Abstract image of a woman sitting on books and studying on a laptop

Shuleg

Download as DOC, PDF
Green AssessmLLC, profile picture
Green AssessmLLC
1 of 1319
Downloaded 10 times
1
2
3
4
Most read
5
Most read
6
7
8
9
Most read
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
43
44
45
46
47
48
49
50
51
52
53
54
55
56
57
58
59
60
61
62
63
64
65
66
67
68
69
70
71
72
73
74
75
76
77
78
79
80
81
82
83
84
85
86
87
88
89
90
91
92
93
94
95
96
97
98
99
100
101
102
103
104
105
106
107
108
109
110
111
112
113
114
115
116
117
118
119
120
121
122
123
124
125
126
127
128
129
130
131
132
133
134
135
136
137
138
139
140
141
142
143
144
145
146
147
148
149
150
151
152
153
154
155
156
157
158
159
160
161
162
163
164
165
166
167
168
169
170
171
172
173
174
175
176
177
178
179
180
181
182
183
184
185
186
187
188
189
190
191
192
193
194
195
196
197
198
199
200
201
202
203
204
205
206
207
208
209
210
211
212
213
214
215
216
217
218
219
220
221
222
223
224
225
226
227
228
229
230
231
232
233
234
235
236
237
238
239
240
241
242
243
244
245
246
247
248
249
250
251
252
253
254
255
256
257
258
259
260
261
262
263
264
265
266
267
268
269
270
271
272
273
274
275
276
277
278
279
280
281
282
283
284
285
286
287
288
289
290
291
292
293
294
295
296
297
298
299
300
301
302
303
304
305
306
307
308
309
310
311
312
313
314
315
316
317
318
319
320
321
322
323
324
325
326
327
328
329
330
331
332
333
334
335
336
337
338
339
340
341
342
343
344
345
346
347
348
349
350
351
352
353
354
355
356
357
358
359
360
361
362
363
364
365
366
367
368
369
370
371
372
373
374
375
376
377
378
379
380
381
382
383
384
385
386
387
388
389
390
391
392
393
394
395
396
397
398
399
400
401
402
403
404
405
406
407
408
409
410
411
412
413
414
415
416
417
418
419
420
421
422
423
424
425
426
427
428
429
430
431
432
433
434
435
436
437
438
439
440
441
442
443
444
445
446
447
448
449
450
451
452
453
454
455
456
457
458
459
460
461
462
463
464
465
466
467
468
469
470
471
472
473
474
475
476
477
478
479
480
481
482
483
484
485
486
487
488
489
490
491
492
493
494
495
496
497
498
499
500
501
502
503
504
505
506
507
508
509
510
511
512
513
514
515
516
517
518
519
520
521
522
523
524
525
526
527
528
529
530
531
532
533
534
535
536
537
538
539
540
541
542
543
544
545
546
547
548
549
550
551
552
553
554
555
556
557
558
559
560
561
562
563
564
565
566
567
568
569
570
571
572
573
574
575
576
577
578
579
580
581
582
583
584
585
586
587
588
589
590
591
592
593
594
595
596
597
598
599
600
601
602
603
604
605
606
607
608
609
610
611
612
613
614
615
616
617
618
619
620
621
622
623
624
625
626
627
628
629
630
631
632
633
634
635
636
637
638
639
640
641
642
643
644
645
646
647
648
649
650
651
652
653
654
655
656
657
658
659
660
661
662
663
664
665
666
667
668
669
670
671
672
673
674
675
676
677
678
679
680
681
682
683
684
685
686
687
688
689
690
691
692
693
694
695
696
697
698
699
700
701
702
703
704
705
706
707
708
709
710
711
712
713
714
715
716
717
718
719
720
721
722
723
724
725
726
727
728
729
730
731
732
733
734
735
736
737
738
739
740
741
742
743
744
745
746
747
748
749
750
751
752
753
754
755
756
757
758
759
760
761
762
763
764
765
766
767
768
769
770
771
772
773
774
775
776
777
778
779
780
781
782
783
784
785
786
787
788
789
790
791
792
793
794
795
796
797
798
799
800
801
802
803
804
805
806
807
808
809
810
811
812
813
814
815
816
817
818
819
820
821
822
823
824
825
826
827
828
829
830
831
832
833
834
835
836
837
838
839
840
841
842
843
844
845
846
847
848
849
850
851
852
853
854
855
856
857
858
859
860
861
862
863
864
865
866
867
868
869
870
871
872
873
874
875
876
877
878
879
880
881
882
883
884
885
886
887
888
889
890
891
892
893
894
895
896
897
898
899
900
901
902
903
904
905
906
907
908
909
910
911
912
913
914
915
916
917
918
919
920
921
922
923
924
925
926
927
928
929
930
931
932
933
934
935
936
937
938
939
940
941
942
943
944
945
946
947
948
949
950
951
952
953
954
955
956
957
958
959
960
961
962
963
964
965
966
967
968
969
970
971
972
973
974
975
976
977
978
979
980
981
982
983
984
985
986
987
988
989
990
991
992
993
994
995
996
997
998
999
1000
1001
1002
1003
1004
1005
1006
1007
1008
1009
1010
1011
1012
1013
1014
1015
1016
1017
1018
1019
1020
1021
1022
1023
1024
1025
1026
1027
1028
1029
1030
1031
1032
1033
1034
1035
1036
1037
1038
1039
1040
1041
1042
1043
1044
1045
1046
1047
1048
1049
1050
1051
1052
1053
1054
1055
1056
1057
1058
1059
1060
1061
1062
1063
1064
1065
1066
1067
1068
1069
1070
1071
1072
1073
1074
1075
1076
1077
1078
1079
1080
1081
1082
1083
1084
1085
1086
1087
1088
1089
1090
1091
1092
1093
1094
1095
1096
1097
1098
1099
1100
1101
1102
1103
1104
1105
1106
1107
1108
1109
1110
1111
1112
1113
1114
1115
1116
1117
1118
1119
1120
1121
1122
1123
1124
1125
1126
1127
1128
1129
1130
1131
1132
1133
1134
1135
1136
1137
1138
1139
1140
1141
1142
1143
1144
1145
1146
1147
1148
1149
1150
1151
1152
1153
1154
1155
1156
1157
1158
1159
1160
1161
1162
1163
1164
1165
1166
1167
1168
1169
1170
1171
1172
1173
1174
1175
1176
1177
1178
1179
1180
1181
1182
1183
1184
1185
1186
1187
1188
1189
1190
1191
1192
1193
1194
1195
1196
1197
1198
1199
1200
1201
1202
1203
1204
1205
1206
1207
1208
1209
1210
1211
1212
1213
1214
1215
1216
1217
1218
1219
1220
1221
1222
1223
1224
1225
1226
1227
1228
1229
1230
1231
1232
1233
1234
1235
1236
1237
1238
1239
1240
1241
1242
1243
1244
1245
1246
1247
1248
1249
1250
1251
1252
1253
1254
1255
1256
1257
1258
1259
1260
1261
1262
1263
1264
1265
1266
1267
1268
1269
1270
1271
1272
1273
1274
1275
1276
1277
1278
1279
1280
1281
1282
1283
1284
1285
1286
1287
1288
1289
1290
1291
1292
1293
1294
1295
1296
1297
1298
1299
1300
1301
1302
1303
1304
1305
1306
1307
1308
1309
1310
1311
1312
1313
1314
1315
1316
1317
1318
1319
М.Цэдэндорж гуайн цэцэрлэгт /Н.Амаржаргал/ Уйтгартай байсан шүү, Цэдэндорж гуайн цэцэрлэгт Урьдын юм бүхэн нь тэнд байгаагүй Моддын нүцгэн мөчир салхинаа исгэрээд л Магадгүй энэ модод л мөнхийн дууг төрүүлсэн дээ Зүгээр л тэнд сайхан байдаг Зөндөө удаан би дуулж суудаг Тасарч хийссэн навчисын гуниг Танил ертөнцийнхөө тухай л дуулдаг аа. Гэгээн шөнийн уйт саран дор Ганцаардаж суухдаа дарс үгүйлэн Гэнэтийн их холын холоос ирэх Гэрэлт цаг хугацааг хүлээж байсан даа, Цэдэндорж гуай минь Гунигтай халуун сэрлээр хөндөгдөж Галзуу дарсны охь залгилах мэт омогшиж Гандуу улирлийн энэ цэцэрлэгт л Ганцаархнаа ирж суухдаа би дуртай Уйтгартай байдаг шүү, Цэдэндорж гуайн цэцэрлэгт Урьдын амраг нөхдийнх нь хэн нь ч тэнд байдаггүй Мөнхийн галт мөрүүд, яруу найрагчийг тэвэрсэн Моддын нүцгэн гуниг л салхинаа исгэрээд Монгол найрагчийн шүлгийг баринтаглан дэрлэсэн Мөнхийн цаг хугацаа л чимээгүй оршин байдаг аа ...Цэдэндорж гуайн цэцэрлэгт 1993-12-17- ны шөнө Бодлын эрхи /Н.Амаржаргал/ Цас болоод бороо ороход Чамайг би зөндөө санадаг Инээд болоод нулимсанд минь Итгэл болоод цөхрөл багтдаг аа Хайрлах болоод үзэн ядах Харам болоод бардам сэтгэл Харанхуй болоод хатан гэгээ мэт Харьж одоход чинь мартжээ гэхэд 1
Арц болоод хүжсийн үнэрт Ариун болоод гэгээн болдог Цаглашгүй болоод учирахуйн зөн сэрж Чамд болоод ертөнцөд уусдаг аа... 1994 – 02 Мөн чанар /Н.Амаржаргал/ Нүв нүцгэн орчлонд Нүв нүцгэн ирсэн Нүв нүцгэн амьдрал дунд Нүв нүцгэн өссөөн. Нүв нүцгэн дурлалд Нүв нүцгэн тэврүүлж Нүв нүцгэн үрээ Нүв нүцгэн төрүүлж Нүв нүцгэн уйлж Нүв нүцгэн дуулж Нүв нүцгэн амьдарсаар л . . . Нүв нүцгэн буцах нь ээ Нүв нүцгэн биенээс Нүв нүцгэн сүнс дайжиж Нүв нүцгэн хорвоод Нүв нүцгэн “ ижий “ – нхээ эрэлд одноо. 1994 - 4 сар Өлгий Сэлэнгэ танаа /Н.Амаржаргал/ Өсөхийн жаргалыг хармалсангүй Гунигийн сүүдэрт жиндээсэнгүй ээ Өлгий элгэн нутаг минь та Аньсганд минь ч бүтэн хонодог шүү. 2
Ээжийн минь сүүгээр ивлэж Цээж рүү урссан нутагтаа Эгштлээ санасан сэтгэлээ Дуулж тайтгархаар ирлэг шүү. Уйлж дуулж суугаад л . . . Тайтгарчихдаггүй юм байна. Ус нутгаа санаад . . . Тогтдоггүй юм байна Эжийдээ үнсүүлж Уулсынхаа салхинд ороолгуулахгүй бол Эгшиглэн дуулъя гэхнээ Шүлэг төрдөггүй юм байна. Сарвайж тосдог Эжийдээ л би дуулж яваа Санаж тэмцдэг Нутагтайдаа л би бүтэн яваа Сайхныг үзээд, сайханд шүтээд Эжийгээ мартдаггүй юм. Санаанаас алс, сайхнаас доогуур Эх нутаг гэж байдаггүй ээ Өвлийн шөнө Тэнгэрийн нулимс барж Өөдөө харвасан Өндөр оддын чинь хэлтэрхий Намайг бүтээлцсэн Өлгийтэй нялхаасаа Өнөөг хүртэл Өөрийг чинь хөхөж л бүтэн өссөн Өсөхийн жаргалд Дутуу хайргүй, дундуурын зовлонгүй Дураар наадлаа Одоо би өгч чадах л бүхнээрээ Эх нутаг минь тань руугаа урсана. Орчлонд ирэгсдийг угтаж, та Буй бүхнээрээ урсаад ч эмтэрч дундарсангүй Одоо ганцхан дуу дуулсны минь төлөө Дүүрэн болчихгүй Гэлээ ч ирж одогсдын Баяр, гунигт догдолж цалгилсан Их цагаан урсгалд тань 3
Бага дусал багадахгүй ээ Исгэрэх хүйтэн салхи алгадах өвлийн чинь жаврыг Би зөөлхөн гэж дуулдаг Эжийгий минь хайр л таныг сэлбэх гэж урсахдаа Биеэн тасалж сүү төрүүлсэн юм чинь Эгцэр үг, эрмэг сэтгэлээ дотогшоо зүгшээгээд Хил хормойг чинь бүтэн гэж дууллааа Эрсдэх амиа ч хайрлаагүй дээдэс минь Бүтнээр нь үлдээгээд буцсан юм чинь Yрээ санасан сэтгэлээс нь Аяндаа дуслаж асгарах Эжийгийн минь цээжний сүүнд Нэвтэртлээ норсон, сүү дуссан Нялх багын үнэртэй тоодон баривч Намайг зүүдлэн дуудахад Өрөө өмөртөл эжийгээн санаж Сэтгэлээ эгштэл нутгаан санаж Өрц нэвт нулимстай шүлгээн би бичдэг шүү . . . Өлгий сэлэнгэ нутаг минь . . . 1993-01-25 Алтан улиас /М.Амархүү/ Аавынхаа дурсгалд Тэнгэрийн хан гургалдай шувуу оройд нь бишгүүрддэг байлаа. Энгэрийн нарангаравуу цэцэг хормойд нь туяардаг байлаа. Өндрийн лимбэн салхи навчинд нь бүждэг байлаа. Өвсний мянган исгэрээ өлмийд нь чуулдаг байлаа Агар зандангаар үйсэлсэн уран сүлжээ үүрэнд нь Ангирын хэдэн ангаахай амгалан жаргадаг байлаа Хоргой эрээн солонго Хойно өмнүүр нь гэрэлтсэн Хул алтан улиас Хурмастын ургамал байлаа. Мөр замын тэр намар 4
Мөнөөх алтан улиасыг Мөнхжингийн сүүдэр дайрсан юм Мөчрөө чимэглэн жиргэсэн Мөнгөн шувуудаа сэгсэрсэн юм. Улмар шаргал навчсаа Улалзуулан будруулсан юм. Унасан юм Ургаа хад цуурсан юм. Ус мөрөн хөлдсөн юм Уйлсан юм Бундан хэлбэртэй навчсаараа Бурханы шувуудыг эрхлүүлэх гэж Эрдэнэсийн өнгөтэй салхиараа Энхжингийн цэцэгсийг бүүвэйлэх гэж Ангирхан үрсийг гэнгэнүүлж Амирлаж унаал мөнхөрсөн Алтанхан улиас бүүвэй . . . Булгарсан алтан улиасны Буурийг нь сахиад үлдсэн Цэнхэр цэнхэр гунигтай Цэцэг шиг ангаахайг бодохлоор Цээжний минь нулимс бүүвэй . . . Сугарсан алтан улиасны Суурийг нь сахиад үлдсэн Азай эзэй бууралтай Ангирхан эхийг бодохлоор Аньсганы минь нулимс бүүвэй . . . 2001. 09- 09 Зээрэн шүлбэт /М.Амархүү/ Зээрэн шүлбэт Зорголон нүдэт минь Зэнзгэр жүнзэт дарсыг Зэрвэсхэн бүү ширвэ ээ Эрвээхэй дэвэх шиг Сормуус чинь дэрвэхэд Ирмэг нь жингэнэж 5
Солонгорон цалгина. Дарстай жүнзэнд давалгаа үүсвэл Дараастай үгэнд гаргалгаа үүснэ ээ Зээрэн шилбэт Зорголон нүдэт минь Зэнзгэр жүнзэт дарсыг Зэрвэсхэн бүү ширвэ ээ Бөднө дэрхийх шиг Сормуус чинь дэрвэхэд Бөөр нь гэрэлтэж Солонгорон цалгина. Нэрстэй жүнзэнд давалгаа үүсвэл Нэхмээстэй үгэнд гаргалгаа үүснэ ээ. 2000.08.15 Үдшийн шүлэг /М.Амархүү/ Өнөө бүрэнхий тасрахад Өрөөлийн амрагийг тэврээд Yүр шөнийн мөнгөн булаг шиг Yргэсэн хар нүдийг нь үнсэхэд Зүүн авдрын Зүмбэр арслан Өргөн тавгаа дэвсэлж Өлзий чиг хээнээсээ Өндийж босоод суниана. Өрцийн цаана навчис сэтэрнэм ээ . . . Ахиад л бүрэнхий тасрахад Айлын хонгорыг тэврээд Арван тавны мөнгөн сар шиг Асгарсан бумбан хөхийг нь үнсэхэд Баруун авдрын Баримал арслан Алтан зогдороо сэгсэрч Алхан чиг хүрээнээсээ Архирч босоод шилгээнэ. Аюулхайн цаана богширго дэрвэнэм зэ . . . Мөнөөх л бүрэнхий тасрахад Мөр замын амрагуудаа орхичихоод Өрсөн жаргалаа хэлхэж Өөрийн ганц ханиа үнсэхэд Хул хонгор арслан 6
Хумхийн тоос ч хөдөлгөлгүй Хурмастын доор Хурхирнам за . . . 1996.4.23 Бэр цэцэг /М.Амархүү/ Буурцгийг нь имрэхэд Будраад Цочихдоо Цомирлогоо хумих Хээрийн дэгжин цэцэг Хийсээд одож . . . Цалин сарны марал Цахилдган толгойд анирласан Цагаан бүрэнхийгээр Цуур өвс бишгүүрдэх Цулхирын шар талд Цуутай халхын хөвгүүн Цулбуураа атгаад бууж . . . Хошууран гунхах Хоргой цэцэгсийн хоймор Хормойгоо шууж . . . Булбарайхан Бумбан хөх дэлбээнд нь Бундан гэрэлтэх Бурхан буудайн уул руугаа Буцаад явчихаж . . . Тэгээд Тэвэрт минь багтаагүй Тэр цэцэг Тэнгэрийн тамгатай Бэр цэцэг болж . . . Эх хонгор салхинаа Энгэрийнх нь товчтой Ижилсэнхэн үзэгдээд Сувдранхан чийгтэх Сормуусан завсараар Солонгоронхон дохилном за . . . 7
Мэнгэт нуурт минь очоорой /Ж.Арганбай/ Мэнгэт нуурт минь заавал очоорой Мичид марал түгсэн шөнө очоорой Малаа манаж, хөгжөөн цэнгээн үүсгэсэн Манай хүүхнүүд, та нарыг угтах бий. Хотыржоон ууланд харин өвөл очоорой Хойлог, хахилаг шувуу болгоомжтой бариарай Гоёхон лоовуузны гал улаан үнэгийг Хыргаа уулнаас л агнавал дээр байх шүү. Нүцгэнээр явбал сайн дулаалж бэлдээрэй Нүгэлтэй хүйтэн шүү, зун ч цас шуурч мэднэ Малчин хүний эр зоригийг шалгадаг Манай нутгийн нэртэй уулсын нэг шүү Аргаль угалз элбэгтэй уул юм гээд Алдарт Сарьдагт минь дураар бүү аашлаарай Ян улаан хаданд нь дүүлэн ассан Янгир маань ч гэсэн хориотой амьтан шүү Хар Хадат ч гэсэн уул шиг уул даа Халууны улиралд сүүдэр нь үнэхээр сайхан Намрын налгар цагт жимсэнд явахад Насан үеийн бүсгүйчүүд ч дайралдаж мэднэ Хонгор-өлөнг ч хэн хүнгүй андахгүй дээ Хотолсон хонь шиг багтаж ядсан загастай 8
Дэгээ мэгээ гэхгүй гараар л барина шүү дээ Тор шүүр хаяж дэг битгий эвдээрэй дээ Бороотыг мэдэхгүй хүн, хаа ч байхгүй Боргилсон рашаан нь цууд гарсан уул даа Эрдэнийн есөн өнгөт чулуунаас нь авч Элдэв чимэг хийхээ битгий мартаарай Мэнгэт нуурт минь заавал очоорой Мичид марал түгсэн шөнө очоорой Малаа манаж, хөгжөөн цэнгээн үүсгэсэн Манай хүүхнүүд, та нарыг угтах бий. Хоньчинд тавьсан асуулт, түүний өгсөн хариу /Ж.Арганбай/ - Гараасаа салгадаггүй таягаа яагаа вэ? Гай болоо юу, юунд хаячихаа вэ? Хонь чинь үргээд хэцүү байна уу? Хоёр муу гутлаа бас хаячихаа юу? Өдөр хороох гэж эрхэлж саатаж явдаг Өнөө хорголоо мөн л цацчихсан уу? - Таягаа мориор сольсон шүү нөхрөө, Тамаа цайсан хоньчноо больсон шүү хө Хоёр муу гутал ч байхгүй түүний чинь Хог дээр аль хэдийн шидчихсэн шүү дээ Хоргол морголоор саатахаа эртүү болиод Хотол олонд нэртэй шатарчин болсон, Эдүгээ намайг, олон түмэн маань Эрдэмт хоньчин гэх болсныг, юу гээв? - Цай чанах, галаа асаах санаатай Цахиур чулуу хавирч суудгаа яасан бэ? Айлын ямаа бэлчээрт барьж саагаад Амны цангаа гаргадгаа бас байсан уу? Уранхай ноорхой хувцас чирч сөвийчихөөд Үйлээ үзэж явснаа бүр болио юу, чи? 9
- Аянгын очийг гартаа барьж атгаад Дөл утаагүй, галтай суудаг болсон шүү дээ хө, Ариун хөдөлмөрийн ашиг шимийг хүртээд Айлын дайтай айл явдаг болсон шүү хө, Ацаг мөнгөө хурааж цуглуулж байгаад Аятай гэснийгээ, шилж авдаг болсон шүү хө, Эрвий биеэ, шахаж шимтэж байгаад Эрдэм номын захад хүрч явна шүү хө. - Ам л нээвэл хэрүүл, ховоор зууралдсан Айхтар омогтой, отот төрлүүд чинь яасан бэ? Газар нутгаа булаалдан ташуур шийдмээр Гарзанд гарсан юм шиг толгойгоо хагалалцан Үйлээ үзэж байснаа, ашгүй болио юу? Үнэн мөнөөр нь хэлээд орхиоч чи? - Алаг бөөр шиг эвтэй найртай явахыг Ачит төр чинь амьдрал болгож өглөө, Алтан хуулиа өндрөөр тунхаглаж зарлаад Ахуй нутагт минь эзэн болгож өглөө, Хахир харанхуй, хуучин цагийг, тэгээд Хайртай нутгаасаа хөөн тонилголоо бид Баатар хоньчин гэдэг эрхэм хүндэт алдрыг Баясгалант төр минь өвгөн надад шагнасан юм. Б.Бааст монголчлов. Худаг /Ж.Арганбай/ Энэ нутгийг Наран, Шилааш гэж нэрлэдэг Эцгийнхэн маань олоон үеэрээ андахгүй Энд мянга асч, түм унтарсан хүсэл бий Эрх байхгүй надад, түүнийг тойрох…….. Цаст буурал уул цаана нь дүнхийж Наст хүрэн адарга наана нь барзайж 10
Тэнгэрийн хаяа хүртэл тэлсэн хөндийтэй Тэндээ нууцаа хадгалсан тийм нутаг Цээжин дээрээ ганц овоохой босгуулаагүй Чийгний зүйл ганц дусал нэвчүүлээгүй Таван ямаа өөр рүүгээ зүглүүлээгүй Таана хялгана тэндээ л халиурсан нутаг Ургасан өвсний нь сүүн шимийг бодвол Угаас саламгүй сайхан энэ нутгийг Өндөр тэнгэрийн хүрэн бүргэдээс ондоо Өвлөж эзэгнэсэн амьтан байхгүй нь гайхам Муна шиг толгойлсон аагтай сонгиноосоо Мяндас шиг халиурсан амттай өвснөөсөө Мал сүрэгт ганц ширхэгийг ч хүргэдэггүй Мунхаг харамч амьтан шиг нутаг байлаа Устай бол мөн ч сайхан нутаг юмсан даа Ухаад үзвэл…..гээд олон буурал зориглосон юм Гандаж хүрэнтсэн хан хуурай цээжлээд Ганц ч дусал ус гаргахгүй л гөлийлөө. Устай болгох гэсэн баячуудын хөрөнгө Ус гаргах гэсэн баатар эрсийн хөлс Энд ердөө л түүх домог болон үлдэж Эрээн мөр ч цээжиндээ үлдээхгүй байлаа. Нэг сүрхий баян эр гарч ирж гэнэ Энэ нутгийг ганцаараа эзэгнэхийг шийджээ Хүн малын ундаа ус гаргаж чадах Хүчтэй эр байвал даруй хүч ир Ус гаргаж, хүслийг хангасан тэр эрд Охиноо өгч өрх гэр тусгаар барина Зуун адуу, мянган хонь өгөхөөр зарлажээ Зуур замд, харин баяны нэр мартагджээ. Бардам баяны амласныг авах санаатай Баатар эрс газар газраас аахилан ирэв 11
Арай чуу гэж алд дэлэм малтаад цуцав Асгарсан хөлс, худгийг усыг нь орлов Малтаж гаргасан шороо овоорон ихэдсээр Манхан толгод шиг боллоо ч гэсэн Баян ядуугийн хэний нь ч хэрэг бүтсэнгүй Балай худаг бахь байдгаараа үлджээ. Салхи шуурга ээлж ээлжээр үлээсээр Сайхь худгийг дахин булж хаяад Хөөрхий газар тэгээд юу үлдэв ээ гэвэл Хүн гар хүрсний сорви төдийхөн үлджээ Эрин цаг улирсаар хорьдугаар зуун ирлээ Эх нутагтаа ард түмэн эзэн боллоо Ардаан гэсэн элбэрэлт төрийн хайр Аливаа газрын нууцыг тайлж эхлэв Шинэ хүн хар тэнхээ заахаа байж Шидэт техник хүний оюунаар хөдөлж Хахир тэр нутгийн долоон давхар гүн рүү Хатан өрөм нугас хатгах мэт орлоо Ширгэсэн хөхтэй юм шиг байсан нутаг Ивэлсэн дэлэн шиг өгөөмөр усаа хайрлаж Наран, Шилааш нутаг худагтай болж Налгар амьдрал тэнд дэлгэрч эхэллээ Ахуй нутгийн хаан нь ард түмэн болж Адуу мал ихтэй нь Наран, Шилааш болж Эмнэг байгаль эрхт олноо дагаж Эртний домгийг ард түмэн шинээр цогцлов. Адуучин бүсгүй /Б.Ахтан/ Адуучин би, ардын нэгдлийн гишүүн би Адуун сүргийг багаасаа маллаж өссөн юм би Адуучин гэдэг малчин хүнд сайхан алдар юм 12
Ардын нэгдлийн адуучин гэдэг бүр ч бахтай алдар юм Өндөр уулсын ногоон бэлийг дамжиж Өргөн хөндийн уудам цээлд хариулж Үүрийг угтагч зоригт адуучны цээжинд Үржилт сүргээ хайрлах эрхэм хүсэл дүүрэн Түнэр харанхуйг ашиглаж хорт чоно ч гэтдэг Зүсэр бороог далимдуулж муу хулгайч ч ирдэг Гэвч түмний сүргийг маллагч адуучны ариун харцанд Гэнэдэх осолдох цаг үе байдаггүй шүү дээ. Уудам хээрийг цочтол адуу унгалдах сайхан Унага даага тоглож дураар байх сайхан Үүрийг баяртай угтах адууч бүсгүйд сайхан Үнэндээ тийм адууч олон байгаа нь бүр ч сайхан Амьдрах гэдэг сайхнаа /Б.Ахтан/ Аз жаргал нь заяасан л байвал Амьдрал гэдэг сайхнаа даа Өвгөрөх насанд ч дарагдахгүй Өрнөсөн сэтгэлд автчихаад Өндөр тэнгэр өөд Өргөж явчих гээд сайхнаа Аз жаргал нь заяасан л байвал Амьдрах гэдэг сайхнаа даа Өнгөрсөн амьдралаа эгж Өнөөгийн толинд харахад Эдүгээгийн энэ жаргалтай Эртхэн учрах минь яав гэнэм Аз жаргал нь заяасан л байвал Амьдрах гэдэг нь сайхнаа даа Энэ үеийн охь болсон Эрхэм залуу хөвгүүд минь Жаргалын сайханд бүү ташуурагтун Жаргаагч эх орноо хайрлагтун! 13
Итгэлийн од /Б.Ахтан/ Хан өндөр оргилтой эн чацуу сүндэрлэсэн Хайрт Улаанбаатар чиний халуун цээжнээс Октябрийн алтан туяатай улс Монголдоо золгуулсан Онцгой манай баатрууд төрж гарсан түүхтэй. Уулын ноён оргилын бүргэд зоригт Сүхбаатар Ухаант Ленинтэй уулзаж, манай замыг гийгүүлснээр Төрсөн нутгийн минь магнайд, жаргалын наран мандаж Түмэн ардын цээжинд мөнхийн баяр ирсээн. Сайхан Монгол орон минь, өнөр бүлийн өргөө Саруул дэлгэр нутаг минь мөнх хөгжлийн өлгий Жигүүр болсон домбороо, хөглөн хөглөөд өвгөн би Жишишгүй чиний гоо үнэнийг магтан дуулаад баршгүй. Гайхамшигт Алтайн хормойд сэлүүн Ховдын хөвөөнд Гал улаан цэцэг шиг, миний Өлгий хот цэцэглэж байна Тэнд амьдарч байгаа казак, урианхай түмний Тэмүүлж байгаа зүрхний ариун цохилтыг чагнавал, Үргэлж дэвжин цэцэглэх мөнхийн сайхан үрийг Үнэндээ Улаанбаатар минь чи,тэнд аваачиж тарьжээ Итгэл найдварын од - их хүчний тулгуур Энхрий Улаанбаатар чамдаа түм дахин баярлалаа Өргөн дэлгэр нутагт минь, өглөө бүрд чи авч ирэлцдэг Өнгөт алтан нарны гэгээн туяаг угтаж, Элгэн садан түмнийхээ, халуун зүрхний хайрыг Энхрий Улаанбаатар чамдаа, өргөн ирлээ бид Алтайн цэцэг шиг дэлгэрсэн, амжилтын бэлэгтэй ирлээ Алтан гургалдайн уянга шиг дуу бүжигтэй ирлээ, Ард түмний минь, сайхан сэтгэлийн бэлэг тэр! Ахиад чамаасаа сурах, үнэн мөрөөдлийн илрэл тэр. 14
Миний дуу /Б.Ахтан/ Алтайн цаст уулсаар нутагтай би Алтан гургалдай шиг дууч ач нартай би Ард түмэндээ дуу хоолойгоо өргөнө би Ариун үйлсэд хувь нэмрээ өгнө би Ачит нам минь намайг хүмүүжүүлж Амьдрал бүхний минь хангаж өгсөнд Өвгөн настай гэж хөл жийж суулгүй Өргөн түмэндээ хүч чадлаа өгдөг билээ Намтайгаа яваа хүн хөгширч болохгүй Нас сүүдэр ч яахав, хэд л хүрвэл хүрэг Харин ганц өдрийг ч гэсэн би Хамаг олныхоо тусад л зориулна! Б.Бааст монголчлов Уудам сайхан орос нутаг /Б.Ахтан/ Өвгөн буурал Алтай шиг Өндөр настай болсон хойноо Галт тэргэнд суугаад Газрын холыг зорилоо би Молор эрдэнэ мэт хайртай Монголын минь хээрийн салхи Аян замыг минь өлзийтэй болог гээд Араас үлээн үдэх цагт, Уудам сайхан Оросын Урсгал зөөлөн салхи, Урдаас биднийг бас Угтаж авсан нь бахтай Уудам орос нутгийн Урсгал зөөлөн салхиар Зуны дэлгэр байгалийн Зуун өнгийн цэцэгийн Ханашгүй сайхан үнэр 15
Ханхийтэл үнэртэж байна Тариа талхны үнэр Таатай сайхан байна Барагдашгүй их ойн Баялаг шилмүүс үнэртэж байна Бадрангуй олон үйлдвэрийн Баагьсан утаа үнэртэж байна Баясгалант олон хотын Бадамласан гэрэл угтаж байна Бат зузаан журамтай Баатар ард нь угтаж байна Зургаан хоног галт тэргээр Зогсолтгүй давхих замдаа Ильичийн гэрэл, орос нутгийг Ид сайхан гийгүүлснийг үзэв Бүх ард нь тэгшхэн хөдөлмөрлөж Эх нутгаа шинэтгэснийг харав Алх хадуур хоёр - оросын бахархал Ажилчин тариачин хоёр - үүрдийн нөхөд Алтан дэлхийгээ өөрчлөн шинэтгэж Аж амьдралын далайг цалгиулсан Алдарт зөвлөлтийн ард түмэн мандаг! Аугаа коммунизмын наран гийг! Уудам сайхан эх орон минь /Б.Ахтан/ Уудам сайхан эх орон минь Улаан нарны туяагаар гиймэл байна Цаст Алтайн минь мөнгөн цагаан оргил Цал буурал аав шиг минь дотно байна Дуулна би уудам сайхан эх орноо Дуулна би тансаг арвин баялгийг нь 16
Дуулна би өсөж яваа жаргалант үеэ Дуулна би хөдөлмөрч ард түмнээ Баян сүрэг минь барагдашгүй арвижиж байна Багачууд минь гэгээн эрдмээр бойжиж байна Байгуулах нийгэм журмын ялалтад Бадарсан бат итгэлээр давшиж байна Уудам сайхан эх орон минь мандан цэцэглэ Улаан нарны туяа үүрд чамайг гийгүүлнэ Урамтай зоригтой манай хөдөлмөрч түмэн Үргэлж чамайг шинэ ялалтаараа цогцлооно. Эх орон /Б.Ахтан/ Гоц сайхан эх орноо Эгц ширтэн харахад Төв Азийн өндөрт нь Таван Богдын энгэрт нь Баян - Өлгий хот нь Бараа татан харагдана Даяар олон иргэд нь Таван хуруу шиг хайрлагдана. Өлгий хот минь олондоо Соёлын үр цацна Өнөр сайхан малчид нь Баярын инээдээр мишээнэ Хөндий талаар дүүрэн Хөгжсөн сууриуд үзэгдэнэ Хөхрөх уулсыг бүрхсэн Мал сүрэг нь ярайна. Баруун талаар тойрч Баян Алтай сүүхийнэ. Зургаан давааны эх Сиргаалаг алсад дүнхийнэ 17
Соргог сайхан өвс Тунгалаг рашаан ус Сүрлэг өтгөн ой Чимэг нь билээ манай Алтайн! Ховд голын эх нь Хорымдыгт байдаг билээ. Түргэн урсгалдаа тэр нь Өргөн хэрэгцээт модыг маань Өнөр олон арддаа Өргөн ирдэг билээ. Ай баян Алтай минь Асралт сайхан нутаг минь! Зуны сайхан улиралд Зузаан ногоон ойд нь Уран хөхөө донгодож Уяхан гургалдай жиргэж Балын амттай салхи нь Байн байн сэвэлзэхэд Зоригт казак хөвгүүдийн Золбоо хийморь нь сэргэнэ. Хайртай эх орондоо Халуун зүтгэлээ өгсөн Найртай Алтайн хөвгүүд Баяртай сайхан цагтаа «Хар ямаагаа» татаж Хонгор охидоо магтаж Баярын дуугаа эхлэхэд Баян Алтай минь сэргэнэ. Дуулах дууны минь эх Урлах шүлгийн минь булаг Хүрэн бүргэдийн минь баяр Хөнгөн домборын минь эрч Ариун дэлгэр эх орныхоо Алдры нь магтан дуулахдаа Өвгөн нас залуужин ирнэ Өндөр Алтай минь инээн угтана. 18
Өлгий хот /Б.Ахтан/ Өндөр уулсын хөндийг дагаж Өргөн Ховдын хөвөөг барьж Өлгий хот цэцэглэн хөгжиж Өнөр олныхоо хайрыг татлаа Өчигдөрхөн энэ хөндийг харахад Өл цөлхөн нутаг байж билээ Өнөөдөр чинийхээ цэцэглэснийг үзээд Өр зүрх минь яасан их баярлана вэ? Өлгий хот чинийхээ жишээг аваад Өндөр уулсын бэл хөндий бүрд Ирээдүйн жавхлант сайхан хотын Ид залуу соёо ургаж байгаад баярлах юм Уулсаар нутагтай ард олныхоо Урам зоригийг хөгжөөн цэцэглүүлж Охид хөвгүүдийн минь бяцхан цээжийг Оюун эрдмийн шимээр тэтгээрэй. Гэгээн өдөр манайд эхлэхэд Гэрэлт нарны туяагаар гялбаж Харанхуй шөнө нэгэнт болбол Хаш эрдэнийн гэрлээ гялалзуулж Өлгий хот минь өрнөн цэцэглэ Өнө үүрд хөгжин мандаарай Өнөр олны хүсэл ч тийм байна Өвгөн дуучийн ерөөл ч тийм байна. Мод шарлах нь ... /Г.Аюурзана/ Мод шарлах нь, Нэг л өглөө намар болчих нь Шинэ үл таних баярыг түрнэ. Танигдахгүй, шинэ бүхний гүнд Баяртай учралууд бий мэт 19
Тэсгэлгүй бодол сэрчихнэх нь Хаа эртийн биелээгүй мөрөөдөл шиг. Огт танихгүй бүсгүй инээмсэглэчихээд Хажуугаар өнгөрөх нь Хаа нэгтээ болсон учрал шиг. Ахиж хэзээ ч тааралдахгүй Тэх бүсгүйн сүрчигний үнэр, Алхаан дороос хааяа нэг навч шужигнана. Мод хамгаас гоо, Дун шар навчсын гүнд байх цагтаа Нэгл салхинд нүцгэрчих нь Хачин, нууцлаг, ганцхан удаа бодогдсон, Хайхрамжгүй, одоо мартагдсан хүслийг Сэрээж ядна. Тэнгэр цэлмэх нь, Цэлмэх тусам нь сэрүү унах нь Намайг зуурдын нойрноос дуудаж, Үүрдийнхээр бүүвэйлнэ. Ингээд үхлээ гэхэд, Хоёр дахь амьдрал гэж байдаг бол Эргээд яг энэ л заяандаа унах юмсан. Хэзээ ч биелэхгүйг нь мэдсээр атлаа Мөрөөдөж ханахгүй явсан бүхнээ Ахиад үнэн голоосоо мөрөөдөх юмсан. Хайрлах хүнгүйдэж /Г.Аюурзана/ Даанч эрт би амьдарлыг таньсан Дахиад урагш алхах ганцхан зай бий Энэ бол бүсгүй хүн! Дэндүү эрт би сониуч нүдээ аньсан Дэлхий тэмтрэх ганцхан зам үлдсэн Тэр бол бүсгүй хүн! Хичнээн шунгаад ч ёроолд хүрэхгүй Хэзээ ч ёроолд нь хүрэх гэж шунгахгүй цүнхэл хүн 20
