 4.43, diikuti oleh konsep kurikulum tersembunyi yang ke sebelas iaitu “Proses sosialisasi ialah kurikulum tersembunyi iaitu murid-murid dapat mempelajari sesuatu yang bernilai di dalam masyarakat seperti menghormati orang yang lebih tua, beratur dan mengikut giliran, menghormati amalan dan budaya agama lain” dengan nilai min kedua tertinggi iaitu 4.25. Namun begitu konsep keenam iaitu “Kurikulum tersembunyi juga boleh memberi kesan negatif terhadap emosi dan perasaan murid” mempunyai nilai min terendah iaitu 3.09 manakala konsep kelima “Kurikulum tersembunyi juga boleh memberi kesan negatif kepada tingkah laku murid” mempunyai nilai min kedua terendah iaitu 3.12. 4.14 STRATEGI PENERAPAN NILAI MELALUI KURIKULUM TESEMBUNYI Terdapat beberapa strategi penerapan nilai-nilai terhadap murid- murid. Strategi-strategi tersebut ialah melalui kefahaman, perlakuan, pertuturan, teladan, isyarat dan interpretasi. 4.14.1 Kefahaman Jadual 4.2 menunjukkan hasil analisis perbandingan antara item- item di bawah konstruk kefahaman dan juga nilai min bagi setiap item bagi strategi kefahaman penerapan nilai melalui kurikulum tersembunyi
  • 44.
    210 Kurikulum PendidikanNilai Jadual 4.2 : Strategi Penerapan Nilai Melalui Kurikulum Tersembunyi Secara Kefahaman No Penyataan item STS f (%) TS f (%) TP f (%) S f (%) SS f (%) Min 16 Saya menjalankan aktiviti berkumpulan di dalam bilik darjah agar murid-murid faham akan nilai bekerjasama itu penting 0 0 0 0 10 2.5 229 56.7 165 40.8 4.38 17 Selepas selesai sesi pengajaran dan pembelajaran, saya menerangkan kepada murid nilai-nilai murni yang berkaitan dengan isi pelajaran 0 0 1 0.2 19 4.7 261 64.6 123 30.4 4.25 18 Saya kerap bertanya kepada murid-murid tentang nilai murni yang telah mereka lakukan pada hari ini 0 0 9 2.2 56 13.9 273 67.6 66 16.3 3.98 19 Saya bertanyakan kepada murid-murid tentang nilai murni yang perlu mereka amalkan semasa berada di rumah bersama ibu bapa dan keluarga 0 0 4 1.0 18 4.5 264 65.3 118 29.2 4.23 20 Semasa kegiatan kokurikulum, saya membincangkan bersama murid tentang nilai murni yang bersesuaian yang perlu diamalkan 0 0 11 2.7 40 9.9 280 69.3 73 18.1 4.03 Keseluruhan 4.17 Analisis perbandingan antara item menunjukkan item yang mempunyai nilai min yang tertinggi iaitu 4.38 ialah item 16 “Saya menjalankan aktiviti berkumpulan di dalam bilik darjah agar murid-murid faham akan nilai bekerjasama itu penting”. Manakala item yang mempunyai nilai min terendah iaitu 3.98 ialah item 18 “Saya kerap bertanya kepada murid-murid tentang nilai murni
  • 45.
    Penerapan Nilai MelaluiKurikulum Tersembunyi 211 yang telah mereka lakukan pada hari ini”. Nilai min keseluruhan bagi konstruk kefahaman ialah 4.17. 4.14.2 Perlakuan Jadual 4.3 menunjukkan hasil analisis perbandingan antara item- item di bawah konstruk perlakuan dan juga nilai min bagi setiap item bagi strategi perlakuan penerapan nilai melalui kurikulum tersembunyi. Jadual 4.3 : Strategi Penerapan Nilai Melalui Kurikulum Tersembunyi Secara Perlakuan No Penyataan item STS f (%) TS f (%) TP f (%) S f (%) SS f (%) Min 21 Saya perlu mengamalkan nilai-nilai positif dalam diri saya sebelum melakukan penerapan nilai-nilai tersebut kepada murid-murid 0 0 2 0.5 0 0 181 44.8 221 54.7 4.54 22 Saya tidak melakukan nilai- nilai atau perkara-perkara negatif lebih-lebih lagi di hadapan murid-murid saya 6 1.5 0 0 36 8.9 168 41.6 194 48.0 4.35 23 Saya mendenda murid dengan dendaan yang berpatutan apabila murid melakukan kesalahan 10 2.5 10 2.5 34 8.4 238 58.9 112 27.7 4.07 24 Saya memberi pujian kepada murid-murid apabila mereka berkelakuan baik 0 0 0 0 4 1.0 163 40.3 237 58.7 4.58 25 Saya memberi penghargaan kepada murid-murid yang menunjukkan peningkatan dalam prestasi pembelajaran mereka 0 0 0 0 8 2.0 173 42.8 223 55.2 4.53 Keseluruhan 4.41 Secara keseluruhannya nilai min bagi konstruk perlakuan ialah
  • 46.
    212 Kurikulum PendidikanNilai 4.41. Analisis perbandingan antara item menunjukkan item yang mempunyai nilai min yang tertinggi iaitu 4.58 ialah item 24 “Saya memberi pujian kepada murid-murid apabila mereka berkelakuan baik”. Manakala item yang mempunyai nilai min terendah iaitu 4.07 ialah item 23 “Saya mendenda murid dengan dendaan yang berpatutan apabila murid melakukan kesalahan”. 4.14.3 Pertuturan Jadual 4.3 menunjukkan hasil analisis perbandingan antara item- item di bawah konstruk pertuturan dan juga nilai min bagi setiap item bagi strategi pertuturan penerapan nilai melalui kurikulum tersembunyi. Jadual 4.3 : Strategi Penerapan Nilai Melalui Kurikulum Tersembunyi Secara Pertuturan No Penyataan item STS f (%) TS f (%) TP f (%) S f (%) SS f (%) Min 26 Saya berkomunikasi dengan murid-murid dengan menggunakan perkataan yang positif 0 0 0 0 4 1.0 253 62.6 147 36.4 4.35 27 Saya berinteraksi dengan murid-murid dengan menggunakan intonasi suara yang menyenangkan 0 0 2 0.5 38 9.4 246 61.6 115 28.5 4.18 28 Saya tidak memaki atau menggunakan kata-kata kesat terhadap murid-murid 0 0 2 0.5 16 4.0 219 54.2 167 41.3 4.36 29 Di sekolah saya, lagu kebangsaan Malaysia dinyanyikan pada setiap kali perhimpunan sekolah 4 1.0 2 0.5 8 2.0 123 30.4 267 66.1 4.60 30 Di sekolah saya, ikrar Rukun Negara dibacakan pada setiap kali perhimpunan sekolah 2 0.5 0 0 10 2.5 109 27.0 283 70.0 4.66 Keseluruhan 4.43
  • 47.
    Penerapan Nilai MelaluiKurikulum Tersembunyi 213 Secara keseluruhannya konstruk pertuturan memperlihatkan nilai min yang tinggi iaitu 4.43. Analisis perbandingan antara item menunjukkan item yang mempunyai nilai min yang tertinggi iaitu 4.66 ialah item 30 “Di sekolah saya, ikrar Rukunegara dibacakan pada setiap kali perhimpunan sekolah”. Manakala item yang mempunyai nilai min terendah iaitu 4.18 ialah item 27 “Saya berinteraksi dengan murid-murid dengan menggunakan intonasi suara yang menyenangkan” (4.18). 4.14.3 Teladan Jadual 4.4 menunjukkan hasil analisis perbandingan antara item- item di bawah konstruk teladan dan juga nilai min bagi setiap item bagi strategi teladan penerapan nilai melalui kurikulum tersembunyi. Jadual 4.4 : Strategi Penerapan Nilai Melalui Kurikulum Tersembunyi Secara Teladan No Penyataan item STS f (%) TS f (%) TP f (%) S f (%) SS f (%) Min 31 Apabila saya ternampak sampah, saya mengutipnya dan membuangnya ke dalam tong sampah 0 0 0 0 15 3.7 248 61.4 141 34.9 4.31 32 Saya sentiasa menepati masa untuk tiba dan keluar dari bilik darjah 0 0 5 1.2 25 6.2 257 63.6 117 29.0 4.20 33 Sebelum memulakan sesi pengajaran, saya bersama murid-murid akan memastikan kelas berada dalam keadaan bersih dan tersusun 0 0 2 0.5 14 3.5 218 54.0 170 42.1 4.38 34 Saya beratur dan mengikut giliran apabila hendak membeli makanan di kantin 0 0 0 0 16 4.0 212 52.5 176 43.6 4.40
  • 48.
