शरीरोपक्रमणीय शारीराध्याय
- 1. शरीरोपक्रमणीय शारीराध्याय DR ANAND R MUCHCHANDI DEPT OF SHAREERA RACHANA
- 2. शरीर व्याख्या (लक्षण) - Definition शीययत इतत शरीरम ् । च. सू, 1/6-7 (चक्रपाणण टीका) The thing which will be destroyed at the end is known as Shareera. In other words the thing which undergoes destruction every moment is known as Shareera
- 3. शुक्र शोणितं गर्भाशयस्थं आत्म प्रकृणतणिकभर संमूणछातं गर्ा इत्युच्यते । तं चेतनावस्थितं वायुर्वयभजतत, तेज: एनं पचतत, आप: क्लेदायंतत, पृस्वव संहंतत, आकाशं र्ववर्ययतत एवं र्ववर्र्यत: स यदा हथतपादस्जह्वाघ्राणकणय तनतंबादद भभरंगैरूपेत: तदा शरीरं इतत संज्नयां लभते ॥ सु. शा. 5 Combination of Shukra and Shonita in the Garbhashaya along with Atma, 8 Prakruti and 16 Vikaruti is known as Garbha. With the help of Pancha Mahabhoota there will be the development of Garbha into the Shareera
- 4. Role of Panchamahabhoota in the formation of shareera पंचमहाभूत कार्य वायु र्वभजन तेज पाचन आप क्लेदन पृस्वव संहन आकाश र्ववर्यन
- 5. षडंग शारीर • शभखभश्चतस्र मध्यमं पंचमं षष्ठं णशर: इणत । सु. शा. 5/3 • द्वौ बभहु द्वे सणथथणि, णशरोग्रीिं अंतरभणिररणत षडंगमंगम् । च. शा. 7/5 4 limbs 1 middle body (Chest, abdomen & back) Head & Neck
- 6. शरीर पर्ायर् • कळेबरं गभत्रं िपु: संहििं शरीरं िर्षमाणिग्रह: । कायोदेह: क्लीब: पुंसो थरीयां मूततयथतनुतनू: ॥ शारीर शरीरं अणिकृत्यं कृतं तंत्रं शभरीरम् । शरीरर पंचमहाभूत शरीरर समवाय: पुरुष: । स एष: कमयपुरुष: र्चककत्सार्र्कृ त: ॥
- 7. Relation between शरीर, शारीर & शरीरर शरीर शारीर शरीरर Body Regarding Body Residing in the body, i.e. Atma
- 8. अंगप्रत्र्ंग विभाग - • अत: परं प्रत्यंगभणि िक्ष्यंते । मथतकोदरपृष्टनाभभललाटनासार्चबुकबस्थतग्रीवा इत्येता: एक ै का:, कणयनेरभ्रूशंकांसगंडकक्षाथतनवंक्षणपार्शवयस्थिक्जानुक ू पयरबाहु च प्रभृतयो: द्वे द्वे र्वंशततरंगुलय: ॥ एष प्रत्यंग र्वभाग उक्त: ॥
- 9. 1 in number 2 in number 20 in number Mastak Karna Anguli Udara Netra Prushta Bhroo Nabhi Shankha Lalata Amsa Nasa Ganda Chibuka Kaksha Basti Stana Greeva Vamkshana Parshva Sphik Janu Koorpara Bahu
- 10. मृत शरीर शोधन महत्ि तस्मभण्िंशयज्िभिं हत्रभा शल्यस्य िभंछतभ । शोर्तयत्वा मृतं सम्यक् द्रष्टव्यो अंगर्वतनर्शचय: ॥ प्रत्यक्षतो दह यद्ृष्टं शाथरृष्टं च यद्भवेत्। समासतथतदुभयं भूयो ज्नानर्ववर्यनम ्॥ Undoubted knowledge Perception of knowledge through the eyes. Identification of the organs Comparison between the theoretical and practical knowledge Gaining the proper knowledge of the body and its parts
- 11. मृत शरीर शोधन विधध तस्मभत् समस्तगभत्रं अणिषोपहतं अदेर्ाव्यभणिपीणडतं अिषाशणतकं तन:सृष्टांरपुरीषं पुरुषमावहंत्यामापगायां तनबद्र्ं पंजरथिं मुंजवल्कलशणाददमानयतमेनावेस्ष्टतांगमप्रकाशे देशे कोियेत् सम्यक् प्रक ु र्ितं चोृत्य, ततो देहं सप्तरारात् उशीरबालवेणुबल्वजक ू चायनामनयतमेन शनै: शनैरवघषययंथत्वगादीन् सवायनेव बाह्याभ्यंतरनंगप्रत्यंग र्वशेषान् यिोक्तान् लक्ष्ययेच्चक्षुषा ॥
- 12. मृत शरीर शोधन विधध – 4 Procedures Selection of the body Cleaning of the Body Preservation of the body Dissection 1. Selection Process Whole body Devoid of poison Died not because of chronic dis. Died within 100 years of age.