Бүрлэн сартай арваадхан насанд минь Бүртийж ургаад гэнэдсэн Торон цагаан гивлүүр цаанаас цоргиход нь Тохойг нь надаас өөр хүн түшсэн Бүсгүй хүн! Цаг хугацаа амсхийх зуур /Г.Аюурзана/ Цаг хугацаа амсхийх зуур би гүнзгий амьсгалаад Цаашаа яьж эхлэхэд нь санаа алддаг. Цаг хугацаа амсхийх зуур би ухаангүй дурлаад Цаашаа явж эхлэхэд нь тэнгэрээс буудаг. Цаг хугацаа амсхийх зуур би шүлэг бичээд Цаашаа явж эхлэхэд нь үзгээ тавьдаг. Цаг хугацаа амсхийх зуур би нүдээ нээгээд Цаашаа явж эхлэхэд нь үхлийг хардаг. Цагаа олоогүй... /Г.Аюурзана/ Цагаа олоогүй, Царай муутай, шинийн, нарийхан сарны Гуниг надад халдварлаад... Гэр дээр тавьсан хэлтгий шанага шиг Долоон од Дээврээр шөнөжин хөөцөлдөөд... Нойр муутай хонолоо. Нар ч цагаа олоогүй санагдах Энэ хачин өглөө Адилхан л хоёр хусны Нэг нь шарлаад, навчис нь үймээд, Нөгөө нь жишим ч үгүй, нов ногоон... Арай эрт сэрчихэв үү, би? Хожимдчихов уу? 21
Эрт унасан цас /Г.Аюурзана/ Зэвэргэн гудамжаар ганц машин Захаа босгосон хүн шиг нугдайн өнгөрнө. Дэрэвгэр хормой, өмнөөс нт даармаар хоёр охин Хоёулаа тэгшхэн шилбэтэй, инээлдэн зөрнө. Араас нь эргээд харахад Хүзүү заамаар нь салхи шургана Аятайхан, тийм ч жихүүн биш, Yзүүрээс нь охидын инээд дуулдах салхинд Хувцас муутайгаасаа болоод гадагш гаралгүй Орондоо ном уншиж өнгөрөөсөн Залуу насны хүйтэн өдрүүд санагдав Хувь тавилангийн тэр, Одоогийн нүдэнд хямдхан бэлэг. . . Заавал үнсэх ёстой уруул шиг өдрүүд минь 1998. 10-13 Өнөөдрийн тухай /Г. Аюурзана/ Өглөө сэрэхэд зуун оньсого угтсан Өнөөдөр, магадгүй, миний сүүлчийн өдөр. Энэ хэдэн жилд бодож явсан бүхнээ Эцсийн удаа цэгцэлж санах өдөр. Хэзээ ч бусдын мэдэлд ороогүй Хэнцхэн санаа минь насанд хүрч байна. Хэний ч хүртэж нэвтэрч бараагүй Тэнгэрийг тэмтрээд хуруу минь хөрч байна. Энэнээс цааш маргааш гэж байхгүй. Энэ чинь, бурхан минь, ямар сайхан юм бэ! 22
Энэ л өдрийн тулд амьд явснаа Эргэцүүлж ч амжаагүй суутал нар жаргаж байна Yхлийн цэцэгс /Г.Аюурзана/ Yнэр нь хаа ч байдаггүй үнэр Өнгө нь хаа ч байхгүй өнгө Тийм үнэрийг сайхан ч гэх, муухай ч гэх аргагүй Тийм өнгийг үгээр дүрсэлж болохгүй. . . Yс сэрвэлзэх ч салхин үгүй талд Yнэр, өнгө түмэн цэцэг найгана. Yл мэдэгхэн санаа алдахын цуурайг Yүрдийн тайвшрал, мөнхийн зүүд залгана. Өө, нөгөө л зүүд шив дээ Урьдын өнгө, урьдын үнэрийг нь мэдэх цэцэгс Yхэл, үнэндээ, бас л амьдрал шиг Уйтгартай, сэтгэл булаах юмгүй эд шив дээ. 1998. 04-27 Их октябрийн эх оронд /Ө.Баасанжав/ Холын холдоо тэмүүлж Хос шугамаар тэлгүүлж Хоног хурмыг нисгэж Хоёр тивийг шаглаж Галт тэрэг хангинасаар Газраа танин дунгинасаар Гайхамшгийн дээд Москвагийн Ганган тансаг хүрээлэнгийн Ярославскийн вокзал дээр 23
Ягуухан очоод зогсдог байна Яруу алдрын эзэдтэй Яриа дэлгэж гардаг байна. Саруул Москваг харах гэж Сайхан нөхөдтэй уулзах гэж Санаа сэтгэл яарсаар Сар нарыг тоолсоор Ярославскийн вокзал дээр Яваад ирэхийн босгон дээр Янз байдал шинээр төрж Яралзтал инээдэг байна Магнай тэнийтэл инээх нь Манлайн дээд хүслэн биз Мах цуснаа шингэсэн Манай үеийн тавилан биз. Бөмбөрцөг дэлхийг ивээх Баатар дайчин алхаатай Болор шиг тунгалаг найрамдалын Солир шиг хурдан галт тэрэг Аугаа Ленин Сүхбаатарыг Золгуулж өгснөө дурсаж Ахан дүүсэг харилцааны Судас болон лугшсаар Монгол-Зөвлөлт түмний Мөнх наслах найрамдлын Гүн дотно итгэлтэй Чин халуун сэтгэлийг Их цуваандаа тээж Ид хавтай довтолгож Бодлын хурдыг гүйцэх Чадлын цэнэг авсаар Тэнгэр тосон исгэрч Тэнхээ заан амьсгалж Толгой даган жагсаж Талбай эмжин зогсном. Ярославскийн вокзалын Хөл ихтэй тавцангаас 24
Явдлын хүний харцанд Хөгжлийн сүр цогцлоод Өргөн түмний жаргал тийш Өгсөж одсон замууд нь Өлмийн өмнө зурайж Өрнүүн баясал төрүүлнэм. Олон салаа замуудаас Онцгой тодхон дурайсан Дуулим хорвоод алдартай Шулуун зам тэндээсээ Хүний дээд хүн Хүж дэлхийн амь Яруу алдрын суу Ялгуулсан Лениний бунхан тийш Алхаагийн минь сунгасаар Аваад очдог, чиг байв Ариун хүсэл биелэгдэх Аз заяасан зүг байв. «Энхийн Москвад алхах Эхний гараа энэ мөн Ильич багшид бараалхах Энгүй цуваа тэр мөн» гэж Баярласандаа болоод Бараг дуулдахаар хэлээд Эргэж хойшоо харснаа Эгцэлж урагшаа алхлав Шингэн үс минь сэвэлзэв Шидсэн хормой дэрэлзэв Гарын хаялаа ирэлцэв Хөлийн алхаа товолзов. МОСКВА 1976 25
Тал дахь байшин /Ө.Баасанжав/ Ихийн газар алдар цуу нь алслан цууриатсан Ижил мөрөн цэнхэр хадаг шиг цэлэлзэн урсана Энгүй тэнэгэр өгөөж баян өргөн тал Энгэр задгай тэнгэр тосон дуниартана. Хараа сунган алс тэртээг ажин ширтэхэд Хачин сонин өнгийн судал үелнэ вий Хачин сонин өнгийн тэр үелэх судал нь Хөх, цэнхэр 26
Дун шараар Дурайна бий вий. Зөөлөн урсгалт Ижил мөрөн ирилзэж цэнхэртэнэ Зүйдэл залгаад сортой тариа давалзан шаргалтана Завсаргүй тэгээд тэнгэрийн хаяа тэлэн цэнхэртэнэ Замиланг ивээгч алтан наран мандан шаргалтана Шангаас халгисан тариан талбай тэртээ хойморт Шовойж үзэгдэх саарал байшин сонирхол татна Шовойж үзэгдэх тэрхүү байшинд тулаад очвол Сергей баатрын хээрийн өргөө угтах болно. Газар шорооны ханхийх үнэр 27
хамар цохисон Гарамгай баатрын аварга гарыг атган мэндлэхэд Ахуй нутгийн алдарт баатар Алтангэрэлтэй минь Ах дүү ч юм шиг адилхан ч юм шиг санагдана билээ. Сэрүүн тэнгэр өөд долгио өргөж даргин шуугьсан Сэлэнгэ мөрөн цэнхэр хадаг шиг цэлэлзэн урсана Сүмбэр уулсын үржил шимт өвөр хөндийнүүд Сүлжээ татан дөрвөн зүгтээ дуниартан байнам Түргэн урсгалт сэлэнгэ мөрөн сахран цэнхэртэнэ Түүнээс залгаад сортой тариа 28
давалзан шаргалтана Тойрон зогсох ноёлог уулс ногоотон дүнхийнэ Толин тунгалаг мэлтгэр тэнгэр манхайн цэнхэртэнэ Алтаар халгисан тэнэгэр талбайн тэртээ хойморт Алсаас үзэгдэх тэрхүү гэрт тулан очвол Алтангэрэл баатрын нүүдлын өргөө угтах болно! Түвшин Ижилийн хормой түлхүү тэнгэр дор Түргэн Сэлэнгийн орой түлхүү тэнгэр дор Ижил сэтгэл онц бүтээлээр овоглож төрсөн Ихэр юм шиг хоёр баатар харцанд ургав. 29
«Таван жилд хорин жилийг «алхана» хэмээн Толгойлж явахыг том зорилтоор жигүүр дэвсэн Yлгэрийн баатрууд үйлс зүтгэл нэгтэй байнам Yлэмжийн сайхан цогт ирээдүйд цугтаа дэвшнэм Түвшин урсгалт Ижилийн эндэх шовгор байшин Түргэн урсгалт Сэлэнгийн тэндэх бөмбөгөр гэр Ариун санаагаар хана гэрэлтэм дүүрэн байнам Алдар гавьяагаар хараа сунгам сүмбэрлэж байнам. 1976 он 30
Аниргүйн эгшиг /Ц.Бавуудорж/ Анир гүмхэн үдшийн нялх нахиаг тэмтэрч Аяс үесхэн борооны болор дуслууд нисэлдэнэ Шанх задгайлах чиний туяхан хурууны завсраар Шаргалхан сарны алтлаг туяа урсана Тэрлэгний чинь хормой дээр өнчин зоргол мэт хэвтээд Тэнгэрт ямар од нисэхийг чиний нүдэнд үзмээр байна Хүүхэд зангаа ганцхан л агшинд сарниах бол Хөлөрсөн алгаараа би бэлхүүсэнд чинь хүрмээр байна Харуй бүрийд нэг тэрлэг дээр зэрэгцэн суугаад Ханхөхий уулын согоо өвс хазлахыг үзмээр байна Урт цагаан шөнө гэзгийг чинь дэрлэн шүлэг уншиж Уруул дээр минь чиний уруул аяархан хүрэхийг нэг анзаармаар байна Цэцэг таслан хуруундаа имэрч чулуун дээр би удаан суулаа Чиний өлмий шүргэсэн цагаан өвснөөс бусад нь л зовлон ажаам Алган дээр чинь алгаа тавиад ад биш гоо үзэсгэлэнгээс чинь хагацмуй Аниргүйд зовхин дээр чинь тунарах алтан дусалд зайгаа орхиё доо Зохиролт сарнаа /Ц.Бавуудорж/ Чи миний аглагийн аглагт суух юм Чингэвч чамд ер очмооргүй нэгэн хүслэн байна Цаглашгүй ариун таалшгүй эрхэмсэг Цангашгүй гунигт цамнашгүй гижигт Залуу насыг чинь би таалмааргүй байна Зөвхөн чамтай зөвхөн сартай Зөрөг зам дээр би удмааргүй байна Царай чинь харагдам хөл чинь үзэгдэм Сарны тунгалагт би гунигламааргүй байна Гэгээн зовлон ариун тавилангаа Гэргийнхээ өмнө гэрийнхээ хойморь 31
Өрж орхиод Цаст уулынхаа чулуугаар Өөрийгөө зодож сууна би Чи миний аглагийн аглагт суух юм Чингэвч чамд одоохон очмоор нэгэн хүслэн байна. Их хайрын дууль /Ц.Бавуудорж/ Шинийн сарны асгарсан гэрэл доор Хагацал гэдэг үгийг бид зохиосон Шинэхэн цасны ариун будраан дунд Гуниг гэдэг үгийг бас нээж олсон Мөнхийн хутаг хайж гэнэнг бүтээсэн Мөчир бүхнийг нь цантуулж их хайрыг уйлуулсан Хайр дааж чадаагүй Харанхуй түүхийг бид бүтээсэн Их хайранд ташуурч Эндсэн цадигийг бас бүтээсэн Сайхан хайрыг бид уйлуулж жаргасан Сар нарны хорвоог дааруулж амьдарсан Их хайрыг бид сүйтгэж жаргасан Энэ цэнхэр орчлонгоо гомдоож амьдарсан Хан буурал хүмүүн төрөлхтөний Сэтгэл унасан хяруу нүдэнд хөвсөн мананг Мянгантаа арчин дуулав Их хайр... Төмөр жарнуудын уй гуниг Төгсөөгүй үлгэр бүхний дэргэд Түмэнтээ сэмрэн шаналав ИХ ХАЙР... Эх газрын чулуун сарнай, балгад Эрхэмсэг хаадын нууцлаг шаналан Тангараг, алт, шүр, сувд Таж махалын хүйтэн инээмсэглэл Сүү, нулимс, сарны гунигаар 32
Сүлжиж урласан бидний хайр ийм дээ Хээнцэр мөрөөдөл ихийг тээлгэсэндээ Хэлтгий цэнхэр дэлхийтэй юм аа бид хээрийн салхи шиг омголон амьдралтайдаа Хэлтгий гэнэн дурлалтай юмаа бид Чихээ дагасан нулимс жирэлзэнэ Толгой нь үл үзэгдмой Санчгаа дагасан хяруу гялтганана Эзэн нь үл олдмой Аяа ... Алтанхан орчлонг хэн гийгүүлсэн юм бэ? Агуу их хайр гийгүүлсэн юм Алтанхан зуунуудыг хэн бүтээсэн юм бэ? Агуу их хайр бүтээсэн юм Алтанхан ургийг минь хэн хэлхсэн юм бэ? Агуу их хайр хэлхсэн юм Амгалан тавиланг минь хэн догдлуулсан юм бэ? Агуу их хайр догдлуулсан юм Амьдрал өөрөө ингэж дуурссан юм Буцахын хаалгагүй орчлонгийн хатавчинд Бууралтанхан суугаа ИХ ХАЙРЫГ өрөвдмой Дорнын цуутай мөнгөлөг үдэш Тал нутгийн нүүдэлчин Монголыг Доголон нулимстай итгэлээр Санаашран ширтэхэд нь шимширмой Аяа... АЛТАНХАН ОРЧЛОНГ ХЭН ГИЙГҮҮЛСЭН ЮМ БЭ? Монголын их амар амгалан /Ц.Бавуудорж/ Мордож буй улаан дээлтэй өвгөн Монголын их амар амгалан Морины хөлөөс чөдөр уйдаж Шөнийн талд гуних Монголын их амар амгалан Модон тэрэгний хөх дугуй Шинэ өвсний солонго гишгэх 33
Монголын их амар амгалан Молор саран Монголын их амар амгалан Өндөр цагаан үүлс Монголын их амар амгалан Гэсэр жангарын шарласан хуудас Монголын их амар амгалан Гол мөрөн урсах Монголын их амар амгалан Гоолингоо Монголын их амар амгалан Эрдэнийн сормуусаа униарт дүрж Адуу унтах Монголын их амар амгалан Эр хүн ятгатай дуулах Монголын их амар амгалан Алтай хангай Монголын их амар амгалан Арван тавны саран Монголын их амар амгалан Гучин гурван говь Монголын их амар амгалан Гучин гуравтай харцуул Монголын их амар амгалан Ганга агийн торгон суунаг Монголын их амар амгалан Ганган харцтай бүсгүйчүүд Монголын их амар амгалан Жаргаж гуних Монголын их амар амгалан Зангирсан нулимс дотогшоо урсах Монголын их амар амгалан Хөх хөх аргалын дөл Монголын их амар амгалан Хөсөг нүүдэл Монголын их амар амгалан Тооноор туссан наран дотор Хүү мөлхөх Монголын их амар амгалан Тогоонтөмөр хаан 34
Монголын их амар амгалан Амар болоочийг ачсан Цагаан тэмээ Монголын их амар амгалан Анирхан талын бүүвэй Монголын их амар амгалан Буурин дээр нялх ногоо цухуйх Монголын их амар амгалан Бурханы мэлмий Монголын их амар амгалан Богд шиг миний залбирсан Наран, саран Тэнгэрийн их амар амгалан Болор биеийг минь нууцлах Газар шороо Дорнын их амар амгалан Ижийгээр минь бүүвэй аялуулж Эцгээр минь үнэг эсгүүлсэн Дэрлээд нойрсох Миний хатан өвөр Монголын их амар амгалан Дэргэдээ дуудаж толгойгоо түшүүлэх Миний хаан үр Монголын их амар амгалан. Монголын их хувь тавилан /Ц.Бавуудорж/ Хүлэг морин хавартай хуурдаж гүйдэг монголсон Хөх ногооны униарт ээж минь хүлээдэг нутагсан Хар сүлдийг дурэлзүүлсэн дээдсийи алтан уулссан Хаан буурал түүхийн утаа зуусан баринтагсан Тэнгэрийн цэнхэрлэгт хун тайжийн санаашрал дуралзана Тэнгэрийн цэнхэрлэгт Хулан хатангийн зүүд дуниартана Тэнгэрийн цэнхэрлэгт өндөр гэгээний бурхад зүүрмэглэнэ Тэнгэрийн цэнхэрлэгт Өэлүн ээжийн бүүвэй эгшиглэнэ Тэнгэрийн цэнхэрлэгт Агай гүнж мэлмэрч үзэгдэнэ 35
Тэнгэрийн цэнхэрлэгт алтан бумбатай сархад улалзана Сайхан хүрэл эрсийн эрэмгий зүүдний үргэлжлэл Сангийн утаат хээр тал минь хээр тал минь Их дэлтэй шарга морьдын хөлс ханхалсан Эсгий гүрний хувь тавилан минь хувь тавилан минь Гэсэр Жангарыг хайлсан өвгөн товшуурын утаснаас Цагаан гарьдын нүд мэлтэс мэлтэс гэрэлтлээ Гишүү зандан бичгээр гүрний түүхийг товчоолсон Хаш судрын магнайд алтан солонго татлаа Хөхөмдөг ууланд саран тэргэлээр адуутай Монгол минь Хөсөг нүүдлийн шаргал тоостой хувь тавилан минь... МӨНХ ТЭНГЭРТЭЭ БАЙНА Гүрвэлжин гоо хатан сарны цагаан туяагаар Их хаадын зүрхэн дээр цэцэг зангидаж тоглосон Монголын их хувь тавилан хээр талдаа байна Гүнгэрваа дээд хурмаст цагаан тарнийн гэрлээр Ижий хатдын хэвлийд цүү хаяж наадсан Гүүний сүүгээр цэнгэдэг гүрний их тавилан Сарны туяагаар бичсэн тэмдэглэл /Ц.Бавуудорж/ Орчлонгын сайханыг хайранд гэдэг юм Хайранд гэдгийг нь амссан хүний Харц нь нэг л гэрэлтэй гэдэг юм Харц чинь тийм л гэрэлтэй яваасай Амрагын сайхныг нууцханд гэдэг Нууцханд гэдгийг нь мэдсэн хүний Нулимс нь нэг л гэрэлтэй гэдэг юм Нулимс чинь тийм л гэрэлтэй яваасай 36
Сарны сайхныг уяханд гэдэг Уяханд гэдгийг нь таньсан хүний Уруул нь нэг л гэрэлтэй гэдэг юм Уруул чинь тийм л гэрэлтэй яваасай Үнсэлтийн сайхныг зүүд гэдэг Зүүд гэдгийг нь мэдэрсэн хүний Зүрх нь нэг л гэрэлтэй гэдэг юм Зүрх чинь тийм л гэрэлтэй яваасай... Сарны шүлгүүд номноос... Сэтгэлийн аяз /Ц.Бавуудорж/ Хөх өвсний налах чимээ сонсогдоно Хөндүүр зүрхэнд сарны гэгээ шагалзана Хөлийн чинь гишгэх хэмээр хорвоо ойртоно Хөмсгөн доор зөөлөн сэтгэлийн цалгиа анирлана Айсуй яваа баярын зөн совин татна Алганд тунасан борооны дусал мэлтэлзэнэ Харьж яваа орчлонгийн хором намайг урсгана Харц оносон нялх цэцгийн дэлбээ задарна Нарны хүрэлцэх орон зайд оршигч бүхэн Надаас илч гэрэл нэхнэ Сарны хөлд шаргал өвсний шүүдэр сүүдэхүй Салхины торгон мэдрэмж алганы хээнд сарнина Ирэх өдрүүдийн намираа бороон дунд Эрэвгэрхэн сормуусаа чийглэж санагалз даа Мөнгөн сортой санчингны чинь гэрэлд Мөнхийн эрхэмсэг дүрээ тодруулан нэг үзмээр байна Хэн ч бүтээхгүй ариун гунигаа орчлонд бэлэглэчихээд Хээнцэр гоо араншингаа чинийхээ л төлөө үлдээнээ БИ 37
Хайрын романс /Ц.Бавуудорж/ Цагаахан манант үдшээр чамайг дурсдаг байлаа Цахилдагт ногоон зөрөг хяруунд хучигддаг байлаа Дунгийн гэрэлт чулууд усанд гэрэлтдэг байлаа Дурсгалт модон гүүр гандаж хөхөрдөг байлаа Сарны цагаан гэрэлд шүхэрлэн нисдэг байлаа Сайхан гангын үнэр үсэнд минь шингэдэг байлаа Нарны буурал будраанд чамайг дурсдаг байлаа Нарийн цагаан хур хацар норгодог байлаа Голын торгон мандалд дүрийг чинь зурдаг байлаа Гогцоо гогцоо долгис цээжрүү урсдаг байлаа Яруухан учралт газар цастын намар байлаа Явуухулангийн нутаг цэнхэр манантай байлаа Үүрийн шаргал туяанд чамайг дурсдаг байлаа Үнэр ялдам цэцэгс анхил залуухан байлаа Ус дамнасан бүсгүй цэнхэр дуу байлаа Уулын морин харгуй буданд шургадаг байлаа Од зүсэлсэн чи минь орь залуухан байлаа Огторгуйн цагаан заадас зүрхэн дээр тусдаг байлаа Навчис улаарах цагаар чамайг дурсдаг байлаа Намрын цагаан хус түшиж суудаг байлаа Цагны мөнгөн зүү чамруу заадаг байлаа Цайвар сарны хөмсөг мөстөж хонодог байлаа Хээрийн цагаан бороо сэтгэл норгодог байлаа Хэвтсэн газрын өвс хуурай үзэгддэг байлаа Цаст уулын намраар чамайг дурсдаг байлаа Цармын цагаахан үдэш цэцгээр шуурдаг байлаа Мартагдсан захидлын үгс дугтуйндаа гэрэлтдэг байлаа Манан дундах сар марал шиг үзэгддэг байлаа Нарны цэнхэр униар цээж дүүрдэг байлаа Нандин залуу өдрүүд аяншиж буцдаг байлаа 38
Хангайн будант намраар чамайг дурсдаг байлаа Харганын алтан үйсэнд саран шингэдэг байлаа Орчих цагийн аяс сэвэгнэн үлээдэг байлаа Одны гялгар туяа бодолд харвадаг байлаа Үүрийн шаргал гэгээнд дуу зохиодог байлаа Үеийн хонгор бүсгүйн мөрийг түшдэг байлаа Уулын цагаан шөнөөр чамайг дурсдаг байлаа Усанд үйсэн навчис мөнгөн бүрхүүлтэй байлаа Хээр хөдөөгийн зам сэтгэлд дотно байлаа Хяруу сүвлэсэн өвс хөх өнгөтэй байлаа Дэнгийн шаргал туяа зүрхний дэргэд байлаа Дэлхийн хөхөмдөг мандалд чамтай хоёулаа байлаа Сөл тасрах цагаар чамайг дурсдаг байлаа Сүрэг цэнхэр үдэш далласаар зөрдөг байлаа Мөнхийн дурсамж бүтээсэн ариун учрал байлаа Мөндрийн цагаан зурвас цайрсаар холддог байлаа Хэн нэгэн бүсгүй дуулсаар буцдаг байлаа Хэсэг цагаан манан сэтгэлд намарждаг байлаа Цагаан өвс сэвэгнэхэд чамайг дурсдаг байлаа Цасны будан хөшиглөсөн уулын намар байлаа Цайвар үүлсийн нүүдэл цэнхэр хүрээтэй байлаа Цамцны сувдан товч шинэхэн торгон дээр байлаа Зүүрмэг шаргал орчлон цээжинд илхэн байлаа Зүүдний шаргал хөндийд зөвхөн чи л байлаа Аянч үүлс цавцайхад чамайг дурсдаг байлаа Аясын хонгор салхинд сэтгэл ганхдаг байлаа Дүрлэгэн алаг нүд зүрхэнд чимэг байлаа Дүүрэн цагаан саран орчлонд хосгүй байлаа Хөх өвс сэрчигнэх намарт дуртай байлаа Хөнгөн шаргал үүлс чиний нутгийнх байлаа Аниргүй гэгээн харцны чинь навчсыг би хөндөхгүй Алтан бөмбөрцөг харцны чинь сартай зөргийг сэрээхгүй Дотно урин сэтгэлийн чинь зандан балгаст зугаацахгүй Долоон бурхан биеийн чинь мөнгөлөг гэрлийг нөмрөхгүй 39
Цэнхэр аадарт шөнөөр чамдаан би очихгүй Цэлмэг үдшийн сарнаар чи минь наддаа ирэхгүй Цагаахан манант үдшээр чамайг дурсдаг байлаа Цахилдагт ногоон зөрөг хяруунд хучигддаг байлаа Дунгийн гэрэлт чулууд усанд гэрэлтдэг байлаа Дурсгалт модон гүүр гандаж хөхөрдөг байлаа Сарны цагаан гэрэлд шүхэрлэн нисдэг байлаа Сайхан гангын үнэр үсэнд минь шингэдэг байлаа Хутагт Равжаагийн нутагт /Ц.Бавуудорж/ Галбын хур хөллөж зүсрээд Ганган морьтон хатирч үзэгдэнэ Согтуу хутагтын хөхөмдөг нутаг Солонгын өнгөөр нумарч харагдана. Таанын цэцэг бүрхэж ганхаад Тансар морьтон гангарч үзэгдэнэ Галзуу хутагтын хөхөмдөг нутаг Гарьдын дэвэлтээр нисч харагдана. Шувуун шандын хөх зэрэглээнд Шунхан дэлт үүлс товолзоно Галуун хүзүүтийн ураг биелгээнд Ганьхан сэтгэлт хутагт дүрэлзэнэ. 40
Дүвчин хутагтын хөх сэржим Дөрвөн зүгтээ бороошиж үзэгдэнэ. Догшин ноёны говь нутаг Дорно дахинд духиарч харагдана. Цагаахан үүлсийг энд үдсэн юм Цасан будрахыг энд харсан юм Намрын бороонд энд норсон юм Намхан толгодыг энд дэрлэсэн юм Сарны мэлмэрээнд гуньж үзсэн юм Сархадын хатууг шимж дуулсан юм Наран зүг саравчилж зогссон юм Нарийн салхинд ганхаж суусан юм Сэвлэгний үнэрээ энд гээсэн юм Сэтгэлийн дурднаа энд цуулсан юм Амрагийн дууг энд зохиосон юм Алтан биеийг энд орхисон юм. Шинийн сарны туяаг нөмөрсөн юм Шингэн цэнхэр манан болсон юм Амуу цагаан хяруунд хувилсан юм Алтан харганын үйсэнд шингэсэн юм Танхил гэгээн нялх Равжаа Цасаар урласан зүүд байсан юм Тал нутгийн залуу хөвгүүн Цагаан чулуун сарнай байсан юм Бударгант говийн хөлгөн сударч Усанд туссан сар байсан юм Буурал дорнын монгол хутагт Улаан гэрэлт луу байсан юм Галбын хур хөллөж зүсрээд Ганган морьтон хатирч үзэгдэнэ Согтуу хутагтын цэнхэр нутаг Солонгын өнгөөр нумарч харагдана 41
Таанын цэцэг бүрхэж ганхаад Тансар морьтон гангарч үзэгдэнэ Галзуу хутагтын хөхөмдөг нутаг Гарьдын дэвэлтээр нисч харагдана. Хүрэл чоно /Ц.Бавуудорж/ Хүрэл чоно улина Тэнгэр газар тэмдэгрэх Тэр Хүннү нутагт Хүрэл чоно улина Жавартай болоод уяралтай энэ улианд Жаргах ч хэцүү , гуних ч хэцүү Эрэмгий болоод зоримог энэ улианд Энэлэх ч хэцүү , эргэлзэх ч хэцүү Морин чинээ Хүрэл чоно Монголоор дүүрэн улина Хан Хэтий дайвж сонсоно Хатан Хэрлэн цалгиж сонсоно Захгүй Мэнэн алдалж сонсоно Цаст Очирваань догширч сонсоно Хүрэл чоно улина Хөх совинт адуу , хүн хоёроос өөр Хөрстөд нэн ч сонсохгүй , сонсогдохгүй Хүрэл чоно улина Их дайнч хар илд шиг Чонын улианд Энэ дэлхий дагжин чичирч Бүсээ чангалж байсан санагдана Бүүр түүр , тийм совин хааяа татна Хүрэл чоно улина Молцоглосон даахийг эвийлж улина Модун Шаниюг мордуулж улина Эсгий гүрнийг хурайлж улина 42
Их хар сүлдийг хуурдаж улина Шинийн хоёрны саран дээр улина Шихи хутагийн буурин дээр оуойж улина Хүрэл чоно улина Үр нь ээжээ мартахад улина Үс залуугаараа бууралтахад улина Арганд хүү суулгасан Ачаа хөсгийг бараадаж улина Амар амгалангийн хормойноос Зүүгдэж улина Хүрэл чоно улина Цээжин дотор улина Сэтгэл дотор улина Нүдэнд хөх гал бутартал Нүүрэнд ягаан дөл бадартал Чоно улина Сүүлчийн болоод эхний энэ дэлхийд Сүж энхрий улина Сүүнд цус дусахад улина Цусанд сүү дусахад улина Хүрэл чоно улина Их хайр цантахад улина Эндсэн цадигаа мартахад улина Хүрэл чоно улина Хан орчлонг цууртал улив гэж эмээхэд Харин үгүй Хагархайг нь хөвөрдөж улина Хагацалт орчлонг хувааж улив гэж эмээхэд Харин үгүй Сэмэрхийг нь хөвөрдөж улина Хүрэл чоно улина Хаан гүрний тэнгэрийг харамлаж улина Архирч улина Халтар өвстэй талаа эвхэж улина Дэлгэж улина Надтай хамт төрж улисан Хүрэл чоно Нартай хамт үлдэж улих Хүрэл чоно Нум шиг улина 43
Сум шиг улина Морин чинээ Хүрэл чоно Монголоор дүүрэн улина Гурвэн зуун ясны мнь Алтан заадал бүхэн Салж сонсоно Нийлж сонсоно Гучин үеийн дээдэс минь Сэрж сонсоно Босч сонсоно Хүрэл чоно улина Хүннү чоно улина Хөрст энэ орчлонд Хөх тэнгэр улина Хүрэл чоно тэнгэр улина Улина ... Ээжтэй орчлон /Ц.Бавуудорж/ Борлог үүлс шуургалаад эхлэхээр Бодлын энүүхэнд миний л ижий Тэрлэг дээлтэй жиндээд ирэхээр Тэнгэрийн энүүхэнд миний л ижий Үрлэн мєндєр шуургалаад ирэхээр Үрий минь дэргэд миний л ижий Галуун цуваа хошуураад буцахлаар Галын минь дэргэд миний л ижий Зүр цэцэг хєлдєєд эхлэхээр Зүрхний минь дэргэд миний л ижий Буурал хєгшид цєєрєєд л байхаар Бурханы минь дэргэд миний л ижий 44
Алтан дэлхий давчдаад ирэхээр Аньсага нь чийгтсээр миний л ижий Хүрэл замлин бүгийгээд ирэхлээр Хємсєг нь цантсаар миний л ижий Анар эрдэнээр барс урлаж Зүрхэнд нь нуулаа би ижийгээ Агар зандангаар гарьд бүтээж Жигүүрт нь нуулаа би ижийгээ Хаш чулуугаар луу ороож Аньсганд нь нуулаа би ижийгээ Халтар арвайгаар арслан сийлж Алганд нь нуулаа би ижийгээ Малгайг минь засдаг мутартай л хүн дээ би Магнайдаа хүргэдэг судартай л хүн дээ би Сургаал хэлдэг ижийтэй хүн дээ би Сунаж мєргєдєг тэнгэртэй хүн дээ би Ажваа хоньчин /П.Бадарч/ Ажваа гуай гэж Номхон цагаан хонь хариулдаг Намхан бор хүн бий Идэрхээн. Ид дөчин дээрээ Ажилтай ч, олонтой ч хүн. Ардын их хуралын депутат шүү дээ. 45
Айдаа хонийг ч нэг хариулна даа Хонь гэдэг амьтан Ажваа гуайд, хариулуулах гэж Хорвоод байгаа юм шиг Ажваа гуай бол өөрөө Хонь хариулахын Ховор эрдмийг Хорвоод авч төрсөн юм шиг Тэгж заяагдсан юм шиг Тийм сайхан ажилсаг хүн дээ Зуны гурван л гэнэ Зудын гурав л гэнэ Хавсарган гурав л гэнэ Хайлган гурав л гэнэ Дөрвөн улиралд Дөрөөн дээрээ явдаг хүн дээ Адгуус ч гэлээ Хонь нэг ухаантай Араншин аягий нь Ажваа гуай л мэднэ Өвс ногоо л гэнэ Өөр хоорондоо цөм адилгүй Аль нь хонины хоолыг Ажваа гуай л танина Оёдолт дээлээ Онгож гандтал Олон цагаан хонио Оторлоод явахаараа Олдоно гэж үгүй ээ Од, сар л мэддэг байх, Тэгж явахдаа Тэнүүн талдаа Таван зуун хонио Мянга болгоод ирнэ Төллүүлээгүй байтлаа Төл бойжуулаагүй хэрнээ Нэг хонийг хоёртой тэнцэм Нээрэн тэгж таргалуулаад ирнэ Хонины ааш зан гэж Ховор сонин юм ярина 46
Хонь чинь хө Аймхай, дөлгөөн Амгалан тайван Том дуугарахаар айдаг Тойглох аялгуунд уярдаг Бас гомддог гэж ирээд л Бараг л хүний араншин шиг Ховор сониныг ярьж Хонио хайрлана Ажваа гуай гэж ийм хүн дээ Ажилтай ч олонтой ч хүн Номхон цагаан хонь хариулдаг Намхан хэр нь өндөр алдартай Энгэрт нь Алтан соёмбо Их жанжин Сүхбаатарын одон бий Ачит нам засгийн минь буян Амгалан цагаан хонины минь буян Баатар хоньчин ингэж Бахархан ярина Ажваа гуай гэж Номхон цагаан хонины эзэн Намхан бор хүн бий Хөдөө сайхан талдаа Хөрст алтан дэлхийдээ Хонио хариулсаар яваад Хөдөлмөрийн баатар болсон хүн дээ. 1974 он Бөрттэй цагаан сарны дор /П.Бадарч/ Алаг үрээ тээсэн эх шиг Бөртхөн сэвхтэй Амрагийн дуунд уярсан бүсгүй шиг Дэгжин цагаан сараа Алтан мөнгөн элтэсээ Цацлан цацлан элтэрч Амьтан болоод хүмүүний явдлыг Ажин ширтэн мэлмэрнэ үү 47
Аяахан хөөрхий замлин аа Бөрттэй цагаан сарны дор Бөмбөл цагаахан саахны хургаа зөрүүлж Би ижийтэйгээ хоёул явнаа - Бөөрөнхий цааган сарны дээр Юу байгаа юм ээжээ - Бүтээхийн рашаан Бумбалж тэвэрсэн Бүжинхэн туулай байгаа юмаа иний хүү ээ Бөрттэй цагаан сарны дор Би ижийдээн хөтлүүлж өссөөн Бөрттэй цагаан сарны дор Бүгд хонгор адуугаан гилж Би аавыгаа дагаж явнаа. - Алиман цагаан саран дээр Юу байгаа юм. Ааваа Раху гэгч байгаа юм Ажиглаж битгий хар. Миний хүү ээ Бөрттэй цагаан сарны дор Би аавыгаа дагаж ухаажсаан. Бөрттэй цагаан сарны дор Бүсгүй хүнд дурлаж хайрлаж Би ханиа дагуулж, дагаж явна. Дугараг цагаан саран дээр Юу байгаа юм. Хань минь ээ Дурлалын бурхан тэр их холоос Бид хоёрыг харжээ суугаа юм амраг минь ээ Бөрттэй цагаан сарны дор Бүсгүй хайранд би цэцэглэсэнсээн. Мөнхийн рашаан бумбалж тэвэрсэн Мөнөөхөн туулайг ирэв гэж зүүдллээ Мөхөлгүйн рашаан нэг хүнд дутна. Яадгийм билээ. / туулай хэлэв / Мөр зохь оо. Би үхэхээр үлдэе дээ. Ааван ээжин хоёрт минь 48
Амраг сайхан ханьд минь Ачтай буянтай энэ олон хүмүүст Амьтай болгонд хүртээгээд сэрэв Аяахан замлин минь ээ Бөрттэй цагаан сарны дор Би зөөлөн сэтгэлт ажгуу. Мөхлийн аюулыг шамбалж хахарсан Муухай рахуг ирэв гэж зүүдэллээ Мөддөө би ирэхгүй Нэг л хүнийг залгина / раху хэлэв / Мөргөлөө та, намайг ид дээ гэлээ Ээжин ааван хоёрыг минь Энхрий хөөрхөн зээгий минь Энэ олон сайхан хүнийг орхи Энэ биеийг минь залги гээд би сэрэв Бөрттэй цагаан сарны дор Би зөв бодолтой л яваа юм байна даа. Дорнын тэнгэрт л аялж хонодог Долоон бурхантай амраглаж тохиодог Домгийн гоё хүүхэн Бөрттэй цагаан сарны дор Догдлон сууж шүлгээн бичих Хичнээн шөнө надад үлдсэн юм бэ Аяа хөөрхий Ажрал үгүй л эргэлддэг замлинаа. 1998. 12- сар 49
Есєн эрдэнийн орон /П.Бадарч/ Есөн хүсэл бүтэхийн үүд эрх чөлөөг дагуулсан их хувьсгал танаа Ивээлт нарны нь цацрал алтан эрдэнэ Элгэн уулсын нь оргил мөнгөн эрдэнэ Илчийн улаан гал нь шүрэн эрдэнэ Ээжийн цагаан сүү нь сувд эрдэнэ Энгүй өргөн тал нь оюу эрдэнэ Эрхэс наадах тэнгэр нь номин эрдэнэ Элбэрлийн цагаан гэр нь тана эрдэнэ Энх үүрийн туяа нь зэс эрдэнэ Эрхэт ардын нь эв ган эрдэнэ Эх орон минь есөн эрдэнэ 1 Эргэх их дэлхийн уул усанд тэгшхэн Илч гэрлийн гайхамшиг мандсан нар алтан билээ Энгүй өргөн талын шимт хөрсөнд төлжиж Эрдэнийн түрүү, сугсруулсан амуу тариа алтан билээ Энэ сайхан монголын удам залгасан бүл Энхрий хос амрагийн дурсгалын нь бөгж алтан билээ Энэрэлт төрийн далбаанд эгнэгт өнгөлөг гялалзсан Эрдэнийн соёмбо үсэг Элэгдэшгүй алтан билээ Авралын гэгээн нар нь алтан Ачит төрийн сүлд нь алтан Арвайн түмэн түрүү нь алтан Амраг хосын дурсгал нь алтан Миний эх орон алтан эрдэнийн билээ 2 Саваа дүүрэн мэлтэлзэх Онон, Хэрлэнгийн урсгал Сартай шөнөөр ажихад мөнгөн хээтэй байв Саалийнхаа дээжийг өргөж, аянд хүүгээ үдсэн Санаа нь сүү эхийн, цацлын халбага мөнгөн байв Саатаж алсад суугаад аавдаа очиж золговол 50