    214 Kurikulum PendidikanNilai atau membeli alat tulis di kedai buku sekolah 35 Saya akan menegur atau memberi salam apabila bertemu dengan rakan guru atau murid-murid 0 0 2 0.5 15 3.7 243 60.1 144 35.6 4.31 Keseluruhan 4.32 Analisis perbandingan antara item menunjukkan item yang mempunyai nilai min yang tertinggi iaitu 4.40 ialah item 34 “Saya beratur dan mengikut giliran apabila hendak membeli makanan di kantin atau membeli alat tulis di kedai buku sekolah”. Manakala item yang mempunyai nilai min terendah iaitu 4.20 ialah item 32 “Saya sentiasa menepati masa untuk tiba dan keluar dari bilik darjah”. Nilai min keseluruhan bagi konstruk teladan ialah 4.32. 4.14.4 Isyarat Jadual 4.5 menunjukkan hasil analisis perbandingan antara item- item di bawah konstruk isyarat dan juga nilai min bagi setiap item bagi strategi isyarat penerapan nilai melalui kurikulum tersembunyi. Jadual 4.5 : Strategi Penerapan Nilai Melalui Kurikulum Tersembunyi Secara Isyarat No Penyataan item STS f (%) TS f (%) TP f (%) S f (%) SS f (%) Min 36 Saya sentiasa berpenampilan kemas semasa ke sekolah 0 0 0 0 10 2.5 161 39.9 233 57.7 4.55 37 Saya sentiasa berpakaian sopan mengikut etika keguruan semasa ke sekolah 0 0 0 0 8 2.0 151 37.4 245 60.6 4.59 38 Saya sentiasa memastikan bahasa tubuh yang saya pamerkan kepada murid- murid sentiasa disenangi 0 0 0 0 6 1.5 192 47.5 206 51.0 4.50 39 Saya sentiasa menunjukkan 0 0 20 250 134 4.28
  • 49.
    Penerapan Nilai MelaluiKurikulum Tersembunyi 215 mimik muka yang menyenangkan kepada murid-murid 0 0 5.0 61.9 33.2 40 Saya memberi perhatian yang sama rata kepada semua murid tanpa mengira bangsa, agama, jantina dan pencapaian 0 0 0 0 8 2.0 195 48.3 201 49.8 4.48 Keseluruhan 4.48 Analisis perbandingan antara item menunjukkan item yang mempunyai nilai min yang tertinggi iaitu 4.59 ialah item 37 “Saya sentiasa berpakaian sopan mengikut etika keguruan semasa ke sekolah”. Manakala item yang mempunyai nilai min terendah iaitu 4.28 ialah item 39 “Saya sentiasa menunjukkan mimik muka yang menyenangkan kepada murid-murid”. Nilai min keseluruhan bagi konstruk isyarat ialah 4.48. 4.14.5 Interpretasi Jadual 4.6 menunjukkan hasil analisis perbandingan antara item- item di bawah konstruk interpretasi dan juga nilai min bagi setiap item bagi strategi interpretasi penerapan nilai melalui kurikulum tersembunyi. Jadual 4.6 : Strategi Penerapan Nilai Melalui Kurikulum Tersembunyi Secara Interpretasi No Penyataan item STS f (%) TS f (%) TP f (%) S f (%) SS f (%) Min 41 Saya melaksanakan sistem streaming (penstrukturan murid) untuk memotivasikan murid-murid 4 1.0 13 3.2 62 15.3 249 61.6 76 18.8 3.94 42 Saya tidak melabel murid dengan nama atau gelaran yang negatif 6 1.5 2 0.5 14 3.5 211 52.5 171 42.3 4.33 43 Saya hanya melabel murid dengan nama atau gelaran 4 1.0 4 1.0 16 4.0 251 62.1 129 31.9 4.23
  • 50.
    216 Kurikulum PendidikanNilai yang positif 44 Saya menyelitkan cerita- cerita semasa yang mengandungi unsur nilai murni sewaktu mengajar di dalam bilik darjah 0 0 2 0.5 20 5.0 242 59.9 140 34.7 4.29 45 Saya membimbing murid- murid dengan nilai kejujuran semasa melaksanakan aktiviti jual beli Hari Kantin atau Hari Terbuka 0 0 2 0.5 27 6.7 236 58.4 139 34.4 4.27 Keseluruhan 4.21 Analisis perbandingan antara item menunjukkan item yang mempunyai nilai min yang tertinggi iaitu 4.33 ialah item 42 “Saya tidak melabel murid dengan nama atau gelaran yang negatif”. Manakala item yang mempunyai nilai min terendah iaitu 3.94 ialah item 41 “Saya melaksanakan sistem streaming (penstrukturan murid) untuk memotivasikan murid-murid”. Nilai min keseluruhan bagi konstruk interpretasi ialah 4.21. Rumusan bagi strategi penerapan nilai melalui kurikulum tersembunyi dijelaskan melalui di bawah. Jadual 4.7 : Strategi Penerapan Nilai Melalui Kurikulum Tersembunyi No Strategi Rendah f (%) Sederhana f (%) Tinggi f (%) Min 1 Kefahaman 0 0 39 9.7 365 90.3 4.17 2 Perlakuan 0 0 24 5.9 380 94.1 4.41 3 Pertuturan 0 0 10 2.1 394 97.5 4.43 4 Teladan 0 0 20 5.0 384 95.0 4.32
  • 51.
    Penerapan Nilai MelaluiKurikulum Tersembunyi 217 5 Isyarat 0 0 9 2.1 395 97.9 4.48 6 Interpretasi 0 0 39 9.7 365 90.3 4.21 Jadual 4.7 menunjukkan rumusan strategi penerapan nilai murni melalui kurikulum tersembunyi melalui strategi kefahaman, perlakuan, pertuturan, teladan, isyarat dan interpretasi. Strategi pelaksanaan penerapan nilai yang mempunyai nilai min yang tertinggi adalah strategi isyarat dengan nilai min sebanyak 4.48, kedua tertinggi adalah strategi pertuturan dengan nilai min sebanyak 4.43, seterusnya strategi perlakuan dengan nilai min sebanyak 4.41, manakala strategi teladan dengan nilai min sebanyak 4.32, strategi interpretasi mempunyai min sebanyak 4.21 dan strategi penerapan nilai terendah adalah strategi kefahaman mempunyai nilai min sebanyak 4.17. 4.15 MASALAH PENERAPAN NILAI MELALUI KURIKULUM TERSEMBUNYI Beberapa masalah telah dikenalpasti dalam proses pelaksanaan penerapan nilai terhadap murid-murid. Masalah-masalah tersebut ialah kekangan masa, persekitaran sekolah, strategi penerapan nilai, beban tugas, tekanan dan kurang pengetahuan 4.15.1 Kekangan Masa Jadual 4.8 menunjukkan hasil analisis perbandingan antara item- item di bawah konstruk kekangan masa dan juga nilai min bagi setiap item bagi masalah kekangan masa dalam penerapan nilai melalui kurikulum tersembunyi.
  • 52.
    218 Kurikulum PendidikanNilai Jadual 4.8 : Masalah Berkaitan Kekangan Masa Dalam Penerapan Nilai Melalui Kurikulum Tersembunyi No Penyataan item STS f (%) TS f (%) TP f (%) S f (%) SS f (%) Min 46 Kekangan masa akibat sukatan matapelajaran yang banyak membataskan usaha saya dalam melaksanakan penerapan nilai di dalam bilik darjah 8 2.0 72 17.8 40 9.9 198 49.0 86 21.3 3.90 47 Masa senggang saya di sekolah banyak dihabiskan untuk menanda buku latihan murid 2 0.5 35 8.7 38 9.4 231 57.2 98 24.3 3.96 48 Masa lapang saya di sekolah digunakan untuk melengkapkan penilaian dan pemarkahan murid dalam sistem yang disediakan 2 0.5 17 4.2 51 12.6 253 62.6 81 20.0 3.98 49 Saya membimbing murid- murid lemah secara individu jika terdapat waktu lapang di sekolah 2 0.5 18 4.5 83 20.5 251 62.1 50 12.4 3.81 50 Saya menghabiskan banyak masa untuk melaksanakan kerja-kerja pengurusan dan pentadbiran berkaitan murid- murid di sekolah 0 0 8 2.0 45 11.1 249 61.6 102 25.2 4.10 Keseluruhan 3.91 Analisis perbandingan antara item menunjukkan item yang mempunyai nilai min yang tertinggi iaitu 4.10 ialah item 50 “Saya menghabiskan banyak masa untuk melaksanakan kerja-kerja pengurusan dan pentadbiran berkaitan murid-murid di sekolah”. Manakala dua item yang mempunyai nilai min terendah iaitu 3.81 ialah item 49 “Saya membimbing murid-murid lemah secara individu jika terdapat waktu lapang di sekolah”. Nilai min keseluruhan bagi konstruk kekangan masa ialah 3.91.