- 13. 2. Purification Process – Cleaning the bowels 3. Preservation Process – Tying with fibres of Munja, valkala etc trees Keeping the tied body in the cage Keeping the cage in the running water and in the dark
- 14. 4. Dissection Process – (Acc to Ayurveda) Scraping the skin for 7 days Scraping of Deep tissues & muscles Identification of organs
- 15. पुरुष पुरु - पुरुसंज़े शरीरेऽस्थमन ् ............. । Synonym of Shareera अस्थमन ् शाथरे पंचमहाभूतशरीररसमवाय: पुरुष इतत उच्यते । सु. सू. 1/30
- 16. एकधात्िात्मक पुरुष • चेतिभितुरप्येक: स्मृत: पुरुष संज़क: । च. शा. 1/16 द्विधात्िात्मक पुरुष • क्षेत्र तथभ क्षेत्रज़ । त्रिधात्िात्मक पुरुष • सत्वमात्मा शरीरं च रयमेतत ् त्ररदंडवत ् । च. सू. 1/46 • वायुर्पत्तं किर्शचेतत रयोदोषा: समासत: । अ. हृ सू. 1/6 • सत्वं रजथतमर्शचेतत रय: प्रोक्त: महागुणा: । अ. हृ. सू. 1/29 • दोषर्ातुमलामूलं दह शरीरम ् । सु. सू. 15/3
- 17. चतुधायत्िात्मक पुरुष - • शरीरेंदद्रय सत्वात्मा संयोगे र्ारर जीर्वतम् । च. सू. 1/42 पंचधात्िात्मक पुरुष - • महाभूतातन खं वायुरस्ननराप: क्षक्षततथतिा । षड् धात्िात्मक पुरुष - • खादयर्शचेतनार्ातव: पुरुष: थमृत: । च. शा. 1/16 • पंचमहाभूत शरीरर समवाय: पुरुष: । स एष: कमयपुरुष: र्चककत्सार्र्कृ त: ॥ सु. शा. 1/16
- 18. सप्तधात्िात्मक पुरुष - • रसासृक् मांसमेदोऽस्थिमज्जाशुक्राणण र्ातव: । िर्ोदश धात्िात्मक पुरुष - • दोषर्ातुमलामूलं दह शरीरम ् । सु. सू. 15/3 चतुवििंशतत पुरुष - (अष्ट प्रकृ तत - षोडश विकार) • अव्यक्तमहानहंकार: पंचतनमाराणण चेत्यष्टौ प्रकृ तय: शेषा: षोडश र्वकारा: । सु. शा. 6/9
- 19. चतुवििंशतत पुरुष
- 20. पुरुष COMBINATION एकधात्िात्मक पुरुष Only Chetana Dhatu द्विधात्िात्मक पुरुष Shareera & Shareeri त्रिधात्िात्मक पुरुष Satva + Atma + Shareera Vata + Pitta + Kapha चतुधायत्िात्मक पुरुष Shareera + Indriya + Satva + पंचधात्िात्मक पुरुष Panchamahabhootas षड् धात्िात्मक पुरुष Panchamahabhootas + Atma सप्तधात्िात्मक पुरुष Sapta Dhatu िर्ोदश धात्िात्मक पुरुष 3 Doshas + 7 Dhatus + 3 Mala चतुवििंशतत पुरुष 8 Prakruti + 16 Vikara
- 21. शरीरस्र् पांचभौततकत्िम् Whole universe is made up of PanchaMahabhuta including Shareera Tridosha, Saptadhatu and trimala also consist of Pancamahabhutas. पंचभूतात्मक े देहे आहार: पांचभौततक: । र्वपक्व: पंचर्ा सम्यनगुणान् थवानभभवर्ययेत् ॥ गभयथतु खल्वंतररक्षवाय्वस्ननतोयभूभमर्वकारर्शचेतनार्र्ष्ठानभूत: । च. शा. 4/6 पंचमहाभूत शरीरर समवाय: पुरुष: । स एष: कमयपुरुष: र्चककत्सार्र्कृ त: ॥ सु. शा. 1/16
- 22. त्ररदोष - पंचमहाभूत वाय्वाकाश र्ातुभ्यां वायु: । र्पत्तं अननेयम् । अंभ: पृस्ववभ्यां र्शलेष्मा ॥ अस्नन र्पत्त जल पृस्वव र्शलेष्मा वायु आकाश वात
- 23. त्रिगुण - पंचमहाभूत त्रिगुण पंचमहाभूत Satva AKASH RAJA VAAYU SATVA + RAJA AGNI SATVA + TAMA AAP / JALA TAMA PRUTHVI सत्वबहुलमाकाशं, रजोबहुलो वायु:, सत्वरजोबहुलोऽस्नन:, सत्वतमोबहुला आप:, तमोबहुला पृस्वव ॥
- 24. पंचमहाभूत - पंचेन्द्रिर् आंतररक्षाथतु - शब्द: शब्देंदद्रयं सवयस्च्िद्रसमूहो र्वर्वक्तता च । वायव्याथतु - थपषय: थपषयनेंदद्रयं सवयशरीरथपंदनं लघुता च । तेजसाथतु रूपं रूपेंदद्रयं..... आप्याथतु रसो रसनेंदद्रयं..... पार्ियवाथतु - गंर्ो गंर्ेंदद्रयं सवयमूतयसमूहो.... । सु. शा. 1/26