Санасан эцгийн зэхсэн эмээл мөнгөн байв Эцгийн зэхсэн эмээл нь мөнгөн, Ээжийн цацлын халбага нь мөнгөн Сар наадсан ус нь мөнгөн Сархад мэлтэлзсэн хундага нь мөнгөн, Миний эх орон мөнгөн эрдэнийн билээ 3 Улсынхаа заяаг түшиж хувьсгалч ах нарын Уухайлан мандуулсан туг шүр адил улаан билээ Уламж эртнээс дээдэлсэн монгол хүний голомт Угалз дөлт гал минь шүр адил улаан билээ Удмаас буян төгс өргөө цагаан гэрийн минь Унь тооны бүхлээрээ шүр адил туяаран билээ Уул усны савд уран бие найгуулсан Удвал цэцгийн дэлбээ шүр адил дөлтөн билээ Хурын улаан цэцэг нь шүрэн Хувьсгалын улаан туг нь шүрэн Хурц улаан гал нь шүрэн Хорол улаан тооно нь шүрэн Миний эх орон шүр эрдэнийн билээ. 4 Өргөн талын элгэнд чандманаланхан буусан Өргөө гэрүүд минь танан өнгөөр цавцайна Өчнөөн үеийг элээсэн хангайн буурал уулсын Өвгөн цаст оргил танан өнгөөр цагаарна Өлзийт ерөөл билэгдэж, өнөр буурал эхийн Өргөсөн сүүний дусал танан өнгөөр цацарна Өнөөдрийн сайхан үеийн бат цагаан харшууд Өвлөж хойчдоо үлдээх тана эрдэнэ байна Хайрын цагаан сүү нь танан Ханат цагаан гэр нь танан Хангайн цагаан оргил нь танан Хашийн цагаан орд нь танан Миний эх орон тана эрдэнийн билээ. 5 51
Үүлгүй шөнийн тэнгэрт сүүн заадас татуулж Өвч түгсэн одод сувд адил гялалзана Үелээ татсан талын энгээр тархан бэлчсэн Үржилт хонин сүрэг минь сувдранхан налайна Үнэрт тансаг өвсний ширхэг тоолон буусан Үүрийн ариун шүүдэр сувдан далай байна Үр буяны «тэнгэр» саальчин монгол хүүхний Үсний гоёхон даруулга сувдан хээтэй байна Хөх тэнгэрийн нь одод сувдан, Хөдөө талын нь сүрэг сувдан Энх үрийн нь шүүдэр сувдан, Эгэл саальчны гоёл нь сувдан Миний эх орон сувд эрдэнийн билээ. 6 Эр биеийн хийморь сэргэж үүрийн талд давхивал Энгүй тэнгэр зүүнээсээ зэсийн өнгөөр хаяарлаа Ээлт сүргээ хурааж үдшийн хотонд ирвэл Энэтээх үүлсийн хормой зэс эмжээр татлаа Эгшигт дуугаа аялж айргаа аягалан суувал Идээ сөгнөсөн хувин зэс бүстэй байлаа Энхийн их ордны ган нуруу холбож Эвийн гагнуур тавивал зэсийн өнгөөр цацарлаа Саалийн хувингийн бүс нь зэс Сайн гагнуурын оч нь зэс Онгон үүрийн туяа нь зэс Оройн үүлсийн хаяа нь зэс Миний эх орон зэс эрдэнийн билээ. 7 Ухаан санаа цэлмэх уулсынхаа хярд гарвал Ургаа сум шиг гацуур оюу ногоон байв Уудам талдаа ирээд дөрөө мултлан буувал Урьхан намрын ганга нь оюу ногоон байв Уран бидэр татах нуураа хөвөөлөн алхвал Усны цээлд замаг нь оюу ногоон байв Унаган хүлгээ хантайрч эмээлийн дөрөө авбал 52
Угалз ширээлсэн гөлөм нь оюу ногоон байв Усны зөөлөн замаг нь оюу, Угалз ширээлсэн гөлөм ч оюу, Урьхан намрын ганга нь оюу Уулсын сайхан гацуур нь оюу Миний эх орон оюу эрдэнийн билээ 8 Хүү миний заяанд эхийн сүү шиг ариухан Хүслийн сайхан тэнгэр номин цэнхэр юм Хүлэг морин гүйх хаврын налгар өдөр Хүрээлсэн талын зэрэглээ номин цэнхэр юм Хүйтэн өвлийг халсан дулаан цагийн билэгдэл Хүүшид ургасан яргуй номин цэнхэр юм Хүний дээд аавдаа, шинийн нэгэнд золгохдоо Хүндлэн барьсан баранзад номин цэнхэр юм Эрхсийн цэнхэр тэнгэр нь номин Илбийн цэнхэр зэрэглээ нь номин Эхний цэнхэр цэцэг нь номин, Энхийн цэнхэр хадаг нь номин Миний эх орон номин эрдэнийн билээ 9 Эрмэг хүлэг морь минь хазаар даран хатирахад Эгшиг татах амгай зуузай нь ган билээ Илч гэрэл өртөөлсөн аварга их алхаа Эрчмийн баганад бэхэлсэн зургаан утас ган билээ Эх сайхан орныхоо дархан хилийн харуул Эр цэргийн зэвсэг эмтэршгүй илд нь ган билээ Эрхэм алдраа бадруулсан өнөр өөдрөг түмэн Эрэлхэг монгол ардын эв нь ган билээ Уран хазаарын амгай нь ган, Урсгал гэрлийн утас нь ган, Эр цэргийн нь зэвсэг ган, Эрхэт ардын нь эв ган Миний эх орон ган эрдэнийн билээ Мэргэд цэцэлсэн далай хөлгөн их судрыг Миний ард түмэн есөн эрдэнээр бичдэг билээ 53
Мөнх бусыг дагасан ачит буурлаа хүндэлж Миний ард түмэн есөн эрдэнэ дэвсдэг билээ Мөхөлгүй эрдэнийн дээж есөн эрдэм төгс Миний ард түмэн улсаа бадруулж яваа билээ Мөрөөдөл хүслийн дээд эв хамтад хүрч Миний ард түмний есөн хүсэл бүрдэх билээ Их сайхан, гурван сайхан хөх уул /П.Бадарч/ Сургуулийн багахан насандаа юмсан Шүлэг номд дурласан үесэн Цэлгэр талаар зам алсарч Хөнгөн тэрэг түүгээр довтлон Цэнхэртэх гурван уулсыг зорьсон Гоё сайхан зурагтай, Лхамсүрэн гуайнхаа «Говь гурван сайхан» номыг Амтархан уншиж Довчинтойгоо булаацалдан Алсын дуртгал өнөөдөр сэргэв Бага насны дэврүүхэн бодол Баянхан бардамхан ч байж дээ Тэр гурван хөх уулсыг үзэхсэн гэж Тэгэхэд миний сэтгэл мөрөөдөн явжээ Намайг тэр хүсэл өнөөдөр л гүйцэж Найрагчид онгод хайрласан гурван хөх ууланд ирлээ Тэртээ багын минь хүслийг татсан гайхамшиг Тэнгэрийн юм шиг «гурван сайхаан» та сайн байна уу, Талын хүн гэж битгий бишүүрхээрэй Та минь надад онгод хайрлаарай. Буурал найрагчийн хүрэн моринд сундлалдаж өссөн Буянтай жаалуудын нь л нэг ирлээ шүү дээ Алсын уулс л цэнхэрлэн байдаг бус уу Аяа тэгтэл таны хормойд ирэхэд Тэнгэрийн юм шиг, тэнгэрийн уул шиг Цэнхэртээд л цэнхэр уул юмаа даа та Оройн наран жаргахад Хэрлэн голоос харанхуй Олон цэнхэр уулс баруун зүг давхарлан Тэнгэрийн хаяа цаана нь бас цэнхэрлэдэгсэн Тэр цэнхэр хаяа та байсан байх нь ээ 54
Дэргэд чинь ирлээ, цэнхэрлээд л байх юм Дээд, тэнгэрийн хаяа мөнөөсөө мөндөө Оройд чинь гарахуй зүүн зүг цэнхэрлэлээ Одоо л би учрыг ойлголоо уул минь Эх орны минь хаяа цэнхэр байдаг байна Эгэлхэн надад та тэнгэрийн хаяа байна Хонгор, багахан насандаасан бол Хормойд чинь сууж гэрээ санан уйлмаар, Хожуу болсон гучин насандаа өнөө Хонгор сайхан ханиан санан уярмаар Элэг зүрхэнд мөнх хайрлагдах Эх орны минь хаяа хязгаарын нэгэн Их сайхаан, гурван сайхан Гурван хөх уул та энх орштугай. Даланзадгад 1971 он Нулимст борхон болжмор /П.Бадарч/ Хаахнаас ч юм бэ нисэн ирж Харуулын бяцхан шовгор дээр минь Хээрийн хөөрхөн болжмор суугаад Хэсэг юм шулганан хэллээ Зүрхнээс ч жаахан энэ амьтны Зүрх нь бас догдлон байна Хөнгөн өдөө сэрвэгнэн чичиртэл Хөөрсөн зүрх нь цээжээ түлхэлнэ Ботгоны юм шиг уяхан нүдтэй юм Болоочгүй бас түүндээ нулимстай юм. Бугын бидэр шиг үелээ жигүүртэй юм Буурал сөд өдөн дунд нь байх юм Навчин чинээхэн далавчаа эцээн Наад хөөрхөн зүрхээ булгиулан Ботгон нүдэндээ нулимс гүйлгэн Борхон шувуу минь юү гэж ирээв Yүрийн ягаан жаварт хөөрхий Yүрэглэж суугаад даарсан ч юмуу даа Өөр шигээ үүрийн жавраар 55
Өндөрт зогсоо намайг гайхна уу Өөрийн чинь хэлийг мэдэхгүй болохоор Өдөт борхон минь чамд би үг хэлье Хайртай ээжийнхээ мээмийг дэрлэн Хархан нүдтэй нялххан монгол Томоогүй наадмаа зүүдлэн мишээхийг Тооноор нь чи хараад ирэв үү Агьт талын адуун сүргээс Алиахан унага унтаж хоцроход Амраг эх нь эрэгцэн хайрлахыг Ажиглаж чи үзээд ирэв үү Баатар нь тэр тоглон зүүдэлж Хүлэг нь тэр томоогүй унтаж Эр цэрэг би хилийн харуулд Эх орон тэднийгээ хамгаалж байгаа юм даа. Хүүгийн бие цээнд хүрэх цагт Хүлгийн унага шандас чангарах үед Хүүгээн би сэрээж гэртээ харина Хүлэг морьтойгоо тэр минь энд зогсоно Эх орныхоо энхийг хамгаалж Энэ харуулд тэднийг зогсоход Өөр унага талдаа бас унтаж Өлгийдөө бас нэг хүү зүүдэлнээ Эх орноо ухаант хүн гэдэг Ингэж л уламжлан хамгаалж байдаг юм Өглөө бүрий нь амгалан байлгах гэж Өндрийн харуулд цэрэг эрс зогсоо байна Жаргалтайн дэлгэр эх орон гэдэгт Жаалхан шувуу минь чи ч багтдаг болохоор Нулимст борхон минь эндээс цааш хүний газар шүү Нутгийнхаа зүг эргэж чи минь нис дээ. 1971 он 56
Цэрэг орны дууль /П.Бадарч/ Цэмцийтэл зассан нэгэн ор Цэргийн байранд байдаг юм Эгнүүлж тавьсан өчнөөн орны Эхэнд зассан байдаг юм Эгээ л саяхан эзэн цэрэг нь Энэхэн зуур гарав уу гэлтэй Эвхэж тавьсан алчуур ч дутуугүй Эзгүй нэгэн ор байдаг юм Цэрэг эр хаачсаныг гэвч Цэхэлж жагсах байлдагч бүхэн мэднэ Цэнхэрлэж харагдах Байтаг уул мэднэ Цэлгэр сайхан эх орон нь мэднэ Онголж хайрлах сэтгэл гэдэг Хагацалд дургүй хойно доо Орыг нь өглөө босоод Хармаар санагдаад болдоггүй л юм Дэндүү хайрлах сэтгэл гэдэг Арай ч горьдлого тасардаггүй хойно доо Дэрий нь өглөө босоод нэг Алгаар дармаар санагддаг юм Оройн тоогоор нэрс дуудахад Олны жагсаалын дундаас нэг нь «Байлдагч тэр эх орны төлөө» Байлдаанд амь үрэгдсэн» гэхийг сонсоод Эргэж яасан ч ирэхгүй гэдэгт Итгэхээс өөр аргагүй билээ Балагт дайны хар мөр арилаагүй Байлдагч Тэгшээ салаандаа ирэхгүй 57
Баянбал гуайн хүү цэргээс халагдахгүй Байтаг уул харуулаас солигдохгүй. Эх орны дуулал /П.Бадарч/ Алтай их хайрхан мөнх цагаан оргилоос Аварга халимын сэрвээ шиг Буйрын мөнгөн долгио хүртэл, Аралт тэргэнд хотойсон монгол шарын даваанаас Алтан элс молцоглосон овоон ингэний ус хүртэл Энэ насанд ганцхан заяах Эх сайхан орны минь Анирхан загасны сэлээнд цацрах дусал нь ч минийх Алаг нүдэнд өртөхгүй ширхэг элс нь ч минийх Ханат цагаан гэрт монголын удам бүүвэйлсэн Хацар улаан нэрт ээжийн минь суугуул нутаг, Хадган цэнхэр талд ээлт сүргээн адуулсан Халх монгол ард эцгийн минь уугуул усан, Энэ насанд ганцхан заяах Эх сайхан орны минь Харь газар одохуй алганаа дээжлэх рашаан нь ч минийх Дөрвөн өнгийн хувьсгал эргэх цагийн аясад Дөрөөн дээрх «туг» малчны сүрэг налайсан Дөчин өдрийн зам туулж гаршгүй талд Дөмөнг дуулах хоолой таацах сэтгэл уяраасан Энэ насанд ганцхан заяах Эх сайхан орны минь Далай саваан орхио юу гэмээр баян сүрэг нь ч миний Далайсан илдтэн буцам ухаалагхан дуу нь ч минийх Дэлтэй жаахан морьдын минь унаган хатуу туурай Дэлгэр жаргалын өртөөнд улдаа нь үгүй төрсөн Дээвэрт цагаан гэрийн минь удмаас өнөр үүд Дээдлэн мандах нарны өмнөөс өөдлөн тоссон Энэ насанд минь ганцхан заяах Эх сайхан орны минь Дэнжийнхээ зүлгэнд тэнцсэн унаган хүлэг нь ч минийх Дээж таван тансагт өргөө гэр нь ч минийх Шивээ хиагтын голомтноос асаж дүрэлзсэн гал 58
Шинэ төрийг тунхагласан ардын их хувьсгал Ширүүн тулаанд эрсэдсэн ахмад тэдний дурсгал Шижир алтаар сийлэвч үнэлж баршгүй бахархал Энэ насанд ганцхан заяах Эх сайхан орны минь Шийдмэг зоригоор авчирсан эрх чөлөө ч минийх Шинэ нийгмээ бадруулсан эрэлхэг ах нар ч минийх Yүд тотго доргивол хоймор хот сэрхийж Yлэмж тансаг орноо хатан зоригтнууд өмгөөлөн Yй түмэн эрс мордоход, таны л тулд үрэгдэг гэж Yр харам эх хүүгээн үдэж чадсан Энэ насанд ганцхан заяах Эх сайхан орны минь Yеийн үед хайрласан эрдэнийн шороо нь минийх Yнэний тулд нөгцсөн түмэн баатар нь ч минийх Ухаант жанжин Сүхийн хатан баатар нам Улс ардынхаа замыг ургах нар шиг гийгүүлсэн Урагш дэвшихийн заяанд удирдагч энхрий намаа Ухаалаг талбиун сэтгэлт саяар ард нь хүрээлсэн Энэ насанд ганцхан заяах Эх сайхан орны минь Урдын бэрхээс гэтэлсэн дайчин нам нь ч минийх Удмаас буян төгс далай түмэн нь ч минийх Итгэлийн цэнхэр хадгаа дэлгэж золгосон цагаас Эцгийн хоёр хүү шиг зовох жаргахад ханилсан Их зөвлөлт ард олны минь түшиг болсон Ильичийн гэгээн дэнлүү одны тоогоор гялбалзсан Энэ насанд ганцхан заяах Эх сайхан орны минь Эрхэм нөхрийг таньсан ухаант ард нь ч минийх Ээрэм талд бадарсан гэгээн одод нь ч минийх Түмэн намрын өглөө алтан шашир намиаж Түрүүгээн дааж ядах арвай буудай далайлсан Түнэр шөнийн тэнгэрт гал цацсан яндангууд Түүний эзэн баатар гал улаан ган цувьсан Энэ насанд ганцхан заяах Эх сайхан орны минь Түрлэгт далай дүйцэм эрдэнийн тариа нь ч минийх Түүхий төмрийг ширээсэн эрхэм ажилчин нь ч минийх Эртний буурал сүмийн баганын дугуй сууринд 59
Эвийн улаан тоосгыг нутгийн шороогоор гагнаж Энэ сайхан үеийнхээ бат харшийг сүндэрлүүлсэн Энэ насанд ганцхан заяах Эх сайхан орны минь Эрээн мяраан алагласан хуучин дурсгал нь минийх Эрдэнийн шигтгээ шиг гялалзсан шинэхэн ордууд нь ч минийх Тоонот монгол гэрийн элэнц үеийн голомт Тотгот ган тулганы элбэг улаан галыг, Тохойрсон голын уснаас эрчмийн гал өртөөлж Тоост талаар алхсан өндөр хүчдэлд холбосон Энэ насанд ганцхан заяах Эх сайхан орны минь Тоотой насаараа хайрлах угалз улаан гал нь ч минийх Тосох ирээдүйдээ бэлэглэх аварга их цахилгаан нь ч минийх Эрдэнийн соёмбо үсэгт улаан хөх туг Элэг бүтэн улсын туурга тусыг баталсан Ээлт нарны зүг морьтон давхисан сүлд Энэ гэгээн төрийн учир утгыг багтаасан Энэ насанд ганцхан заяах Эх сайхан орны минь Эртний дээдсийн соёл, соёмбо эрдэнэ нь ч минийх Энэхэн амиараа хамгаалах, сүлд туг нь ч минийх Уулсын сайхан богдын тэнгэрт сүрлэх оргилтой Улсын сайхан нийслэлийн сүр жавхаа дүйцсэн Усны тунгалаг Туулын сүйх мөнгөн мандалд Уран чамин хот минь шинэхэн өнгөө тольдсон Энэ насанд ганцхан заяах Эх сайхан орны минь Учралын мянган зам, уулзах энэ газар нь ч минийх Уярлын сайхан дуу шиг Улаанбаатар нь ч минийх Аугаа монгол улс мөнх оршихын билэгдэл Алаг хонгор үрс минь, жаргал төгс торнисон Ачийг үүрд санах хойч тэднийхээ нийгмийг Ард түмэн минь өнөө, хотол даяар бүтээсэн Энэ насанд ганцхан заяах Эх сайхан орны минь Агуужим сайхан сэтгэлт найрсаг түмэн таных Аялгуу дуугаан өргөсөн найрагч би таных 60
Эх орны хилээс /П.Бадарч/ Сүлдэт баганын дэргэдэх ширхэг энэ чулуунаас Сүхбаатарын талбай хүртэл эх орон минь бий Сая ардын итгэл багтсан Сүхийн их талбайгаас Тэртээ хилийн багана хүртэл энхрий нутаг минь бий Эх орноо хамгаалсан хилийн дархан харуул Эр цэргийн сэтгэлд эх орон нь багтнам Элэг буруу дайсан ширхэг чулуунд санаархвал Эгэл бие чигээрээ чулуунд хувилах билээ. Торойх баганын дэргэдэх ширхэг энэ чулуунаас Тохой хүрэхгүй зайд дархан хилийн шугам Торгоны нандин зах шиг сэмлэж болохгүй ариунаар Торойх түмэн мэлмий шиг намайг ширтэн байна Эр цэрэг дийлдээ ухарч гэж бодъё л доо Эхний нэг алхамд хилээн орхих болно Хайчны хурц ирээр торгоны зах огтчих шиг Харь дайсны хутган хөл хилийг минь гишгэлнэ Эр цэрэгт тэгэхээр ухрах газар байдаггүй юм Эх орноосоо алхам алдахаа жигшдэг юм Сүлдэт баганын дэргэдэх энэхэн ширхэг чулуунаас Сүхбаатарын талбай хүртэл эх орон нь байдаг юм Хилийн ширхэг чулуунаас эргэж нааш харвал Хээр тал, ухаа толгод хээнцэр цэцгэс Эзэн нь хайрлан гишгэмгүй эх орны минь Эрдэнэ адил цогцос ээлжлэн байнам Эртний буурал дээдсийн нутгаа тэмцсэн зөрөг Энэ л хилийн тулд нөгцсөн дайчны булш Эрдэнийн номин дуулга шиг одот цэнхэр нуур Эргийн нь зэгсэнд ганганалдах амраг хоёр ангир Эхний айл, гүүн зэл, ингэ ботгоны гунганаан Эмээлт морь шилгээн баясах хусан уяа Ээлт үүдий нь сөхвөл зол бадрах голомт Ээж аавын буянт жаргалын цагаан өргөө Хаагуур ухарч би хаяад гарах юм бэ? Дээгүүр нь дайсан гарч дэвслэх билээ Эр цэрэгт тэгэхээр ухрах газар байдаггүй юм Эх орныхоо алхам бүрд амины хайртай байдаг юм Далайн цагаан тана шиг талын цагаан хот 61
Тэнгэрийн гэрэлт од шиг түүний түмэн дэнлүү Мөчир дүүрэн шувуутай мянган цагаан хус Мөнгөн саранд болзсон янаг сайхан хос Уяхан хонгор ээжийн хувин дүүрэн сүү Ухаан төгс эцгийн хуйвт сунагар уурга Улаан бүчтэй дүүгийн номын хөөрхөн ширээ Уран бэрийн хатгасан цэцэгт цэнхэр алчуур Хаагуур ухарч би хаяад гарах юм бэ? Дээгүүр нь дайсан гарч дэвслэх билээ Эр цэрэгт тэгэхээр ухрах газар байдаггүй юм Эх орныхоо алхам бүрд амины хайртай байдаг юм Торгон навчаа шаагиулсан ойн гоёхон төгөл Томхон чөлөөнд нь сүжрэлдсэн зүр гур хоёр Тоосгүй долгион нь хөөцөлдсөн усны тунгалаг урсгал Тохой бэлий нь эмжин бэлчиж налайсан сүрэг Хаврын цэнхэр талд тариачны унагасан хөлс Халиун шаргал сортой ургацын их үер Халуун зуухаар амилсан үйлдвэр заводын нүргээн Хат нь гүйцсэн гангаар ажилчны урласан анжис Хаагуур ухарч би хаяад гарах юм бэ? Дээгүүр нь дайсан гарч дэвслэх билээ Эр цэрэгт тэгэхээр ухрах газар байдаггүй юм Эх орныхоо алхам бүрд амины хайртай байдаг юм Сүлдэт баганын дэргэдэх ширхэг энэ чулуунаас Сүхбаатарын талбай хүртэл эх орон минь бий Сая ардын итгэл багтсан Сүхийн их талбайгаас Саяын ширхэг чулуу хүртэл энхрий орон минь байна. Эх орон бодол /П.Бадарч/ Чамаасаа хагацахаас л бусдыг үзлээ эх орон минь Чанх дээр чинь долоон бурхан од байдаг гэж би итгэдэг Аав, ээж, багш ах цөмөөс нь хагацсан хэрнээ би Амьд мэнд, аз хийморьтой яваад л байх юм Энэ лав таны буян хишигээ Эх орон минь 62
Намрын чинь нуурын дугараг дугараг бидэрийг Шувууны унагасан нулимсных гэж хэн ч билээ надад хэлсэн Намтар цадигийн чинь зузаан хуудасны шаргал шаргал толбыг Нэл цусны толбо гэж хэн ч билээ надад бас хэлсэн Энэ бас үэнэ байх Эх орон минь Цаст уулс нь цагаан салхитай Цайдам тал нь цэнхэр салхитай Эгц эгцхэн байц хад нь хар салхитай Ээрэм их говь нь алтан салхитай гэж Эрдэнэ баавай миний багш хэлсэн Энэ бас үнэн байх Эх орон минь Түймрийн галан хэл өвс ороон мод таслан тамлаж байна Түйтгэрт энэ гай гамшгийг хэн тарив, бид л тарьсан Цөмөөрөө хайртай гэж цээж дэлдэн хашгиралдавч Цөөхөн нь хувинтай ус барин түймэр лүү гүйж харагдана. Эх орон минь Сулинхээрийн тухай урьд би шүлэг бичсэн сэн Сул хурд тэр морины тухай домогт нутагсан Өнөө хүний нутгаас тал нь өндөлзөж Өчүүхэн сүйнд худалдагдсан Өрөвдөлт бэрийн нүдээр Өргөст торны цаанаас Өндөлзөж байна Өгсөний буруу болохоос Авсаных нь буруу биш ээ эх орон минь Адуу янцгаахыг сонсоогүй Азгүйтэн олширч Хуур хүнгэнэхийг дуулаагүй Хувьгүйхэн ихэсч Аалзны шүлс шиг атгаг сэтгэл Авах шулахын донтон бид чинь Амин зуулгын хүйтэн дайнд Алалцаж байхад Ариутгалын цасан шуургаар Уйлан шуурч байна. Та 63
Зөв өө. Эх орон минь Эрэл хурд – Дамчаа - Эмошны гүнжүүд Ээрэм тал, уул, ус задгай цагаанд уярч байхад Эрэг доорхон нь төмөр мангасууд Элс хайрга, чулуу идэн эвшээж Эгнэгт та нурсаар л хорсоор л байна Энэ надад хамаагүй гэж үү Эх орон минь Аргал түүж яваад ээж минь газар тэмтрэхдээ Ариуссан тэнгэрийн хүрэл сум атган тэсэж гэртээ ирсэн гэдэг юм Алдхан бие бас нэгэн цагт ёолон унах нь жам агаад Адлахгүй, сэжиглэхгүй тэврэх нь хэн билээ. Эх орон минь . Та Ад шидийн хорвоод би Амьд сарнай гоо бүсгүйд сөхөрч Арчаагүй намайг тэр тоосны алчуур шиг сэгсрэхэд Ахиад олонтой учирна бос гэж Алтанзул, цээнэ, сэржмядагаараа Аргадаж босгосон нь та билээ Эх орон минь Эгнэгт бурханаас заяасан Yйлийн үрт эх минь ээ. Сураг холын харь орноос ч төмөр гав таслан Сул хатираар хүлэг морь нь гүйж ирдэг эх орон минь Сувдан сондор шиг их л ганган цуваандаа уйлалданхан Сугаа улайтал шувууд нь нисч, хүсч ирдэг эх орон минь Хэлхэн бадаг шүлгэндээ Чамайгаа яахан багтаана эх орон минь Хэрүүл, хараал, зүхэл занал Аллага дээрмээс залхаж гүйцлээ Хэлд орохдоо хүүхэд хүртэл Хараалын үгээр амлаж байна Хэн буруутайг нь залхаан цээрлүүлж аль эх орон минь Хэвтэж шингэхийн цагт ганц алд газраа хайрла. Эх орон минь. 64
Эхийн сэтгэл /П.Бадарч/ Ижий нь муу хүүгээ их муухайгаар зүүдэллээ Ийм аймаар зүүд ная наслахдаа зүүдлээгүй дээ Сааль сүүндээ дэвэлзсэн ч санаа сэтгэл гэгэлзсэн ч Сарних бодлын үзүүрээс муу хүү минь гарахгүй юм даа Сайхан шүлэг бичиж гэнэ ээ миний хүү Амьтан хүн уншиж байна Сайхан дуу зохиож гэнэ ээ миний хүү Арааживаар дуулж байна лээ Сайн явна гэнэ ээ миний хүү Аян замын хүн хэлж байна Муу явна гэнэ ээ миний хүү Амны зугаа ярьж байна аа Аль нь ч ялгаагүй дээ ижийд нь Амьд яваа чинь л ижийдээ алдар чинь юм шүү дээ Ижий нь муу хүүгээ их л санах юм даа Араг савар хоёрыг зөрүүлэн байж бодох юм Аргал чулуу хоёрыг андууран түүж санах юм Алга аа миний хүү алга Тэмээ тэмээ цагаан үүлийг Тэндээ царцтал харлаа Тэнгэрийн ягаан хаяаг Цав суутал ширтлээ Хүний хүү ижийдээ ирж гэнэ ээ Гол усаар нэг найр наадам Минийх болохоор шоронд орж гэнэ Голыг минь гомдом хэлж байна аа Аа, яадгийм ороо л биз Гадагшаа би хүүгээ өмөөрлөө Ам нь цангаж байгаа даа Дотогшоо би өмөлзлөө Миний хүү чинь ижийгээ Гал шиг залуухан явахад үсэрсэн оч минь юм шүү дээ Миний хүү чинь ижийгээ Ганц бие минь зандан явахад тасарсан навч минь юм шүү дээ Алаг бөмбүүлэй эрдэнэ алган дээр байна гэж Зөгнүүлж ирсэн ганц хүү минь юмсан Алтан бэлзэг газраас олоод амандаа үмхтэл 65
Залгичихлаа гэж зүүдлүүлж олсон ганц үр минь юмсан даа Ядаж яваа юм бол миний хүү Тэнд байгаад яах нь вэ Ядарч яваа юм бол миний хүү Тэнэж яваад юухэв дээ Ижийдээ л хүрээд ир Хүний нүдэнд бол хөгцтэй хад шиг Хөх толгойтой хөгшин муу хүү минь юм Ижийдээ бол манцуйдаа дэрвэлзэх Мяндас цагаан хүү минь юм Ижий дээ ир ээ Хөхөөрөө чамайг даллая Үхэхээрээ чамайг айлгая Миний хүү ижийдээ ир ээ Ухаантай даа миний хүү Хурай хурай Унага шиг ижийдээ Давхиад ир, миний хүү Гурий, гурий Зандан Шоо /Ж.Бадраа/ Харцагын шунгах эрмүүнээр Хадан халилд цойлохдоо Хаа чиг хүрэх эрээрээ Хатан туурай нь баараагүй Залуу танхил насандаа Заяа холбон довтолгосоор Замлин хорвоог эдэлсэн Зандан Шоо гэгч морьтой сон Яхир сунгуу бартаагаар Янгир адил шуугихдаа 66
Ямар ч давчуу цаг хэмийн Янагийн болзоонд саатаагүй Залуу танхил насандаа Заяа холбон довтолгосоор Замлин хорвоог эдэлсэн Зандан Шоо гэгч морьтой сон Ганга л царван анхилуулаад Газар шүргэн дүүлэхдээ Гаргуун хурдан хатиргаа Ганцхан ч удаа саагаагүй Залуу танхил насандаа Заяа холбон довтолгосоор Замлин хорвоог эдэлсэн Зандан Шоо гэгч морьтой сон Төхмийн найрын уян дээр Түмэн гайхаад бараагүй Төрийн наадмын бариан дээр Түрүү магнай алдаагүй Залуу танхил насандаа Заяа холбон довтолгосоор Замлин хорвоог эдэлсэн Зандан Шоо гэгч морьтой сон Мөрөөсөл /Ж.Бадраа/ Цэцэгтэй хөндийгөөр Цэнгэлтэй ч явж билээ. Амраг хайрт чамтайгаа Ахин яаж учирна вэ? Хатиртай морьдынхоо Хазаартай хөг нийлүүлж 67
Хонгор хайрт чамтайгаа Хоршин дуулж явсан сан Эрвээхэй нүдний чинь Эрвэлзэхийн тоолонгоор Аюулхай зүрхэнд минь Аз заяа хурдаг сан Жавхлантай царайг чинь Жаргалтай олж баясаад Янаг хайрт чамтайгаа Яг одоо учраасай. Намрын шөнө /Ж.Бадраа/ Мэлтэлзсэн сүү шиг сарны туяанд Гялталзсан шүүдэр сувдан өнгөтэй Мэлрэн хүлээх миний дотрыг Гялайлгах цайлгах хайрт чамайгаа Дурсан суусаар Дуулан саатахаа Зовлон биш Зол минь гэлтэй Сугсалзан найгах өвсний толгойд Сувдарсан шүүдэр намрын сүртэй Санан хүлээх миний цээжийг Саруулсган уужлах хайрт чамтайгаа Дурсан суусаар Дуулан саатахаа Зовлон биш Зол минь гэлтэй Түрэлхэн дайрах үдшийн бүрийд Түгээмэл гийсэн саран цогтой 68
Тэсэн хүлээх миний зүрхийг Тэнхрүүлэн таалах хайрт чамайгаа Дурсан суусаар Дуулан саатахаа Зовлон биш Зол минь гэлтэй Халуун элгэн нутаг минь /Ж.Бадраа/ Элэг зүрхнээс уяатай Энхрий Монгол нутаг минь Эцэг эхээс заяатай Эрдэнийн алтан өлгий еэ. Цэцгийн шимийг тэтгэсэн Цэнгэлийн хавар айлчлахаар Мөрөн гол дуугаа дуулж Мөнгөн сарьдаг нь мишээдэг ээ. Сэвүүн салхиа сэвсүүлэн Хацар нүүрийг үнсэн байж Сэтгэл дотрыг ариулсан Халуун элгэн нутаг даа. Алтанбулаг /С.Базарсад/ 69
Хаа холоос чамдаа тэмүүлж Хаврын шувуу шиг ирлээ Алтанбулагаа? Айл айлын чинь өргөөнд багтаагүй инээд Агаарт чинь хангинахыг сонслоо Алтанбулагаа? Дөрвөн пулемёт тэндээс буудсийм гэж Дөрөвтэй жаал чинь зааж өглөө Алтанбулагаа? Хувьтай сэргэлэн үрс чинь анх Хувьсгал гэж хэлд ордог байнаа Алтанбулагаа? Хүндтэй хувьсгалынхаа голомтыг бахдаад Хүмүүс чинь уцаарлах ч дургүй юм Алтанбулагаа? Заяаны сайхан алдрыг чинь сэвтээн Залхуурч хоцрох хүн байхгүй юм Алтанбулагаа? Бүгдээрээ эелдэг олны чинь дунд Бүтэлгүй хүн багтах зайгүй юм Алтанбулагаа? Найртай чамдаа хоромхонд дасчихаад Намрын шувуу шиг хоргодсоор буцлаа Алтанбулагаа? Баян нуур /С.Базарсад/ Од сүүдэртүүлсэн хоёрдугаар дайнд Орос цэрэг баян хууртайгаа явсан юм Нуурын цалгиа шиг цээлхэн эгшгийг нь Нутгийнхан нь сонсоод сэргэдэг байсан юм Далай буцалгам дайчин аялгууг нь Дайсны сум гэмтээгээгүй юм Од сүүдэртүүлсэн хоёрдугаар дайнд Орос цэрэг баян хууртайгаа явсан юм Хоромхон саатахдаа хөгжмөө тоглохуй Хоолны нь амт нэмдэг байсан юм Дайчин эрсийн шинельд наалдсан 70
Дарьтай шороо унадаг байсан юм Бөмбөгөнд дүлийрсэн цэрэг эрсийн Бөглөрсөн чих онгойдог байсан юм Од сүүдэртүүлсэн хоёрдугаар дайнд Орос цэрэг баян хууртайгаа явсан юм Хөнөөлт дайсны үхлийн сум Хөгжмийн эгшгийг мөргөөд унасан юм Хөрст дэлхийг гандахаас авраад Хөөрөгт хөгжим бүтэн ирсэн юм Баян хуурын аялгуу гэдэг Баатруудыг анагаасан эм байсан юм Эм болсон дуутай хөгжим Энх тайвныг дуулсаар ирсэн юм. 1977 он Жанжинд дуулах магтаал /С.Базарсад/ Цэл залуухандаа нар шиг тодрон Цэрэг эрсийнхээ хүндэтгэлд өргөгдөж Аагтай цай шиг шимтэй үгээрээ Ардынхаа сэтгэлийг соронздон татсан Ардын хувьсгалчдын багш та минь Алдаагүй амьдрахын жишээ байна Аавын хайрласан нэр нь цуурайтаж Айлаас айл руу Сэлэнгэ шиг урсаж Хонхрын нэг тарсан олны сэтгэлийг Хооронд нь нээн биесэд нь харуулсан Ширүүн хувьсгалын ухуулагч та минь Шивээ Хиагтын эгшиг нь байна Нарс ганхтал уриалан уухайлж Навчис гялалзтал дөлгөөн инээмсэглэж Дарийн утааг харцаараа тууж Дайсны зүрхийг үгээрээ буудсан Эрчит хувьсгалын жолоодогч та минь Энх тайвны давалгаа байнам Холын аянд Гагарин шиг нисэж 71
Хонгор мориороо «Салют» шиг дүүлж Хосгүй Лениний сургаалыг өвөрлөсөн Цэцэн хувьсгалын гургалдай та минь Цэнгүүн найрамдалын аялгуу нь байнам Ширхэг үг нь бороо шиг задарч Шийдвэр зарлиг нь гацуур шиг мөнхөрч Бодол хүсэл нь хувьсгал шигээ үлдэж Бууршгүй тэмцлийн ирээдүйд газарчилсан Гайхамшигт хувьсгалын бүрээч та минь Газар дэлхийн магтуу байнам. 1978 он Лениний шөнө /С.Базарсад/ Ухаант мэргэдийн энгүүн хөшөө Уянгатай орчлонд минь олршон байнам Тэдэн дундаа Лениний хөшөө Тэнгэрийн од шиг олон болном Зөвлөлт нутгийнхаа хилийг алхаад Зөндөөн гүрэнд очсон байна Ухаант Лениний хөшөө боссон нутагт Уран харшид ядуус орном Хойноосоо энхийн нарыг дагуулсаар Хосгүй Лениний хөшөө явж байна Эрхэс гаригт хөшөө баривал Эрхэм Лениний даруухан дүрийг Холын гаригийн бүлээхэн чулуугаар Хамгийн түрүүнд урлана гэж бодном Тэнгэрт Лениний хөшөө босгох Тэр цаг дөхөж байна. 1977 он Агсам хар /Банзрагч.Д/ Амыг нь татвал Амгай химлэн дугтчих 72
Зоригийг нь дагаж Жолоогий нь өгвөл Ар ширээтийн Шар халзан даваагаар Аагдуухан давах Агсам харынхаа араншинг Анддаггүй байж дээ Ай, миний нөхөр! Дэнжийн замаар дэргэдэх нь Дээлийн хормой босч Дэргэдэх айлууд Цагаан толбо шиг Бүрэлзээд өнгөрдөг сөн. Урд Улаан хөлтөн гарахааргүй Дэрсний салхийг эцтэл Дэргэдэх морин Ард Айлын айраг шуугьж Асгарам Агсардаг морин Хан тэнгэрийнхээ Аль нэг хаяа руу Харваж одоод Ханат гэртээ тогтдоггүй Хорин насны минь хүсэл Хачин танхай. Хойгуур Урдуур нь гялалзаад өнгөрөхөд Хорин насыг минь ширтэж байсан Хотол түмний нүд Хачин гярхай. Тэр л насны минь хүсэлтэй Тэнцэж чадсан Тэнгэртэй хүлэг морин Ай, миний Агсам хар! 73