  • 53.
    Penerapan Nilai MelaluiKurikulum Tersembunyi 219 4.15.2 Persekitaran Sekolah Jadual 4.9 menunjukkan hasil analisis perbandingan antara item- item di bawah konstruk persekitaran sekolah dan juga nilai min bagi setiap item bagi masalah persekitaran sekolah dalam penerapan nilai melalui kurikulum tersembunyi. Jadual 4.9 : Masalah Berkaitan Persekitaran Sekolah Dalam Penerapan Nilai Melalui Kurikulum Tersembunyi No Penyataan item STS f (%) TS f (%) TP f (%) S f (%) SS f (%) Min 51 Suasana sekolah yang bising menyukarkan saya menerapkan nilai murni melalui kurikulum tersembunyi 22 5.4 107 26.5 91 22.5 146 36.1 38 9.4 3.18 52 Hubungan yang kurang mesra antara guru dan murid membataskan proses penerapan nilai 24 5.9 108 26.7 52 12.9 170 42.1 50 12.4 3.28 53 Bilangan murid yang terlalu ramai dalam bilik darjah sehingga sukar dikawal membataskan proses penerapan nilai 18 4.5 83 20.5 54 13.4 165 40.8 84 20.8 3.53 54 Saya kurang bersemangat untuk menerapkan nilai-nilai murni kerana suasana sekolah yang kurang ceria 66 16.3 188 46.5 47 11.6 84 20.8 19 4.7 2.51 55 Budaya kerja yang mementingkan pencapaian sekolah menerangkan usaha penerapan nilai murni kepada murid-murid 34 8.4 144 35.6 51 12.6 124 30.7 51 12.6 3.03 Keseluruhan 3.11
  • 54.
    220 Kurikulum PendidikanNilai 4.15.3 Strategi Penerapan Nilai Jadual 4.10 menunjukkan hasil analisis perbandingan antara item- item di bawah konstruk strategi penerapan nilai dan juga nilai min bagi setiap item bagi masalah strategi penerapan nilai melalui kurikulum tersembunyi. Jadual 4.10 : Masalah Berkaitan Strategi Dalam Penerapan Nilai Melalui Kurikulum Tersembunyi No Penyataan item STS f (%) TS f (%) TP f (%) S f (%) SS f (%) Min 56 Saya jarang menunjukkan teladan yang baik kepada murid-murid 171 42.3 157 38.9 28 6.9 36 8.9 12 3.0 1.91 57 Saya lebih kerap memarahi murid-murid berbanding menasihati mereka apabila mereka melakukan kesalahan 135 33.4 172 42.6 50 12.4 41 10.1 6 1.5 2.04 58 Saya kurang memahami budaya dan amalan bangsa- bangsa lain 100 24.8 200 49.5 41 10.1 59 14.6 4 1.0 2.18 59 Saya mendapati kadang- kadang murid-murid tidak memahami nilai murni yang saya cuba terapkan 44 10.9 134 33.2 106 26.2 104 25.7 16 4.0 2.79 60 Saya perlu memperbaiki personaliti diri saya agar saya boleh menjadi contoh kepada murid-murid 34 8.4 60 14.9 40 9.9 175 43.3 95 23.5 3.59 Keseluruhan 2.50 Jadual di atas menunjukkan item yang mempunyai nilai min yang tertinggi ialah item 60 “Saya perlu memperbaiki personaliti diri saya agar saya boleh menjadi contoh kepada murid-murid” (3.59). Manakala item yang mempunyai nilai min terendah ialah item 56 “Saya jarang menunjukkan teladan yang baik kepada murid-
  • 55.
    Penerapan Nilai MelaluiKurikulum Tersembunyi 221 murid” (1.91). Nilai min keseluruhan bagi konstruk strategi penerapan nilai ialah 2.50. 4.15.4 Beban Tugas Jadual 4.11 menunjukkan hasil analisis perbandingan antara item- item di bawah konstruk beban tugas dan juga nilai min bagi setiap item bagi masalah beban tugas dalam penerapan nilai melalui kurikulum tersembunyi. Jadual 4.11 : Masalah Berkaitan Beban Tugas Dalam Penerapan Nilai Melalui Kurikulum Tersembunyi No Penyataan item STS f (%) TS f (%) TP f (%) S f (%) SS f (%) Min 61 Jadual waktu yang padat membataskan penerapan nilai dalam setiap sesi P&P 24 5.9 104 25.7 52 12.9 167 41.3 57 14.1 3.32 62 Beban tugas (mengajar, mesyuarat, kokurikulum,kerja pendtadbiran dan pengurusan, menanda buku) di sekolah meletihkan saya sehingga mengabaikan usaha penerapan nilai 32 7.9 119 29.5 56 13.9 130 32.2 67 16.6 3.20 63 Saya kerap menjalankan tugas rasmi di luar sekolah sehingga menyebabkan peluang untuk saya bersama murid dalam usaha penerapan nilai menjadi terhad 46 11.4 176 43.6 54 13.4 100 24.8 28 6.9 2.72
  • 56.
    222 Kurikulum PendidikanNilai 64 Sebagai seorang guru yang mengajar matapelajaran UPSR tahun 6, kadangkala saya mengabaikan proses penerapan nilai kerana lebih mementingkan pencapaian murid-murid 64 15.8 142 35.1 64 15.8 90 22.3 44 10.9 2.77 65 Kursus dan latihan yang dianjurkan oleh PPD, JPN dan KPM yang perlu saya hadiri menghadkan proses penerapan nilai terhadap murid di sekolah 42 10.4 145 35.9 69 17.1 104 25.7 44 10.9 2.91 Keseluruhan 2.98 Jadual 4.11 menunjukkan item yang mempunyai nilai min yang tertinggi iaitu 3.32 ialah item 61 “Jadual waktu yang padat membataskan penerapan nilai dalam setiap sesi P&P”. Manakala item yang mempunyai nilai min terendah iaitu 2.72 ialah item 63 “Saya kerap menjalankan tugas rasmi di luar sekolah sehingga menyebabkan peluang untuk saya bersama murid dalam usaha penerapan nilai menjadi terhad”. Nilai min keseluruhan bagi konstruk beban tugas ialah 2.98. 4.15.5 Tekanan Jadual 4.12 menunjukkan hasil analisis perbandingan antara item- item di bawah konstruk tekanan dan juga nilai min bagi setiap item bagi masalah tekanan dalam penerapan nilai melalui kurikulum tersembunyi. Jadual tersebut, menunjukkan item yang mempunyai nilai min yang tertinggi iaitu 3.116 ialah item 70 “Disiplin murid yang semakin merosot memberi tekanan kepada saya untuk melaksanakan proses penerapan nilai”. Manakala item yang mempunyai nilai min terendah iaitu 2.47 ialah item 67 “Masalah keluarga yang saya hadapi di rumah kadangkala boleh memberi kesan terhadap kelakuan dan tindakan saya di sekolah”. Nilai min keseluruhan bagi konstruk tekanan ialah 2.88.
  • 57.
    Penerapan Nilai MelaluiKurikulum Tersembunyi 223 Jadual 4.12 : Masalah Berkaitan Tekanan Dalam Penerapan Nilai Melalui Kurikulum Tersembunyi No Penyataan item STS f (%) TS f (%) TP f (%) S f (%) SS f (%) Min 66 Tekanan kerja di sekolah menganggu pelaksanaan penerapan nilai 37 9.2 124 30.7 60 14.9 110 27.2 73 18.1 3.14 67 Masalah keluarga yang saya hadapi di rumah kadangkala boleh memberi kesan terhadap kelakuan dan tindakan saya di sekolah 95 23.5 145 35.9 62 15.3 84 20.8 18 4.5 2.47 68 Tekanan akibat beban tugas yang banyak menyebabkan saya kerap mempamerkan sikap negatif 88 21.8 146 26.1 74 18.3 70 17.3 26 6.4 2.50 69 Akhlak murid yang kurang menghormati guru memberi tekanan kepada saya dalam usaha penerapan nilai 44 10.9 102 25.2 59 14.6 163 40.3 36 8.9 3.11 70 Disiplin murid yang semakin merosot memberi tekanan kepada saya untuk melaksanakan proses penerapan nilai 42 10.4 107 26.5 45 11.1 166 41.1 44 10.9 3.16 Keseluruhan 2.88 4.15.6 Kurang Pengetahuan Jadual 4.13 menunjukkan hasil analisis perbandingan antara item item di bawah konstruk kurang pengetahuan dan juga nilai min bagi setiap item bagi masalah kurang pengetahuan dalam penerapan nilai melalui kurikulum tersembunyi.