Алтайн Хангай /Банзрагч.Д/ Алтай Хангайн уулс Агуу сүрлэг Ар зоон дээгүүр нь Хурган үүл давж чадалгүй Хад цохионд нь Харганын ноос шиг өлгөгдөнө Алтай хангайгаа Аялан дуулахад амаргүй Ахар хоолойн дуу Хадыг нь мөргөн бутраад Хяр дээгүүр нь давахгүй Агар зандангийн дэргэд сэрүүдсэн хүн шиг Амарч нэг өгөхгүй, Үүл сэмлэсэн оргил Үзэгдээд байх нь шаналантай Өндөр уулсынхаа нэрийг Өөр дээгүүр нь давуулж Өргөн энэ дэлхийд хэлээгүй найрагч Өр зүрхэндээ зовуурьтай. 1979 он Ганц үг /Банзрагч.Д/ Ганцхан үгээр чамайгаа Гомдооход Эрэг дээр нь чиний минь Эрхэлж өссөн нуур Давстай ус Нүд рүү цацаж Надад догширлоо! Хайрын аз түшсэн Тэвшин завь шиг сар 74
Харахын завгүй Хөлбөрлөө. Харваас, эргийн зүг Долоон бурхан Долоон зэрэг ус самардана Бодвоос, Болчимгүй хэлсэн ганц үгнээс Байгаль хямарч Бид хагацаж болох нь! Говийн өндөр /Банзрагч.Д/ Ялгуун говийн цэнхэр ууланд Янгир өөрөө сүрэглэн бэлчинэ Яралзан бэлчих түүний жавхланд Явдлын хүн нүд хужирлана Сүрэг янгир асганд бужигнаж Сүүдэр нь харин бэлд явна, Сүүдэр ч биедээ хүргэх дургүй Сэхүүн янгир оргилд заларна Тэнгэр түлхсэн оргилын дээр Тэргүүн янгир ганцаар сүртэй Уулын сүрийг өргөж байдаг Янгирын сүрэгт хүн хайртай Аглагч янгирын сонор хөндвөл Алтан дэлхийгээс олдохгүй амьтан Анирч түүнийг оргилд байвал Ахуй нутаг алзахгүй тайван 75
Алд хоёр эврийнх нь дундуур Алтай руу уруудаж наран жаргана Алтай говийн уулс дундаа Амьд оргил бүгдээс өндөр. Дууны дууль /Банзрагч.Д/ Виктор Хара-д Мөөмөө эрсэн хүүхэд шиг Өнчирсөн дуу Өвөр тэмтэрлээ? Эцэг нь Эрсэдсэн жаал шиг энэ дуу Гил харанхуйд очтон тодорч Галд тэмүүлсэн Гал байлаа. Энэ дууг Эхлээд сонсоход Эмнэлгийн газрын түгшүүр шиг чарлан Эмгэнэлийн аясад чичирхийлж Хана туурга руу минь Халуун цус цацах шиг болсон юм Харууслын туйлд Чивчирсэн чавхдас Ёолон хангинаад тасрах шиг Хара - гаа бид алджээ. Сэтгэлийн илчээрээ Итгэлийн хүчээрээ Хар генералуудыг чичрүүлж байсан Хара - гийн дууны Амь нь гэж Андуурсан дайсан Яруухан дуучны Арван хуруунд нь Ял оноожээ. Хайр хүслэнгийн дуундаа Халж улайссан мэт 76
Хара - гийн Час улаан гитар Чавхдсан дээрээ гаргүйгээр хангинан байна Аяа? Илдээр хяргаж болдоггүй Их хүслэн Илд адил хатаагдан Ир нэмсээр байна Дууг хороож болохгүй Дуунд шингэсэн амьдралыг Хөнөөж болохгүй Дуунд Мэс халирна Дуунд Мөс хайлна Хара – г хороосноор Хара - д хороогдож эхэлсэн Хунт Хара - гийн дуу Хангинасан агаарт Хачин зовуурьтай амьсгална! Аргагүй ээ, тэд! Ая дуунд нь яллагдсан Атаат дайснууд! 1978 он Орос ах /Банзрагч.Д/ Орос ах нарыгаа би Орчлонгийн түм дотроос танина Тэр болгонд заяадаггүй Тэнгэрлэг сайхан хийморь Тэдэнд минь бий Аугаа октябрийн туяаг Ард түмний заяаг Авч яваа хүмүүс Аргагүй ээ Нүд хаасан харанхуйг Нүх болсон бурангуйг 77
Ялж гарсан баатрууд Яриангүй ээ Хүнч сайхан сэтгэл Тусч сайхан сэтгэл Олон дотроос ялгарах Орос сайхан чанар Үгийг минь хурцалсан билүү Үйлсий минь гийгүүлсэн дэнлүү Орос ах нарыгаа би Орчлонгийн түмэн дотроос танина Хорвоод Ильичийн Хайр түгээсэн инээмсэглэл Тийм сайхан инээмсэглэл Тэдэнд минь бий. 1979 он Нарны эргэлт /С.Буяннэмэх/ Дүгрэг эрдэнийн гэрлийг Түмэн газар сацруулж Түгээмэл орчлонт ертөнцийг Туяа гэрлээр гийгүүлж Уудам огторгуйн оронд Алтан хотлыг дэлгэсэн Асар их тэнгэрийн Амьд эрдэнэт наран Тунгалаг туяагаа татуулж Түмэн амьтныг гийгүүлсээр Тус ачаа соёрхож Түмэн бодис баясгасаар Халуун илчээ хайрлаж Хамаг амьтныг дулаацуулсаар Хайр өршөөлөө хүртээж Хамаг бодисыг тэтгэсээр Өглөөний ордноос өөдөлж, 78
Yдийн ордноо үдэлж Yдшийн ордноо хэлбийхэд Yзэгдэл бүхэн угтав Баруун тэнгэрийн хаяанаас Билгүүн униар харагдаж Байдал үзэсгэлэн бүрдсэн Бэргэн солонго татав. Таван өнгийн үүлүүд Таван зүгээс хуралдаж Танан эрдэнийн гэрэл нь Таван тивийг бүрхэв Цэгээн номин тэнгэрээс Цэцгийн хур сийгэж Цэлмэг тунгалаг огторгуйд Цэнхэр туяа татав Улаан шар гэрлээр Орчлон дахиныг бүрхээж Урсгал номхон далайд Өнгийн байдал зохилдов Гайхамшиг их гэрлээр Газар дэлхийг гийгүүлсээр Гадаад далайг туулж Галавын орныг гэрэлтүүлэв Урин далайн оронд Улаан туяа соёрхож Усан ордны амьтад Учралт жаргалыг эдлэв. Октябрийн хувьсгал /С.Буяннэмэх/ 79
Октябрийн хувьсгалын их өдөр Хүн төрөлхтний шинэ замыг нээсэн өдөр Yйлдвэрчин тариачин ба улаан цэргүүд Дайснаа дарж чадсан өдөр Анхдугаар европын их дайн бол Империализмын хор аюулыг таниулав Хүн төрөлхтний цусыг урсгахад Аврагч Октябрь гал мэт бадрав Лениний тугийн доор хашгиран нэгдэж Пролетарийн хувьсгалыг бүтээсний хүчээр Империализмын анхны дайныг дарж Хаан хөрөнгөтний харгис засгийг хувьсгав Хөрөнгөтний ба феодалын ёс суртлыг Yндсээр нь устган өөрчлөхийн хамт Бөмбөрцгийн хойд дээрээс үүсгэн Нийгэм журамт СССР улсыг тогтоов Октябрийн хувьсгалын хөгжилт нь Гагцхүү СССР- ийг гэрэлтүүлсэн төдий биш Түүнчлэн дорно зүгийн дарлагдсан ардууд Yндэсний эрх чөлөөгөө тэмцэх нь үзэгдэв Олон жил хятад ба феодалд дарлагдсан Монголын малчин нүүдэлчин түмэн ард Октябрийн хувьсгалын үрээр Өөрийн орны бүрэн эрхийг хөгжүүлэв Октябрийн хувьсгалыг шүтсэн бүгдээр Империализмын хорт дайныг дараад Капитал феодалын дарлах ёсыг устган Хүн төрөлхтний амгалант эрхийг олгоно Улаан наран мэт Октябрийн хувьсгал Хөрөнгөтөн ертөнцийн харанхуйг гийгүүлж Хүн төрөлхтний үнэн замыг таниулсаар 80
Хөгжиж бадрахын туйлдаа хүрнэ. Сүхбаатарын туг /С.Буяннэмэх/ Гайхамшигт баатрын аймшигт сум Гамин чандруугийн зүрхэнд тусмагц Гадаадын дайсны сүнс нь цалгиж Дотоодын харгисын зүрх нь чичирнэ Ардын цэргийн анхны буу Алтан даваан дээр түн гэж Түүний цууриа эдүгээ хүртэл Эзэрхэгийн чихэнд нижигнэнэ Алтан үсэгтэй улаан туг Толгойтын даваанаас намилзахад Жавхлант улаан гэрэл нь Бүхий улсад туналзана Ухаант жанжин Сүхбаатарын Уянгат сайхан уриа нь Анхан татсан өдрөөс нь эхлэн Эдүгээ хүртэл дуурссаар байна Түүний дуудсан эгшигт урианд Түмэн ардууд эхэлж сэргээд Түрэмгий дайсны эгц өөдөөс Тун ч буцахгүй эрслэн жагсав 81
Эзэрхэг харгисын хөлд байсан Буурай монголын цогтой ардыг Эрэлхэг зоригт Сүхбаатар Эдүгээ үед нэгтгэн дагуулж Харанхуй засгийг хувьсгал халж Тунгалаг эрдмийн туяаг тусгаж Дэлхий дахины шинэ үеийн Дээд мөрөнд тугаа хийсгэж Арслан барсын хүчин сүртэй Ардын хувьсгалт баатар цэргийг Уужим их талын дундаа Байлдаан сүрээр батлан байгуулж Хөх тэнгэрийн хөлгийг жагсааж Хүчит аянгын зэвсгийг барьцгааж Ган цахилгаан хуягийг хуяглан Ган болдын бүрээг татаж Өргөн түмний амгалан байдал Yндэсний хувьсгалт засаг төрийг Yүрд батлан хамгаалж чадах Ардын улаан цэрэг болбоос Чин зоригт Сүхбаатарын Чадамгай хурц бие болоод Чанадаас ирэх дайснуудад Чангахан хариуг өгч чадна. Үргэлжлэн дэлгэрч байгаа үндэсний уран сайхан /С.Буяннэмэх/ Уран сайхны улс төрийн хөгжил боловсролын замыг Уянгат хэдэн шүлгийн үгээр магтаж сайшаан өгүүлье 82
Ардын эрхт манай төр нь амар жаргалант сайхан Ард түмэнтэй найрлан суух радио уран сайхан Ашдын эрдэм улсын соёлыг хөгжүүлж мандуулах сайхан Ард түмэн бид бүгдээр баясаж суух нь сайхан Монгол улс хувьсгалт төрийг мандуулснаас нааш Монгол хэмээх үндэсний соёлоо сэргээн хөгжүүлэх болов Монгол хэмээх үндэсний соёл нь хөгжөөд ирэхийн хамтаар Монголын дотор шинэ явдлууд дараалан үүсэв Ший жүжиг, тоглоом наадам монгол маягаар тоглов Шалгарсан сайн алдартай дуучид монгол дуугаа дуулав Шанз хуучир дөрвөл чавхдас монгол янзаар хөдлөв Шинэхэн янзын хувьсгалт ёсны монголын авьяас сэргэв Холбоо шүлгүүд намираад гарах нь өөрийн хэлний монгол Хослуулан зохиосон эгшигт дууны үг санаа нь монгол Хойшид боловсрох соёлын зам дээр нь үндэс болох нь монгол Хуучин ёсны азийн дундаас шинэ мандсан монгол Олон түмэн монгол ардын идэр залуу дүү нар Ухаан сэхээт монгол овгийн уран сайхны авьяас Өөрийн болох монгол улсын мандаж бадрахыг хүсэж Yндэсний эрдэм Монголын соёлыг өөд нь татахаар зорив Энэ дор манай Монголд үндсэн соёл хөгжив Энэ дэлхийд манай Монголын нэр алдар сэргэв Эрдмийг хүссэн манай монголын бичгийн ардууд хуралдав Эвдэрч хэмхэрсэн манай монгол бичиг зохиолоо сэлбэв Шинэ ёсны шинжлэх ухаан Монгол оронд ирэв Шалгарсан ёсны үнэн эрдмийг Монгол соёлоор угтлаа Шилж олсон хувьсгалын журмыг монгол соёлдоо шингээж Сэргэж боссон идэр залуу монгол бид нар суралцана Өндөр дээрээс хүнгэнэн дуугарагч радио уран сайхан Өөрийн хэл дээр холбоо шүлгээ өгүүлж байгаа нь сайхан Yнэн эрдмийн чадал хүч нь үнэхээр илт сайхан 83
Yг бүрийн дуу хөгжмөөр нийтээр цэнгэх нь сайхан Шинэхэн мандсан манай монголын үндэсний уран зохиолчид Шилдэг сайн уран бүтээлийг өдөр өдрөөс бүтээж Ший жүжиг, дуу хөгжим, радио бүхнээр нэвтэрч Шимтэй сайхан эрдэм соёл нийтийн дундаа түгнэ Түмэн ардын баясал болсон уран сайхны чуулган Төр улсдаа чимэг болсон яруу сайхны хурим Түгээмэл нийтийн хөгжил болсон үндэсний эрдэм соёл Түвшин энх түмэн ардын утга уянгын хөгжим Энэ бүхнийг сонсож суугаа олон түмэн та бүхэн Энэ улсын хайрт болсон малчин нүүдэлчин ардууд Энэ цагаас эрдэм ухаанд яаран хичээн сурцгааж Энэ мэтээр үүрд баясан хөгжиж боловсрох нь хэрэгтэй Манай улсын нам засгийн гавьяат хэрэг олон байна Малчин нүүдэлчин монгол ардууд даанч мэдэлгүй яахав Мандаж байгаа манай ардыг гагцхүү занадаг дайсан Мартаж болохгүй хажуу талд хардаж муулсаар байна Муулав, муулав, хардав, хардав яаж ч чадна тэд нар Манай ёс, манай эрдэм үнэний үндэс мөн Мандуулж байгаа үндсэн соёлоо түргэн түргэнээр Машид хурц уран сайхнаар чимэн мандуулж хөгжүүлж чадъя. Баяртай гэж би яахин хэлж чадна... /Ж.Болд-Эрдэнэ/ Баяртай гэж би яахин хэлж чадна Би хэзээ ч, бүр хэзээ ч хэлэхгүй Элгэн хайртай бүхнээсээ саллаа гэвч Энэ үггүйгээр л би явна Намрын тал шаргал өвсөөр халиурч Навч цэцэг гандан гундан унасаар Эргэцүүлэн бодох бодлоос минь хурднаар 84
Эргэж ирэхгүйгээр аяархан буцаж байна Үүргэлсэн юм шиг бүхий орчин дүнсгэр Үдшийн гэгээ ч цаанаа л нэг нуумгай Уйлж явааг минь бусдаас нуух гэв үү Усан бороо л хаа нэг дусагнах юм даа Монголын намар...Үгээрч хэлэмгүй Морьдын явдал ч зөөлөрч гишгэнэ Үлгэрийн төгсгөл шиг жаргалтайн дэлгэр байхад Үдэш болтол би юуг хүлээн санааширна... Баяртай гэж би яахин хэлж чадна Би хэзээ ч, бүр хэзээ ч хэлэхгүй Элгэн хайртай бүхнээсээ саллаа гэвч Энэ үггүйгээр л би явна Одож буй үрэгдэж буй юм бүхэн учиртай... /Ж.Болд-Эрдэнэ/ Одож буй үрэгдэж буй юм бүхэн учиртай Олон олон жилийн хойно эргэж ирэх гэж Огт өөр дүрсээр дамжин дамжсаар Одоогийн энэ төрхөндөө эргэж төрдөг юм Одож буй үрэгдэж буй юм бүхэн учиртай Жирийн бус учрал гэж орчлонд байдаггүй Жил сар амьдрал туршаа танилгүй өнгөрөвч Өвс ногоо болон зэрэгцэж ургахын цагтаа Өвлийн цасан дор бие биесээ дэрлэдэг юм Жирийн бус учрал гэж орчлонд байдаггүй Сар одод мянга мянган жил ажигладаг юм Сац тэнд цацардаггүй гэгээ, харагддагүй одод байдаг Хөшөө чулуу, ургаа модод, хүмүүн явдал аль аль нь Хөх тэнгэрийн дор өөрө өөрийн хугацаатай байдаг 85
Сар одод мянга мянган жил ажигладаг юм Нэгэн үүрний шоргоолж хүртэл өөрсдийн гарагтай байдаг Нэлмэгэр хөх хөвчийг тэдэнд өвс ногоо орлодог Оройд нь хүрч чадсан хар ногоон халгай Орчлонгийн оргил болж тэдэнд санагддаг Нэгэн үүрний шоргоолж хүртэл өөрсдийн гарагтай байдаг Уулын шоргоолж, модны шоргоолж харь гарагийнхан нь байдаг Учрал тэдний хувьд бас л сураг таавар байдаг Давтамжийн түм түмэн хувирал хумхын тоосноос Далай их дэлхий хүртэл хэн нэгний хэвлий юм шүү Одож буй үрэгдэж буй юм бүхэн учиртай (1989) Хорвоод би яах гэж ирлээ дээ... /Ж.Болд-Эрдэнэ/ Хорвоод би яах гэж ирлээ дээ Хоосорсон төгөлд минь ямар шувууд сууж Шидэт лимбээр хэн тэднийг бүжиглүүлж Сэтгэл зүрхэнд минь хэн тахил өргөх юм Омогт эзлэгдсэн миний арчаагүй эдлэнд Орой үдшээр хаа нэгхэн хүмүүс ирэхдээ Хамгийн сүүлчийн, бүр өөртөө зохиосон үнэнээр Хар цайнд бүр шавхаж хийсэн халбагахан чихрээр Энгүй их хүндэтгэл болгон надад ёсорхоод Эцэс төгсгөлгүйд аяархан уусан одно Энд би яах гэж ирлээ дээ Итгэлийн зулаа жаахан хөдөлгөвөл бөхөөчих гээд Эзгүйрсэн төгөлдөө ганц биеэр тарчлах Эрлэгийн зарлигаар юунд намайг шийитгэв ээ Энд би яах гэж ирлээ дээ 86
Чинагш юм бүхэн улирч одно... /Ж.Болд-Эрдэнэ/ Чинагш юм бүхэн улирч одно Цавцайх үүлс морин харгуйгаар зуларч одно Цагаан уул цэцэг хээрийн салхинд сэмэрч одно Чинагш юм бүхэн улирч одно Нарыг зүглэсэн түм түмэн усны модон хорхой Навчилж өөрчлөгдөхөд хүмүүс ой шугуй гэж нэрлэнэ Намрын царманд зогсох марал бугын нүдэнд Магадгүй ямархан гунигаар нулимс цийлэлзэнэ Ирэх өдөр хоногууд өнгөрч одно Ижий минь талын хаяа руу алсарч одно Эцэг минь зоримогхон шийдээд хальж одно Ирэх өдөр хоногууд өнгөрч одно Ээжийн загсаасан өрөм шиг шаргал саран Энгэр тойрмын хоромсогтой сум шиг хэдэн зэгсэнд хононо Эргийн хайргаа зөөлөн зөөлөн илбэж Эртний домгоо Хэрлэн мөрөн минь шивнэнэ Чинагш юм бүхэн улирч одно Цасан ширхэгэүүд одны гялгараас чимхэж одно Чамайг гэсэн хайр минь цагийн эрхээр бүдгэрч одно Чинагш юм бүхэн улирч одно Эх нутагтаа үлдээх гэрээс /Ж.Болд-Эрдэнэ/ Уйтай агаад битүүлэг анир орхиод Улиасны навчис цаг бусаар гандлаа Ургамал хүртэл шаралж амжилгүй хөлдөх Угтаа надад хамгаас гунигтай байна Хөлдөж хүрэнтсэн энэ л навчсын шаналан Хөх тэнгэртээ далдуур бишрэх сүслэн Эх орноо аргадсан дууны чинь энэлэн 87
Эцсийн өдөр нүгэл буяныг маань шүүг ээ! Төрсөн үр нь эхдээ муухай харагддаггүй Түмнээ хуурах сэтгэл өвөрлөж болдоггүй Дээрх хүн суудлаа олохгүй будилвал Доорх хүн гүйдлээ олдоггүй нь эртний үг ээ! Айл хүний амь нэгээ гэж сургадаг Ах дүүгийн хол нь дээр гэж хэлдэг Гөлгийг хүн зодож тэжээвэл ярдаг болдог Гүдэс муйхраар хорвоог туулах нь амьтны явдал аа Хан уулсынхаа мөнх тэргүүнд биширч явснаас Ханцуйд нь шургалах харийн салхинд сүсэлж үзсэнгүй Эцэг дээдсийнхээ ёс заншилд биширч явснаас Эрхт түшмэдийн суудал зэрэгт арсаж шүтсэнгүй Хүний цустай манай зүстэйчүүлийн засаглалд Хүнд сурталтан, хүлцэнгүй номхчуулын дунд Хүрэн нүүртэй зэвхийнүүд, шорон эрүүлжүүлэхийн хараанд Хүү чинь болсон азгүй найрагч амьдарлаа Үлдэхээрээ үлдэх эх орон-ижий минь Өвсний чинь үндэс, шувуудын чинь жиргээнд би шингэлээ Үгний минь үнэн, үсний минь цагааныг Өөр хэнээр ч бус, та л өөрөө шүүгээрэй Эх Монгол нутаг минь ээ! Би /Д.Болдхуяг/ Өндөр сансар огторгуй хязгааргүй уудам атлаа Үймэгч орчлонд хугацаагүй юм гэж нэгээхэн бээр ч үгүй Өнөөдөр хүн, маргааш чандар, нөгөөдөр цэцэг болоод Үлэмж олон жил салхинд хувилан тэнэж явахад Дарга цэрэг хоёр нэг жалгын ногоо болж 88
Дайсагнаж явсан улс нэг хадагны мяндас болж Хагацаж одсон амраг хос нэг цэцгийн дэлбээ болж Ханагар орчлонг цогцлоох гэж өнгө дүрсээ хувилгах юм Сансар хэдий уужим ч гараг эрхсээс бүтдэг Саруул дэлхий үгүй бол хорвоо яаж байх вэ Сайхан бүсгүй үгүй бол шүлэг найраг төрөхгүй, Саам хэрэв үгүй бол айраг исэхгүйтэй адил юм Дэлхий хэдий уудам ч хумхийн тоосноос бүтдэг Дэрний чулуу хийгээд, нулимсан дуслаар дутдаг Дээр хөхрөгч тэнгэрээсээ эмгэн тас ойчлоо ч Дэвэх жигүүрийн өд нь мэргэн сумны сөд болдог Эх нутгаа гүйх ах дүү үрээний сүүл Элгэнд мэгших хуурын хос чавхдас болдог Эрхэс ойчтол янцагаах эрмэг азаргын дэл Эзэнт төрийн цагаан сүлдний гөхөл болдог Бүрдүүлж буй эгэл хэсгүүдийн нэг нь би учраас Бүхэл сансар хорвоо надгүйгээр байж үл чадна Намайг үгүйсэн бол нар ч мандахгүй Нарийн шүтэлцээтэй нэг л цогц доо орчлон бид хоёр чинь Өөр хоорондоо нөхцөлдөн байж хорвоог бүтээсэн болохоор Өнгийн цэцэг, өвлийн цасыг өөрийн бие гэж итгээрэй Ялаа алахыг тэвчдэггүйн учир би өөрийгөө хөнөөх дургүйд байдаг Ядарсан хүнд өглөгчийн учир би төрсөн биедээ хайртайд байдаг Болд төмөр галын элчинд уяран хайлдаг Бодол сэтгэл ганц үгэнд уясан гэсдэг Хорсож явдаг хүндээ тус болохын амтыг мэдэх үү Хорвоод хүн болохын утга учир энэ юм шүү Биесээ хайрлах гэдэг өөрийгөө хайрлахын нэр мөн Билгүүн орчлон чамаар л дутахыг үргэлж санаарай Үүнийг унших чи бол би гэдгийг мэдэх үү Үймүүлж явсан шүлэгч хүү чи гэдгээ мэдэх үү Би алтан нар билээ 89
Би аав ээж чинь билээ Надгүйгээр чи яахан орших билээ Чамгүйгээр би яахан тогтнох билээ Мөргөлчин эмгэн /Д.Болдхуяг/ Цастын орны өнгө санчиганд нь хувилж Цагираг татсан нүдэнд нь усан гуниг үдэлж Цаг нарны урсгалд бөгтийтөл дарагдсан Цайлган гэж жигтэйхэн майжиг хөх эмгэн Арван хүүхдийнхээ заяаг бурханд даатгаж Аврал хийгээд бурууллын аль алинд нь мэлмэрүүлж Хэрэгтэй хэрэггүй хоёрт элгээ эмтэлж цөхөрсөөр Хээрийн ганц хайлаас шиг уймраа болсныг чинь мэднэ Атга будаагаа тагтаа болгонд хүргэх гэж Аль өглөөгүүр Гандангийн дэнжээ эргэдэг Амьтан хүнд элдвийн ном уншуулж Арц рашаан залдаг ажил ихтэй эмгэн Зулын гол имэрч өдөр өнгөрөөх Зуугийн гол дуганд өргөл өгөх Хүрдний гол элээж насыг барах Хүрэн голоо тасартал бурханд сүжрэх Үеийн хөгшдийг ганц нэгээр явчихаар нь Үнэний хатууг зөөллөж маанийн ерөөл авахуулдаг Үр цагаан номын ганц үсэг танихгүй ч Үзсэн дуулсан хийгээд үйл урласан нь арвин Цай сүүнийхээ дээжээр сүмийн ганжир угааж Цацлын модон халбагаар өглөөг даллан авчрах 90
Цан сэлнэн шиг цангинасан дуутай Цагаан сэтгэлт өр нимгэн буурал аа Насан дээр гарлаа гэж учиган шаглаа чилээсэн ч Намар намрын Хайлангаа тасдаж үзээгүй мөргөлчин Наран доогуур буцах шувууд ганганан гунганан одоход Наминчлан зогсоод ганц эмгэн уйлан уйлан үлддэг Үйлийн үртэй сэтгэл /Д.Болдхуяг/ Ханьтай бүсгүйг бодохоор хө Хар л нүд минь уйтгартай Үртэй бүсгүйг санахаар хө Үрэл нүд минь нулимстай Үнэнээр явж болдоггүй Үлэмж самуун хорвоо шүү Үймүүлж явахаас өөрцгүй Үйлийн үртэй сэтгэл шүү Алиахан занг нь бодохоор хө Арынх нь уулс будантай Алагхан нүдийг нь санахаар хө Амрагхан сэтгэл минь уйтай Үнэнээр явж болдоггүй Үлэмж самуун хорвоо шүү Үймүүлж явахаас өөрцгүй Үйлийн үртэй сэтгэл шүү Хонгор намрын навч нь хө Хормой эмжээд уналаа даа Ховорхон аашийг нь бодохоор хө Хорьж сэтгэлээ дийлэх үү дээ 91
Би хувьтай хүн /С.Базарсад/ Хувьсгал ээж хоёроо залуу байхад Хувьтай би хорвоод төржээ Хувьсгалын наранд улс орон Хуучин хувцсаа сольж байхад Ильичийн наранд шинэ Монгол Ирээдүйн сайхнаа шулуудах үед Хувьсгал ээж хоёроо залуу байхад Хувьтай би хорвоод төржээ Бурангуйг орхиж, дарлалыг устгах Буцалсан тэмцлийн илчинд дулаацаж Ялалтын уухайн сүрийг сонсож Ялагчдын царайг нүдээр үзэх Өдөр шөнө хоёрын зааг дээр Өнөд мандах ялалтын эхэн дээр Ээж хувьсгал хоёроо залуу байхад Энэ дэлхийд би мэндэлжээ Хорвоод тогтсон шударга нийгмийн Хоёр дахь орны иргэн нь болж Эх нутгийнхаа цэнгэлийн эхийг Энэхэн насандаа үзэн баясаж Хөрөнгөт нийгмийг алгасан харайсан Хөдөлмөр тэмцэлд хүчээ өгсөн Алдартай үед амьдарч яваа Азтай түмний нэг нь би юм. 1970 он 92
Бодол /Б.Бэгзсүрэн/ Байгалийн урьхан хаврын цаг Баян хангайн ногоо соёолж Навч цэцэг амилан бултайгаад Нарны илч дулааран ахуйд Хүйтэн өвлийн догшин дүр Хүний сэтгэл санаанаас Хаврын сэвэлзэх салхитай цуг Хачин сэмхнээр хийсэн байдаг ажээ. Амьдралын хүндийг даван туулж Ашдын жаргалд хүрсэн хүн Гунигт амьдралын баларшгүй мөрөө Гутран дурссаар насыг бардаггүй Жаргалтай хоног золгох тутам Жам дагуу мартан мартсаар Сэтгэл зүрхний гуниг нь Сэмрэн сэмэрсээр хийсэн байдаг ажээ. 1969 он Залуу нас /Б.Бэгзсүрэн/ Аавын гараас гарч Агтын дөрөөнд хүрэх Арван таван нас Асаасан гал шиг агаад Yргэлж тийм явахыг Yлгэр туужид зөгнөдөг Эр хүн болохын эх нь Энэ л үес эхэлдээг 93
Ай хонгор залуу нас Ахиж ирэхгүй залуу нас Ухаант хүний сэтгэлд Унтаршгүй мөнхрөх залуу нас. Yерхлийн итгэлээс үндэслэж Дурлалын галд дулаацах Дуулж ханашгүй залуу нас Дурлалд бүсгүй шиг агаад Yргэлж тийм явахыг Yлгэр туужид зөгнөдөг Аавын голомтыг бадраах Амьдрал тэндээс эхэлдэг Ай халуун залуу нас Ахиж ирэхгүй залуу нас Ухаант хүний маргаашийг Угтан авч ирэх залуу нас Оюутны ширээнээс босож Оноосон ажлаа эхлэх Хорин таван нас Хорвоогийн өглөө шиг агаад Yргэлж тийм явахыг Yлгэр туужид зөгнөдөг Амьдралдаа юу бүтээхийн Амжилт тэндээс эхэлдээг Ай халуун залуу нас Ахиж ирэхгүй залуу нас Ухаант хүний хөдөлмөртэй Уралдаж өнгөрөх залуу нас. 1969 он Оч /Б.Бэгзсүрэн/ Цагаан тал, цагаан тал Цасан шуурга хуйларна Цасан шуурга довтолж Цагаан тал хуйларна. 94
Урагшаа довтлох салхитай Гулсах цас уралдана Уул толгод нэлдээ Уралдан хөдлөх шиг санагдана Уулын оройгоор шүнгэнэж Уургын үзүүрт исгэрсэн Өвлийн энэ шуурганаа Өргөн дэлхий хөдөлж Ургаа олон хайлс ч Уруудах шинжтэй ганхалзана. Өвлийн энэ шуурга Өргөн дэлхийг хөдөлгөж Өөртөө тохиолдсон бүхнийг Өртсөн зүг шилбүүрдэвч Манарах шуургыг сөрөн Малчин эрс довтолгож Аргамаг хүлгийн согсоо нь Ар тийшээ сэрвэлзэн Малчин эзэн нь өөрөө Малгай сөхөн дэрвүүлсэн нь Амьсгал давхцам шуурган дунд Асаасан галын бяцхан оч Уруугаа биш өөдөө сөрөөд Улалзаж явах шиг санагдана Тал /Б.Бэгзсүрэн/ Тэнгэрийн хаяа Тэртээ тэнд цэнхэртэж Тэрний тэнд Сонин зэрэглээ сүмбэрлээд Сэрүүн салхи Зөөлөн аясаар илбэж Сэмжин үүлс Цэнхэр огторгуйд хөвөлзөнө Ай хөө тал гэдэг үнэхээр сайхан юм Тайван эрийн сэтгэл шиг тэнүүхэн юм 95
Нарийн өвс Дөрөө шүүрэн суялзаж Гэрийн орой Хотгор дундаас цухуйгаад Ханагар талын Халиурсан их ургацанд Хариулсан малын Сэрвээ нуруу нь гөвөлзөнө Ай хөө тал гэдэг үнэхээр сайхан юм Таван өнгийн гоц нэгэн үзэмж юм Yер цас Хэдийд орохоо илтгэж Yүлэн түрүүч Yдийн газраас цухуйдаг Аяны тэмээ Даваа давах зүдрэлгүй Автын жолооч Хурд саах учралгүй Ай хөө тал гэдэг үнэхээр сайхан юм Тайван эрийн сэтгэл шиг тэнүүхэн юм Түүн шиг юмаа /Б.Бэгзсүрэн/ Наран мандана, саран мэлтийнэ Навч найгана, цэцэг ганхана Хорвоо дэлхий сайхан юмаа Хосгүй чи минь түүн шиг юмаа Уулс сүмбэрлэнэ, тал цэлийнэ Ус туналзана, модод шуугина. Хорвоо дэлхий тэгш юмаа Хосгүй чи минь түүн шиг юмаа. 96
Тэнгэр дуниаран дэлхийг ширтэнэ Тэлгүүн салхи зөөлөн илбэнэ Хорвоо дэлхий сайхан юмаа Хосгүй чи минь түүн шиг юмаа. 1969 он Адёша /Д.Бямбаа/ Хөшөөг амьд юм шиг хийж чадсаныг гайхмаар Хөөрхөн жаалхан цэргийн дүрийг хараад баймаар Хөл доорхи уул нь болоод өргөж эвийлмээр Хөгжүүн хот Половдив болоод үргэлж энхрийлмээр Уулан дээрх энэ хөшөө баатар эх зоригтных Уг алдры нь хэл гэвэл бахдам их зөвлөлтийнх Уяран хайлж урласан хүмүүс нь Болгарынх Утга учирт нь автаад уйлсан би монголынх Өөрийн нь алдар нэр, хэн байсныг бүү мэд Өргөсөн нэр нь Алёша гэдэг нь бүхэнд тод Өөдөөс минь явсаар ирлээ, бүр дэргэд Өөрийн дүү шиг үнсье гэтэл, тэр хол үүлэнд Малгай бүс хоёрт нь таван хошуу товгор Магад ялах итгэлтэй зоригт нүд нь торомгор Манлайд нь яваа цогтой дайчны нуруу тэнэгэр Магнайд нь гийх золтой баярын бодол дэлгэр Атганд нь бараг томдсон автомат зэхээстэй 97
Алуурчныг бардам хядах сум нь эгнээстэй Хөлөөрөө, дайсныг сунатал өшиглөсөн шинжтэй Хүчээрээ, хортныг сөнөтөл дарсан янзтай Татсан нум хөмсгөн дээр малгай нь хэлтгий «Тайван цаг ирнэ» гэсэн мөрөөдөл нь илэрхий Тэгшхэн мөрөнд нь шүргэн шүргэх үүл сэмэрхий Тэртээ өндөрт баатар хүүгийн дүр нь эрэмгий Үнэнч дайчны зүрх цохилоостойн билэгдэл Өлмий дороос нь тунгалаг булаг урсмал! Үүрд мөнхжих алдры нь өргөсөн бишрэл Үүгээр ирсэн бүхэнд Алёшаг бодох дурсгал! Ай хөөрхий, бага жаалхан Алёша минь дээ Алс холын монголд ах дүү чинь бий дээ Заяанаасаа тэр л ууланд мөнх ургасан гэлтэй Зайсан толгойн оргилд цэргийн хөшөө сүртэй! Алдар нар нь хэн байсныг бид мэдэхгүй Алёша гэхэд буруу гэж хэн ч мэтгэхгүй Аз жаргал авралцсаны нь огтхон ч мартахгүй Ачтай тийм Алёша олон гэдэгт маргахгүй. Удамт баатрын зүрх цохилоостойн билэгдэл Утаагүй улаан гал монгол тулганд асмал! Урагшаа гэж тэмүүлсэн хүслийн нь биелэл Уулын орой дайчин туг нь мандмал! Тэрслүү дайсныг хиар цохисон газар бүрд Тэнд эндхийн хот тосгон талбай бүхэнд Ачийг нь бодсон урчууд аль л ухаанаа зарсан Амийг нь гээхгүй гэсэндээ амьд юм шиг хийсэн «Нэргүй баатруудын» хөшөөнд бөхийж хүндлэхдээ Нээрээ эд чинь Алёша гэж бүгдийг нь нэрлэхдээ «Зөвлөлтийн» гэсэн нэгэн овогтойд нь бахархдаг «Баатрууд» гэсэн нийтлэг алдартайд нь баясдаг. 98
Амьдай /Д.Бямбаа/ Нэр нэгтэй олон сайхан амьдай нар Нөр хичээнгүй ажилч эрхэм анд нар Эх орны дуудлаганд чих нэгтэй байдаг юм Их бүтээлийн замд чиг нэгтэй явдаг юм Саятан жолооч баатрын машин дээр ч Шатрын мастер эмэгтэйн ширээн дээр ч Олны танил туужич зохиолчийн номон дээр ч Онош алддаггүй эмчийн тамган дээр ч Амьдайнхаа нэрийг хараад би баярлаж Алдар хүндийг нь бишрэх сэтгэл төрөх юм Ард түмэндээ хүч ухаанаа зориулдаг Ажилсаг хүмүүстэй амьдай байхыг хүсэх юм Дуудвал нэр нэг - амьдай байж Дугтарвал хүч нэг - аварга болж Дуулбал хоолой нэг - аялгуу нэмж Дундаа бид нэг нэртэйдээ баясах юм Хайрлан санах эх орон нэгийг учир Хаана ч явсан монгол гэвэл аан? гэх Хачин сонор чих нэгтэй төрснөө бодоход Халуун элгэн монгол хүн бүр амьдай юм. Эрх жаргалтай хүн ардын мянган нэр Их бүтээлийн цол чимэгтэй мөнх нэр Энэ л олон амьдайн нэр - миний нэр Эндэлгүй сахих ариун алдар - Монголын нэр 99
Орхон охин хоёр /Д.Бямбаа/ Хундан улаан үүрийн туяанаар Орхоны эрэгт Хувин барьсан охин инээн баяссаар ирлээ Хувь заяа нэгийн учир Орхон охин хоёр Хуучин, шинийн тухай ингэж ярилцахыг сонслоо. Охин хэлрүүн: Орхон ээж минь Та Түшээ гүн цолтой Олон мянганы газар урсах зам холтой Оргил хангайн бэл, энх талдаа ачтай Орон нутгаа хайрлах энэ бие минь азтай Хамгийн сайхан дуунд ээж хэмээн дуурсавч Харин Таны зэрэг цол юунд эс нэмэгдэв? Орхон хэлрүүн: Дайн тулааны үед үрс юугаан хамгаалсан гэж Дайсны цэргийн урдуур эрс ширүүн урссан гэж Дайллага тахилга хийж, тийм цол хайрласан юм Далан лангийн ембүү тэртээ эргээс хаялсан юм Өгсөн цол нь харин, язгууртны хэргэм байлаа Өргөсөн мөнгө нь хайран, ядуусын хөрөнгө байлаа Түшээ гүн цолтойдоо бахархаад байх юм байдаггүй Түмний ээж гэгдсэндээ баясаад баясаад бардаггүй Айхтар үерлэж би, эрэг саваан халиагүй Алдар горилж би, зэрэг нэмэхийг хүсээгүй. Охин хэлрүүн: Хөндий дүүрэн тариаланг ханатал нь усалж 100
Хүчит цахилгаан станцыг халтал нь хөдөлгөж Хүн ардаа баясган, хөгжимтэй юм шиг шуугьж Хөгжүүн нутгаа ундлан, хөхүүртэй айраг шиг шаагьж Амрахыг үл мэдэгч ачит Орхон ээж минь Амьдралын хамаг учир юунд байдгийг хэлнэ үү? Орхон хэлрүүн: Усны минь түмэн дуслыг цусандаа авч төрсөн Удамт монголын үр, уран гоолиг охин минь Ухаант хүний нийгэмд ээжээс илүү энхрийлэгч Урьд хожид байхгүйг насан турш бодож Дайсан хэрэв халдвал дарах чадалтай байхыг Даваа саад таарвал, давах дадалтай явахыг Даяар олны найрамдлыг дандаа үнэнч сахихыг Дархан хүний ухаанаар эх орноо хөгжүүлэхийг Амьдралын хамаг учир гэж эрин үедээ итгээрэй Ашдын сайхан жаргал гэж ач үрсдээ хэлээрэй Эндүү худалд итгээд - эзгүйрсэн Эрдэнэ - зуу Эвдрэл хямралд автаад - эндэгдсэн Хар - хорум Эв найрамдал түшээд - энхэжсэн Хархорин Энэ байна, бэлхэн - эх түүхийн үнэн! Орхон ээж нь умард хязгаарын уулс тийш Октябрь гийсэн учрал ерөөлтэй улс тийш Одоо ирээдүй хоёртоо хүн төрөлхтний итгэлтэй Ойр дотно нөхдийн бүтээлд баясан урсдаг юм Амрахыг үл мэдэх минь урсгал ихийн чадал юм Алагчлахыг үл мэдэх минь угийн их жаргал юм Усаа ширгээж би, эрэг болохыг хүсэхгүй Угсаа сэргээж би, зэрэг нэмэхийг хүсэхгүй Үүнийг тунгаан бодож, эх орныхоо төлөө Үнэн ариун зүтгэлээр алдар хүндийг олоорой Тэгж олсон алдар, арчивч ердөө арилахгүй! Тэгж олоогүй «алдар», ачивч ердөө тогтохгүй! Охин хэлрүүн: 101
Өнөр олны бүтээлийг мандалдаа тусгасан долгио Үлгэр домгийн үнэнийг мянгантаа хэлсэн харгиа Үтрэм дээрээс дуулдах алтан буудайн шаргиа Үйлдвэр дээрээс сонсдох аварга машины доргио Шим хураа өгсөн Орхон ээжийн минь дуу байна Шинэ үеийн олондоо Орхон түшээ гүн байна Түмнээ түшихийн чинээ түшээ сайхан мөрөн байна Түүний утга гүн шигээ гүн цэнгэг усан байна Яриаг сонссон миний адилтгал: Орхон мөрний ингэж ярьсанд эргэлзвэл Орхон нутгийн эмээтэй та уулзаарай! Осолгүй үнэн ийм л үг сонсоод Орхон хүн хоёрын амь нэгтэйг бодоорой! Орхон охин хоёрын нэгэн хувь зохиол нь Орхон охин хоёрын нэн яруу зохицол нь Олон түмнээ гэсэн нийлэмж их бодол нь Ондоогоор ер тохиохгүй ховор зураг байна Охины үс хархан, үүрийн туяанд очтой Орхоны ус хархан, үүрийн туяанд одтой Охины царай өнгөлөг,, үргэлж баяслын мишээлтэй Орхоны цараа тунгалаг,, үүрд баярын мяралзаатай Охины бүтээл их, хүн бүхнээс сайшаалтай Орхны бүтээл их, хөндий дүүрэн магтаалтай Охины төрсөн ээж - монголын сайхан авгай Орхоны гарсан эх - монголын сайхан хангай. Эвийн чулуу /Д.Бямбаа/ Уугуул нутгаа орхиж холын аянд мордохдоо Унасан газрынхаа шорооноос нэгэн чулуу авав Усан болор биш, голдоо нүхтэй цахиурыг Урт амьдралын замд дурсгал болгон хадгалав Хүний нүдэнд чулуу Миний нүдэнд эрдэнэ Тэгээд би хэлрүүн: Түмэн уул, мянган гол гатлахаар 102
Төрсөн нутгаасаа хүү чинь явлаа Эв нь таарсан цахиурын хагархайг Эрдэнэ гэж хадгалахаар авлаа Нөгөө хэлтэрхийг нь тандаа үлдээе Нөр халуун хайраа өгч үлдээе Их санасан зүрхний хайраар Эх нутагтаа ирэх бүрийдээ Эвийн чулуугаа эвлүүлэн үзээд Элэг зүрхээ тэнийлгэж байя Хүний нүдэнд чулуу Миний нүдэнд эрдэнэ Тэгтэл нутаг хэлрүүн: Цагаан дэнжийн минь хэлтэрхий Цахиур чулууны минь эмтэрхий Санах үр чиний минь зүрхэнд Саруул нутгаа орлож явбал Энэ чулуу эрдэнэ болог Эх орны чинь энэрэл шингэг Их санасан зүрхний хайраар Энхрий хүүгээ ирэх бүрийд Эвийн чулуугаа эвлүүлэн үзээд Элэг зүрхээ тэнийлгэж байя Миний биед эрдэс Чиний нүдэнд эрдэнэс Тэгээд би хэлрүүн: Соёлзоос Хүйтэн хүртэлх орноо Соёмбо мандсан сүлд тугаа Соён дэгжсэн хөдөө хотоо Социализмд дэвшсэн хүн ардаа Дандаа бодон ажилд шамдах Дайчин ганц хүсэл байна Далай баян нутаг Тандаа Дархан өргөх тангараг байна Зорьсонд хүрснээ эхдээ харуулах 103
Золбоот үрсийн нэгэн байж Эх нутгаа өвөрлөж явна гэж Энэ чулуугаа элтэл хадгална Хүний нүдэнд чулуу Миний нүдэнд эрдэнэ Тэгтэл нутаг хэлрүүн: Хэт холоос улай горилж ирсэн Хэрээний сүүдэр зулай дээрээ тусгаагүй Хиртэшгүй ариун, өртөшгүй дархан Хийморь тэгширсэн ард олноо Дандаа би хайрлан ивгээж Даамай хөгжилт өнөөгөө бахдаж Даанч сайхан ирээдүйгээ үзэж Далд хадгалсан эрдэнэсээ нээлээ Ээлтэй сайхнаа үрсдээ үзүүлэх Энхжингийн орны нэгэн байж Энхрий үрсийнхээ заяаг даасны баяраар Эвийн чулуутай хүүгээ хүлээнэ Миний биед эрдэс Чиний нүдэнд эрдэнэс Тэгээд би хэлрүүн: Эх орны минь шороонд Эцэг өвгөдийн минь нас бий Энэ биений минь цусанд Эх нутагын минь цус бий Яруухан нутаг Таны тасархай Яльгүй чулууны энэ хэлтэрхий Харийн орны хаана ч таарахгүй Нарийн эвцтэй сэтгэл бий Үүнтэй би яг адилхан Өөр оронд идээшин дасахгүй 104
Нутагтаа татагдах цогцос билээ Нууцхан сэтгэлтэй чулуу билээ Хүний нүдэнд чулуу Миний нүдэнд эрдэнэ Тэгтэл нутаг хэлрүүн: Үрээ хайрлах эхийн сэтгэлээр Үйлс заяанд чинь баярлаж байна Өөр оронд бас чулуу бий шүү Өөгүй ариун сэтгэл бий шүү Тийм л чулуутай таарч яваарай Хиймэл чулуутай бүү таараарай Галд орвол ган болоорой Холд явбал хань болоорой Тэнгэрийн чинь хурын шим тоссон Дээдсийн чинь ариун хөлс дуссан Түмний чинь хайр тэгш ууссан Тийм болохоор чиний хадгалсан Энэ чулуу эрдэнийн чулуу Эв мод шиг эвийн чулуу Тэгээд би хэлрүүн: Хилийн харуул хайч солилцохдоо Хэн хэнээ таних тэмдэг Эв модоо үзүүлдэг Эцэг өвгийн минь ёс бий Энэ заншлаар зүрхтэйгээ ихэр болгож Эвийн чулуугаа хамт хадгална бий Эндээ л бий эх орноо хайрлана Эргэн ирэхдээ эвлүүлэн баясна 105
Эхээс төрөхийн хайраа өргөсөн Ээлтэй жаргалтай хамагаа өгсөн Элгэн халуун эх орон тантай Энэ чулуу эрдэнийн чулуу Эвийн мод шиг эвийн чулуу Уугуул нутгаа орхиж холын аянд мордохдоо Унасан газрынхаа шорооноос нэгэн чулуу авав Усан болор биш голдоо нүхтэй цахиурыг Урт амьдралын замд дурсгал болгон хадгалав Эвийн чулуу эрдэнийн чулуу Эрхт монголын өлгийн чулуу Бүрэн эрхт ард улс минь /Ц.Гайтав/ Аз жаргалын Ариун өлгий Дэлгэр нутагтай Ашид тунгалаг Арчсан толь шиг Цэлгэр тэнгэртэй Алтан Соёмбо Цацран гялалзсан Гэгээн далбаатай Ард нийтээр Санаа хүчний Бат холбоотой Арвин дэлхийн Шударга түмэнтэй Ганзага цуг Амгалан энхийн Ариун жагсаалд Гар нэг Бүгд найрамдах Бүрэн эрхт Ард улс минь 106
Бүх дэлхийд Нэр төрөө өндөр өргөлөө. Тэнүүн орныг нь үүрдийн наран ээж гийгүүлсэн тэмцлийн түүхийг нь үндсэн хууль маань гийж гэрэлтүүлсэн Тэнхээ тамирыг нь Хүчит нам Хөвчилж өгсөн Тэмүүлэх чадлыг нь Хүн ард Хөгжүүлж ирсэн Дэвшлийн шатандаа Хөрөнгөт нийгмийг Алгасан гарч Дэлхийд анх Феодализмаас социализмд Баттай хүрсэн Бүгд найрамдах Бүрэн эрхт Ард улсдаа Бүх нийтээр Бүгд олноор Бахархан баярладаг Дарлах дарлагдах ёсыг үүрд халж хаяад даяар тэгш эрхийг үүрд шилж олоод буурал настны магнай дандаан тэнүүн явж бумбагар жаалуудын манцуй дандаан дулаан байж эх орныхоо 107
элгэн дээр энх амгалан энх төрийнхөө энэрэл дор энхжин жаргаад Бүгд найрамдах Бүрэн эрхт Ард улс минь Бүх олны Бүгд нийтийн Ачтан мөн юм. Төрийн далбааныхаа Улаан цэнхэр Гэрэл доор Төрж бойжиж Төлжин өссөн Эх орон Гар нь ганзаганд Хөл нь дөрөөнд Хэдийн хүрээд Газрын бөмбөрцгийн Хөгжлийн түвшинд Хэмжээ нэмээд Зам нь товч ч Түүх нь дэлгэрэнгүй Түмэн нь бадрангуй Заяа дээд Залуур мэргэн Манлай намтай Бүгд найрамдах Бүрэн эрхт Ард улс минь Бүх дэлхийд Бүргэдийн дэвэлтээр Дээшилж ирлээ Уулын орой, Талын эн Усны мандлаар Улаан наран нь Нэгэн зэрэг 108
Нэлэнхүй туссан Улирах жилийн Дөрвөн улирал Арван хоёр сард Ундрах хөгжил нь Жирийн ардын Гараар жигдэрсэн Урагшлах зам, Ургах ирээдүй Урдаас нь дандаан Угтан авч өлзий төгс өөд залсан Бүгд найрамдах Бүрэн эрхт Ард улс минь Бүх нийтээр Эрин үе Ирээдүй хойчид мандана. Зөвлөлтийн хүмүүсийн дунд явахад /Ц.Гайтав/ Гарыг нь барьж Нэрийг нь олон Дуулж дассан Гал цогтой Зөвлөлтийн хүмүүсийн Дунд явахад Элэг зүрхэнд минь Ээх элч нь Нэвт тусаж Шүлэг зохиолд минь Шүлт амт Нэмэгдээд ирэх юм. Ах нар гэж Ардын минь нэрлэсэн Учиртай үг 109
Эх орны Нэрийн өмнөөс Хэлсэн үг юм. Бүх Зөвлөлтийн Шулуун сайхан сэтгэлтэй хүмүүс Их багагүй Халуун сайхан Итгэлтэй хүмүүс юм. Суут мэргэн Ленинийг төрүүлж Тэргүүндээ залсан Сургаал үнэн Yзлийг нь бадруулж Тэмцэлдээ ялсан Анхны социалист Их гүрэн Өргөн дэлгэр Ариун хөгжил Асар өндөр Өлмий бат Газар нутаг шигээ Хүн ардын нь Сэтгэл тэнэгэр Гарынхаа илч шиг Гүн халуун Итгэл дүүрэн Анд найз Зөвлөлтийн хүмүүсийн Дунд явахад Алхаа хөнгөн, Цээж цэх Юутай сайхан бэ? Хар буруу юм Хаа хэзээ ч Санаж яваагүй Хайр сэтгэлтэй Зөвлөлтийн хүмүүсийн Дунд явахад Харь гэдэг 110
Хачин үг Оргож алга болоод Гэр гэдэг Ойр үг Ургаж цэцэглэх юм. Yндэс ястан нь Yүдэн хоймор Зайгүй дотно Yйл ажил нь Yзэл бодолтойгоо Завсаргүй нягт Даян дэлхийн Тэнхээ тамир Зөвлөлтийн хүмүүсийн Буян заяагаа Бурхнаас биш Бултаараа олжээ. Тунгалаг талст шиг Манай найрамдлын Яруу гэрэл Туулсан замыг минь Насан өлзий Өөд хөтөлж Хоцорсон монголыг Сацарсан монгол Болгож өгснийг Хорвоо ертөнц Хотол даяар Андахгүй мэднэ. Улаан Москвад ч би Зөвлөлтийн хүмүүсийн Дунд явлаа Улаанбаатарт ч би Зөвлөлтийн хүмүүстэй Хамт явлаа. Хаа ч бол хаа Зөвлөлтийн хүмүүс Тулах багана Туслах хань Хамгийн энгийн 111
Хань нөхөр Халуун элгэн Нөмөр болж байна Зөв буруугаа Цус хөлсөөрөө Түүхэнд шалгасан Зөвлөлт – монголын Бат найрамдлыг Бахархал болгон Бичнэ би! Гарыг нь барьж Нэрийг нь олон Дуулж дассан Гал цогтой Зөвлөлтийн хүмүүсийн Дунд явахад Тулах ийм Түшигтэй гэж Сэтгэл өег Туслах ийм Ханьтай гэж Итгэл дүүрэн! Ленинтэй би ярьдаг /Ц.Гайтав/ Хэний ч өмнө Ленинтэй ярьдаг гэж Хэлэх эрхтэйдээ Бахархаж байдаг би. «Хүрэн зандан» «хаалгыг» нь нээгээд Хүндэт багшийн «тасалгаанд» нь би орлоо. Сайхан магнай нь сар шиг туяарч Саруул нүд нь 112
од шиг гэрэлтэж Мишээмэл царайгаар Над өөд инээгээд Миний урдаас Эелдгээр угтаад Наашаа суу хүү минь гээд Намайг урилаа Ленин багш. Сур! Сур! бас дахин сур гэж Сургаж хэлснийг нь ойлголоо би Суут их чадалтай сургаал үгийг нь сонслоо би Yүнээс эхлээд би Ленин багштай Yргэлж ярьдаг болсон юм. Намын хүний тухай гишүүн над сургасан Намч зохиолын тухай зохиолч над ярьсан Хамгийн хэцүү асуултад хариултыг Ленин өгдөг Хазайж муруйх явдлаас хамгаалж намайг түшдэг Хүрэн өнгөтэй хавтсыг нь нээгээд Бүрэн чадалтай зохиолыг нь уншаад 113
Ильич багштайгаа ингэж ярьдгийг, Ихийн ихийг түүнээс сурдгийг Хэний ч өмнө Ленинтэй ярьдаг гэж Хэлэх эрхтэйдээ бахархаж байдаг би Аугаа Ленинтэй ингэж би ярьдаг Ахиад нэг хэлчихье! Ленинтэй би ярьдаг! Намдаа өргөх үг /Ц.Гайтав/ Настандаа хадаг найздаа цэцэг барьдаг журам нарлаг монголын найман зүгийнхний нандин ёс Намдаа шүлэг үгийн сувдаар хэлхэж өргөх Найрагч хүний насан үүрдийн баяр бах Хэлсэн үг бүхэнд минь Хэлэх гэсэн үнэн санаа минь Баатар намын гэгээн мэлмийд Бадаг бадгаараа 114
гэрэлтэж хүрээсэй! «««« Ууланд нь цас усанд нь мөс тогтдог ч гэсэн Ургамлын нь өнгө, улирлын нь зан хувирдаг ч гэсэн Дарь хүхрийн бузар буртаг биед нь наалдаагүй Хир тортог буруу үзэл оюунд нь халдаагүй Өргөн тэнэгэр Монголын сайхан эх орон Өгөөмөр ачит намынхаа хайраар зүрх нь халуун. Yйлс шударга монголын саруул ард түмэн Өндөр дээд намынхаа ивээлээр үзэл нь шулуун Yүрийн улаан туяа тусаад өглөө болоход Yзэсгэлэн төгс хувьсгалын тугны өнгө бадраад Yдшийн гялаан од гялалзаад шөнө эхлэхэд Yүрдийн цогтой ардын жавхаа бас тодроод 115
Хорин дөрвөн цагийн алинд ч эх орон минь Хорвоогийн дөрвөн улирлын алинд ч эгэл эх орон Золбоо хиймориор дандаан гэрэлтэж явахын бэлэгтэй Зорьсон үйлс зөндөө бүтэж байхан ерөөлтэй. Нэгдэлч түмний налайтал бэлчсэн сүргийг харахад Нэлэнхүй ургасан тариаг ажихад Yйлдвэрийн цехэд үелзтэл гаргасан барааг үзэхэд Yзсэн хичээлдээ үнэлэлт сайтны царайг тольдоход Ажил сурлагын бүх салбар дээр хүн ардыгаа Амжилт бүтээлийн бүх самбар дээр хүүхэд настныгаа Шинэ үеийн шижгэр эзэд гэж биширч хайрлаад Өнө үлдэх шижир алтаар бичмээр санагдана Гэр нь цагаан нэр нь ариун нэгдэлч ардаа Сүр нь өндөр 116
дүр нь даруу ажилчин олноо Сурагч оюутан, эрдэмтэн мэргэд аль алиныгаа Сургаж хүмүүжүүлсэн суут намдаа баярлан бахархана. ««« Малчин ардын өлгийд мэндэлж хөлд ороод Маркс Лениний цагаан толгойгоор хэлд ороод Улсыг удирдах залгуур жолоог ултай барьж Ухрахыг мэдэхгүй хүрдийг нь ямагт урагш залахдаа Их Маркс, Ильич Лениний алтан дэнлүүг Итгэл зүтгэлийнхээ илч гэрэл болгож асаагаад Түмний түрүү олны манлай манай нам Түүхийн далайд онгоцоо мэргэн олж жолоодоод Замбараа байхгүй феодалын хар хог дундаас гарч Заяа муутай 117
хөрөнгөтний өөдгүй лаг дээгүүр дүүлж Тунгалаг өнгөтэй социалист шинэ нийгмийн далайд Туг далбаагаа содон хурц хийсгэн зорьсон юм Харь газраас хар салхи явах замд нь саад тарьж Хамжиж бас дотоодын шуурга явуулахгүй санаатай садаа хийж Замыг нь бөглөж зайг нь таглах гэж хичнээн оролдсон ч Зад цохиулаад тэд өөрсдөө хийсэж арилсан юм. Гэрэлт социализмын өргөн далайд сэлэн явах замд Гэдрэг татсан хувийн өмч бул чулуу шиг Суут намын урагшлах замд бэрхшээл болж Суурьтай бодож буурьтай шийдэх ухаан шаардлаа. Мэргэн жолоодогч Ленин багштай нам маань зөвлөж Мэдлэг дадлагын далай их давалгаа нэмж 118
Хорин нэгэн онд хийсэн хувьсгалтай тэнцэх Хоёр дахь их нэгдэлжих хөдөлгөөний хувьсгал хийлээ. Ариун социализмын галт онгоцон дээр ажилчин малчин Алх дөш уурга шилбүүртэйгээ хамтран сууж Нэг бүлийн зайгүй халуун нөхөд болж Нэг нь нийтийн нийт нь нэгнийхээ төлөө явж байна. Тэр их хүчирхэг онгоцны залуур жолоог Тэргүүн манлай Манай нам бат бариад Цэлмэг тэнгэрийн доогуур цэнхэр далайн дээгүүр Цэвэр агаар цэнгэлийн манлай зорьж явна. Мянган жилийн монголын түүхэнд хэн ч хийгээгүйг хийсэн Мятаршгүй баатар монгол ардын хувьсгалт нам минь Түших сайн зөвлөлт түмэнтэй, дэмжих сайн 119
дэлгэр нөхөдтэй Төрсөн орны заяаг холбож замыг нийлүүлсэн ачтан юм. Намаар минь дэлхий дахин биднийг таньж Намтраар минь дэлгэр түүх биднийг бичиж Насаар минь эрин цаг биднийг хэмжиж Найдвараар минь эрхэмсэг коммунизм биднийг угтаж байна. Зовлонг намтайгаа хамт давж туулснаа Золбоог намтайгаа цуг өргөж дуулснаа Зоригийг намтайгаа нэг Барьж ирснээ Зогсохгүй чамтайгаа урагш баатарлаж явахаа Намынхаа өндөр саруул тэргүүнд ёсолж Намынхаа өвч бат тэмцэлд бахархаж Намын гишүүн, намын хүүгийн ёсоор бид Намдаа өргөх үг болгон дэвшүүлж байна. 120
Партизан /Ц.Гайтав/ Буурал сайхан үсээ Жаргалын цагаан сүүгээр Мялаалгасан юм шиг Буянтай саруул царайгаа Жаргалын гэгээн туяагаар Гийгүүлсэн юм шиг Авхаалж цогтой нүдэндээ Аварга тэмцлийнхээ түүхийг Анилгүй авчирсан юм шиг Ардын хувьсгалын Анхны партизан нар Зогсож байна. Элгэнд нь Алаг зүрх нь Баяртай цохилж Энгэрт нь Алдрын одонгууд Наранд гялалзаж Yндсэн ястан үр ач нарынхаа төлөө зангирсан Шандас ихт Тэдний булчин Хүчтэй байна. Ган, сэлэм, Галт зэвсэг Гартаа барьж Гамин бароны Галзуу этгээдийг Бут ниргэж Жанжин Сүхбаатар Хатан баатрын 121
Гараар хүмүүжсэн Жавхаатай энэ Партизан нөхөд Жаргал авчирчээ. Угаасаа Хувьсгалын төлөө Төрсөн юм шиг Багаасаа Хувьсгалын галд Ган шиг хатуужсан Тэр хүмүүс Хангайн нуруу шиг Дүнхийж харагдаад Тэнэгэр уудам Халхын тал дээр Ханхайж байна. Ясаа амраах гэж Хэзээ ч тэд зүгээр суугаагүй Тусаа нэмэх гэж Хэзээ үргэлж Зүтгэж ирэхдээ Нам, төр Ард түмнийхээ Yйлсийн төлөө Нас бие, Хүч чадлаа Yнэнч зориулжээ. Партизан гэхэд Хөндий тал Уужраад ирэх шиг Партизан гэхэд Хүн ард Дээш дээш залаад Өлзийт үйлст Өндөр их гавьяа байгуулсан Өвгөн настан 122
тэднийг дандаан хүндэлж байна. Пионерийн зүүсэн Улаан бүчийг Хүзүүндээ намируулсан Та нарын хийморийг Хөгшид хараад Залуу болж Залгах хойч маань Алдрын тань сайхан Зам мөрөөр Засаг төрийнхөө Ариун хэрэгт Ааг нэмэх юм. Дайн тулалдаан Тайван энх Аль ч цагт Дайсантай тулж Бэрхшээлийг ялж Бэрхийг давсан Хорин нэгэн оны Ардын хувьсгалын Ахмад партизанууд Бүрэн эрхий минь Бүгд авчралцсан Бүргэд шонхорууд юм. Он онд Нэр нь мөнх Дүр нь энх Олон даяар Сүр нь өндөр Ач нь гүн Их жанжин Сүхбаатарын партизаны Түмэн гавьяаг Эх орон үеийн үед дурсан хүндэтгэнэ! 123
Сайхан эх орон /Ц.Гайтав/ Түмэн үеийн цасны ширхэг нь болор болж гялалзаад Төрсөн нутгийн салхины ариун нь түүнийг илж арчсан Жигүүртэн шувууд оройд нь хүрэмгүй тэнгэр баганадсан Жин хүйтэн өвөл мөнх өндөр уултай Зуун үеийн усны ундраа нь мөнх оргилж Зурж гаргасан мөр нь үхэр чулууг үрэл шиг мөлийлгөсөн Хөнгөн салхины хөл цуцах урт мөрөнтэй Он цагийн ханхар цээж нь чилшгүй тэнийгээд Огторгуйн нарны халуун илчийг хөлс даатал шингээсэн Замын урт, дурангийн хараанд зай тавьсан Захаас захад нь дуу чөлөөтэй өргөн талтай Сайхан энэ орноороо Санаа дүүрэн бахархдаг би! 124
Мод нь ногоон, цэцэг нь алаг ус нь тунгалаг Монгол нутгийн салхи нь урин тэнгэр нь цэлмэг Говийн нь нар халуун хангай нь тагт сэрүүн Гоёо нь амттай агь нь шимтэй. Бороон сувд цасан навчийг байгаль нь соёрхоод Боргоцойт самар болсон жимсийг дэлхий нь дэлгээд Тогоонд загсаасан өрөм шиг хужир шүүтэй тойром бүрд Тоонотой гэрийн буурины хуучин ортой толгодын энгэр Далай гэмээр зэрэглээнд даваа болж гүвээ өндөрлөн харагдаад Далан гэмээр төвийж дардан харгуй нь өөдөөс босоод Ээх наранд элэг нь гялалзаж толь тусгаад Эдүгээг хүрсэн өвгөн буурал ханан хадтай Сайхан энэ орноороо Санаа дүүрэн бахархдаг би? Сэрүүн хангайн хяр руу Сэртгэр хамраараа «Хөгжим» татаад 125
Сэлмэн эвэртэй сарлаг Саваг хийсгэн Бууж ирсэн Сэргэлэн дэнж дээгүүр, сэмжин үүлс доогуур Хонь ямаа Сэржигнэх салхи сөрж идээшлэн бэлчсэн, Шижир элсэн далайд шир шир Хөхрөх зэрэглээн долгион дунд Ширээ бөхтэй тэмээд хөлөг онгоц санагдуулан хөл тавьсан Малчин хүн малаа малладаг уурга шилбүүрээрээ Мандах нарыг даллаж жаргах нарыг үдэж дадсан Цагаан гэр тооноороо бургилсан цэнхэр утааг Цагийн дөрвөн улирал сарын уур савсуулсан Хөхөө өвөл цасны нимгэнээр зам зурайж Хөхүүн зун усны захаар мал багширсан Сайхан энэ орноороо Санаа дүүрэн бахархдаг би! Ам хөндийгөөр нь айл суга бэлээр нь сум Зам дарднаар нь машин зай бүхнээр нь хөгжил Тэнгэрийн оддын доор 126
эх нутгийн ярайсан одод Тээр дээр ч дэргэд энд ч ялгаагүй одод. Бие биетэйгээ хурц нүдээрээ анивчин мэндэлж Биндэръяа адил өнгө зүсээ харалцан баясаад Гандан хийдийн ганжир суваргыг доор үлдээж Яндан цамхгийн өндөр орой дээр мандаад Эртний монголын ч эдүгээгийн монголын ч эх нутаг минь Эрэлхэг ардын эрдэм чадлаар хувьсан босжээ. Сайхан энэ орноороо Санаа дүүрэн бахархдаг би? Байгалийн сайхан баялгийн арвин, хөгжлийн ихээр Баярын совин нүүрэнд минь дандаан татуулж байдаг хүн нь даруу, хөдөлмөр нь яруу хүүхэд нь өнөр Хүсэл тэмүүлэл хүч зориг өвч бүрэн Нэг нэгэндээ туслахын сайхан өлзий бүрдэж 127
Цуг цагтаа амьдарч ажиллахын аз оршсон Айл саахалт ах дүүтэйгээ Ам муруйдаггүй Ардын сайхан ариун уламжлал цэлмэж гийсэн Баруун Алтай Зүүн хянган хоёрыг Алдлан байгаа Баатар түмний зүтгэл бүтээлийг алтлан яваа Сайхан энэ орноороо Санаа дүүрэн бахархдаг би! Умраас ирэх урин салхийг угтаж дассан Ургамал бодисыг тэндхийн үүл тэтгэн соёрхсон Хоймор талаараа хувьсгалын хаалгыг анх нээж Хийморь цогоороо эх орноо мөнх гийгүүлж Шинэ монгол шинэ эх орон туяарч гарсан Шинийн нэгэн хорин нэгэн он хаяарч ирсэн Сайхан энэ орноороо Санаа дүүрэн бахархдаг би! 128
Төрийн сүлд /Ц.Гайтав/ Нарны сайхан цацралд Морины жолоо залж Хүрд араа хүнгэнүүлэн Сорт тариа найгуулан Бүгд найрамдах улсын Бүрэн эрхт иргэн Сайхан коммунизмын зүг Санаа дүүрэн явна. Цэнхэр тэнгэр дээр нь Толь мэт мэлтийгээд Цэлгэр нутаг дор нь Торго мэт дэлгэгдээд Ачит гэгээн төрийн Алтан сүлдэн дунд Алсын хурц хараатай Ард хүн бараатай. Чөлөө, жаргал, эрхийг Чөдөрлөж байсан нийгмээс Суга үсэрч дүүлсэн Суу алдарт тэр хүн Тал нутгийн халх Таван богдын казак Буурал хэнтийн буриад Булган голын торгууд Тансаг монголын ард Та, чи, би! Таван тивийн түмэнтэй Тангараг нэг бид! Хорин дөрвөн онд Хотол даяар баталж Ариун монгол нутагтаа Алтан үсгээр бичиж Yнэн эрхийн жаргалыг Yй олондоо олгосон Yндсэн хуулийн туяагаар Yүр нь гийсэн түмэн 129
Yндсэн хуулийн хавтас дээр Yй түмний гар дээр Сонгогчийн үнэмлэх дээр Сонгуулийн хайрцаг дээр Төр улсын тамга дээр Түмний гавьяаны одон дээр Нарнаас ойрхон гийсэн Сарнаас саруул гэрэлтсэн Төвшин энхийн хийморь Төрсөн гэрийн хоймор Заларч байдаг сүр Төрийн иргэний хийморь Засаг төрийн минь сүлд! Туг далбаа хоёроо Цуг дэргэдээ мандуулж Нэг санаат ардынхаа Цог залийг бадрааж Даяар ялах коммунизмд Биеэр хүрэх азтай Ардын гэгээн төрийн Алтан сүлд сацарч байна. Улаанбаатар /Ц.Гайтав/ Уудам Азийн цээжинд Ардчиллын од болж гялалзсан Улс Монголын нутагт Хөгжлийн зүрх болж сацарсан Москва хот ахтай 130
Мөнгөн Туул эмжээртэй Мөнх жаргал бадраатай Миний хайрт Улаанбаатар Байгуулах их ирээдүйгээ Эрчимт хөдөлмөрөөр далласан Бат нягт ардынхаа Энхрий хайрыг булаасан Москва хот ахтай Мөнгөн Туул эмжээртэй Мөнх жаргал бадраатай Миний хайрт Улаанбаатар Ханагар чөлөөтэй алхлахад Эзэн бидэндээ бахдалтай Хаа ч явж байхад Ээжтэй минь адил санагддаг Москва хот ахтай Мөнгөн Туул эмжээртэй Мөнх жаргал бадраатай Миний хайрт Улаанбаатар 131
Ялалт /Ц.Гайтав/ Урин хаврын Улаан наран Дорно тэнгэрээс Мандаж гарахдаа Урд байгаа Хуанли дээр Улаан тоо Дагуулж ирлээ. Мартагдах аргагүй Дөчин таван оны Таван сарын есний Мандсан ялалтыг Цусаар бичсэн Улаан тоо гэрэлтлээ. Сая сая хүний Урсгасан цусны Улайдмал ган болсон Салахын аргагүй Хайлахын эрхгүй Энэ тоо Нүргэлсэн их Тэмцлийн цараар Биеэ тэлээд Нүдэнд багтахгүй Тэнэгэр болж Дэлхийг бүрхжээ. Шимширч өвдсөн Бум буман Хүний зүрхнээс Ширмэн бөмбөгний Шивж орсон Хэлтэрхийг авч - Дахиад чи Хүний зүрхэнд Бүү ор! Гэж Дайнтай нь чулуудсан 132
Энэ тоо Их ялалтын Илд юм …Хар утаан доогуур Харжигнах танкууд Сүртэй мөлхөж Хас тэмдэгтэй Фашистын цэргүүд Сүүдэр шиг нүүж Хүчин үзсэн Нисэх онгоцууд Тэнгэрт орилолдсон Дөчин хоёр он Зүүд адил Толгойд орлоо Москвагийн дэргэдээс Мөлхөхийг нь гэдрэг Зад ухрааж Мөргөж унатал Мөхөлийг нь ойртуулан Бут ниргэж Мэс жадыг нь Улаан арми Хуга цохиж Хас тэмдгийг нь Улан дороо Хог болгож Хүндийг давж Берлин хүрэх Урт замд Хүч төгс Зөвлөлтийн арми Урагшилж давшаад Баруун зүг Yй түмэн таван хошуу гялалзан Бараан хар Тэнгэр доогуур Таван тив Харагдаж байна. 133
Батгана шиг бужигнасан Фашистын онгоцыг нь Газарт зоож «Барс» гэгч Барддаг танкны нь Гавлыг нээж Хүн араатан – Цэрэг армийг нь Бахардуулан хөөсөн Хүчирхэг зөвлөлтийн Улаан цэргийн Уухай сонсогдлоо. Катушийн амнаас Суга үсэрсэн Сумнууд харваж Кавказ, Украинд Хас толгойтныг Хохимой толгой болгож Тэнгэр газраар Фашистын армийг Яйртал цохисон Тэнхээт ялалтын гар Тивээс тивд ирж Гар барилаа. Хурдан агтныхаа сайныг Зэлэн дээрээсээ Барин авчирч Хувцас хунарынхаа дулааныг Бэлэн зэлэн Yйлдвэрээсээ ачаалж, Хуруувч хийж Уран хүүхнүүд Юм оёод Түрийвч нээж Төгрөг мөнгө Цөм зэхээд Балчир бага, Хөгшид настан Хамаг олноор Баатар зөвлөлтдөө 134
Гар сунгаж Бэлэг илгээхдээ: - Яргачин фашистыг Бут ниргэхэд Буу зэвсэг бол! гэж Ялахын итгэлтэй Ерөөлийн үгээ Хэлж байх дуулдлаа Дөрвөн жилийн Их дайны Дэгдсэн түймэр унтарч Түвшин цагийн Эх булаг Дэлхийн хоймор ундарч Ялсан баатруудаа Эх эхнэр, Хүүхэд цэцгүүд тэвэрч Ялалтын одонгууд Эрүүл, шархтай Олон цээжинд Зэрэг гялалзлаа. Алтан Москвагийн тэнгэрт Улаан бадамрагнаас нь Гэрэлт очууд сацарч Ачит Лениний Ухаант царай Улам баясалтай мишээж Аугаа ялалтын ёслолын сүрт буудлагын дуу Алдарт «Аврорын» Дүү болж Дүүрэн цуурайтлаа. Эхийн нүдний Доголон нулимс Ялалтын гэрэлд Эцгийн сэтгэлийн Доторхи гуниг Ялалтын туяанд Баярын нулимс, 135
Баярын сэтгэлээр Байр сольж Баатар зөвлөлт Бат орон, Бат гүрэнд зоригжууллаа. Уриг хаврын Улаан наран Дорно тэнгэрээс Мандаж гарахдаа Урд байгаа Хуанли дээр Улаан тоо Дагуулж ирлээ Мартагдах аргагүй Дөчин таван оны Таван сарын есний Мандсан ялалтыг Цусаар бичсэн Улаан тоо гэрэлтлээ. Арван долоон оны Арван нэгэн сарын Долооны өдрийн Тоотой адил Аргын улирлуудын Алдар гавьяаны Алтан хуудасуудын Элгэн дээр Таван сарын Есний өдрийн Улаан тоо Улаан од болж Таван тивийн Цусан барилдалгаатны Хуанли дээр Хуучрахгүй гялалзана. 136
Яруу найргийн галын дэргэд /Ц.Гайтав/ Яруу найргийн галын дэргэд Яралзтал жагсъя цөмөөрөө! Том бага гэлтгүй Тойрон зогсъё бүгдээрээ! Өндөр нам гэлтгүй Өргөн нарийн гэлтгүй Дугаар байхгүй эгнээгээр Дугуйран зогсъё хамтаараа! Яруу найраг ч биднийг бадраана. Яруу найргийг ч бид бадраана Улам гэрэлтэх Ухаанаа заръя! Улаан дөлий нь Туяаг цацраая! Түүдгийг минь анх Хэн асаасныг Түүхээрээ бид Сайн мэднэ. Хөлд орж байгаа Найрагч ч наашаа! Хөгшин буурал Найрагч ч наашаа! Яруу найргийн галын дэргэд Яг нэг эгнээнд зогсъё! Уриа бол Ухрахын нэр биш Урьдах хойтохоо Хаяхын нэр биш Улс нийгмээ Хамтран бадраахын Учиртай сайхан Билэгт нэр юм. 137
Яруу найргийн галын дэргэд Яралзтал жагсъя цөмөөрөө! Дугаар байхгүй эгнээгээр Дугуйран зогсъё хамтаараа Yзлээрээ гал бадрааж Yзгээрээ дөл сацрааж Яруу найргийн халуун галд Хуруу нэмж Хувиа оруулъя! Дөрвөн мөртүүд /Тангадын Галсан/ AРИУТГАН ШҮҮГЧИЙН ӨЧИЛ Тэмээчин Галсангийн 3 номыг Эх барьж авлаа би Тэр надад БАГШ гэдэг Эрхэм алдыг хайрлалаа Галсангийн шүлгийг би Хасдаг байсан, Уучлаарай Залуу найрагчийн шүлгийг Засдаг ч байсан, Уучлаарай Энэ номд харин Үзэг хүрсэнгүй, Итгээрэй Эрдэнийн сувд хэлхэхий нь Өөгшүүлэн бахадлаа, Ивээгээрэй Сономын Удвал ДАНДАР БААТАР Дандар хүү шархтай баавгайнаас хулчийдаггүй байсан юм Далан сэлэмтэн дайран ирэхэд дальдардаггүй байсан юм Дайсандаа ч нөхөртөө ч арангатай маршалаас айдаггүй байсан юм Даруухан ЭЭЖ-ийнхээ өмнө л тамхиа асааж ч зүрхэлдэггүй байсан юм ЦАГААН САРЫН ШИНИЙН НЭГЭН Шижир цацрагт нараан дэлхий тойрч нас нэмсэний ДАН баяр 138
Шидрүүн мөнгөн өвлийг өнтэй давсны ДАВХАР баяр Шинэдэн цэцэглэх хавартай энх золгосны ГУРАМСАН баяр Шинийн нэгэн гэмээ нь эгнэн давхацсан ГУРВАН БАЯР МОНГОЛ ОРОН Хүйтэн халууны завсар дахь сэрүүн орон Хүсэл хяслын дундах Бурхан багшийн лаврин Үнэн худлын хоорон дохь Эрлийн луужин Өнө эртний монгол-миний ЭХ ОРОН ЭЗЭН Үнэгэн харанхуйгаар сэрж ОД МИЧИД-ээ бүртгэнэ. Үүр цүүрээр гадаалж ТЭНГЭРИЙН ЦАРАЙ шинжинэ. Наран мандахаас өрсөж НАЙМАН ЗОВХИС-оо халиана. Малчин Монгол гэмээ нь ГАЗАР-САНСАР-ын ЭЗЭН ЗАЯАНЫ ЗАРЛИГ Аргамжааныхаа морийг чононд алдаж ч болно. Алтан бугуйвчаа хулгайд алдаж ч мэднэ. Амраг ханиа бусдад булаагдаж болно Алгахан газраа ч харьд алдаж болохгүй ээ МИНИЙ УРИА Цээлхэн дотортой ард түмэн минь эртний түүхээ сөхөцгөө Цэцэн ухаан рага билгээр элэнцийнхээ бичээсийг сурцгаа Чингэс Богдын тал нь БОСОО бичгээрээ жигүүрлэцгээ Цэдэнпилийн тал нь ХЭВТЭЭ үсэгтэйгээ тийчилцгээ ЖАМ ТАНИХУЙ Хөөн дунд цагаан байх хэцүү Хөлдүүсэн дунд ҮНЭНЧ нь ганцаардах хэцүү Усаар гал ноцоох энэ бүхнээс хялбардуу УХААНЫ ЦАРАА ХОДООД УХААНТ хоолны хийц цайны сүүнд бодол нэрнэ ХОНОГИЙН УХААНТ ховрын бараа хаврын борц бодно ХОЖУУ УХААНТ насны намар,нөхрийн нөмөр бодно. ХОЛЫН УХААНТ эх орныхоо заяаг бясалгана. МАРТАШГҮЙ ШӨНӨ 139