  • 58.
    224 Kurikulum PendidikanNilai Jadual 4.13 : Masalah Berkaitan Kurang Pengetahuan Dalam Penerapan Nilai Melalui Kurikulum Tersembunyi No Penyataan item STS f (%) TS f (%) TP f (%) S f (%) SS f (%) Min 71 Saya mengetahui akan kewujudan kurikulum tersembunyi 2 0.5 6 1.5 62 15.3 243 60.1 91 22.5 4.03 72 Saya tahu 17 nilai-nilai murni boleh diterapkan melalui kurikulum tersembunyi 0 0 2 0.5 76 18.8 249 61.6 77 19.1 3.99 73 Pengalaman mengajar meningkatkan pengetahuan saya terhadap penerapan nilai secara kurikulum tersembunyi 0 0 0 0 18 4.5 288 71.3 98 24.3 4.20 74 Saya perlu membuat lebih banyak bacaan dan rujukan berkaitan kurikulum tersembunyi 0 0 7 1.7 29 7.2 256 63.4 112 27.7 4.17 75 Saya perlu membuat lebih banyak bacaan dan rujukan berkaitan penerapan nilai melalui kurikulum tersembunyi 0 0 9 2.2 22 5.4 261 64.6 112 27.7 4.18 Keseluruhan 4.11 Jadual 4.13 menunjukkan item yang mempunyai nilai min yang tertinggi iaitu 4.20 ialah item 73 “Pengalaman mengajar meningkatkan pengetahuan saya terhadap penerapan nilai secara kurikulum tersembunyi”. Manakala item yang mempunyai nilai min terendah iaitu 3.99 ialah item 72 “Saya tahu 17 nilai-nilai murni boleh diterapkan melalui kurikulum tersembunyi”. Nilai min keseluruhan bagi konstruk kurang pengetahuan ialah 4.11. Berikut adalah rumusan dapatan masalah penerapan nilai melalui kurikulum tersembunyi.
  • 59.
    Penerapan Nilai MelaluiKurikulum Tersembunyi 225 Jadual 4.14 : Masalah Penerapan Nilai Melalui Kurikulum Tersembunyi No Masalah Rendah f (%) Sederhana f (%) Tinggi f (%) Min 1 Kekangan masa 2 0.5 139 34.4 263 65.1 3.91 2 Persekitaran Sekolah 74 18.3 212 52.5 118 29.2 3.11 3 Strategi Penerapan Nilai 158 39.1 210 52.0 36 8.9 2.50 4 Beban Tugas 104 25.7 184 45.5 116 28.7 2.98 5 Tekanan 123 30.4 191 47.3 90 22.3 2.88 6 Kurang Pengetahuan 0 0 53 13.1 351 86.9 4.11 Jadual 4.14 menunjukkan rumusan masalah penerapan nilai melalui kurikulum tersembunyi. Masalah penerapan nilai yang mempunyai nilai min yang tertinggi adalah masalah kurang pengetahuan dengan nilai min sebanyak 4.11, kedua tertinggi adalah masalah kekangan masa dengan nilai min sebanyak 3.91, ketiga tertinggi adalah masalah persekitaran sekolah dengan nilai min sebanyak 3.11, seterusnya masalah beban tugas dengan nilai min sebanyak 2.98 , manakala masalah tekanan mempunyai nilai min sebanyak 2.88 dan masalah penerapan nilai terendah adalah masalah strategi penerapan nilai dengan nilai min sebanyak 2.50. 4.16 PERBEZAAN BIDANG MENGAJAR GURU DENGAN KONSEP KURUKULUM TERSEMBUNYI Bagi melihat adakah terdapat perbezaan yang signifikan antara bidang mengajar guru dengan konsep kurikulum tersembunyi, analisis ANOVA telah dijalankan. Hasil kajian diperjelaskan
  • 60.
    226 Kurikulum PendidikanNilai melalui jadual berikut Jadual 4.15 : Perbezaan bidang mengajar guru dengan konsep kurikulum tersembunyi. Jumlah Kuasa Dua Df Min Kuasa Dua F Sig. Konsep kurikulum tersembunyi Antara Kumpulan 2.157 5 .431 2.783 .017 Dalam Kumpulan 61.697 398 .155 Jumlah 63.854 403 Berdasarkan Jadual 4.15, perbezaan yang signifikan di antara bidang mengajar guru dengan konsep kurikulum tersembunyi, nilai p ialah 0.017 iaitu lebih rendah daripada nilai α = 0.05. Justeru, hipotesis nol ditolak. Hal ini menunjukkan terdapat perbezaan yang signifikan pada aras p < 0.05 di antara bidang mengajar guru dengan konsep kurikulum tersembunyi di sekolah rendah daerah Johor Bahru. Ini memberi makna bahawa guru-guru yang mengajar mata pelajaran yang berbeza mempunyai konsep kurikulum tersembunyi yang berbeza. 4.17 PERBINCANGAN Hasil kajian analisis frekuensi soal selidik berkenaan isu konsep kurikulum tersembunyi dalam kalangan guru-guru sekolah rendah daerah Johor Bahru adalah berada pada tahap tinggi. Ini menunjukkan pengetahuan guru-guru sekolah rendah di daerah Johor Bahru berkenaan dengan konsep kurikulum tersembunyi adalah tinggi. Analisis perbandingan item menunjukkan item yang berbunyi “Hasil yang dipelajari oleh murid-murid di sekolah bukanlah setakat kandungan yang tercatat dalam sukatan pelajaran tetapi merangkumi semua pengalaman yang diperolehi semasa berada di sekolah” memperolehi nilai min yang tertinggi. Ini
  • 61.
    Penerapan Nilai MelaluiKurikulum Tersembunyi 227 menunjukkan guru-guru sekolah rendah di daerah Johor Bahru sedar dan tahu bahawa hasil pembelajaran murid-murid di sekolah adalah semua pengetahuan dan pengalaman yang mereka perolehi semasa berada di sekolah. Ia selari dengan kenyataan Haralambos (1991) iaitu kurikulum tersembunyi adalah perkara-perkara yang diperlajari oleh murid-murid melalui pengalaman mereka dengan menghadirkan diri ke sekolah selain yang dinyatakan dalam objektif pengajaran. Seterusnya, item yang menyatakan “Proses sosialisasi ialah kurikulum tersembunyi iaitu murid-murid dapat mempelajari sesuatu yang bernilai di dalam masyarakat seperti menghormati orang lain yang lebih tua, beratur dan mengikut giliran, menghormati amalan dan budaya agama lain” memperolehi nilai min yang kedua tertinggi. Item ini menunjukkan dan menggambarkan bahawa guru-guru sekolah rendah di daerah Johor Bahru mengetahui bahawa proses sosialisasi itu merupakan sebahagian daripada kurikulum tersembunyi. Ini juga secara tidak langsung menunjukkan bahawa pendidikan yang berlaku di sekolah adalah sebahagian daripada proses sosialisasi. Abdul Razak (2001) menyatakan peranan guru sebagai agen sosialisasi. Sosialisasi ialah proses interaksi yang membolehkan manusia hidup dalam masyarakat secara harmoni. Sosialisasi juga bermaksud proses mendisiplinkan individu supaya sesuai dengan norma dan nilai masyarakat. Penyataan dalam instrumen soal selidik iaitu “Kurikulum tersembunyi juga dapat membina hati, akal serta jiwa murid supaya menjadi insan berguna” juga memperolehi nilai min yang tinggi. Dapatan ini menunjukkan guru-guru sekolah rendah di daerah Johor Bahru bersetuju bahawa kurikulum tersembunyi yang dilaksanakan di sekolah dapat membina hati, akal serta jiwa murid untuk menjadi insan yang berguna. Ini kerana melalui kurikulum tersembunyi murid-murid belajar mengenai nilai-nilai, norma- norma, kepercayaan, peraturan, budaya, kebiasaan dan amalan dalam kehidupan seharian. Seperti yang dinyatakan oleh Meighan (1981) menyatakan bahawa kurikulum tersembunyi diajar oleh sekolah bukan diajar oleh guru, ia adalah sesuatu yang murid-
  • 62.