Эр цэрэгт мордохын урьд шөнө Эцгийн гэрт сэтгэлд тогтсонгүй Чөтгөртэй уулыг айлтгүй давлаа Хайртай түүндээ саадгүй очлоо. ҮГИЙН БУЗАР Биеэ тоосон хөвүүн өлссөндөө уурлажээ Битгий хуц гэж ЭЭЖ-дээ хэлжээ Энэ үгийг сонсуутаа аймаар шүү Ээж нь гэв гэнэт нохой болчихжээ. ДЭЭДИЙН ШАГНАЛ Ангасан цөлд бол аадар буух нь шагнал Намаг балчигт бол НАР ээх нь шагнал Надад бол наян таван жил НААДАМ ҮЗЭХ нь дээдийн шагнал ӨВӨӨ АЧ ХОЁРЫН ЯРИА Эзгүй ханхай энэ гэр, галгүй атлаа Идэр есөөр ч дулаан санагдах юм.Хачин аа Чагтгандаа хадагтай,хоймроон бурхантай гэрээс Жавар, Сүүдэр хоёр өвөл ч үргэдэг юм шүү АЧТАН Эрхэлж явтал нүдэнд шороо орж би уйлав, -Эмнэлэгт очиж янзлуул гэж аав зарлигдав, Гэрэлд зургий нь авахуул гэж эмч хойшлуулав Гэтэл ээж л хэлээрээ нүдийг минь долоож эдгээв. ХЭРЭГЦЭЭ Тавган дээр талх байвал учиртай Талхан дээр цөцгий түрхвэл нүнжигтэй Цөцгийтэй талхаан хуваахад найз хэрэгтэй Цөмөөрөө хуваахын цагт инээд баясал хэрэгтэй Талархал хөөрхийлэл Солонго үзэхийг хүсдэгт нь СОХОР -ыг би дээдэлдэг Түүхээ сонсохыг хүсдэгт нь ДҮЛИЙ-г би хүдэлдэг Хөрстийг тойрох хүсэлтэйд нь ХӨЛ-гүйг би талархдаг Тэнэх,үзэх,сонсох хүсэлгүйд нь ТЭНЭГ-ийг би хөөрхийлдөг 140
Хөдөөгийнхний зан Дэвс сайт эмээл нь байвч эмнэгт тохох тэнхэлгүй Дэл сайт азарга байвч ээмээллээд унахын золбоогүй Дэлэн сайт гүүнүүд байч эсэгий нь уухын буянгүй ДЭЭГҮҮР САНААТ-ыг хөдөөгийнхөн,эр хүнд тоолдоггүй ХҮЛЦЭЛ Ишигчин хургачин насны алдааг БҮРЭН уучил Эмээл дээр дэрвэх насны алдааг ХАГАС уучил Эрийн цээ цээлсэн насныхыг ХУГАС уучил Итгэл дааж чадаагүй идэр эрийг БҮҮ уучил ЛАВ ЗӨВ Усанд живж байгаа хөлөг онгоцыг орхин зайлах нь зөв Улалзан шатаж бүхий өргөө гэрээс зугтаан гарах нь зөв Галд шатаж,аюулд живж байхад нь хэний хүү хэн ч Ганц олддог ЭХ ОРНОО хаяж орхих эрхгүй нь лав МОНГОЛ ХҮНИЙ СОНЖОО Хэдийгээр чи зоон дээрээ хөх мэнгтэй ч Хэнхдэгээ дэлдэн ЧИНГЭСИЙН УДАМ гэж хашгирдаг байлаа ч ГЭСЭР ЖАНГАР НУУЦ ТОВЧОО -гоо мэддэггүй бол Хэрхэвч чи эх оронч МОНГОЛ ХҮМҮҮН БУС ЦЭЭР Ээж аавыг дүү минь хялайж битгий хараарай Эрлэг хожмын өдөр тэвнээр нүдий чинь чичнэ шүү гэж Эгч минь надад хүнээс нууцхан шивнэсэн Энэ л өдрөөс би гөлөг ч хялайхаа больсон ЦУГ УЙЛНА Хэлтгий заяат хүний ертөнцөд ЭХ уйллаа Хэвлий дотор нь бяцхан хүүхэд мэгшин уйллаа Түнэр шөнө шиг эр,эхнэрээ жанчлаа Төрөөгүй жаал цуг уйлаа ӨВӨГДИЙН УХААН Ариун сүүн мөртнийг хөөдөх үг Аман дотороос минь уначихвал яана гэж 141
Өвгөн би хэрсүүлэн цэнэдэг Үг,хоол хоёроо өдрөөс өдөрт цөөлдөг ҮҮРСЭЭН Таван ханатын хоймроос хуурын аяалгуу хүнгэнэв Тарсан сүргээн хумингаа АЗАРГА үүрсэв Агит цэнхэр талаас гүйгүүл морин янцгаав Авдрын ширгүү дэх ХУУР гүү саамштал үүрсэв ТОРТОГТОЙ НАР Цэнгэг ариун хөдөө нутгийн тэнгэрт Цэл залуухан шижир нар мандах юм Тоос тортогтой хот суурингийн огторгуйд Тогоо шөргөөсөн төлөг шиг Нар бэлчих юм НОХОЙН НУУЦ Зүрх зоригтой нохой ЧОНО өөд хуцдаг Зөнөг харалган шаар нохой ХОНЬ өөд боргоодог Уугаадас нь ихэдсэн ярдаг нохой ЭЗЭН өөдөө хуцдаг Уйдаж залхсан гинжний нохой САР өөд ульдаг ТОРНИХЫН НУУЦ Идэш ууш сайтай хүүхэд СӨӨМ өсдөг Инээд баясал дунд хүүхэд ТӨӨ өсдөг Итгэл хайран дунд ТОХОЙ өсдөг Эрдэм ажил дунд АЛД өсдөг БУХАЛ Олон ногоон бух Ойн захаар билчээрлэх нь Өчигдөр махайхны хадаж овоолсон Үй түмэн БУХАЛ ажээ, БҮРГЭДИЙН УХААРАЛ Хөрст газар Сэтгэл тогтохгүйгээ мэдээд Хөхрөгч тэнгэрт Бүргэд нисчээ Үүлтэй тэнгэрт Бие тогтохгүйгээ мэдээд Үүртэй халилдаа эргэж иржээ, ЗЭВҮҮН АСУУЛТ 142
Говьд ойр нь загаа түүгээд дууслаа Голд ойр нь загсаа шүүгээд дууслаа Заг одоо <Улаан ном>-д үлдэх үү Загас<Шилэн цөөрмөгт> үржих үү ТАРХИНЫ МАГТААЛ Эх түүхээ их мэддэг Ирээдүй цагаа эрт хардаг Одоо цагаа онц таньдаг Оюун тархи минь НАРАН БӨМБӨРЦӨГ! МИНИЙ ХЭМЖИХҮЙН УХААН Ургаж байгаа энэ НАР-АЛТАН ТОЙРОГ! Унаж байгаа тэр САРАН МӨНГӨН ДУГИРАГ! Ирж яваа галуудын цуваа Адил хажуут ГУРВАЛЖИН Эргэн тойрон минь бүхэлдээ Амьд ХЭМЖИХҮЙ УХААН ТЭВЧЭЭР Эр цэргийн гэргий Итгэл хадгалдаг бат цоожтой Далан түлхүүрт үл нээгдэх Давхар цоож-Тэвчээр гэдэг нэртэй ЗҮҮД <Ээжийнхээ сүүг хөхөж цадсан Эрх хүүхэд болжээ!> гэж Аав нь зүүдэлнэ <Эмнэгийн чихийг тас мушгиж номхруулсан Эрэлхэг адуучин болжээ!> гэж Хүү нь зүүдэлнэ ӨВГӨД Магтаалд харам хүрэн Өвгөд Манай нутгийн хүнлэг мэргэд Монголоо дэлхийтэй дугуйлсан тэд Морь унасан ХҮН БҮРГЭД МӨНХӨЖРӨЛ Хөлөг нь үхэвч удам нь үлддэг Хөгшид нь үхэвч хайр нь үлддэг Цэцэг нь хагдравч үр нь үлддэг Цэнхэр талд минь амьдрал мөнх! 143
СУРГААЛ Яс гэмтэх гайгүй хөө Гэмтэлд очоод л бороолчихно. Ёс алдах гайгүй ээ хө Гэр нурж,төр ганхана. БАЯСАЛ ГОМДОЛ Өөрий нь хагалахад Эх газар баярлажээ. Өчүүхэн ургац авахад Элэг эмтрэн гомджээ. ҮРС ХӨДЛӨХ УЛИРАЛ Хурга хэвлий дотроо хөдөлж байна Хуц болчихоод Чоно мөргөн зүүдэлж байна. Унага хэвлий дотроо хөдөлж байна. Улсын баяр наадамд түрүүллээ хэмээн зүүдэлж байна. ГЭРЧ Эх орондоо хайртай! Шарх минь гэрч Эрхэлсэн ажилдаа дуртай Шагнал минь гэрч! ГАЙХАМШИГ Уран гартан Ертөнцөд байгааг л сэргээн хийлээ Ухаан-авьяастан Ерөөсөө байгаагүйг шинээр бүтээлээ. БАГТААМЖ Ус гал хоёрыг нэг гэрт хадгалж болно. Ухаантан тэнэг хоёр нэг гэрт амьдарч болно Арслан Хонь хоёр нэг ууланд бэлчиж болно Аз жаргал, Сархад хоёр нэг гэрт үл багтана ЁС ЁМБОГОР Өрөм таргаа босоо идвэл Үнээ дутуу тугаллана гэж 144
Аравтай эгч нь аяархан хэллээ Тавтай дүү нь тарган сууж уулаа, МАЛЧНЫ ЦЭЭР Хөдөлгөөн хазаары нь амгайвчлан, олмы нь султгаж усалдаг Хүндтэнээн тохойгий нь түшиж морин дээр унуулдаг Хөеөний мэхээрээс жалавчийг нь авч хулгананд хувь үлдээдэг Хүндлэг малчин ёсоон гээвэл, хөөрхий бид эрэмдэг зэрэмдэг ҮҮР Хүмүлт талаасаан адуун сүрэг голд орох нь Гөлмөн төмөр дээвэр дээр мөндөр бөмбөрдөх шиг содон Таван мянган адууны хоёр түмэн хөл Дайрган дундах өндгийг гишгэлгүй өнгөрсөн нь нинжин, ТЭР АЯАРААН НАЙРАГ Аргамгаан сойгоод цоллох нь ЯРУУ НАЙРАГ Айргаан дуутай хуруудах нь ТОО БОДЛОГ Алсаас дуулалдан давхилдах нь ХӨДӨЛГӨӨНТ ЗУРАГ Аяа миний Монгол тэр аяараа тансаг НАЙРАГ! ШУЛУУН ҮГ Умгар гэртэй байсан чи ДУГАНАТАЙ болжээ Улаан тоонотой байсан одоо ЦООХОР болжээ Өмсгөл чинь хурга байсан одоо БУЛГА болжээ Үнэнийг хэлэхэд өдгөө ӨӨРИЙГӨӨ ӨӨРЧЛӨХ л үлджээ ХОТОЧ НОХОЙ МИНЬ Хотондоон чоно оруулсан НОХОЙ Хорь хоног өөрийгөөн химлэн гаслав Чухам л тэр өдрөөс хойш би Чулуугаар нохой шидэхээн болив ТУУРАЙН НҮД Халамцуу эр алавхийн мориндоон үсрэв Харанхуй шөнийн талаар оч бадраан чавхдав Туулайн бүжин, могойн өндөг нэгийг ч гишгэлгүй өнгөрөв Туурайн доороо миний морь дөрвөн нүдтэйг мэдэв, ХОНИНЫ ХИШИГ 145
Хаврын өдрын уртад аавтайгаан хонинд явлаа Халуун хошуут сүргээн аалиг яргуйд цатгалаа Хашин морио чөдөрлөчихөөд хурга үүрэн гэртээ ирлээ Хаалга өөрөө онгойж босго сөөм намслаа. МИНИЙ ААВ <Ирвэс чонон дунд сүргээн өсгөж чаддаг Эрдэмтэй монгол олоод ир!> гэвэл миний аав. Монгол улсын сүлдэн дотор давхиж яваа Морьтон хэн вэ гэвэл тэр:миний аав УХААНЫ ГЭГЭЭ Үлийн огтоно шүүрсэн бол Муур байж таараа Үнэг чоно базсан бол Бүргэд байж таараа Аргал янгирт дүүлсэн бол Ирвэс байж таараа Аль алины нь өршөөсөн бол Хүн байж л таараа ХОНЬ ҮРГЭХҮЙ Сүрэг тогоруу дэрхийн нисэх шиг Шөнийн харанхуйгаар Хонь үргэв Хоттой буян минь ганц дэрхийхэд Хоёр өдрийн өөхөн тарга нь хийсэв ТЭГШ ДӨРӨВ Харамгүй өглөгч Намар-миний ээж. Хатуу сургаалт Өвөл -миний аав. Жам нь дэлгэр Хавар-миний хүү. Жаргалан тэгш Зун-миний хань. НҮҮДЭЛ Айл хот,буянт сүрэг хаана байгааг Атаатны онгоц нарийн тагнаад буцжээ. Үүр гэгээрүүт бөмбөг мултлахаар ирсэнд Үнснээс бусад нь нүүчихсан байжээ. МАЛЧНЫ ЭРДЭМ Өглөө босоод малчин хөх ТЭНГЭРЭЭН харна Үүл нэвт, сансар нэвт, ОДДООН харна Үндэс нэвт,газар нэвт,УС чийг харна. Өвөл нөвт, хавар нэвт ЗУНЫГ харна. 146
МАЛЧНЫ БАХАРХАЛ Арслантай авдрынхаа ёроолд алт мөнгө нөөдөггүй Анд нөхрийнхөө хөлд алд алам ухдаггүй Аминдай нарынхаа нэрийг ашиг хонжоон дээр зээлдэггүй Аз жаргал минь тэгээд ч амсраараа дундран янддаггүй ӨРГӨӨ Өрхий нь татсан өргөөг нарны наахнаас ажлаа Өргөрөг уртраг нь сүлжилдсэн бяцхан дэлхий харагдлаа Уртраг өргөрөгт дэлхийгээ номин сансраас халиалаа Уньтай, ханатай, тоонотой Монгол өргөө харагдлаа. МАЛЧНЫ ХҮҮХЭД Хоёр хүү минь сургуулиасаа гэртээн ирнэ. Хоньчин би гурван сар амран жаргана Дүү нь бага ч гэлээ дөрвөн хүний тустай Ах нь атигар ч гэлээ арван хүний нэмэртэй МАЛЧНЫ БУХИМДАЛ Бухассан үнэ нь байвч бух нь үгүй Буурссан ингэ нь байвч буур нь үгүй Малчин хүүхнүүд нь байвч эрчүүд нь үгүй Манай говь эзгүйрч иль хульдах нь эвлэршгүй АДУУЧИН ААВ МИНЬ Цэцэгт зуны гурав намрын гурав Чилийсэн зургаан сар цай амсаагүй Аавынхаа салхин доогуур даагатай өнгөрөв. Айргийн сайхан анхилан сэнсэн хийв. ДӨРВӨН МОРЬТОН Жил хэмээх урт алаг замд Улирал хэмээх дөрвөн морьтон давхилдана Өвөл, хавар, зун, намар Өртөөлж алс ирээдүй өөд уралдана. МИНИЙ ДАР-ЭХ Хүүхэд насандаа тусархаг хөнгөн Хүүхэн насандаа зүслэг хөөхрөн 147
Хөвөө насандаа хүнлэг намбатайхан Хөгшин минь наддаан амилсан Бурхан НАГАЦЫН СУРГААЛ Өвсний сахлагт морион эс аргамжвал Өлөн боохойд хүнс бэлдэхийн ёоз! Өдрийн явдлаа шөнө эс тооцвол Өтлөх насандаа хүнд нь хөнгөрөхийн шинж! МЯНГА НЭГЭН АМЬ Дэрснээс өөр нуувчгүй Тэнгэр Хүн хоёр тэнцвэргүй хүчээр арсалджээ Нэгдлийхээ мянган халуун амийг тэр аварчээ Нэг л амь гарзадсан нь: хоньчны өөрийнх байжээ ШАГНАЛ Бага ажиллаж их амлав БАЯРЫН БИЧИГ алган дээр унав Их ажиллаж бага ярив Энгэр дээр ХӨДӨЛМӨРИЙН ГАВЪЯА ургав БОРЖИН ТЭЭРЭМ Таван шарын үнэтэй боржин тэрэм Тариан шан дээр бодон шиг хэвтэнэ. Эх орны маань гурилын үйлдвэр сая саяхан Ийм байсан гэхэд хүүхдүүд үл үнэмшинэ. НАМРЫН ХИШИГ Хумсны чинээхэн ҮР газарт булсан нь Хувингийн чинээ АМТАТ ГУА болжээ Хургын чинээхэн ТӨЛӨГ оторт гарсан нь Хумгархан эвэртэй хэвлүүхэн ИРЭГ болжээ БУЯН ТОГТОЦ Эцэг нь ханын ам нийлүүлэн боож чаддаггүй Эх нь хүүхдээн өлгийдэж бүүвэйлж мэддэггүй Эгч нь дээлэндээн шилбэ торгоож дөнгөдөггүй Ившээмхий зэврүүн айлд монгол буян тогтдоггүй ААВЫН АЖИГ 148
Алт гэж гууль авахааргүй болж Агт гэж гүү андуурахаан болж. Нар гэж сарыг эндүүрэхээн больж. Манай хүү өрх тусгаарлах болжээ. ҮРЛЭГ БҮРЛЭГ Сайхан ааштай гэж магтуулахаар шийдлээ Саахалтынхаа хүмүүсийг мах, архиар дайллаа Савж унасныхаа дараа ухаан ороод тооцлоо Сардаан элдэгдэх хүнсээн өдөрт цөлмөчихсөн байлаа. ТОСГОНЫ ҮДЭШ Цэцэрлэгт гудмаар алхлахуй Цэцэг анхилах нь гайхамшигтай "Эргүүл"тэмдэгтэй ахаас Эсгэлүүн охь үнэртэх нь гайхалтай ДҮҮГИЙН ШИНЖЭЭ Торгон дээл нь цоо шинэ юм Хайртай ах минь одтой ёо! Дотоож цамц нь хиртэй юм Хань нь даан ч олхиогүй яа! ТУСГАЙ Оюуны хомсдолтой хүүхдүүдийн суудаг сургууль тусгай Овтой живтэй хүүхнүүдийн нь очдог дэлгүүр тусгай Орчлонгоос буцсан хойноо оршуулдаг газар нь тусгай Олон түмнээс тэд тусгай байдаг нь л яамай! НАРНЫ ДААЖААН Үүр цүүрээр босоход өглөөн нар Үрдээн хайртай эхийн харцаар мишээнэм. Үд хугалаж сэрээд нойрмоглон зогсоход Нар Үй түмэн цацрагаараан" Ичиг,Ичиг" гэж дооглоном. 149
Монгол хүмүүний зүрхний бичээс /Т.Галсан/ Би - таван ханатай гэрт төржээ Би - таван тивтэй дэлхийд төржээ Би - буурал түүхтэй Монголд төржээ Би - бурхад мэндэлдэг дорнод төржээ Бойтогны минь хонх : намайг хөлд оруулсан Ботгон буйлаан : намайг хэлд оруулсан Уухай , гийнгоо : надад жигүүр ургуулсан Уртын дуу : надад ухаан цараалсан Эвдэрвээс бид : хуваахын хүрд ээ ! Эвлэрвээс бид : үржүүлэхийн хүрд ээ ! Энэ бол миний : зүрхний бичээс ээ ! Эвлэрсэн цагтаа : монголчууд бид хүчтэй ! Авдар дотроо судар минь багтдаг Атныхаа нуруунд гэр минь багтдаг Өргөөн тооноор минь наран багтдаг Үнхэлцгэн дотор минь орчлон орчдог оо ! Би - дэлхий хэвтэй гэрийн эзэн Би - дээшээ заяатай буяны эзэн Би - дээрээ нартай тэнгэрийн эзэн Би - дээдэсээс зарлигтай монголын эзэн ! Би - таван хошуу сүргийн эзэн Би - тал , хангай ,говийн эзэн Би - лустай хөх усны эзэн Би - луутай хөх тэнгэрийн эзэн 150
Англи хэлэнд итгэж зориулав /Б.Галсансүх/ Чихний чимэг болсон аялгуу сайхан монгол хэл… Б.Ринчен Загас, сармагчин хоёртой хэлээ ололцолгүй Зовж, хэлмэрч хайж 1600 үеийг туулахад Зуслан эсвэл өвөлжөө рүүгээ нүүх аятайхан санагдаад, Арслан Заан агнаж, агуйд амьдрах аягүй санагдаад 1200 үе өнгөрлөө Монголын радио хятадаар мэндлэхэд би үхнэ. Өвөө, эмээ хоёрт минь үсэг нүдлүүлэх гэж 24 нь нойргүй хоноод Өөрийн минь номыг хэвлэх гэж 22 үе минь хүлээхийн жаргал эдлээд Нэг зуун мянган жилийн өмнөх их мөстлөгөөр бурхан цусыг минь хөлдөөхгүй гэж зовоод Наранд итгэхгүй надад цахилгаан зуух өвлүүлэх гэсээр зургаан ч үе барагдлаа Монголын ТВ солонгосоор цаг агаарын мэдээ уншихад би үхнэ Шуурга тавьсан солирын бөмбөгдөлтөнд бөмбөрцөг 20 тэрбум жил ёолоод Шөнө, сар хоёрыг төрүүлсэн нар 10 тэрбум жил ганцаардаад Шоргоолж юм уу, өтний өвөг сарнаа явагч шиг хорвоог хэмжсээр зургаан тэрбум жил наслахад Шугуйн жимсийг зах дээр надад 10 жилийн өмнө худалдаж байлаа Монголын сонинууд японоор мэдээ нийтлэхэд би үхнэ. Болор цом 2006 он 151
Би маргааш мэндэлчихсэн... харин умайндаа даарахгүй /Б.Галсансүх/ С.Анударын дурсгалд Эцэс төгсгөлгүй гол хайрсан хүйтэн цасыг Эрээд олдохгүй ах, эгч, амраг саданг Энд тэндгүйх хачин хүмүүсийн хүрэмний хормойг Энэ дотор хоргосон гашуун салхийг Элээж хоргодохгүй цаг хугацаануудыг Эвтэйхэн хуваагдах өлөн талхнуудыг Эрхлэж үглээгvй сүүлчийн хайруудыг Эгдүүцэн ундууцах хатуу архийг Эмзэглэж туулахгүй өөгүй замуудыг Эдэлж хэрэглэх оо, савангуудыг Эндээс холгүй тэр тарган сарыг Энэ шөнө л татагдах ёстой тамхинуудыг Эвдэрч хэмхрэхгүй ширээ сандлуудыг Эрж цөхөхгүй танил тасалбаруудыг Энд зөвхөн байдаггүй гэх улаан тэнгэрийг Элдэв толбоноос болж угаагдах цагаан хэрэглэлийг Ээж надад маргааш авч өгнө ... Бурханд хэлэх зөвлөгөө постпанк шүлгүүдээс /Б.Галсансүх/ Хоол идэж суухад өлссөн хүн харах шиг Ходоодных нь шүлс ялгарч өлөн шүлсээ залгих шиг Хэн ч хараагүй чамайг харахсан гэж бодоод л Хамгийг халиагч чамайг харж байгаад итгээд л Үхдэггүй, үрждэггүй сайхан хүүр ээ чи... 152
Зүрх амаар гарах гээд зүр зүр савлах шиг Зүүд, зөндөө тарчилж, зовж өглөө болох шиг Хэн нэгний бодож олсон хоосон дүрийг чинь шүтээд л Хэрэггүй, танихгүй бурхныг хэдэн жилээр ч хүлээгээд л Үхдэггүй, үрждэггүй сайхан хүүр ээ чи... Нүднийхээ хорыг гаргаж ч чадахгүй ажиллах шиг Нэг мөсөн унтаад хамаг ядаргаа арилах шиг Оршин суух хаяггүй чам руу очно гэж мөрөөдөөд л Одоо ирж аваад диваажинд хүргэнэ гэж горьдоод л Үхдэггүй, үрждэггүй сайхан хүүр ээ чи... Тэвдэж сандарч явахад танихгүй хүн туслах шиг Тус болсонд нь баярлаад ач санаж үлдэх шиг Хамаг хайраа надад зориул гэж уурлаад л Хаяж чамайг тамд тарчилгана гэж айлгаад л Үхдэггүй, үрждэггүй сайхан хүүр ээ чи... Гэгээн гуниглал минь... /Б.Галсансүх/ Гэгээн гуниглал минь Гадны хүн орж болохгүй гэсэн бичигтэй тэнцүү. Тунгалаг инээд минь Тамирдсан сэтгэлийг минь илааршуулахгүй. Ариун хайр минь Авсанд орсон хойно үнэд орно. Харанхуй ганцаардлыг минь Хэн ч анзаарахгүй. Цайлган бачуурал минь Цаг хугацаатай тэмцэлдүүлнэ. Хонгон алхаа минь Харалган болгосноос цаашгүй. Зүүрмэглэх тодий нойр минь Зүүд гэдэг өвчнийг сэдрээнэ. Хувирамтгай сэтгэл минь 153
Хорин дорвон цагт Хэлэхийн аргагүй нэг л зүйлд Хувьсгалч шиг зовно. Хувирашгүй шаналана. Өөрийгөө таних гэж оролдсон минь Өвчин болж хувирав. Оргос шиг авчихаж болохгүй энэ овчин Үхсэн хойно ч салахгүйг би мэдэв. Мастурбаци /Б.Галсансүх/ Сармагчин бид хоёр л Сааж чадна Сайхан хүүхний зураг Сармагчинд байхгүй ч Гавал байна Гар байна Ганцаардал байна Галзуу дур байна Сармагчин бид хоёр л Сааж чадна Сармагчинд Сармагчингийн Сүрэг байвч Саах хэрэг гарна Сармагчин бид хоёр л Сааж чадна Ганцаардахад Гар байна Гавал байна Галзуу дур байна Сармагчин бид хоёр л Сааж чадна Хүн сүрэг Хажууд байвч 154
Харин саах Хэрэг гарна. Нүдийг минь нээмүй /Б.Галсансүх/ Царцаахайн мөнгөн царгиа Салхины алтан сэрчигнээтэй нийлээд Цам харайх тогрууны бүжигэнд Хүн байтугай хулгана хүртэл автаад Нуурын дээрээс манан халамцан хөөрөхөд Нуугас ангир дуугараад Нуугин шуугих нарсан ойн гоо үзэсгэлэн Нүдийг минь нээмүй Дэнж нугыг дамжин Багваахай цэцгийн тоос манараад Дэлүүн болдогоос наашаа Эрвээхийн сүрэг солонго татуулан жуулчилаад Далий ягаан цэцэгсийн дунд мансуурахад Уушиг цээж цэлмээд Тэнхлэг горхины тунгалаг хүйтэн ус Цагаан шүдийг хага ташаад Тэргэл саран гурван нуурын мандалд Гурав хувилаад Нүдийг минь нээмүй Монсон төгөл өврөө нээхэд Цалин цагаан биенээс нь сайхан үнэр түгээд Морьтой хүн балжийн голоос наашаа шогшиход Хуучин буриад дуу уйлаад Баян булгийнхаа усанд шумбан эрхлэхийг Багачууд хүүхдүүд хүсэмжлээд Битүүн хусан ойн төгөлд Нүдэн нуур мэлтэлзээд Нүдийг минь нээмүй Цана тооны овоон дээр Цас будрахад эмээгийн минь Мөр тодроод Цайран ононгийн мөсөн дор 155
Загас жараахай нь гилтгэнээд Дүнзэн байшингийн зуухан дээр Шимийн архины охь халаад Дүлий ертөнцийг цочоосон Удган эгчийн минь хэнгэрэгийн дэлдэлт Нүдийг минь нээмүй Сентименталист - хүн судлал /Б.Галсансүх/ Зөрөх нэгэн нүдийг минь хараагүй бол Зовлонг минь ойлгоход бэрх ... Зүрхний шигдээснээс илүү хүчийг Зөвхөн тамхи надад өгөх ... Зөвлөх андын үгнээс илүүг Зайлуул энэ бор дарснаас олох ... Хүрэх газрын холд Хуучин цамц минь хань болох ... Өнгөрсөн бүхний сайхныг Өнөөдөр нулимс минь гэрчлэх ... Учрах зовлонг тосоход Уур хилэн, бардам сэтгэл минь туслах ... Зорьсондоо тэмүүлэх хүнд Зам тавин өвс болж туслах ... Өнгөрсөн, одоо, ирээдүйд Өөрөө өөрийнхөөрөө үлдэх ... Символист- хүн судлал /Б.Галсансүх/ Цусны минь эргэлтийн аясыг дагах Цэнхэр наран, улаан саран эрээлжлэх Сүнс минь биедээ эргэж ирэлгүй, оролгүй Сэтгэлийг минь хийсгэж салхилангуй, амарлингуй Ирээдүй минь бүдэг цайвар, шаналангуй Итгэл муутайхнаар бие минь сүнсээ хүлээнгүй Дусаад тогтсон харанхуй буланд "би" биеэ орхичихсон 156
Дээвэр дээр сүнс минь од тоолоод суучихсан Зүүд минь хоёр биеийн завсар ганцаардчихсан Зорих зам минь өмнөөс хоёр тийш одчихсон Оюун санаа, сэтгэл зүрхний минь амь цогийг Ойрмог тохиох үйл явдлууд цэнэглэх байх ... Сүүлийн үед бүх л бие минь хүндрэн өвдөөд Сүнс минь биендээ ирж байх шиг ... Хар аяндаа бие минь сульдан алдраад Хоёр дахиа мэндэлж байгааг минь Хэн ч анзаарахгүй байх шиг ... Сонгодог авангард - хүн судлал /Б.Галсансүх/ Нэг дэлбээ, хоёр дэлбээ, гурван дэлбээ Надад цэцгээр мэргэлэх сайхан байна. Үхэх үү? Эсвэл амьдрах уу? Үйлийн үр үү? Эсвэл зурсан зураг уу? Нэг амьдрал, Урьдах амьдрал, Хойд амьдрал Надад энд амьдрах сайхан байна. Тэгээд Үхэх үү? эсвэл Амьдрах уу? Тэндхийн диваажин дээр үү? эндхийн там дээр үү? Нэг мөрөөдөл, нөгөө хүсэл, өөр найдвар Надад өөр зүйл хэрэггүй нь сайхан байна. Амьдрах уу? Тэгвэл үхлийг үзэн яд. Үхэх үү? Тэгвэл амьдралыг үзэн яд. Нэг хайр, бас шохоорхол, нууц тачаал Намайг энэ бүхэн нь хүрээлдэг нь сайхан байна. Үйлийн үр үү? Тэгвэл хүлцэн тэвч. Зурсан зураг уу? Тэгвэл ерөөлөөрөө болог. Нэг амьдрал, өөр мөрөөдөл, бас шохоорхол Надад цэцгээр мэргэлэх сайхан байна. Үхэх үү? амьдрах уу? найдах уу? хайрлах уу? Үйлийн үрээ эдлэх үү? Нөгөө хүслээ гүйцээх үү? 157
Сэтгэл /Б.Галсансүх/ Миний сэтгэл гонзгой урт-улаан хоолой шиг Мушгирч уурлахаараа пөмбийж хавагнаад томболздог. Баярлахаараа агшиж сунаад агшиж сунаад агшиж сунаад Байдгаараа тэлээд тэлээд тэлээд, тэгээд сөөчихдөг. Гомдохоороо үрчийж хорчийгоод хальс шиг болж хатаад Гол дээр тоглож байгаа хүүхэд шиг сураггүй болчихдог Хорсохоороо хачин шар ногоон өнгөтэй болж хувираад Хороо шахаж байгаа могой шиг чивчрээд хагарчихдаг. Тайван байхдаа гонзгой урт юм л унжийгаад талимаараад Таньдаг хүн мэндэлж байгаа юм шиг тайван байдаг. Атаархахаараа ... Аа нэн аюултай татвас татвас хийгээд Амьсгаа нь давчидсан хүн агаар эрэх шиг аль ч учраа олохгvй. Догдлохоороо дэндүү гоё дороо цовхчин ийш тийшээ санжигнаад Долоон өнгөөр солонгороод даанч дэндүү гоё,гоё,гоё Хүлээхээрээ миний сэтгэл хааяа нэг, хааяа нэг хөдөлснөө Хүлээтэй юм шиг хөдөлгөөнгүй хөхрөөд хүлээгээд л байдаг. Миний сэтгэл баярладаг, гомддог, догдолдог, атаархдаг Миний сэтгэл муухай, сайхан, хорсдог, уурладаг, хүлээдэг Миний сэтгэл өөр яадаг билээ? Гунирхдаг, эрхэлдэг, эмзэглэдэг Миний сэтгэл заримдаа надад сэтгэл байхгүй юм шиг санагддаг. 158
Хувь заяатайгаа би ... /Б.Галсансүх/ Хувь заяатайгаа би ... эвлэрэх дургүй нь сайхан Хуучин бүхнийг дурсах хэрэггүй нь сайхан Цагийн юм цагтаа гэдэг үг Цээжнээс минь гардаггүй нь сайхан Зовлон болоод ганцаардал гэдэг үг Зөвхөн надад хамаатай байх нь сайхан Ярихын аргагүй сэтгэлийн хөдлөл Янз янзын үед илрэх нь сайхан Хүссэн бүхэн шаналал болж Хүсээгүй зовлонг надад авчирах нь сайхан Өнө эртнээс надад зориулж бэлтгэсэн Өгөөмөр зовлонг жаргал шиг эдлэх нь сайхан Эдэлж эдэлсэн энэ жаргалаасаа болж Эрлэгт очоогүй байх нь сайхан. Харин тэр үед би харамсалгүй Харамж шан адил зовлонгоо дааж чадах нь сайхан. Шивээстэй бүсгүйн хаалга /Б.Галсансүх/ Ертөнцийн хаалганы наана ер бусын өдрүүд үргэлжилж Ердийн амьдралыг минь чимсэн шивээстэй бүсгүй чи Ердөө ч надад хаалгаа тайлахаа болив. Орох хаалга энэ Ертөнцөд олон боловч онцгой байсан юм чиний Шивээстэй хаалга.Онгон залуу цогцосны амтанд Шумуул адил шимтэн шунасан юм. Өнгөрчээ. Тэр Хаалга бүрмөсөн хаагджээ. Өө. Тэгэвч Хөх загалмайтай ялалтын хаалгыг би хөрсөн Сэтгэл шиг чинь мартаж чадна. Янаглахуйн Сэрэл болоод нууц эрдмийг яргуй адил залуу охинд Яг чамд заасан шигээ зааж чадна. Шивээстэй бүсгүйн Янагийн хаалганы тухай яруу шүлэг шивнэх болно. Түүнд. Тэр үед шивээстэй бүсгүй юу хийж байх болоо? 159
Тэнгэр хараад л, од тоолоод л, үүл сонжоод л Тэмдэглэлийн дэвтэртээ юу ч юм бичээд л, тамхиа татаад л Тэгээд тэр ээжийгээ үгүйлж, аавыгаа зүхэж, ном уншиж Ертөнцийн хаалганы цаана орших ер бусын Ертөнцийн тухай ердийн нэгэнд хууч хөөрч байх биз ээ. Шивээстэй бүсгүйтэй танилцахсан гэв үү? Хэрэггүй, хэрэггүй. Шулам юм тэр, цус сорогч юм тэр, нүдийг чинь ухчихна Шүү тэр. Надад ингэж бодох сайхан санагдсан .... Шулам, цус сорогч, харалган болгогчидтой найзлахаа ... БИ БОЛЬСОН ... Навч /Д.Ган-Очир/ Хэрэв надад нулимс байсан бол Хэрэгтэй үедээ дусааж л орхино Харин надад цус байсан бол Хайртынхаа төлөө асгаруулж л орхино Гэтэл надад нулимс, цус алга Гэрэлтэн цохилох зүрх ч алга" Харуусал /Д.Ган-Очир/ Цахлай мэт энгэрээ задгайлж Цас бороон дундуур нисэж явахдаа Цантатлаа уйлсан сэтгэлийн чинь цонхыг Цаг бусаар нээх гэж цамнаж явсан даа Цучлын төдий сэтгэлийн гал минь Цувраад ганганах ангирын дуунд 160
Цун цунгийн нулимсаа унагадаг байсан Цуцахыг мэдэхгvй жигvvрээ дэлгэхэд Цув нөмрөг минь vvлс байсан Цээжний гvн рvv минь чулуудсан толь Цэвэрхэн царайны чинь эсгvvр байсан Бороо цасны хооронд сэтгэлийн модонд хөлдчихөөд Боловсорч амжаагvй байхдаа чи дэн-дун Бодол зvvдний зурагнаас зугуухан арчигдах Богинохон цагны хэл дурлал минь дон дон" Амьдралаас урссан аялгууг би хайр гэж бодном /Б.Ганзориг/ Амьдралаас урссан аялгууг би хайр гэж бодном Алдарсан сэтгэлийн учгийг тайлж Алсын алсад орших байгальд ургах Амар амгалангуй цэцэг Надаас хол байгаагүй ээ Намрын өвсны толгойд Шүүдрийн гялбаа туссан Шижир туяат наран Сүүлчийн хонхны дуутай Баяртай гээд одох шиг Сэм сэмхэн гунигаан дайгаад Тэнд л үлдсэн... Аравдугаар сарын шүлэг /Б.Ганзориг/ Бороо цас холилдож орсон аравдугаар сарын зургааны өдөр Бодолд минь гуниг нэрээд тэр бүсгүй надаас явсан 161
Болж бүтэх заяаны дэнсэн дээр хайрын цэцэгс хагдарч Бүтэн заяаны зурвас буцахын шалтагтай байжээ. Хайрласан сэтгэлийн гэгээн наран өглөөгүүр жаргадаг тухай Хаа холын үлгэрээс уншиж байсан болохоор Хажууд ханьссан бүсгүй дэр нэгтгэхгүй гээд Хачин янзийн уйтгартай бодолхийлж Бүгээн шөнөөр миний мэдэхгүй зүг Орчлонгийн салхитай ханьсаж одсон Бийрэнд нулимс туслаж хаяагдахын шүлэг Од харвах шиг сэтгэлд бууж Чиний тухай зүрхнийхээ гүнд Чамд зориулсан бүтээлийг туурвисан Одод тохиох тэр намрын саран дор Охь амтагдсан хайрын болзоонд Нүдэн бүсгүй инээмсэглэж ирсэн Нууж чадаагүй сэтгэлийг Харцнаас минь олоод Дураараа чи өөртөө дурлахыг зөвшөөрсөн Дахин дахин хайрласан болохоор Цагийн зүүний аясаар холдохыг чинь Даанч би ухаараагүй явсан Цэцэг хагдрах шиг уйтгартай Тэр өдрийг би санаж байна Тиймээ аравдугаар сарын зургаан байсан Бороо цас холилдож орсон Бүгээн шөнөөр чи явсан. Арван долоотойд сэтгэл алдарсан бүсгүй /Б.Ганзориг/ Арван долоотойд сэтгэл алдарсан бүсгүй Анхны хайр минь байлаа Хэнд ч өгмөөргүй чамайг 162
Холоос нууцхан харж явсан Сургуулийн жилүүд өндөрлөж Сурагч насаа үдэх агшинд Гараас чинь атгаж Гэнэн ч юм шиг Хайрласан сэтгэлээ илчилэхийг хүссэн Хамаагүй эндүүрч бодсон болохоор Тэр агшинд надад тийм тавилан байсангүй Тэвэр тэвэр салхи л үлдсэн чамаас Баяр гунигийн агшин үргэлжилж Бодолдоо чамайг мартаагүй Яасан ч хурдан юм цаг хугацаа Ятгын эгшиг адил Надаас хол байгаа Ангийн минь бүсгүй Намрын сүүлчийн бороо шиг Алсаас сонсогдох аялгуу юм. Бямбасүрэнд бичив. Аялгуут насны хайр /Б.Ганзориг/ Хэнзхэн цэцэгс дэлгэрдэг хавраар Хайрын шувуухайг сэтгэлийн тэнгэрт нисгээд Халуухан хайраа өвөртөлж чамдаа очдог Хайрын жигүүртэй залуу нас минь ээ Чимээгүйхэн очсон миний дурлал Чамаас гуйсан хайр минь ээ Дасаж амьдарсан он жилүүд Дэндүүхэн жаргалтай он жилүүд минь ээ 163
Амьдрал дагаж ургасан бүсгүй цэцгийг Амин хайрын ижилхэн ханиа болгоод Анхилхан чамаараа өөрийгөө чимж яваа Аргагүй л энхрий нас минь ээ Бодол сарниулсан орчлонг хамтдаа туулсаар Бурхан хайрын гэгээн хойморт биесээ түшээд Миний чинийгүй дотносон цалгиж яваа Мөнхийн дуутай аялгуу нас минь дээ. Би хэнд таалагдах ёстой юм бэ /Б.Ганзориг/ Урьд хайрласан бүсгүй намайг тоогоогүй шиг Учралдаа шатсан хэн нэгэн хайрын тухай дуулах шиг Уяралын аялгуу зүрхэнд эгшиглүүлж хожуу цагийн босгон дээр Урдийн бүсгүй сэтгэлийг минь ирэх шиг Би буцаж хайрлахгүй Дурсамжиндаа хадгална түүнийг... Гунигийн бороо зүсэрсэн үдшийн тухай Гэнэн сэтгэлээр бодсон тэнэглэлийн тухай Эцэгтэй ширүүн үг чулуудаж гомдооно гэж бодоогүй Эцсийн сургаалийг нь сонсоогүй тухай Би хожим халаглаж бичнэ Дахиж надад олдохгүй учраас нандигнана Уйлж ирэхдээ тасал болсон өлгийгөө эх орон гээд Ухаан орж хорвоо чам дээр алхсанаа нөхөрлөл гээд Амьдралын хатууд алдаж индэхийг санаагүй Амин зүрхэндээ бардам явах гээд буруу гишгэсэн Би суралцаж ухаан сууна Тэгээд хэн нэгнийг хэтэрхий их хайрлана Энэ ертөнц дээр байгаа миний бүхнийг Жаргаж төгсөх үлгэр гээд Эргээд л насаа тоолж буцна Жаргал байхгүйд үлдэх хий хоосон Тэнд л ганцаардал цэнгэж 164