    228 Kurikulum PendidikanNilai murid perolehi yang tidak diajar dalam matapelajaran mahupun diperolehi dari perhimpunan sekolah, ia adalah berkaitan dengan sesuatu pendekatan kehidupan dan tingkahlaku untuk pembelajaran. Apabila hati, akal dan jiwa mereka utuh dengan kesan positif yang diperolehi daripada kurikulum tersembunyi, masyarakat yang wujud akan menjadi masyarakat yang berguna kepada agama, bangsa dan negara. Item soal selidik mengenai konsep kurikulum tersembunyi yang memperolehi nilai min yang paling rendah ialah “Kurikulum tersembunyi juga boleh memberi kesan negatif kepada emosi dan perasaan murid”. Walaupun ia memperolehi nilai min yang terendah di antara 15 item yang dipersoalkan, ia masih berada pada tahap sederhana. Dapatan melalui analisis item ini menunjukkan guru beranggapan kurikulum tersembunyi ini lebih membawa kepada kesan positif kepada emosi dan perasaan murid berbanding kesan negatif. Ini kerana melalui kurikulum tersembunyi banyak diterapkan nilai-nilai, budaya, norma dan kepercayaan yang menjurus kepada perkara-perkara positif dalam kehidupan. Begitu juga dengan item “Kurikulum Tersembunyi juga boleh memberi kesan negatif kepada tingkah laku murid” yang memperolehi min yang kedua rendah. Walau bagaimanapun, ia masih berada pada tahap sederhana. Hal yang berlaku ini sama seperti item sebelum ini yang dibincangkan di mana guru-guru beranggapan bahawa kurikulum tersembunyi lebih kepada memberi kesan positif berbanding kesan negatif. Guru-guru yang berperanan sebagai pelaksana kurikulum tersembunyi di sekolah sudah semestinya mengharapkan nilai, norma, kepercayaan dan peraturan yang mereka terapkan secara kurikulum tersembunyi akan membawa kesan positif kepada tingkah laku murid-murid. Strategi penerapan nilai melalui kurikulum tersembunyi yang mempunyai nilai min yang tertinggi ialah strategi secara isyarat. Terdapat lima item di bawah konstruk strategi isyarat yang dikemukakan di dalam soal selidik. Item “Saya sentiasa berpakaian sopan mengikut etika keguruan semasa ke sekolah” mempunyai nilai min yang paling tinggi. Guru-guru memberi isyarat kepada murid-murid dengan berpakaian sopan mengikut etika keguruan
  • 63.
    Penerapan Nilai MelaluiKurikulum Tersembunyi 229 semasa ke sekolah menunjukkan mereka menerapkan nilai hemah tinggi dan hormat-menghormati. Ciri-ciri nilai hemah tinggi di antaranya ialah kesopanan, manakala di bawah nilai hormat- menghormati terdapat ciri patuh kepada undang-undang. Oleh itu dengan berpakaian sopan mengikut etika keguruan secara tersirat guru-guru telah menerapkan nilai hemah tinggi dan hormat- menghormati. Item “Saya sentiasa berpenampilan kemas semasa ke sekolah” mempunyai nilai min yang kedua tertinggi. Melalui item ini, dapat dilihat bahawa guru-guru menerapkan nilai kebersihan mental dan fizikal di mana dengan sentiasa berpenampilan kemas semasa ke sekolah melambangkan kebersihan diri (fizikal) guru-guru. Strategi penerapan nilai melalui kurikulum tersembunyi yang mempunyai nilai min kedua tertinggi ialah strategi secara pertuturan. Menurut Mohamad Khairi dan Asmawati (2010) pelajar-pelajar mudah menginterpretasikan sesuatu yang dilakukan oleh guru sama ada cara guru bertutur atau bertingkah laku. Terdapat lima item di bawah konstruk strategi pertuturan yang dikemukakan di dalam soal selidik. Item “Di sekolah ikrar Rukun Negara dibacakan pada setiap kali perhimpunan” mempunyai nilai min tertinggi manakala item “Di sekolah saya, lagu kebangsaan Malaysia dinyanyikan pada setiap kali perhimpunan sekolah” mempunyai nilai min kedua tertinggi. Bacaan Rukun Negara dan nyanyian lagu kebangsaan Malaysia Negaraku oleh guru-guru dan murid-murid pada setiap minggu semasa perhimpunan rasmi sekolah menunjukkan penerapan nilai patriotisme secara pertuturan atau pengucapan dilaksanakan. Semangat patriotisme dan cintakan tanah air jelas dapat digambarkan melalui dapatan ini yang menunjukkan usaha penerapan nilai patriotisme secara pertuturan. Disokong oleh Ahmad (2005) bahawa mengalunkan lagu Negaraku dan melafazkan Rukun Negara pada setiap pagi Isnin di perhimpunan sekolah merupakan satu kurikulum tersembunyi. Oleh itu, bagi tujuan memantapkan kurikulum tersembunyi, adalah wajar seorang pendidik meneruskan kelaziman tersebut dengan meminta pelajarnya sekali-sekala menyanyikan lagu-lagu patriotik sebelum memulakan pengajaran. Item “Saya tidak memaki atau
  • 64.
    230 Kurikulum PendidikanNilai menggunakan kata-kata kesat terhadap murid-murid” dan item “Saya berkomunikasi dengan murid-murid dengan menggunakan perkataan yang positif” mempunyai nilai min yang tinggi. Item- item ini menunjukkan penerapan nilai hemah tinggi, hormat- menghormati dan kebersihan fizikal dan mental yang diterapkan oleh guru-guru secara tersirat terhadap murid-murid. Strategi penerapan nilai melalui kurikulum tersembunyi yang mempunyai nilai min yang paling rendah ialah strategi kefahaman. Walaupun strategi kefahaman mempunyai nilai min yang paling rendah, tetapi ia masih berada pada tahap tinggi dalam pengelasan skor min. Dua item iaitu “Saya menjalankan aktiviti berkumpulan di dalam bilik darjah agar murid-murid faham akan nilai bekerjasama itu penting” dan item “Selepas selesai sesi pengajaran dan pembelajaran, saya menerangkan kepada murid nilai-nilai murni yang berkaitan dengan isi pelajaran” mempunyai nilai min tertinggi. Hal ini menggambarkan guru-guru berusaha untuk menerapkan beberapa nilai-nilai murni secara memberi kefahaman kepada murid-murid. Di antara nilai yang diterapkan ialah kerjasama dan kerajinan. Guru berusaha secara berterusan, penuh dengan semangat ketekunan, kecekalan, kegigihan, dedikasi dan daya usaha dalam melakukan proses penerapan nilai. Strategi penerapan nilai melalui kurikulum tersembunyi yang mempunyai nilai min yang kedua terendah ialah strategi secara interpretasi. Walaupun mempunyai nilai min kedua terendah, ia juga masih berada pada tahap tinggi dalam pengelasan skor min. Item “Saya tidak melabel murid dengan nama atau gelaran yang negatif” mempunyai nilai min tertinggi. Item ini menunjukkan bahawa guru berusaha menerapkan nilai kesedaran secara tersirat atau secara kurikulum tersembunyi melalui strategi interpretasi di mana ia perlu diterjemahkan oleh murid-murid. Nilai kesedaran iaitu sikap tidak keterlaluan dalam membuat pertimbangan dan tindakan sama ada dalam pemikiran, pertuturan atau perlakuan supaya sesuai dengan norma dan nilai masyarakat. Dalam hal ini guru-guru tidak keterlaluan dalam pertuturan dan tingkah laku mereka ke atas murid-murid. Hasil kajian analisis tinjauan soal selidik berkenaan isu
  • 65.
    Penerapan Nilai MelaluiKurikulum Tersembunyi 231 masalah penerapan nilai melalui kurikulum tersembunyi dalam kalangan guru-guru sekolah rendah daerah Johor Bahru adalah pada tahap tinggi bagi dua konstruk masalah dan tahap sederhana bagi empat konstruk masalah. Konstruk masalah penerapan nilai melalui kurikulum tersembunyi yang berada pada pengelasan skor min tahap tinggi ialah masalah kurang pengetahuan dan masalah kekangan masa. Manakala konstruk masalah penerapan nilai melalui kurikulum tersembunyi yang berada pada pengelasan skor min tahap sederhana ialah masalah persekitaran sekolah, masalah beban tugas, masalah tekanan dan masalah strategi penerapan nilai. Masalah penerapan nilai melalui kurikulum tersembunyi yang mempunyai nilai min yang tertinggi ialah masalah kurang pengetahuan. Hal ini menunjukkan bahawa masalah penerapan nilai melalui kurikulum tersembunyi yang paling utama yang dihadapi dalam kalangan guru-guru sekolah rendah di daerah Johor Bahru ialah masalah kurang pengetahuan. Pengetahuan di sini merujuk kepada pengetahuan berkaitan dengan kurikulum tersembunyi dan pengetahuan berkaitan dengan penerapan nilai. Merujuk kepada penyataan oleh Ang (2007), guru yang baik ialah guru yang mempunyai pengetahuan yang luas dalam semua aspek. Persepsi murid melihat guru yang berpengetahuan luas ini mampu membawa mereka kepada pemupukan ilmu pengetahuan dan sekaligus pengetahuan berbentuk psikologi dan sosiologi. Terdapat lima item di bawah konstruk masalah kurang pengetahuan yang dikemukakan di dalam soal selidik. Item “Pengalaman mengajar meningkatkan pengetahuan saya terhadap penerapan nilai melalui kurikulum tersembunyi” mempunyai nilai min yang paling tinggi. Perkara ini menunjukkan bahawa majoriti guru-guru bersetuju bahawa mereka memerlukan pengetahuan yang tinggi dalam usaha menerapan nilai-nilai melalui kurikulum tersembunyi. Manakala item “Saya perlu membuat lebih banyak bacaan dan rujukan berkaitan penerapan nilai melalui kurikulum tersembunyi” mempunyai nilai min kedua tertinggi. Menurut Abdul Rahim & Azharul Nizam (2009) di antara kekangan yang terpaksa dihadapi oleh guru-guru dalam proses pelaksanaan penerapan nilai-nilai murni ialah sukar untuk mendapatkan buku
  • 66.
    232 Kurikulum PendidikanNilai mengenai penerapan nilai-nilai murni bagi memantapkan lagi pemahaman guru bagi melaksanakan penerapan nilai-nilai murni. Jelas di sini menunjukkan bahawa masalah kurang pengetahuan dihadapi oleh guru-guru dalam menerapkan nilai-nilai melalui kurikulum tersembunyi. Masalah penerapan nilai melalui kurikulum tersembunyi seterusnya yang mempunyai nilai min yang kedua tertinggi ialah masalah kekangan masa. Hal ini menunjukkan bahawa masalah kedua yang dihadapi dalam proses penerapan nilai melalui kurikulum tersembunyi dalam kalangan guru-guru sekolah rendah di daerah Johor Bahru ialah masalah kekangan masa. Disokong oleh kajian Abdul Rahim & Azharul Nizam (2009) menyatakan bahawa di antara kekangan yang terpaksa dihadapi oleh guru-guru dalam pelaksanaan penerapan nilai ialah kekangan masa menyebabkan sukar untuk melaksanakan penerapan nilai-nilai murni dalam pengajaran. Terdapat lima item di bawah konstruk masalah kekangan masa. Item “Saya menghabiskan banyak masa untuk melaksanakan kerja-kerja pengurusan dan pentadbiran berkaitan murid-murid di sekolah” mempunyai nilai min tertinggi. Manakala item “Masa lapang saya di sekolah digunakan untuk melengkapkan penilaian dan pemarkahan murid dalam sistem yang disediakan” mempunyai nilai min yang kedua tertinggi. Kedua-dua item ini menunjukkan bahawa selain mengajar di dalam bilik darjah, masa guru di sekolah banyak dihabiskan untuk melakukan kerja-kerja pentadbiran dan pengurusan serta melengkapan data- data penilaian dan pemarkahan dalam sistem perisian yang disediakan. Seperti yang dinyatakan oleh Ahmad (2005) bahawa adalah penting untuk semua pendidik menerapkan nilai murni yang merupakan kurikulum tersembunyi secara telus dan komited, bukan sekadar menghabiskan sukatan pelajaran atau memenuhi tanggungjawab menyediakan pelajar menduduki peperiksaan semata-mata. Oleh itu, jelas di sini bahawa guru tidak wajar semata-mata berfungsi hanya menghabiskan sukatan pelajaran di sekolah tetapi harus bijak mengurus masa untuk menerapkan nilai ke dalam diri murid-murid bagi membentuk murid yang seimbang dari segi
  • 67.
    Penerapan Nilai MelaluiKurikulum Tersembunyi 233 jasmani, emosi, rohani, intelek dan sosial. Guru disaran tidak menjadikan alasan kekangan masa untuk tidak menjalankan proses penerapan nilai melalui kurikulum tersembunyi. Masalah penerapan nilai melalui kurikulum tersembunyi yang mempunyai nilai min yang paling rendah ialah masalah dari segi strategi penerapan nilai. Berdasarkan nilai min yang paling rendah ini, menunjukkan masalah ini adalah masalah yang paling sedikit dalam kalangan guru-guru. Atau boleh dikatakan hanya sebahagian kecil guru yang menghadapi masalah ini. Dalam kajian ini melalui persoalan kajian kedua, terdapat enam strategi penerapan nilai yang dikaji iaitu strategi penerapan nilai secara kefahaman, secara perlakuan, secara pertuturan, secara teladan, secara isyarat dan secara interpretasi. Dalam konstruk masalah strategi penerapan nilai ini, item “Saya jarang menunjukkan teladan yang baik kepada murid-murid” mempunyai nilai min yang paling rendah. Ini jelas menunjukkan strategi penerapan nilai secara teladan tidak memberikan masalah kepada guru-guru. Manakala item “Saya lebih kerap memarahi murid-murid berbanding menasihati mereka apabila mereka melakukan kesalahan” mempunyai nilai min yang kedua terendah. Hal ini menunjukkan strategi penerapan nilai secara pertuturan juga tidak memberikan masalah yang besar kepada guru-guru. Dapatan ini selari dengan persoalan kajian yang kedua dalam kajian ini iaitu menentukan strategi penerapan nilai melalui kurikulum tersembunyi dalam kalangan guru-guru sekolah rendah daerah Johor Bahru. Strategi secara pertuturan mempunyai nilai min yang kedua tertinggi selepas strategi isyarat. Jelas dapat dilihat bahawa strategi secara pertuturan adalah di antara strategi yang paling berkesan dan masalah strategi penerapan nilai (secara pertuturan) adalah masalah yang sedikit. Dapatan kajian menunjukkan terdapat perbezaan yang signifikan di antara bidang mengajar guru dengan konsep kurikulum tersembunyi. Ini bermaksud bidang mengajar guru mempengaruhi konsep kurikulum tersembunyi yang mereka ketahui untuk diaplikasikan dalam proses penerapai nilai. Dalam kajian ini guru yang mengajar dalam bidang Sains dan Matematik paling mendominasi konsep kurikulum tersembunyi diikuti dengan
  • 68.
    234 Kurikulum PendidikanNilai bidang Pendidikan Islam dan Moral. Menurut Nik Azis & Noraini (2008), kategori nilai murni sesuai dikembangkan melalui mata pelajaran Matematik, Sains, Agama, Bahasa, Sejarah dan Pendidikan Jasmani. Manakala menurut kajian Zakaria, Abdul Rahman, Abdul Majid dan Rahil (1996) menjelaskan faktor mata pelajaran iaitu mata pelajaran Pendidikan Islam dan Pendidikan Moral dan diikuti mata pelajaran lain sebagai faktor terpenting yang menyumbang kepada perkembangan moral pelajar. Dapatan kajian oleh Rosnani (1996) menjelaskan guru menghadapi masalah dalam melaksanakan proses penerapan nilai murni terutama sekali mereka yang mengajar disiplin ilmu yang bersifat pasti seperti matematik dan perakaunan. Habsah (2000) dalam kajiannya mendapati guru aliran sains sosial menunjukkan kefahaman yang lebih tinggi daripada guru sains tulen berhubung dengan aspek kesepaduan ilmu, kemahiran dan nilai-nilai murni. 4.18 PENUTUP Secara keseluruhannya, kajian ini telah memberi gambaran bahawa konsep kurikulum tersembunyi dalam kalangan guru-guru sekolah rendah di daerah Johor Bahru berada pada tahap yang baik. Walaubagaimanapun, guru-guru dengan inisiatif sendiri perlu menambahkan lagi pengetahuan mereka berkenaan konsep kurikulum tersembunyi agar mereka dapat melaksanakan proses penerapan nilai ke atas murid-murid dengan lebih berkesan. Walaupun kesemua enam strategi penerapan nilai melalui kurikulum tersembunyi berada pada tahap tinggi, guru-guru perlu terus menerapkan nilai-nilai murni ke dalam diri murid-murid menggunakan keenam-enam strategi ini. Masalah-masalah yang menghalang atau membataskan penerapan nilai melalui kurikulum tersembunyi perlu diatasi oleh guru-guru dengan bijaksana agar cita-cita untuk melahirkan murid-murid yang seimbang dari segi jasmani, emosi, rohani, intelek dan sosial tercapai.