Тэнэгүүд ухаантан болж Ухаантан нь тэнэгийн дүрд тоглоод Учрын олохгүй ухаан төөрнө Ийм хорвоо дээр архи,хүүхэн хоёртой ханьсаж Хэнд ч хэрэггүй шүлэг бичээд уйдлаа Бас л бичиж сууна Би хэнд таалагдах ёстой гэж... Би эмзэг /Б.Ганзориг/ Нүдний аяганд нулимс тогтохгүй мэлмэрнэ Сэтгэлийн алсад ижилсэхийн бороо зүсэрнэ Эгэлээ эгэл миний хайр Эргээд л чамдаа очмоор санагдавч тавилангаа дагана Анх учирсан солонготой тэнгэр дор Алгаан тосож угтахдаа чамайг олсон Намайг ширтсэн харцнаас чинь Надад итгэсэн сэтгэлийг олохыг хүссэн Зүүдэнд хүртэл зүгээр байдаггүй болохоор Зүрхнээс чинь хайр олохыг хүссэн Ичэнгүйрч догдлохдоо уйлайдаг хацраас чинь Өөр хүний уруулын хээг хайсан Эмзэглэл дундаа нуучихсан болохоор Өөр хүний уруулын хээг би олоогүй ээ Хөөрхөн цагаан гарыг чинь Эр хүн атгасан болов уу гэхэд Хайлж уярдаг ижийгээс чинь өөр хүн Хүрээгүй юм шиг санагдсан Хожуу бодсон болохоор санахаас минь өмнө Хөтлөлцөж алхсан сүүдрээ арилгачихсан байсан 165
Ягаахан уруулыг чинь салхи л шүргэсэн гэж бодсон Яаж тийм байх юм Цэцгэнд дуртай эрвээхэй буугаад нисэхдээ Цэрвүүн амтаа орхисон байсан Нууц нь хүртэл задрахаараа нүцгэрдэг хорвоод Бүтэн гэж биеийг чинь тэвэрсэн Нар дагсан бүхэн сүүдэртэй байсан болохоор Бодолд минь чи гуниглангүй морилсон Цагийн аясаар чамайг тэмтэрхэд Цаана чи өөр хүнийх байсан Дасаж амжсан хайр минь номхон болохоор Дурлалын төлөө өөрийгөө золиослосон Тэгээд л би эмзэг байдаг юм аа. Бүсгүй минь чи надад хайртай байсан гэв үү /Б.Ганзориг/ Сандаггүй ээ бүсгүй минь чи надад хайртай байсан гэв үү Санаандаа иргэж буцдаггүй болохоор чиний тухай дурсамж л үлдэж Салхитай байсан тэр үдэш миний хацрыг нулимс зүсээд Сартай зөргөөр танихгүй залуутай сугдаад л одсон Мартаж чаддаггүй юм даа тэр агшинийг Маргаашийн тухай бодохоор гунигтай ч юм шиг Чиний явсан зүгийн салхи зэсрүүн салхилаад Чамд тоогдох гэж иргэж гүйгээгүй болохоор Хожуу цагийн босгон дээр Хайрын тухай хайрлуулах гэж ирээ юу Үгүй дээ үгүй би буцмааргүй байна Үлгэрийг жаргаж төгсдөг гэж бүү бодоорой Үнэн сэтгэлээ чи хаана ч юм гээчихсэн Үүрийн гэгээ шиг хүйтэн байхыг би хүсэхгүй Чамд өгсөн сэтгэлээ хайр гэж тунхаглаад Чиний намайг орхиод явсан тэр үдэш Хагдарсан навчис шиг бүгдийн хийсгэсэн Хамаагүй чи хэнд ч дурлаж болно Ганцхан надад л биш... 166
Гадаа /Б.Ганзориг/ Сэтгэлийг байгалийг хорвоогийн өнгө олчихож Санаад минь эв элхэн байна Салхи салхилж байсан намрын тухай зургалалтай хамт Сарны хүүхдүүд нар жаргахаас өмнө өдрийг харах гэж Саарал үүлний цаанаас бодол хийлж Хүний хорвоог шохоорхож хараад л Сэм сэмхэн гунигаа мартаад Хамаагүй навчис шаргалтаад Тэр сонин харагдаж байгаа тухай Бодоод ч олохгүй гэдгийн чинь мэдэж Миний намарт сарны хүүхдүүд дурладагүй юм Мэдэж авцгаа тэр чинь миний сэтгэл Намрын тухай бодсоных. Орой болчихож Даруухан тэр бүсгүй /Б.Ганзориг/ Даруухан тэр бүсгүй Дандаа тийм л байсан гэж үү Үгүй дээ үгүй эр хүний гарийн мөр хүрээгүй Үргэлжийн ариун байсан гэж бодном Харин талын хангал салхи л Эмнэг уруулыг чинь шүргэсэн 167
Хамгийн гэгээн зүүдний Эрвээхэй л цэцгэнд нойрссон Далдын далд ертөнцийг чинь Олж харахыг би хүснэ Даанч чи нуучихдаг Олдомгүй нандин сэтгэл байдаг болохоор Хэзээ гадагшилахыг хэнч үл мэднэ Холоос чамайг хайсан бодол Хаанаас ирсэн хайрыг мэдэхгүй Хүслийн тэнгэрт одод шивнэнэ Хэзээ нэгэн цагийн зүг Хожмын өдөр сэтгэлийн шувууд Холын хол буцна Хонгор минь битгий яваач… Есдүгээр сарын шүлэг /Б.Ганзориг/ Ижилдэн дассан нөхдөөн үгүйлсээр Эрдмийн гэгээн өргөөндөө ирлээ Ижий шиг минь санагддаг Эгэл даруухан багшдаа үнсүүллээ Холын шувууд нутагтаа буцаж Намрын тухай зураг л үлдлээ Хүслийн цэнхэрхэн далайн чимээтэй Балчирхан насыг минь хонхны дуу угтлаа Хүсэн хүлээсэн есдүгээр сарын цэцэгтэй Дасаж амьдармаар он жилүүдийн аялгуу Хонхны дуутай сургууль минь миний уянгатай Догдолсон сэтгэлээр таньдаа би очдог оо. Захидал бичиж амжсангүй /Б.Ганзориг/ 168
Сайхан байсаан анхны учрал минь Сарыг өртөөлж гэрийн чинь үүдэнд очоод Дуудаж уулзах зориг надад байгаагүй ээ Дурласан хүн хайртай хүндээ зориг гарагдаггүй юм байна лээ Дуу шиг гэгээн байхыг хүсээд Дандаа бодолдоо цагаан гунигтай явдагсан Чиний явсан замаар өглөө бүр Чамд тоогдох гэж алхахдаа Чиний сайхнаар амьдралыг гоёж Чамаараа хайрын шүлэг цээжиндээ тэрлэж Сэмрэх гунигаа салхинд хундаглаж дайгаад Сургуулийн зүг араас чинь дагдагсан Нэгэн цагийн навчис хагдраад ургах шиг Хаврын тухай зураглал гадаа ирчихэж Насаараа дагаад явалтай биш дээ Хайрын торноос минь нисчихлээ Учрал товлож хайртайгаа хэлэх Түмэн шалтгаан надад байсан Өөрөө чи намайг мэддэг хэрнээ Өмөлзөх сэтгэлийг минь ганцаардуулсан Тэр өдрийн гунигийг мартаж чаддаггүй юм Одоо ч хэр зүрхэнд явдаг юм Тэгтэлээ ихээр хайрлачихаад чамайг явахаас өмнө Сэтгэлдээ захидалд бичиж амжсангүй ээ Хаа газрын Хэн нэгний гэргий Хар багадаа хайрласан охин минь Хэзээ хэзээ... Миний чамд зохиосон дууг сонсох гэж. Зөрөг бүсгүйд /Б.Ганзориг/ 169
Сэтгэл минь нэг л гунигтай… Салхинд зогсонгоо тамхи татлаа … Надаас хулгайлсан сэтгэлээ тэр бүсгүй өгөхгүй гэж хэлээд Нимгэн цувны хормой дэрвүүлэн одход Цээжинд хоосон зай оршиж Тэнд зүрх даанч алга бүдэг гэгээтэй Цэгэн мөр үлдэж цааш явсаар Тэвчишгүй гуниг үргэлжилнэ Их удаан явсаар зэлүүд цөлд чи Миний сэтгэлийг булшилж мартаад Өөртэйгээ ижил хүнийг хайж Өвөрт нь дасаад уйдахынн цагт Цөлд булшилсан миний сэтгэлийг Эргэж олохыг хүссээр буцхад чинь Өнгөрсөн хугацаанд чамайг мартаад Өөр ертөнцийн хүн байхыг би хүснэ Түрүүн асаасан тамхи дуусаж байна Тэгээд ч салхинд зогсохоор хүйтэн юм Буцаад орлоо гунигт сэтгэлийг минь Бурханаас асуугаад ирсэн ч тэр цагт би байхгүй байна. Ирээдүйд илгээх захидал /Б.Ганзориг/ Зуун жилийн дараа миний үргэлжлэл Зовлонт орчлонд байх үгүй хэн ч мэдэхгүй Зүрхнээс минь асгарсан шүлэг бүхнээ Захидал болгож ирээдүйд илгээнэ… 170
Миний одоо байгаа ертөнцийг Монголоор нь үлдээх гэж Төлөвшиж тогтоогүй гэнэн бодолтой Танхилхан үрсийн минь амьдрах Тэр хожуу цагийн дор Тэвэр тэвэр цэцэг өргөж Өөрийгөө таниагүй санаандаа эргэж Өрөөлөөс үг олохыг хүсэхдээ Ботгон буйлаатай талыхаа Өнчин толгодын энгэрт Өөрийхөө тухай шүлэг бичиж Өнгөнд дуртай хорвоо чамд Өөрийгөө өгөхгүй гэж тэмцэхдээ Тэс өөр төвилантай учирч Ирж олсон энэ биеэ илээсээр Ирсэн шигээ буцахын шалтагт Надаас үлдэх бүхэн минь Зуун жилийн дараа ч амьдрах Үгээр бүтээсэн шүлгэн суваргын Сувдан шигтгээ нь байх болно Тэнгэрийн хөх орон хүртэл атаархдаг Тал хээр нутгийг минь Цэцэг навчис бүрхэх Цэнгэг улиралаар би иргэж ирнэ Зуун жилийн дараа миний үргэлжлэл Зовлонт орчлонд байх үгүйг хэн ч мэдэхгүй Зүрхнээс минь асгарсан шүлэг бүхнээ Захидал болгож ирээдүйд илгээнэ… Миний залуухан хайр /Б.Ганзориг/ Зүсийг чинь ганцхан удаа харсан ч Зүйрлэшгүй гоё сайхныг тэр өдөр олсон Зүрхэнд минь цэцэгс цомирлогоо нээгээд Зуун жилээр амьдармаар тэнд би сэтгэлээ үлдээсэн Наран зүгийн салхи зөөлөн сэвэлзсээр Миний ертөнцийг гуниггүйхэн илбэхэд 171
Надад ирсэн чимээгүй дурлалын Мөнхийн аялгуу нь чи байлаа Харцаараа сэтгэлрүү минь тас цохчихоод Холын бүсгүй цааш алхсан Бүжин наадах салхины аясаар Бодол минь чамтай хамт явсан Гэгээн зүүдний алсад зүрхийг минь догдлуулж Гэрээс чинь хөтлөж болзоонд алхаад Цэцэгсийн тухай үлгэр ярьж өгөөд Цээжиндээ чамайг эрхлүүлэхийг хүссээр Чамтай учирсан зуны тухай бодол хийлж Чимэг үггүй шүлэг бичмээр санагдаад Үдэш бүрийн болзоонд сар бид хоёрыг ширтээд Үлгэрийн төгсгөл шиг жаргалыг хайсаар Миний боддог эгчмэд бүсгүй Нэг л үдэш уруул дээр минь үнсэнэ Мөрөөдөл тэгэхэд биелээд чамайг ирхэд Нүцгэрсэн модод навчисын тухай бодож Намар гунигаа мартаад бид хоёрыг угтана Удаан хүлээсэн болохоор хайр дуусахгүй ээ хонгор минь Насан залуухан дурлалыг минь чимэх гэж Учралын харгуйгаар чамтай хамт өвөл айсуй. Миний ойлгодоггүй дүрэм /Б.Ганзориг/ Миний тоглож үзээгүй бас Миний тоглож үзэхийг хүссэн Хязгаар нь хаа ч байдаг юм Хэтэрхий ойлгомжгүй тэр тоглоом Надаар дутсаных нь төлөө Нууж нулимс унагмаар Хайрлаж тэвэрмээр хөнгөн аялгуу шиг Хэн нэгнээс харамлаж нууцхан гунигламаар Цаг хугацааны торгон огтлолцол дээр Цэцэг барин угтаад Цээжиндээ гүн гэгч хадгалмаар санагдавч 172
Яасан эрт хагдарна вэ Охидын сэтгэл мөнгө шиг Одоо л нэг учрая даа гэхэд Хагацал нь жаргал юм байна Миний үнссэн хацар бүхэн дээр Өөр хүний уруулын хээ байлаа Миний дурласан охид бүхэн Өөр хэн нэгний цэцэг байлаа Би дурлалд дандаа хожигддог Тэгээд ч би тоглоомын дүрмийг нь ойлгохгүй юм байна. Миний хайсан харц /Б.Ганзориг/ Чиний инээмсэглэл хөгжим шиг Тэр аялгуунд сэтгэлээ согтоомоор Чамд зориулж шүлэг бичээд Тэр орон зайг дурлал гэж нэрлэхсэн Зөрөг замаар алхсаар Надад харцаараа баяртай гэх шиг Зүүдний гудамжинд минь урилгагүй ирчихээд Нарнаар дуугүй буцаад л явсан Маргаашийн тухай чи төсөөлсөн үү Магад би чамайг бодсон Дахиад л чиний замыг тоссон Даанч чи яваагүй Тэр өдрөөс хойш Чиний инээмсэглэл хөгжмийн аялгуутай сонсогдож Тэнд л надтай учирсан бүсгүйн Намайг ширтсэн харц дурсамж болсон... 173
Надаар дутаж яваа бүсгүйд /Б.Ганзориг/ Намар цагийн шаргал өдрүүдийн уртын урт бодол Навчисаа гүвэх моддын дээгүүр шувуудтай хамт нислээ Хойтон жил ирнээ гээд хүлээхийн жаргалд умбуулчихаад Хонгор минь чи намайг санаагүй биз ээ Сэтгэлээ илчлээгүй дурлалын болзоонд Сарыг дагуулж яасан ч их ирээ вэ Сэм сэмхэн инээдээрээ зүрхийг минь гижигдээд Салхи шиг одсон дурсамж л үлдэж Хайргүй атлаа намайг боддог сэтгэлээ Харийн хүнээс нууж чаддаг шигээ Хорвоогийн өнгөнд дурлаж яваа энхрий минь Хожмын өдөр нутагтаа буцаарай Шаналсан сэтгэл минь Шүлэг шиг амьдрахыг хүслээ Хагдарсан навчис газраар уйлдагыг санаарай Надаар дутаж яваа бүсгүй минь би чамд хайртай. Нас /Б.Ганзориг/ Аав минь алсаа жин тээгээд одоход Алаг зүрх сэтгэлийн цасаар хучигддаг Алс холын аянаас иргээд ирхэд Урдаас нь тосох миний алхаа аавын минь нас шиг ээ Орчлонд үдлээд буцлаа ч Очих буцахын зайг тавилан минь мэднэ Богинхон атлаа эгэлгүй урт юм шиг Бодь гэгээн заяа нас минь ээ 174
Нуурийн эрэг дээр /Б.Ганзориг/ Тэр хаврыг би сэтгэлдээ зурахыг хүслээ Тэнгэрийн хаяа шаргалтаад Тод улаан туяа Тэртээх уулсын оройд тусаад Сэтгэлээ өгсөн Нутгийн бүсгүй чамтай Сэр сэрхэн салхин дор Нууцхан догдолж алхсанаа Тунгалаг усны шуугиан Хөгжим шиг аялгуутай Тогоруун цуваа хайрын дуу шиг Хажууханд ганганалдаад Яасан ч гэгээн гуниг вэ Яая ч чадаагүй сэтгэл вэ Цэрвэсэн ч хайртайгаа хэлээд Цэрэгт мордсон Арван найман насыг Аргалж болоогүй юм байлгүй Нулимсан бороотой хаврыг Нууран эрэг дээр өнгөрүүлсэнээ Од харвах агшинд Одоо л би санлаа Салаа гэзэгтэй арван долоотой бүсгүй Гурван хаврыг хүлээж үлдсэн юм байна Сэтгэл минь буруу бодож Гурван хаврын дараа Хүлээж чадсангүй дээ чи Хадамд гарсаныг чинь Багадаа болзсон нуурийн эрэг дээрээс Баруун зүгт ниссэн шувуудаас сонслоо Амраг минь. 175
Нэгэн бүсгүйд /Б.Ганзориг/ Цагийн зүү аль хэдийн хэвийжээ бүсгүй минь Цэнгэж ханлаа одоо буцах цаг болжээ Хэн нэгэн хар хүүд зүрх алдчихвий гэхдээ Хармалсан сэтгэлээ холоос нууж явсан Эргэж одохын цагт ихэмсэг эс оршино Элээж буцахын жамаар насны цас будрана Эрхэмсэг гоо явахын үед нүд дагаж унана Энд байхын учир гуниглангуй түүх бичиглэнэ Хором бүхэн нь үнэтэй амьдрал Хайрын итгэл ганц л өгөх нь үнэн Хорвоогын өнгөнөөс төрсөн сайхныг чинь Хожим буцаах нь бас л үнэн Дэргэд чинь зул шиг ассан Даруухан харцыг цагийн шувуудтай Ханьсаж хүлгээгээрэй тэр Хань чинь юм шүү дурлалт бүсгүй минь. Сэтгэл урсана /Б.Ганзориг/ Би он жилүүдийг дагаж хөвөрнө Цаг Хугацааны аялалд их олон зүйлийг олж харна Сэмрэх гунигаа өнгөрсөн хугацаанд дайгаад Санаанд оромгүй шинэ зүйлийг олохыг хүснэ Намрыг үдэж дурьтгалаар урсаж Нахиалж яргуй зүүдлээд хавраар сэрнэ 176
Тэгээд гэгээн совин өвөртөлж он удаан жил Хүмүүний төлөө бие сэтгэлээрээ урсана Сүүлчийн бороо /Б.Ганзориг/ Би зүрхтэй юм байна Бодож байгаагүй зүйлээ бодлоо Дурлаж үзээгүй юм байна Дурлалыг шүтээгүй юм байна Тэр намрын зураглал сэтгэлд Найрагч бүсгүйтэй хамт үлдэж Тэндэхийн бүх юм үзэсгэлэнтэй Намайг хөглөх тухай бодсон Гунигт намар үгүй дээ даанч тэгж чадаагүй Гарт минь хундагтай дарс улаан өнгөтэй Харин цээжинд минь гунигийн түүх намрын бороо шиг Хайр гэдэг хий хоосон зүйл дурсамтайгаа хамт үлдсэн Одоо би өөр зүйлийн тухай бодож байна Цэцэгс хагдараад бүх юм нүв нүцгэн Охидын өмссөн богино өмд Сэрэл хөдөлгөмөөр үгүй юм байна Хэтэрхий их дурлаад Тэрэндээ би согтож Хайраа чи хаана байна Тэнд хэн ч байсангүй Бороо дэндүү хүйтэн Хавар намар хайрын тухай /Б.Ганзориг/ 177
Зүүд эргэх үдшээр яргуй нялхараад Зүрхэн сүмийн нутагт бороо царай юу Зүсээр ижилхэн ханийн болзоонд Зуун дамнаж эцгийн минь гэрт ирчихээд Нутаг холын бүсгүй ахтай минь ханилах гэнэ Нуур тойрмын шувуудын ганганаан дуунд Нууцхан чандаас зүрх догдлож уяраад Нууж чадаагүй дээ сэтгэлээ би эгчмэдхэн бүсгүйгээс Гараас чинь хөтлөөд эцгийн гэрийг тойрч Ганцхан үдшийн болзоонд бэр эгчээ урьсан Надад итгэдэг ахийн минь зан хэвээрээ Ханьдаа хайртай болохоороо хар санаагүй Тэр үдшийн цэцэгс зуныг хүсэмжилж яарч ургасан Тэвэрт минь хонсон бэргэн зуурдхан биеээ надад өгсөн Аргагүй дээ хэн хэндээ ууссан болохоор Ахын минь амьдрал зохиосон хавар байсан Зүрхэнд минь гуниг нэрээд Зүг холын бэр минь яваад л өгсөн Ганцхан зуныг өнгөрөөх гэж Ганцаардлын дуу шиг Уйтгарлаж гуниж хүлээж билээ Уягын тухай зүүд эргэж Дараа жилийн намарт хайртай ах минь Хүү тэвэрч аавийнд минь айлчилсан Цаг хугацааны навчис Цэцэг шиг хагдарч ургаад Миний үргэлжлэл тэр жилийн намар Хүй цөглөсөн гэрт минь ирж билээ. Хайр гэж... /Б.Ганзориг/ 178
Хар багадаа хайрласан бүсгүй минь Хожмын өдрийн дурьтгал битгий байгаач Чамд өгсөн сэтгэлээ анхны цас шиг цагаахан гээд Чамаас олсон бүхнээ өөрт минь ирсэн аз жаргал гээд Хайрын төлөө үхтлээ тэмцэнэ Хамаагүй ээ чи надад дурлахгүй байсан ч болно Нүдэн тойромоосоо нулимсан сувд бүү унгаарай Нууцхан цохилох зүрхний минь цохилтыг битгий тоолооч Сэтгэлээсээ чамайг явуулж чадахгүй болохоор Сар жилүүдийг амьдрал надад гэгээн байдаг Дурлалын төлөө үхтлээ тэмцэнэ Дуугүй зөрөөд өнгөрсөн ч чамайг би хайрлах л болно Хүслийг минь гуниг нөмөрдөггүйн учир Чамд өгсөн хайр минь балардаггүй юм Хэзээ нэгэн цагийн босгон дээр Чамаар хайрлуулах тэр мөчийг хүлээнэ Амьдралын төлөө үхтлээ тэмцэнэ Аадар бороо шиг... Анхны хайрын эзэнд 179
Хайр өөрөө хагацал /Б.Ганзориг/ Хайрт минь чамайг хүлээн Ирэх зүгийг чинь ширтсээр Үдшийн дараа хаашаа ч явах билээ Үлгэр төгсөөд намуухан чимээгүй Ганцаардсан бодолд навчис хунгарлаад Гэнэн сэтгэл сэмэрч байна Хайр гэдэг нь энэ юм уу Хагацал гэдэг нь ирэх юм аа Хүйтэн салхи хувцас нэвтлээд Үүрийн гэгээнээр жиндүүхэн зогсохдоо Хүний өвөрт дассан тавилантай Үлгэрт би итгэсэнгүй Өөрийгөө мартаж хайрласны хариуд Өнчин нулимс хацар зүсээд Холдон одох чиний төлөө Хайрын сэтгэл энд үлдсэнгүй Хайртаа санаж бичсэн шүлэг /Б.Ганзориг/ Моддын навчис газарт хөглөрсөөр хийсэн одох нь Бодолд гуниг нэрээд Парисын тэнгэрт намар ирчихэж Мартаж чадахгүй зүрхэндээ чамайг шигтгэчихсэн болохоор Буцаад л чамдаа очмоор санагдана Дээгий Номгоны өвөлжөөны арын толгодод хоёул очоод Нар жаргатал чулуун гэр өрчихөөд тоглодог байсан Хэзээч мартамгүй хүүхэд насны тэр үеүүд 180
Хожим хэн хэндээ ирэх хайр болно гэж санаагүй Сургуулийн дуулиант жилүүдэд нэг ангид сууж Санахын аялгуутай чамайг үргэлж ширтдэгсэн Хорвоог ухаандаа багтааж чадахааогүй жаахан байхдаа Хичээлийн чинь дэвтэрт анх хайрын захидал бичиж билээ Яагаад ингэсэн юм бэ гэж чамайг асуухад Ягаахан хацар дээр нь дууггүйхэн үнсчихээд Би чамд хайртай гэж хэлэхдээ Бурхан минь гэж чамаас улаа бутартлаа ичиж билээ Оргилмон хүсэл мөрөөдлын замдаа хөтлөгдөж Одод зүслэн Улаанбаатарын үдэшээр алхахдаа Одоо л хамт байхын шалтгаан гаргаж Оюутан ахуйд сурагч насны ахйрын захидалын хариуг өгч билээ Үлгэрт гардаг дагинаас ч илүү хөөрхөн чамайг Үүрд минийх байхын учир Ерөөлөөр учирсан хайрандаа үнэнч чи минь Европыг зорих галт тэрэгний буудал дээр хоцорсон Үнэний гэрч цаг хугацаа аялсаар Үелзүүр орчлонгын хаяа нэгэн газар Парист Бороо орж байна их хүйтэн Бодвол намрын сүүлчийх байлгүй Удахгүй өвлийн дараа хавар болно Учрах сэтгэл яаран яарсаар Тогтож чадахгүй сангалзан Тивийн цаана суугаа чамдаа очно. 181
Хайртдаа /Б.Ганзориг/ Бүсгүй үсээ самнах нь бороо орох шиг Бороонд норж гүймээр санагдана Бодолд минь солонго татаад нар гарах шиг Би түүнд хэтэрхий их хайртай Арван наймтын зүүдэнд нулимстай орж ирлүү Аргамжиж орхисон сэтгэлийн учигт Намайг л гэсэн итгэл өөрөө ирэх шиг Надин юм аа чи минь Хүслийн шалтагт бодол эрмэлзээд Хунгаар цэнгэх харцаараа уяатай Миний хайрын тэнгэрт эгшиглэсэн Мөрөөдлын бүсгүй минь Дэргэд чинь яваад л очмоор Дандаан дулаанхан үгс чинийх юм аа Мөрөн цалгиасан аялгуу шиг Миний сэтгэлд дэлгэрч л яваа Дээгий минь ээ. Хайрыг хайрла /Б.Ганзориг/ Будант намрын навчис шиг Буцаж чадахгүй сэтгэлээ аргадаад Будрах цасны түрүүчтэй ханьсан Бодол минь энхрийхэн байдаг аа Харц харцандаа дэлгэрсэн болохоор Хайргүй байхын аргагүй ээ чамдаа Хан хорвоог уярааж хөгөлсөн Ханийн тэнгэр чи минь шүү дээ Зүүдээ манасан учрал шиг Зөрж өнгөрөөгүй тавилангаа дагаад Аясын салхитай насаа нэмсэн 182
Амьдрал минь гэгээн байдаг аа Хайранд ирсэн жаргал шиг Холуур яваагүй харц уяраад Хамт аялсан он жилүүдийн Хүсэл минь чи байдаг аа. Хайрын блюз /Б.Ганзориг/ Хаврын орой салхи сэвэлзээд Хайраа санан чамайгаа үгүйлнэ Холын тэртээд гуниг хөврөөд Хөөрхөн чинийхээ харцыг хайна Үдшийн зөргөөр ирэх чиний зүг Үлгэрийн шувууд нисэн одно Үнэнчээр хайрлахаа чамдаа амлая Үнэн сэтгэлийн миний хайраа Хайрын саран тэнгэртээ хөвөөд Хүслээн шивнэн чамдаа яарна Хайтан цэцгийн дэлбээ бөхөлзөөд Хоёул хамтдаа сарнаар зугаална Болор тунгалаг шүүдэр тунираад Бодлоон шингээн чамайгаа үнсэнэ Хайрын аялгуу намуухан эгшиглээд Хосын цэцэрлэгт чамтай бүжиглэнэ Хайрын сэтгэл /Б.Ганзориг/ Зөөлөн зөөлөн бороо шивэрлээ 183
Зүүдний цэцэгс дагаад л дэлгэрлээ Зүгээр байж чадахгүй нь Зүрх минь тэмүүлээд байна Хайрын сэтгэл нандин шүү Хайлган бодол чамаас уяатай Хэтэрхий ихээр сандаг шүү Хонгор минь чамайгаа би Аяаар аяаар бодолд ургана Амьдралын цэцэгс намуухан дэлгэрнэ Чамдаа яараад болохгүй нь Чинийхээ зүг алхамаар байна Дахин дахин тасаж уярана Дандаа ийм л цэцэгс дэлгэрнэ Дурлал бүхэнд догдлохгүй нь Дотнохон чамдаа очмоор байна. Харьд гарсан бүсгүй /Б.Ганзориг/ Яасан ч ихээр гуниглана вэ Ямархан саран дор учирсан болоод Сормуусан дор чинь нулимсан сувд Сондор эрхлүүлж хүлээнэ вэ Цэцэг түүж явсан Цэнхэр тал чинь чамайг санаад Цээл уяхан хоолойн чимээ Цээжний цаанаас эгшиглэж Багадаа дуулсан дууны хөг Одоо хүртэл тасраагүйг Бууж суусан чулууд чинь Орчлонд хадгалсаныг санаарай Бүсгүй бие чинь өсөж Бодлын тэнгисээр сэлэн явхад чинь Зүрхээн чамд өгсөн Хөдөөх залууг бод луу Бурхадын өгсөн зангаас Бардам байхыг чи хүсэж 184
Өнгөний хорвоог индүүрч Өөр шигээ санаад Гэнэн явсан хонгор минь Гараас чинь хөтөлсөн Харийн гүнтэн чамайг тосох Хэтэрхий худлаа зангаа Хэний ч олохгүй газар нуусаныг Хожим ухаарахдаа Хайртай байсан бүхнээ Хамаагүй гомдоож байсан аа Одоо л чи минь ухаарч Одтой үдшийн дор Нулимс унагаж суугаа Нууж чадахгүй дээ чи Маргаашийг хүлээ Чамд өөр өдөр ирнэ… Цаснаар ирсэн хайрын аялгуу /Б.Ганзориг/ Цасан ширхэг эргэлдэн бүжсээр Цээжний гүнээс догдлол айсуй Чамайг сансан сэтгэлийн алсад Чамд дуулсан дуу эгшиглэнэ Харцаараа учраад сэтгэлд тэмүүлсэн Хайрын болзоонд цаснаар ирээд Шинэ жилийн үнсэлт шиг Чамайг хөглөсөн миний аялгуу Өвөлөөр ургасан улаан сарнай Цаснаар цоморлогоо дэлгээд энхрийхэн Холын тэртээд одод гэрэлтээд Хайрын бүжигэнд чамайг дагана 185
Цагаахан гантиг гэрлийн гялбаа Цайран харагдах цасан өнгө Хайрт чинийхээ гараас хөтлөөд Хүний хорвоогийн харгуйгаар алхана. Чи минь /Б.Ганзориг/ Хайрын гэгээтэй нарнаар шивэрсэн Хүслийн цэнхэрхэн бороо шүү дээ чи Зуны салхитай ханьсан бүжсээр Зүрхэнд ургасан цэцэгхэн шүү дээ чи Өнгө өнгөөр гоёоогүй болохоор Өөрөөс чинь илүүг харлахгүй Орчлонд заяасан ганцхан зүүдэндээ Оддын гэгээтэй учирсан даа Хайрын тэнгэрт саран гэрэлтээд Үдшээр нялхарсан яргуй шүү дээ чи Хажууд минь суугаад эрхэлсэн Үлгэрийн янагхан дагина шүү дээ чи Цэцэгс цомирлогоо дэлгээд мишээсэн Цэнгэг улиралын эрвээхэй шүү дээ чи Цээжний гүнээс асгарч оргилсон Цэвэр ариухан сэтгэл шүү дээ чи Шүлэг хайр хоёр /Б.Ганзориг/ Миний амьдрах хорвоо дэндүү сайхан Надад хайртай явсан бүсгүйчүүдийг Мөнх бусын тавилан гэж нэрлээд 186
Насны цас будрах жавартай ханьсаж Миний сэтгэл алдарсан бүсгүйчүүдийн Зураг унтлагийн өрөөны хананд өлгөөтэй байдаг Маргаашийн тухай бодож та нарын хэнтэй ч Зүрхнийхээ угаас ярилцаж байгаагүй юм байна Сайхан бүхний эхэнд харц минь ундагггүй болохоор Санаандаа би амьдралтай явахыг хүсэж Сар жилүүдийн шуурган дунд Салхи шиг гандаж явсаар Залуухан дурлалын гунигт би дарагдаагүй Зүрхэндээ үнэнч хайр минь Зүсээр гоодсон охид байгаагүй ээ Зунаараа дэлгэрсэн шүлэг минь Миний хайр байсан Тэгэхээр шүлэг хайр хоёр Миний ойрын хамаатан юм байна. 2007-10-15 Шүлэг шиг бүсгүй /Б.Ганзориг/ Сартай шөнийн тэнгэрт Салхич шувуу нэснэ Сайхан бүсгүйн дүр тэр Саран дор тодорном Шүлгэн урлал цээжин дотор асаж Шат мөрөөр нь өнөөх бүсгүй алхнам Өнгө алга хорвоод өөлөхийн аргагүй төрсөн хатан заяа Өнө сэтгэлийн минь гүнд цэцэгс тарьж орхиод 187
Гэгээн сарны зүг эргэж харалгүй одсон Гэгэлгэн зүрхний хайр шүлэг шиг бүсгүй ээ Мандах нарны шаргал туяан дор Манхад цайвалзах талын цав цагаахан гэгээнд Марал буга хөлөглөж наран зүг одсон Мичид гэгээхэн анхны минь хайр аа Өвөрлөж үлдэх сэтгэлд минь өөрийн дүрээ орхисон Өвлөж дурсгасан зураг чамаас үлдсэн цорын ганц эрдэнэ Бие биесдээ дэндүү ихээр дассан болохоор Бурхан зүг одход чинь би гунигтай байсан Хөхөөн эгшигтэй зуны тэргэл өдрүүдэд Хонгорхон бүсгүй чиний зүг сэтгэл минь тэмүүлдэг ээ Хүний орчлонд чамайгаа мөнхөд үлдээх гэж Хайрын дуу урлана шүлэг шиг бүсгүй минь ээ Ай хөөрхий Учралмаа. Ээждээ бичсэн захидал /Б.Ганзориг/ Наран саатаж амарсан хонгорын шаргал талаа Наадаж өссөн голын тохой номгоны бууцаа Наддаа л нандин ижийгээ санаад Хүний нутгаас захидал бичлээ Намрын сэрүүн унахаас урьтаад Намбалаг ижийдээ яваа л очно доо Дэврүүн сэтгэл эрдмийн аснаас буцхад Дээлтэй бурхан ижийдээ золгон доо 188
Цайраад суврах уулсын дундах их богдоо Цэцэгс сүлжсэн анирхан орог нуураа Дандаа л бодогдох ижийгээ санаад Харийн нутгаас захидал бичлээ Зэрэглээнд цэнхэртэх нутгийн минь захаа Зэгсэн тойромдоо чимэглэн буух шувуудаа Бодол гэгээн ижийгээ санаад Холын нутгаас захидал бичлээ. Ээжээ санаад /Б.Ганзориг/ Навчисийн дэлбээнд бороон дусал унахад Намайг л гэдэг ижийгээ санана Бүүвэйн дуутай хүний хорвоод Буцаад ирээч дэргэд минь Цэцэгсийн дундаас саравчилж харагдах Зүүдэн тэнгэр ээжийгээ Цагийн урсгалаар санаад байна Зүггүй хүүгээ уучилаарай Хяруу нь мөнгөрөх намрын орой Хүслийн алсад гуниг төрнө Аргадахын эгшигтэй бодлын хорвоод Ахиад ирээч хажууд минь Эргээд ирэхийг чинь хүлээсээр өсөхдөө Мөнхийн байдаггүй тавиланг ухаарлаа Бодлын уяатай санахын хорвоод Бурхан байж ээж минь 189
Амьдралын шившээ борооноор ганцхан л татсан Солонго билээ чи /Р.Гэрэл/ Амьдралын шившээ борооноор ганцхан л татсан Солонго билээ чи Ахин хэзээ ч ирэхгүй ханийн совинт ухаарал билээ Наран нөмөрт цээжийг чинь дэрлээд ханамгүй жаргал билээ Саран шингэтэл яриаг чинь сонсмоор хүндлэл билээ Намрын нуурын дэргэд буцах шувуунд захиж суусан Насандаа хайгаад олоогүй хүлээлт минь билээ чи Хаврын шүлгэн шөнөөр үүр хаяартал гэгэлзүүлсэн Хайрандаа жаргаад унтаагүй ганцхан дурлал минь билээ Чиний дэргэдээс надад од хүртэл ойрхон харагдаж Чимээгүй үгс чинь нууц тайлан үлддэг Бүүвэйн шөнөөр нойр хулжаасан машины чимээ Бидэн хоёрын амарсан жижигхэн байшин Гэгээн өглөөг хос алгаараа тосон угтаж Гэргий чинь болж заяаг чинь түшиж сууна Дуусашгүй жаргал бидэн хоёрт бий шүү, хайрт минь Дууны хорвоод хайлах тэнхээ байдаг шүү, ухаарал минь Жаргалтай өслөө, би /Р.Гэрэл/ Жаргалтай өслөө, би Жам тохиол хоёрын алийг нь ч ялгадаггүй насандаа Жавартай, нартайд хөгшдийнхөө нурууг хотойтол үүрүүлж Замын хол, газрын хатууг мэдэлгүй Жаргалтай өслөө, би Тавилан гэдэг ээжийн минь зассан өлгий биш байжээ Тааваараа алхах амьдралын зураг надад ирсэнгүй Сар жилүүд гэнэн бүхнийг минь авч одохдоо Сэрүүн ахуйдаа эцгийн минь хэлснийг мартуулж чадсангүй Уйлмаар гунигтай амьдын орчлонд Уй зовлонгийн ачааг дааж барамгүй ч өдрүүд байх юм Тогоотой сүү дэврэх удмын халуун гэрт минь Тооно өргөж зогсох эр хүний зай ханхайсаар . . . Үйл бүдэрч бүтдэг гэдэг хөгшдийн хууч шиг хорвоод Үүл бараантавч тэнгэр цэлмэдэг нэгэн амьдрахуйд 190
Тэгэхэд би санаа алддаггүй явж дээ гэж бодохоор Тэрлэгнийхээ энгэрт багтартлаа уйлах юм Зовж яваа хүний дэргэд жаргаж яваа ч гэлээ Замыг яаж туулна даа гэж бодогдоод байх юм Жаргалтай өсчээ, би Итгэл /Р.Гэрэл/ Амьдрал гэдэг далайн эрэг дээр би зогсож байна Арав төгссөн дүүгээ сургуульд үдэхээр зогсож байна Галт тэрэгний гишгүүр дээр хөлөө тавихад нь Газар эх миний дүүг хүний нутагт тосно Сэтгэлд сэвхийн хөдлөх галт тэрэгний цонхоор Цэцгэн гараа даллаж нулимастай харцаа нуухад Дагаж л явдаг ээж минь хойно хоцрон харагдаж Далайн эрэг аргагүй тулж ирнэ Амьдрал гэдэг алдаа биш шүү дүү минь Аргагүй ирэх хувь заяаны өмнө бүү сөхрөөрэй Дандаа чинийхээр хувь тавилан гэж хаа байхав Дасах гэдэг зуршил л болдог юм шүү Нартай жилүүдийн хөлгөн салхинаар Надаас холд ээжийн зүүдэнд ирдэгээ мартав Мөр бүтэн гэдэс цатгалан явлаа ч Монгол дээлээ байхад хүний нутагт жиндэв Ухаарлын шүлэг /Р.Гэрэл/ Дурлал, хайр хоёрыг салгаж чадсан нас минь Дуугүй инээмсэглэл, тэвчээртэй хүлээлт Ухаан суух тусмаа хайраа хайрлаж Уужим дурлаж чадаж байна, би Хайр гэдэг ханиа энхрийлэх сэтгэл болж Харах тусам нялхрах хэрнээ Дурлаж чадсан дэвэргэн харц минь Дурсамж олон өдрийн гэрэл гэгээ боллоо Сайн хүн, сайхан дурлал Санаж хүсэх нууцхан сэтгэл Хүүхдийн инээдтэй халуун гэрт минь Хүнийрхүү байж чадсангүй Чамтай учирсан сэтгэлийнхээ галаар 191