  • 69.
    Penerapan Nilai MelaluiKurikulum Tersembunyi 235 RUJUKAN Abdullah Sani Yahaya, Abdul Rashid Mohamed, Abd Ghani Abdullah. (2007). Guru Sebagai Pemimpin. Kuala Lumpur : PTS Profesional Publishing Sdn. Bhd. Abd. Halim EL-Muhammady, (1987). “Pendidikan Di Malaysia Ke Arah Keberkesanan Pendidikan Melalui Pendidikan Bersepadu” dlm. Jurnal Pendidikan Islam. Kuala Lumpur : ABIM (5) 11-14 September. Abdul Hafidz Bin Haji Omar dan Dayang Hajah Tiawa Bte Awang Haji Hamid. (2009). Analisis Data Kualitatif. Skudai : NasMax Sdn. Bhd. Abdul Rahim Hamdan. (2007). Pengajian Kurikulum. Johor : Penerbit Universiti Teknologi Malaysia. Abdul Rahim Hamdan & Azharul Nizam Zahari (2009). “Konsep Pendidikan Bersepadu Serta Penerapan Nilai-Nilai Murni Dalam Pengajaran Matematik Menengah Rendah”. Universiti Teknologi Malaysia. Skudai. Abdul Rahim Hamdan, Mohamad Najib Abd Ghafar, Ahmad Johari Sihes, Zainuddin Hassan, Nani Herlin Jamin. (2012). “Pelaksanaan Kurikulum Tersembunyi Dalam Kalangan Pelajar Sekolah Menengah”. The 1st International Seminar On Quality And Affordable Education (ISQAE) : halaman 241-248. Abd Rahman Md. Aroff. (1986). Pengenalan Pendidikan Moral. Siri Pendidikan Kuala Lumpur : Fajar Bakti. Abdul Razak Said (2001). Guru dan Alam Pendidikan. Ilmu Pendidikan DPM : Pendidikan Di Malaysia dan Psikologi Pendidikan. Kuala Lumpur : Utusan Publications & Distributors Sdn. Bhd. Ahmad Esa (2005). “Kurikulum Tersembunyi Wajar
  • 70.
    236 Kurikulum PendidikanNilai Dimanfaatkan”. Berita Harian 5 Oktober 2005. Ali Suradin & Eni Eryanti Yusoff. (2005). “Penghayatan Nilai- Nilai Murni Ke Arah Pembentukan Disiplin Pelajar”. Kolej Universiti Teknologi Tun Hussein Onn, Batu Pahat. Ang Jit Eng. 92007). Pengurusan Disiplin Murid. Kuala Lumpur : PTS Professional Publishing. Anyon, J. (1980). “Social Class And The Hidden Curriculum Of Work” dlm. Journal Of Education 162 (1) : 67 -92. Apple, M. (1982). Education Is Power. Boston : Routledge and Kegan Paul. Ausbrooks, R. (2000). “What Is The School’s Hidden Curriculum Teaching Your Child?” Didapatkan daripada www.perentingteens.com Azizi Yahaya, Shahrin Hashim, Jamaludin Ramli, Yusof Boon, Abdul Rahim Hamdan. (2007). Menguasai Penyelidikan Dalam Pendidikan. Selangor : PTS Professional Publishing Sdn. Bhd. Azharul Nizam Zahari (2009). “Konsep Pendidikan Bersepadu Serta Penerapan Nilai-Nilai Murni Dalam Pengajaran Matematik Menengah Rendah”. Tesis Sarjanamuda. Universiti Teknologi Malaysia, Skudai. Azhar Harun & Nawi Abdullah. (2004). Metodologi Penyelidikan Ekonomi Dan Sains Sosial. Kuala Lumpur : Thomson Learning. Bohm, D. (1981). “Insight, Knowledge, Science and Human Values” dlm. Teacher’s College Record 82:380-402. Bowles, S. & Gintis, H. (1976). Schooling in Capitalist America: Educational Reform and the Contradictions of Economic Life. New York : Basic Books. Campbell, D. T., & Fiske, D. W. (1959). “Convergent and ant Validation by the Multitrait-multimethod Matrix.” Psychological Bulletin, 56(2). Chafel. (1977). “Schooling The Hidden Curriculum And Children’s Conception Of Poverty”. Social Policy Report, XI (1), 1-28.
  • 71.
    Penerapan Nilai MelaluiKurikulum Tersembunyi 237 Chamaz, K. (2006). Constructing Grounded Theory. A Practical Guide Through Quaitative Analysis. London : Sage Publication. Clark F. Power, Ann Higgins, Kohlberg, L. (1991). Lawrence Kohlberg’s Approach To Moral Education. New York : Columbia University Press. Creswell, J.W. (1998). Qualitative Inquiry and Research Design : Choosing Among Five Tradition. Thousand Oaks : Sage Publications. Creswell, J.W. & Clark, V.L.P. (2011). Designing And Conducting Mixed Method Research (2nd ed.). Thousands Oaks : Sage Publications. Cubukcu Zuhal. (2012). “The Effect of Hidden Curriculum on Character Education” Process of Primary School Students”. Kuram Ve Uygulamada Egitim Bilimleri. 12(2). 1526-1534. Istanbul, Turkey. Durkheim, E. (1961). Moral Education, A Study In The Theory And Application Of The Sociology Of Education. Terjemahan Wilson, E.K. dan Schnurer, H. 1975. New York : The Free Press. Frankel, J.R. & Wallen, N.E. (1996). How To Design And Evaluate Research In Education (3rd ed.). New York : Mc Graw- Hill. Frankel, J.R. & Wallen, N.E. (2003). How To Design and Evaluate Research in Education. New York : Mc Graw-Hill. Fulya Damla Kentli. (2009). “Comparison Of Hidden Curriculum Theories.” European Journal of Education Studies, 1(2). Giroux, H. & David E. Purpel. (1983). The Hidden Curriculum and Moral Education: Deception or Discovery?. USA : McCutchan Pub. Corp. Greer, P. & Ryan, K. (1989). “How To Answer The Hard Question About Moral Education” dlm. American School Board Journal 176 (8). 26-28 September (ERIC Document EJ3955087). Haralambos, M & R.M. Heald. (1991). Themes and Perspectives. Slough : University Tutorial Press.
  • 72.
    238 Kurikulum PendidikanNilai Hardy, M. & Bryman, A. (2004). Handbook of Data Analysis. London : Sage Publications. Ishak Ramly. (2008). Inilah Kurikulum Sekolah. Selangor : PTS Professional Publishing Sdn.Bhd. Jackson, P. (1968). Life In Classroom. UK : Continuum International Publishing Group. James Ang Jit Eng. (2007). “Pengurusan Kurikulum”. Institut Aminuddin Baki, Kementerian Pelajaran Malaysia. Kamus Dewan Bahasa Dan Pustaka. (2005). Kamus Dewan. (Edisi ke Empat). Kuala Lumpur : Dewan Bahasa dan Pustaka. Katz, J. (1981). “Bridging Value Childhood Education” dlm. Contemporary Education, 57 (Summer 1981) 130-137. Kay, W. (1979). Moral Education. London : Allen and Unwin. Kohlberg, L. (1970). First Things Value. New York : Guidance Associates. Kohlberg, L. (1971). Stage Of Moral Development As A Basic For Moral Education, In Moral Education : Interdisciplinary Approaches. Beck, C.M. et.al., (eds.) : Toronto Press. Kohlberg, L. (1973). “The Claim to Moral Adequacy of a Highest Stage of Moral Judgment”. Journal of Philosophy (The Journal of Philosophy, Vol. 70, No. 18) 70 (18) : 630-646 Kohlberg, L. (1975). “Moral Education For A Society In Moral Transition”, dlm Educational Leadership 33 (5) : 46-54. Mat Nor Husein et. al. (1989). Penerapan Nilai Dalam Kaedah Pengajaran Bahasa Melayu KBSM. Kuala Lumpur : Longman Malaysia. Maxwell, J.A. (2005). Qualitative Research Design : An Interactive Approach (2nd ed.). Thousand Oaks, CA : Sage Publication. Mc Kinney, J.P. (1986). “Moral Development And The Concept Of Values” dlm. Windmiller, M.Lambert. N dan Turiel. E. (Eds.), Moral Development And Socialization (hlm.. 201-242). Boston : Ally & Bacon. McNeil, J.D. (1995). Curriculum A Comprehensive Introduction.
  • 73.
    Penerapan Nilai MelaluiKurikulum Tersembunyi 239 (5th ed). Harper CA, Los Angeles : Collins College Publishers. McNeil, P. (1986). Fundamentals of Sociology. Cheltenham, Glos, UK. : Nelson Thornes Ltd. Mediha Sari & Ahmet Doganay. (2009). Hidden Curriculum On Gaining The Value Of Respect For Human Dignity : A Qualitative Study In Two Elementary Schools In Adana. Cukurova University, Adana Turkey. Meighan, R. (1981). A Sociology Of Education. Holt, Reinehart and Winston. The University of Michigan. Mitchell, M. & Jolley, J. (2004). Research Design Explained. New York : Thompson Learning. Mohamad Khairi Othman dan Asmawati Suhid (2010). “Peranan Sekolah dan Guru Dalam Pembangunan Nilai Pelajar Menerusi Penerapan Nilai Murni : Satu Sorotan”. MALIM-SEA Journal of General Studies. Mohd Najib Abdul Ghafar. (2003). Reka Bentuk Tinjauan Soal Selidik Pendidikan. Skudai Johor : Penerbit Universiti Teknologi Malaysia. Mok Soon Sang. (2002). Ilmu Pendidikan Untuk KPLI (Kursus Perguruan Lepas Ijazah). (Edisi Kedua). Subang Jaya Selangor : Kumpulan Budiman Sdn.Bhd. Musak Mantrak. (1993). “Moral Value in Malaysia Integrated Secondary School Curriculum : A Survey on Teachers Perception and Abilities”. Tesis PhD University of South Dakota, USA. Myles, B.S. & Simpson, R.L. (2001). Understanding The Hidden Curriculum : An Essential Social Skill For Children and Youth With Asperger Syndrom. 36(5). Nasariah Mansor, Nafisah Mahmud & Faizah Ahmad. (2002). “Aplikasi TM Dalam Pembelajaran Penulisan Ilmiah : Tinjauan Dari Aspek Kemahiran dan Persepsi Pelajar.” Dalam Prosiding Seminar Teknologi Maklumat dan Komunikasi. Miri : IPG Kampus Batu Lintang. Oakes, L. M. (2008). “Categorization Skills And Concepts dalam M.M Haith & J.B. Benson (Eds.),” Encyclopedia Of
  • 74.
    240 Kurikulum PendidikanNilai Infant And Early Childhood Development. United Kingdom. Ornstein, C. Allan & Hunkins, P. Francis. (2004). Curriculum Foundations, Principles And Issues (4th ed.). USA : Pearson Education. Inc. Patton, M.Q. (2000). Qualitative Evaluation and Research Methods (2nd ed.). Newbury Park, CA : Sage Publications. Pusat Perkembangan Kurikulum. 1988. Nilai-nilai Murni Dalam KBSM : Cabaran Untuk Pendidik. Kuala Lumpur : Kementerian Pendidikan Malaysia. Pusat Perkembangan Kurikulum. 1990. Konsep-konsep Asas Dalam Falsafah Pendidikan Negara. Kuala Lumpur. Kementerian Pendidikan Malaysia. Pusat Perkembangan Kurikulum. 1991. Nilai Murni Merentas Kurikulum. Kuala Lumpur. Kementerian Pendidikan Malaysia. Pusat Perkembangan Kurikulum. 1992. Buku Penerangan Kurikulum Bersepadu Sekolah Menengah. Kuala Lumpur : Kementerian Pendidikan Malaysia. Quinn, P.C., Bhatt, R.S. & Hayden, A. (2008). “What Goes With What : Developing Of Perceptual Grouping In Infancy” dalam B.Ross (Eds.). Motivation (Vol. 49). Oxford, UK : Elsevier. Rest, J. (1980). “Developmental Psychology As Guide To Values Education. A Review Of Kohlbergian Programme” Review Of Education Research (44) : 241-259. Robiah K.Hamzah. (2011). Nilai Murni Dalam Pengajaran Bahasa Melayu. Kuala Lumpur : Dewan Bahasa dan Pustaka. Rokeach, M. (1973). The Nature Of Human Values. New York : Free Press. Rushani Abdullah. (1992). “Kajian Terhadap Penggunaan Bahan Bahsa Malaysia Dalam Pengajaran Bahasa Malaysia Tingkatan Dua”. Tesis Sarjana Pendidikan. Universiti Malaya, Kuala Lumpur. Rusni Mohd Nor. (2005). “Perkaitan Antara Budaya Sekolah
  • 75.
    Penerapan Nilai MelaluiKurikulum Tersembunyi 241 Dengan Pencapaian Akademik Pelajar Di Negeri Sembilan.” Tesis Ph.D. Universiti Kebangsaan Malaysia. Saedah Siraj, Fadzilah Siraj. (2006). “Pendokumentasian Kurikulum Tersirat Peringkat Pengajian Tinggi”. Masalah Pendidikan Jilid 16. Fakulti Pendidikan Universiti Malaya. Kuala Lumpur. Sanitah Mohd Yusof. (2011). “Pelaksanaan Pengantarabangsaan Di Institusi PengajianTinggi Awam (IPTA) Di Malaysia”. Tesis Ph.D. Universiti Teknologi Malaysia, Skudai. Schumacher, S. & McMillan, J.H. Research in Education : A Conceptual Introduction. (3rd edn. Ed.). Harper Collins, New York (1993). Sedat Yuksel. (2005). Kohlberg and Hidden Curriculum In Moral Education : An Opportunity For Students’ Acquisition Of Moral Values In The New Turkish Primary Education Curriculum. Uludag University, Bursa, Turkey. Shalini Ramdhean-Goburdhun. (2009). Education. Mauritius Instituition Of Education. Shariman Zakaria. (2001). “Falsafah Pendidikan Guru”. Didapatkan daripada www.docstoc.com/docs/78044255/falsafah-pendidikan-guru Shaver, J.P. & Strong, W. (1982). Facing Value Decision : Rational Building For Teacher. Edisi Kedua. New York : Teachers College Press. Snyder, B. (1973). The Hidden Curriculum. Cambridge, MA : The MIT Press. Springer, K. (2010). Educational Research A Contextual Approach. USA : John Wiley and Son. Superka, Douglas O. (1976). “Values Education Sourcebook, Conceptual Approaches Material Analysis, And An Annotated Bibliography, Social Science Education Consortium.” ERIC Cleainnghouse For Science Education. Tajul Ariffin Noordin & Nor’aini Dan (1992). Pendidikan dan Wawasan 2020. Kuala Lumpur : Arena Ilmu Sdn.
  • 76.
    242 Kurikulum PendidikanNilai Bhd. Universiti Teknologi Malaysia. (2002). Panduan Menulis Tesis. Pusat Pengajian Siswazah. Utusan Malaysia. (1 Oktober 2009). Salah laku murid meningkat. Vallance. E. (1973). Hiding the Hidden Curriculum : An Interpretation of the Language of Justification in Nineteenth-Century Educational Reform. Curriculum Theory Network, vol.4, No. 1, p.5-21 Veugellers, W. (2000). “Different Ways Of Teaching Values” Educational Review. 52 (1) : 37-46 Wan Mohd Zahid Wan Mohd Noordin. (1994). Wawasan Pendidikan : Agenda Pengisian. Kuala Lumpur : Cahaya Pantai Publishing (M) Sdn. Bhd. Wiles, J., & Bondi, J. (1998). Curriculum Development : A Guide To Practice (5th ed.). Columbus, OH : Merrill. Willis, P. (1977). Learning To Labour. Farnborough : Saxon House. Wren, D.J. (1999). School Culture : Exploring The Hidden Curriculum. Libra Publishers, Inc. ADOLESCENCE ,34(135). San Diego, CA. Zais, R.S. (1976). Curriculum Principles And Foundations. New York : Thomas Y. Crowell Company.. Zuria Mahmud & Salleh Amat, (1998). “Guru Berkesan : Kemahiran Dalam Menangani Pelajar”. Kertas Kerja Seminar Jawatankuasa Penyelarasan Pendidikan Guru. Pendidikan Guru Untuk Sekolah Berkesan. Kuala Lumpur : Universiti Malaya 26-28 Oktober Zurina Hamid. (2012). “Pelaksanaan Rekod Mengajar Secara Online Di Sebuah Sekolah Menengah Di Daerah Kluang”. Tesis Sarjana. Universiti Teknologi Malaysia Skudai.