Чиний зөөлөн ухаарлын илчээр Амьдралаа би улам хайрлаж Амраг хань минь намайг үгүйлдэг боллоо Өрх гэрт минь жаргал нэмсэн шүү, чиний дурлал Өнө хойчид уужим болгосон шүү, чиний дурлал Хайраар би дундуур яваагүй шүү, учрал минь Харин чиний ухаанаар дутсан байж мэднээ. Хайртай тэр байтугай олон удаа аргадаж очсон чамтайгаа /Р.Гэрэл/ Хайртай тэр байтугай олон удаа аргадаж очсон чамтайгаа Хэзээ хойно баярын ширээнд уулзлаа Зүүдэнд үзэгдэж, сэтгэлд эмзэглэсэн харцтайгаа хамт суулаа Зөндөө их ярьдаг хэрнээ уйдаадаггүй дууг сонслоо Санаанд дурлаж явсан өдрүүд шиг тодхон Сайхан царайг нь ханатлаа харлаа Хэвлүүхэн яриа нь зүрх амраан тайвшрал ирэх бүрийд Хэрэгтэй хэрэггүй олон юмыг хууч болгон дэлгэлээ “Яарахгүй биз дээ” гэх хэзээний тайван зан нь Яг л тэр хаврын үдшийг санагдууллаа Анхны тэр өглөө шиг юм бүхэн хуучнаараа эргэвч Ахиад л миний бардам зан надад ганцаардал авчирлаа Дахиад чамтайгаа уулзахгүй ээ хайрт минь Дурласан ч дасахгүй юм даа чамдаа. Хань минь дээ надад орчлонг орхимоор санагдлаа /Р.Гэрэл/ Хань минь дээ надад орчлонг орхимоор санагдлаа Хайрт минь дээ чамайгаа сэрүүнээр зүүдэлж явна гэж сонсоод Намайг биш ээ гэхэд хүүгээ үнсдэг чи минь Нартад томоогүйтэж болно гэж үү? Өглөө бүр ажилдаа дуу аялан алхаж Үдэш бүр хүүдээ хоол аягалан суухдаа Хол яваа чамайгаа эндүү санаагүй Хонгор сэтгэлийн тэр өдрүүдийг хаанаас эргэж олно доо 192
Хээнцэр хорвоогийн өнгө, гэрэл бүхэнд зүс минь бүдгэрэвч Хэний ч өмнө би хүүгээ тэвэрсэн эх хүн Эцгийн минь гэрээс намайг зээлдэж аваагүй л юм бол Эрээн мярааны хорвоогоос буцаж ир дээ, хань минь Гэрийнхээ хойморт дүүрэн зайтай чамайгаа Гийчин болж айлын хаалга тогшиж явна гэж сонслоо Холдож чадахгүй гэж намайг мэддэг чи минь Хонгор үрийнхээ зургийг энгэрийнхээ халааснаас гээчих вий дээ. Ээждээ /Р.Гэрэл/ Цацал энгэрээс тань одоо хүртэл сүү үнэртээд байна Цаг үргэлж намайг л боддог ээж минь дээ Цайныхаа дээжийг миний л төлөө өргөхдөө Цагаахан хайраар заяаг минь түшдэг түшдэг ээж минь дээ Жилээр бүү хэл, хоногоор өтлөх насыг тань яая даа ээж минь Жаргалтай ч амьдрал дунд таньгүй бол би яана Ээжийнхээ шарил дээр таны уйлж зогсохыг харснаас хойш Энэ хорвоогийн мөнх бишээс айдаг боллоо, ээжээ Ээжтэйдээ би нартай яваа шүү Ээжгүй хүмүүсийн зовлонг эдлэхгүй юмсандаа хорвоо минь! Би Монголоороо гоёдог /Ш.Гүрбазар/ Хөх Азийн цээжин дээр ирж буцахын учир Хүмүүний алтан заяа энд байхын учир Туурайн тамгатай хөрсөн дээр Унагатай хамт тэнцэж хөлд орохын учир Тунгалаг шандны толиог Хулантай хамт булаалдаж рашаан амсахын учир Би Монголдоо мэндэлсэн Газар тэнгэрийн савслагад гайхуулан байж Ганц яваа насаараа би Монголоороо би гоёно 193
Би Хөхөөтэй зуны цэцгийн алаг шүүдрээр хөлөө гоёдог Хүрэн толгойн сүүдрийн айзам жавхаагаар нь хоолойгоо гоёдог Зэрэглээтсэн талын бараан нүүдлээр харцаа гоёдог Зээгэлсэн шар толгодын алтан хормойгоор хаяагаа гоёдог Би Монголоороо гоёдог Айрганд нь ардын дуу иссэн хөхүүрээр нь ханаа гоёдог Аяганд нь үдийн нар далбилзсан өвгөдөөрөө хоймроо гоёдог Хаврын тэргүүн сарын шинийн нэгэнд ашдын билэгээр гоёдог Намрын дунд сарын арван долоонд амрагийн харцаар гоёдог Би Монголоороо гоёдог Ширгэшгүй Хэрлэнгийнхээ усыг нар зөв бүсэлж гоёдог Шилгэшгүй нутгийнхаа уулсийг нас зөв түшиж гоёдог Би Монголоороо гоёдог Морьд эргэсэн наадмын дурдан тоосоор нь дээлээ гоёдог Монгол гэсэн зургаан үсэгтэй бурхан нэрээр нь дэлхийд гоёдог Би Монголоороо гоёдог Алган дотор хавчигийн цагаан чулуу алгаараа ташчихад Ангаахай гардаг болов уу гэж томоогүй насаа үнэмшиж Аргал түүхдээ хүртэл саврын хумснаас өмөөрөн Алтан ширээгийнхээ чулууг шувууны амиар хайрласан Аргалын чинээ уул байлаа ч зулайд нь хүргэж залбирна аа Эх орон минь Алгын чинээ нутагтай гэвч заяа минь гэж тайтгарна Эх орон минь Буйран чинээхэн уулс байвал сөхөрч суугаад жаргана Бүрэн эрхт Монгол минь байхад сүүгээ өргөөд залбирна аа Эх нутгийнхаа хүйтэн бороонд ч дулаацсан Дулаацсан биенээс минь хийморь савссан Савссан омогийн нүцгэн мананд Сая тэнцсэн унага Монголоо эрнэ Би Монголоороо гоёдог Би Монголоороо гоёно Бодрол / Ш.Гүрбазар/ Яруу найрагч хүн Тэмдэглэлийн дэвтэрээ хэн нэгэнд үзүүлэхээс илүү хүндэтгэл гэж байдаггүй Тэгвэл би одоо таньд өөрийнхөө тэмдэглэлийн дэвтэрээс бодрол таталбараа уншиж сонсгоё 194
Найман сарын бороонд навч уйдна Уйдахдаа урдын мөчрөө дарна Дарлаа дарлаа гээд гудайх нь юу байхав дээ Дараах хаврыг үзэхгүйдээ л гундана Яах аргагүй өтөлж байна аа гэдэгээ Намар л их мэдэх юмдаа" Говийн ганц айл /Ш.Гүрбазар/ Дэлэгсэн тэрлэг шиг Монгол нутгийн Гундсан шаргал сэжүүрээн Хошуулдсан хоргой шиг гучин гурван говийн Худаг бараадсан өвгөдөө Мартахын учиргүй өрөвдөхдөө шүлэг бичиж сууна Ижийгээ дагаад аргалд явдаг байсан Ижилгүй ганцхан тоонот минь говь Ишиг хөөцөлдөж хөлд орохдоо Инээж тулсан ширдэгний минь тал Халтар чийгэнд зоо нь тэнийх Хагсаа нимгэн морьдтой нутаг Хугасхан өдөр бороо шивэрхэд Хашхирч ургадаг таанатай нутагаа Бүтэн орныхоо сэмрээгүй хаяаг Амьтай байлгах гэсэндээ захалж нутагласан Бүлээн зулайтай эх орноо Айлтай байлгах гэсэндээ хаяалж холдсон Өртөө өртөө гэрүүд нь үүргийн дугаараа мэдэлцсэн Өдөр өдөртөө хааяа гучин усан дээрээ уулздаг Овоотын заставаас наана хонийн бэлчээж налайсан Орон уулсын минь тоонтой сахиул говийн ганц айлаа Холдлоо холдлоо гэхэд хондноосоо холдож чадаагүй Хот ганц орохдоо хоёр хоногоос хэтэрч үзээгүй Адуу эзэн хоёулаа шандандаа анигшсан говийхнийг Ардын дууны бадаг шиг мартчихсан биш юм байгаадаа Хураан тэнгэрт хувь заяагаа өөртөө даатагсан говьчууд маань Хорин нэгэн оноос араай цаахан амьдарч байна Дэрс дэрсэнд унасан тэнгэрийн шаргал дэлээ шиг 195
Дэл дэлээн бараадаж тэд минь одоо яаж л явна даа Араг түшиж нүд үзүүрэлсэн Амраг хүүхгүүд ховоо татсаар Атан тэмээндээ ачаа дүүрч Адуу уургалж эмнэг сурагсаар л Үр нь өлсөхөд бэлчээрдээрээ Үдэш орой зэлэн дээрээ Энг хөөсөлж үнсэн дээрээ Илүү гэртээн идээндээрээ Намрын дунд сарын арван долооны Ганцхан өдрийн амралттай ч Нар дальдчуулсан говьдоо Наслахдаа тэд бухимдаагүй явна аа Ангасан хүнд лусын хааных Говийн ганц айл Алсаас хархад үлгэрийн цэгээн сувд Говийн ганц айл Хур гуйсан залбиралд нь бороо асгаруулж гайхуулдаггүй юмаа гэхэд Хувь тэнцүүхэн төрийн хишгээс бүтэн атгаад өгчих юмсан Ширэнг ойгоор тайтгаруулж Ширэг зүлэг хөглөрүүлдэггүй юм аа гэхэд Ширхэг лаа бөххөд нь дэн тэмтчүүлж сөхчүүлэхгүй юмсандаа Адгуус нь хүртэл улаан номонд дархлагдсан говийн маань Айл нь яахаараа Улаанбаатараас аа мартагддаг байна аа Үлэг гүрвэлийн өндөг нь эртний түүхэнд үнэтэй хэдий ч Үдийн наранд цахилсан ганц айл нь эзнийхээ сэтгэлд түүнээс ч үнэтэй Гунгийг март /Ш.Гүрбазар/ Яасан, гуниглаад л байна уу чи Наашаа суу Сэтгэл эмзэглэн гуниж явах үедээ хүн Сэргэлэн золбоотой бай гэж өөртөө хэлж чаддаггүй юм Ийм цагт сайн хүн олон л доо Инээхээ мартсан юм шиг царайдаа хайр өвөрлөсөн хүн зөндөөн л дөө 196
Гэхдээ Буруугүй хүнд бодол зөөлрөн уярч суулаа ч Бусдын үрд дурлаж болдоггүй шиг хэцүү байдаг юм Шалтгаангүй хэн нэгэн чамайг аргадвал Шаналал чинь зовлон болж хувирдаг юм Өрөвдүүлэх чинь аргадуулахаас хэцүү Өөртөө гомдох чинь улам ихэснэ гээч Зүрх хөндүүрлэтэл гомдоосон хэн нэгэн нь Зөрөөд өнгөрөх агшнаа ч болов уярч харахад Ээждээ айлгасан хүүхэд шиг дотроо жаахан уйлчихаад Эргээд цаашаа алхахдаа өөрийгөө харин шоолдог юм даа Тайтгараач Алдаа гэдэг чинь Зөвийгөө олтол төөрөлддөг Зөөлөн буруу хойно Анд минь чинийхээ хазгай гишгэсний тоог Би мөшгөхгүй Үгний түрүүч бүлээн байна гээд ерөөл биш Зүсний үзэгдэх сайхан гээд санаа биш Тэнэж хэлсэн үгэндээ тэнэг алдаршдаг юм Тэмцэж яваад ялахдаа ялтан болох ч байдаг юм Үг дагаж үнэнд хүрнэ гэдэг чинь Үүл дагаж газар баримжаалахтай адил Хүн дуурайж сайн явна гэдэг Хүйтэн чулууг булганд нь эндүүрэхтэй ижил Бод л доо чи Жаргадаг газраас нь мандааж бод Жаргалтай хүнийг зовлонтойд бод Зуны цэцгийг өвөл ургуулж бод Зурамны нүхэнд үнэг багтааж бод Алдаа гэдэг чинь Зөвийгөө олтол төөрөлддөг Зөөлөн буруу хойно Анд минь чинийхээ хазгай гишгэсний тоог Би мөшгөхгүй Бод л доо найзаа, бодооч 197
Нарны саам амсах заяа минь хаяагүй цагт Намайг гудайхыг бурхан ч үзэхгүй гэж бодооч Дугуй хээтэй наадам / Ш.Гүрбазар/ Зүс булаалдсан гурван сумын хүүхнүүд Хэлэлцсэн юм шиг хөх торгон дээлтэй ирцгээж Зуузай харшуулсан гурван сумын морьд Ижилссэн юм шиг суман дэлээрээ гайхуулж Хөх торгон баадамтай хөлийн хоёр асар Хэцийн цэнхэр салхинд хээгээ гээтэл дэрвэхэд Еэвэн хээтэй зодогоо зууван болтол дугтралцах Есөн давааны бөхчүүд наадмын цагирагт тэмцэлдлээ Үйлийн үргүй хөөрхөн алтан шаргийн Цэрмаа Үйтэн хуаран тэрлэгээ дурдан болтол дэврүүлэхэд Хатирч саарал морьных нь газар асгасан сүүлнээс Хаан бугуйвч сүлжих шиг туурайн мөр хоцорлоо Дэлгэр хэтийн наадам гурав хоног нижгэнэсэн Дэвжээнийх нь дэнж дугуй хээтэй үлдлээ Морь наргиа хоёр цуглах жамтай талбараас Монгол газар шороо минь туурай хээтэйг ухаарлаа Ийм сайхан Монгол наадмаа орхиж хэн чадах вэ дээ Наадам гэдэг өөрийн хөг аялгуутай наадам эхлэх Наадмын их өрнөл наадам тарах ч гэсэн Надад олон янзын хөг аялгуу харагддаг юм Алчуурын торгон сэжүүр дээр салхиар хийсэн амьсгааг Айлын бүлээн бараанаас айраг ханхайх зуныг Аав ижийгээ дагаад хөөрч гүйцсэн өдрүүдийг Адуу хэмээх адгуус хйиморь болдог сүрийг би наадам гэж бэлэгшээдэг юм Өвөр дүүрэн үзэмтэй наадмаар давхих сайхан Өргөн сумын харчуудыг хараад нэгийн даваанд гармаар санагдана Асар тойрос хийн алхаж ээ явах хүн хүнээс наадам сонсон холихжээ явах Өлсөөгүй ч хуушуур айрагхан амс хийж Өдөржин наадмын хүрээгээ тойрох л сайхан байдаг юм даа 198
Харин үзүүр түрүү булаалдас хийгээд наадам тарна гэхээр Үрээ дагаад хөтлөөд уяачид буцна гэхээр Үнсье гэлээ ч аз дутах тэр минь харьнаа гэхээр Сумын захиргааны орой дэрэвсэн туг ганцаардах шиг Сул асрын хормой нэвсэгнэх ямар уйтай гээч Хорогдон хорогдох гал галын хөлөөр намар эхэлж Хорлоогуайн их охин хүнтэй суучихдагсан Дахиад наадам болохгүй юм шиг давчуурхыг яана Шинийн хорьний өглөөнөөс зунаа хүлээж тайтгархад Шингин сарны чимээнд жаргалд хорогсоод агшилхад Нэмнээтэй ботгоны дэргэдээс эх нь холдохгүй юм шиг Нэг л яваа насаараа наадмаа хүлээж жаргах юм даа Дэлгэрмаа эгч / Ш.Гүрбазар/ Дэврүүхэн бага насны сониуч гэнэхэн ухаанд Дэлгэрмаа эгчийг хайрлах сэтгэл багтдаг байсан Дэнжийн ногоо тасдаж хөл нүцгэн дэгдсэн Дэнгийн эрвээхэй шиг насний минь Дан цамцтай мөрөөдөл Өглөө үдшийн сэрүүнд үнээ эвлэгэж суухад нь Өөрөө ч дийлэлгүй гудчуулан тугал татаж зогсохдоо Долгор ажаагын аргалыг түүх дуртай байдаг шиг Домбон цагаан ёотон горьдож зогсдоггүй байсаан Ийм л эгчтэй болохсон гэж үе үехэн санааширхад Эвэлж гүйцсэн үнээний туаглыг татхаа мартдагсан Сайхан зантай эгчийнхээ дэргэд нь байхийг мөрөөсхөд Сайлийн жар үнээ цөөхөн юмшиг чамлагддагсаан Агтлах тугалын сэчнээн гуд татуулан сөгжиж Арав хүрээгүй нас минь тугалын тамиргүй хэрнээ Ардаг морин дээр хөндөлсөн саахалтын ганган санзайгаас Алаг нүдэн эгчийгээ хармалхийн тэнхээтэй явсан Энгэр дэлэгсэн эцгийнхээ элгэнд наалдан сууж Эрлийн хүний яарьсан үлгэр сонсон хөгжихөд Туурга нэвт уяатай гэрэлт төгс хат нь Тулган дундаа үзэхшиг манай хотыхон баясахад Зүйл зүйлийн юмыг зүүдэн дотроо амьлуулж 199
Зөн бэлэгтэй үлгэрийн баатар нь болдог хэрнээ Гэр нэвт гэгээтэй ч Дэлгэр эгчийг минь гүйцэхгүй гэж Гэрэлт төгс хатныг үлгэрийх гэлтгүй голдогсоон Дэлгэр хэтийн наадамчид хөтөл даван одход Дэмий л би хойноос нь санаа алдаж зогсож Эмнэгийн булгианд хазайдаггүй ханхар эр болчихоод Эгчийг дагуулан тэгээд наадамд явмаар бодогддогсоон Эндээс явахдаа өмссөн хүрэн торгон дээл нь Эмээлийн бүрэг нугларч хормой нь жоохон үрчийсэн Замын сайвар борлогонд хонлой даван хөлөрч Задгай гүйдэлд алхаандаа толгой хаялан дүүхэлцсээр Холбоон дээр байсан ижийтэй минь үдэлж Хорлоо эгчтэй хоёулаа уяан дээр ирээд буухад нь Гурав хоноод ирсэн ч аянд явсан юм шиг санаж Ганган санзаатай хамт ирээгүйд нь баяралдагсаан Аавынхаа өврөөс гараагүй хонгорхон бага насандаа Айлынхаа хөөрхөн эгчид битүү санааширч явсан минь Дэгэж дэрэвсэн насандаа сайхны хажууд эрэгцэж Дэндүү уяханы өмнө хүншиг гуньж эхэлсэнийх юм болов уу Дэврүүхэн бага насны сониуч гэнэхэн ухаанд Дэлгэрмаа эгчийг хайрлах сэтгэл багтдаг байсан юм Ижий танаа /Гүрбазар/ Ээжээ Та хүүдээ гомддоггүй биз дээ хүү чинь Уул өргөж таныхаа ачийг хариулах Урт холын бодлын тэнд дараатай л яваа шүү дээ Ээжээ Үүрээс нойрыг чинь харамлахдаа өрхөндөө түрүүлж Үдшийн галаас хацрыг чинь өмөөрөхдөө тулгандаа өртөж Гадаа гэртийн хооронд гарын хариу баривал болж л байна л даа ээжээ Гэлээ ч ижий минь та Гарын хаа дэргэд гар Нүднийхээ дэргэд нүд байлгах гэж Намайг төрүүлээгүй болохоор Ухаанаасаа ухаан төрүүлсэн болохоор 200
Урт холын бодол минь Тулганы захаас хол байдгийм шүү ээжээ Ээжээ та хүүдээ гомдоогүй биз хүү чинь Уул өргөж таныхаа ачийг хариулах Урт холын бодлын тэнд дараатай яваа шүү Нэг л өдөр зай чинь ханхайж Нэгний өглөө хацар эзгүйрнэ гэж бодож чаддаггүй дээ Үрийнхээ нүдэнд эх өтлөж Үлэгсэн мээмээ ширэгсэн гэж бодож чаддаггүй дээ Буянтай таныхаа ачийг би Буцах гийчний бэлгийн хариу шиг яараагүй дээ алдаж мэдхийм аа Гэлээ ч миний намхан эжий та хүүдээ битгий гомдоорой Хүү чинь Уул өргөж таныхаа ачийг хариулах Урт холын бодлын тэнд дараатай яваа шүү Номхон команд / Ш.Гүрбазар/ Ганцхан бид далавтай өвгөний хүү Шүлэгээ унших гэж байна чимээгүй Галын шугаманд эрсэдсэн цэргийн Сүүлчийн амьсгаа сонсогдож байна чимээгүй ээ Тамсагийн зуравдугаар девиз оройн тоондоо жагсаж байна Таны миний өвгөд залуугаараа одоо энхрий нутгаа дуулж байна чимээгүй Хатан дөрөөн дээрээ бөхийж зүүн хацраа үнсүүлсэн хүү нь Халхын голын тулалдаанаас халагдаж ээждээ ирсэнгүй Сайхан дээл эмээл хазаар зэхээд Саахалтаас бэрээн тандсан өвгөнд Хүү чинь эрсэдсэн гэж хэлж чадаагүй ухуулагч Хүүшлээд даачих сүүдэр дунд ганцаараа уйлж байна чимээгүй ээ" Орчлонгийн дутуу /Ш.Гүрбазар/ 201
Орчлонгийн дутуу гэдэг ганцхан юманд л байх юм даа Аавдаа би эрхэлдэг байсан Аавдаа би эрхлэхдээ Алтан гадасны од аргамжааг буулгаж Зээрийн шагайгаа холбоё гэж Аадрын сүүлчийн солонго барьж Шилбүүрийн үзүүртээ уяя гэж Үлгэр дуустал үүр цайлгахгүй гэж Өлөн шүүдрийг өдөр өнжөөе гэж Эрхэлдэг байсан элдэвлэдэг байсан Ээждээ би эрхэлдэг байсан Ээждээ би эрхлэхдээ Өлзийт булгийн халгайны Өргөс болгоныг түүлгэе гэж Өвдөг шалбалсан чулууны Өөрийнх нь уйлахыг үзье гэж Намайг өсгөсөн өвөөгөө Холоо явахад нь авчирна гэж Намрын шувууг буцаахгүй гэж Нуурын хөвөөнд тоглоно гэж Ээждээ би эрхэлдэг байсан Одоо тэгэхнээ Алтан гадасны од Аргамжааг буулгахаар Аав минь явчихсан юм биш байгаадаа Алга байна Өлзийт булгийн халгайны Өргөс болгоныг түүх гээд Ижий минь ирээгүй юм биш байгаа даа Эзгүй байна Мөнх бусын орчлонгийн дутууг бүтэн болгох гээд Миний хоёр буурал одоо эзгүй байна 202
Хайрийн таталбар / Ш.Гүрбазар/ Та миний тэмдэглэлийн дэвтэрийн чимээг сонсож байгаа байх Энэ олон жил хичнээн ч их хайрын шүлэг бичивдээ Ханьдаа байтугай үрдээ нууж явдаг тэмдэглэлийн дэвтэрээ таньд үзүүлж Олон янзийн хайр сэтгэлийн шүлгээсээ таньд дуулгая Бодлын шалтаг миний хайртай тэднийх минь Борооноор хоёр дээвэр норох айл зэргэлдээ Үдшээр хөөрөлдөх ярианд нь туурга мэт ойрхон ч Үе үенийх нь дэрнээн дэргэд жаргалтай ч Үрээ энхрийлж ханиа аргадахын сонсоод Үүрстэл санаа алдахад нүүгээд явчихшиг" 203
Ханиасаан уучлал эрэхүй /Ш.Гүрбазар/ Хань минь ээ чи арай Хорвоод байхгүй чин журамтныг дэргэдээн дагуулсандаа Хорин жилийн амьдрал заяа хазайгаагүй явна гэж боддог юм биш биз дээ Үгүй дээ хайрт минь Үнэнчийн алдрыг чамаас хүртэх гэж Үнэнийг нуугаад би яах юм бэ? Үнэнээ гэвэл би Нүд бүдрээсэн орчлонгийн сайханыг зөрүү харж байгаагүй Нүүрээн сэтгэл гэж боддог хүүхнүүдийг зүхэж байгаагүй Гуйж учраагүй төрх ааш шиг олон учрал Туулж өнгөрөх насанд минь олон л байх юм байна ш дээ хань минь ээ Хань минь ээ чи арай Хорвоод байхгүй чин журатныг дэргэдээн дагуулсандаа Хорин жилийн амьдрал заяа хазайгаагүй явна гэж боддог юм биш биз дээ Шөнөөр шивэрсэн бороо нь /Ш.Гүрбазар/ Шөнөөр шивэрсэн бороо нь Үүрээр татрах бол уу Чиний мансан зүүдэнд Саран түрүүлэж гийх бол уу Орой бүүдийсэн тэнгэр нь Үдэшээр цэлмэх бол уу Очоод үнсэхээр чамтайгаа Өглөө хурдхан учрахсан Баруун баруунаас саатан жаргах Нарны цоохор гуниг арлиж Бадаг санаанд минь өөрөө шивэрсэн Бодолын бороо ороосой. 204
Буурал ижий минь /Дамдинсүрэн.Ц/ Халх Монголын малчин Хатгин овгийн нүүдэлчин Харц язгуурт Дамдинсүрэн Харь газар суухдаа Эх нутгаа эрмэлзэж Элгэн саднаа дурдаж Эцэг эхээ санагалзаж Эгшиглэж шүлэглэсэн нь энэ байна. Тал сайхан нутагтай билээ Тамсаг сайхан устай билээ Таван хошуу малтай билээ Тараг айраг элбэгтэй билээ Өвгөн настан эцгийнхээ Өмөг түшигт өссөн би Өнөр буурал ижийнхээ Өршөөл хайрд хүмүүжсэн би Энэ бие өсч Эрийн цээнд хүрлээ Эр бие чангарч Хүний зэрэг боллоо Энд тэнд явж Юм үзмээр бодогдлоо Эргүүлж тойруулж бодвол Хол явмаар санагдлаа. Залгамж хойд үе байна Залуу халуун нас байна Хуучин балраа орхиё гэж Хувьсгалт ажилд оролцъё гэж Зориг бүхнээ шийдээд Жолоо юугаа атгаад Агуу санаа сэдээд 205
Алсын моринд дөрөөлөөд Сав шимийн номд Санаа зоригоо хандуулаад Сайхан төрүүлсэн эхдээ Салахын ёсыг гүйцэтгээд Сайн мориндоо морьдож билээ Салж морьдсон тэр цаг Санааны дотор илхэн Сац бас бодоход Саран мэт тодхон Саяхан мэт санагдавч Сар өдөр өнгөрсөөр Санамсаргүй жил боллоо Өргөн талд өссөн би Үдшийн гэгээг чиглээд Ази тивд төрсөн би Алс хойтод зориод Хөрст дэлхийн хөвөөнд Хөх тэнгэрийн хормойд Гадаад далайн эрэгт Гайхамшигт Лениний хотод Шинэ цагийн сониныг үзэж Шинжлэх ухааны шимийг хүртэж Ертөнцийн чанарыг ойлгож авах Ердийн боловсролыг оролдоно. Наргүй өдөр бүрэнхий Саргүй шөнө харанхуй Эегүй нөхөр яг Эрдэмгүй хүн таг Эцгийн минь сургаал тэр Өвгийн минь гэрээс тэр Эрхэм сургаал үүнийг Эндэлгүй дагахаар Саваагүй холыг зорьсон тул Сааралгүй эрдмийг хичээх чухал Аюулгүй алсыг давсан тул Алжаалгүй номыг үзэх чухал Эрдмийн хичээлийг эрхэмлэвэл зүй Энэнийг ганц чухал болгоод Эхийн сэтгэлийг мартвал буруу 206
Энхрийлж санах эх минь Үр нь гэсэн намайгаа Үнэн сэтгэлийн үүднээс Үргэлж санадаг байдлыг Үлгэрлэж гаргаж хэлэхэд Хөвүүн болон заяасан Хөөрхий тэр үр минь Хүрээд ирэх болов уу гэж Хүсэн санаж эрмэлзэж Хөвөөрөн харагдах хөндийн амаар Хөхрөн бүрэлзэх мананы дундуур Хөндөлсөн байх уулын хөтлөөр Хөвөлзөн нүүх үүлний доогуур Өглөө үдэш саравчлан харж Өдөр шөнө санаашран шаналж Унтах бүр уулзан зүүдэлж Сэрэх бүр дурсан ярьж Зажилсан хоол шимтэй болбол Тавагтаа үлдээж Балгасан цай амттай болбол Данхандаа хоцроож Санан санан сар өдрийг тоолж Бодон бодон болзоо хугацааг хэмжиж Уулзсан бүгдээс сураглан асууж Учирсан бүгдэд хүсэмжлэн ярьж Арай гэж энэ өдрийг өнгөрөөвөл Асар удалгүй шөнө хэтрээд Алтан наран зүүн зүгээс мандаж Аливааг гийгүүлээд маргааш болно. Маргаашийн цаана бас маргааш Өдөр шөнө ээлжилсээр л байна. Явчсан хүү бас ирээгүй Буурал ижий минь дурссаар л байна Ингэж ихээр санадаг Тэгж ихээр хүсдэг Тэр хүн нь аль вэ? Аваад үзье, хар даа Алд хүрэхгүй хэмжээтэй Атигар бага биетэй Суу залиар сулхан 207
Сурсан эрдмээр дульхан Байлаа гээд илүүдэх нь бараг Үгүй гээд дутагдах нь бараг Ийм л нэг хүн Энд явж байна. Хөөрхий зайлуул ижий минь Хөөршөөж намайг харахлаар Муу бүгдийг сайн болгож Муухай бүгдийг сайхан болгож Тагжгар туранхай биеий минь Тантайчсан тарган гэх Дахлай хөх нүүрий минь Мантайчсан цагаан гэх Задгай үгийг ингээд нурштал Зарим таньдаг нөхдийн хэлэх нь: <<За яршиг нөхөр гуай Завхай үгийг бүү донгос! Эхийн сэтгэлийг мэдсэн юм бол Эргэж хардаггүй, учир юу вэ? Эхээ очиж өргөхгүй Дэмий чалчаад юу хийнэ. Гэнгэнэж гунганаж суухын оронд Гэртээ харивал барлаа биз Эхийгээ очиж өргөвөл Элбэрэл гэдэг нь тэр шүү>> Үгүй! Нөхөр, учир байна. Үнэнийг хэлэлцье нягтаар Үнэмшиж чагнавал над хэрэг Үргэлжлүүлж бодвол хэнд ч хэрэг, Аавын бийд хүнтэй танилцах Агтны бийд газар үзэх Эд хураахаар эрдэм сурах Эртний мэргэдийн сургаал биш үү. Энэ ертөнцөд хүн гэж төрөөд Эрдэм сурахгүй тэнэгээр өтлөх үү Энэ цагт эр гэж өсөөд Гэрийг сахиж насыг барах уу? Яршиг төвөг хоёроор Өөрийн биеийг эрхшүүлж Мэдэхгүй чадахгүй хоёроор 208
Хамаг хэргийг мухарлаж Эхнэрээсээ ондоо хүнтэй танилцалгүй Эмээлээсээ өндөр даваа давалгүй Айлаасаа бусдын үүдийг таталгүй Ахаасаа бусдын занг мэдэлгүй Гэдийж суун хэлхийж Хойшоо суун холхойж Хуучнаа баримтлан үхширч Яг баримтлан ягширч Унтаж идэх хоёрыг Жаргал болгон эрхэлж Нүд нуух анилдан Гэдэс гүзээ цүрдийн Ууж идэхдээ уургын морь Урагшаа гишгэхдээ ургаа хад Ухарч гэдрэгээ уллаж Улбайж балбайж хэвтэх нэг муухай. Эхээс үр хүүхэд төрсөөр Үрээс үүд өрх үүссээр Хүн нь зон болж яваа Хүлэг нь сүрэг болж яваа Өнөр сайхан монгол үндсээ хөгжүүлж Өргөн сайхан эрх чөлөөгөө бадруулж Өтгөн сайхан мал сүргээ өсгөж Өн сайхан нутаг усаа эзэмшиж Айл зэргэлдээ олон улсаас хоцрохгүй Ах дүү түмэн үндэстнээс гээгдэхгүй Бохир бүдүүлэг ёсоо халахын төлөө Боловсон чийрэг байдалд дэвшихийн төлөө Өөрийн биеийг гололгүй Өчүүхэн чадлыг чамлалгүй Алд биеийг гамналгүй Алхайж суун залхууралгүй Аль байдаг чадлаар чармайж Арга ухаан бүгдээ нэмэгдүүлж Олон нөхдөө хөгжөөн уриалж Олон түмний төлөө зүтгэх нэг чухал. Үрийг хүмүүжүүлэх ачит эхээ Үүрдийг уламжлах алтан хэлхээ! Түмд төлөө нэмээд 209
Төрд үрээ нэмээд Энэ миний хүү гэж Олны сүрэгт оруулаад Энхрий миний үр гэж Улсын зэрэгт явуулаад Хaйрлах гэж тэвэрч суулгүй Халдаж чангалж сургаад Хал үзүүлж хашир болгох Харьд явуулж догь болгох нэг чухал. Ийм ийм учруудыг Илэрхийлж бүгдийг хянавал Ингэж миний яваа нь Илүү ч биш зөвтэй. Эхийн санаа үрд Үрийн санаа ууланд Уулын цаана ус Усны цаана уул Зуун уулыг давж Мянган усыг гатлаад Энэ газар суухдаа Эхээ дурсан санагалзахыг Буруу гэж хэлэх үү та? Буц харь гэж болох уу та? Ахин дахин бодохлоор Аргагүй учир ийм шүү нөхөр минь! Элдэв газар тэнэсэн Элбэрэлт багат миний хүү Энэ мэт гайхаш тасарч Эхээ дурссан санаа Цал буурал ижийгийн минь Цаглашгүй мэнэрсэн сэтгэлийг Цайг сүүгээр сүлэх мэт Цаг зуурам ч баярлуулах болоосой. Ачит буурал ижий минь Амраг үрээ дурсан байж Амьсгал санаагаа алдан байж Алаг нүдээ анин харан байж Ариун тунгалаг нулимсаа унагаадаг бол Алимд түүний дусал бүр Алсад суугаа миний зүг 210
Аршаан болон цацраг даа. Асралт ижий минь ээ, хүү чинь Аль нэгний зарц болж яваа биш Арван шар цай олж ядаж яваа биш Ардын төлөө чин санал барьж Амгалант сайн цагийн босгыг алхаж Алдарт гэгээн оронд эрдмийг суралцаж Амар мэнд яваа учрыг минь мэдээд Ай хөөрхий ижийн минь гуниг арилах биз. Хайрт буурал ижий минь Харьд яваа хүү чинь Хамаг сайхан юмыг Ханатал үзэж явна даа. Энэ газар над Элдэв зовлон байхгүй Энхрий хүүгийн төлөө Эх минь битгий зов доо. Эндхийн хүн намайг Эцэг эхийн адил Элдэв зүйлд тэтгэж Эрдэм номд сургана. Үзэх сургууль сонин Үеийн нөхөд олон Үндэс бүрийн хүний Үр хүүхэд бидний Үсний өнгө ялгавартай боловч Үйлс явдал ялгаваргүй Үг хэл ялгавартай боловч Үзэл зорилго ялгаваргүй. Энэ их оронд Элдэв үндсэний хүмүүс Эзэн хүн мэт алхалж Эрх жаргалаар амьдарна. Харгис хуучны ёс бол Хайлах цас мэт устаж байна. Хамгаар эрхт ёс бол Хаврын цэцэг мэт дэлгэрч байна Ачит Ленин багшийн Асар мэргэн удирдлагаар Ажилчин тариачин нэгдэж 211
Арга хүчийг хавсарч Олны гяндан болсон Орос орныг хувилгаж Ард түмний эзэмших Ажлын ордон болгожээ. Жаргалын энэ ордонд Соёлын наран мандаж Уужим болоод гэрэлтэй Улам хөгжих замтай. Нийт хүн бүгдээр Нэг гэрийн ах дүү мэт Нийлж ажлаа бүтээх Нийгэм журам тогтжээ. Идэвх зоригт баатрууд Их ажлыг бүтээгээд Илтэд үрийг үзэж Инээх баясах хосолно. Эдний хийсэн юмыг Эзэрхэг ноёд булаахгүй Хийсэн ажилд тохируулан Хэмжээ зүйгээр хувиарлана. Энэ сайхан газарт Эрдэм сурч яваа минь Эрхэм дээд аз гэж Эх минь анхаарч мэд дээ. Азтай хүү би чинь Алс газар сууж байна Ах дүү хоёр минь Амраг эхээ өргөж байг Миний бие эзгүй ч болов Миний нөхөд үлдсэн Эрвэй би эзгүй ч болов Эх янаг чамайгаа Ах дүү минь хүндэлнэ Амраг нөхөд минь асарна Хөнжлий чинь дэлгэнэ, дүү минь Хөлий чинь хучна, бэргэн минь Өнөө маргааш гэж яаралгүй Өег тавтайгаар бодож Санаа амар сэтгэл тэнийж 212
Бие амар хөл жийж Жаргал эдэлж амар суу даа Жирийн янзаар тайван бай даа Жил болж чөлөө тавих цагт Жиг нэг болж би нэг харих шүү, ижий минь. Цаг улирлын дулаарахад Цас мөсний хайлахад Харьсан шувуу ирдэг Явсан хүн эргэдэг Хатаж хоцорсон өвс ногоо Нар чийгээс амьдран ургана Хагацаж явсан эх хүү Баяр цэнгэлээр уулзан золгоно. Санасан хэрэг сэтгэлчлэн бүтээд Хэлсэн үг ёсчлон болоод Уулзсан цагт өлзийтэй болтугай! Учирсан хойно жаргалтай болтугай! 1934 213
Агсам тавимаар хорвоо /О.Дашбалбар/ Сэтгэлийн минь цог унтраагүй сэрүүн ахуй үедээ Сэргэлэн болжмор шиг эмсэж, дур зоргоороо явлаа Тэмцэлдэж явсан хүмүүсийн тэн хагас нь алга даа Тэрсэлдэж үлдсэний гавьяа, ертөнцөд шунахаас хагацлаа Уйтгар гунигтай хорвоод уруудаж доройтож явсан ч Угийн хатуу тавилан минь өгсөж өөдөлж үзлээ Дэлхийн бөмбөрцгийг өшиглөж агсам тавимаар санагдана Дээр нь байгаа амьтдын нэг нь би өөрөө юм шүү дээ 1998.11.15 Амраг минь, гунигт дуу бүү аял! /О.Дашбалбар/ Амраг минь, гунигт дуу бүү аял! Ариг цагаан саран хиртэж Алсад жингийн цуваа саатна. Айлын минь бүсгүй зовж Алтан цэцгийн дэлбээ хумина. Амраг минь, гунигт дуу бүү аял! Уйтгарт дуу бүү аяла, янаг минь! Унаган багын дуртгал бүдгэрч Уулын царманд гөрөөс улдана. Урийн усанд газар хэлтийж Уран цагаан хусхан унана. Уйтгарт дуу бүү аял, янаг минь! Хөгжилтэй дуу аял, хонгор минь! Хөвчийн гүнд гургалдай жиргэж Хөхөөн дуу, горхитой хоршино. Хүний үр ээжийгээ санаж Харийн газраас яаран эргэнэ. Хөгжилтэй дуу аял, хонгор минь! Яруухан дуу аял, гэргий минь Явуулын хүн түр саатаж Янагаа үгүйлэн жаргана. 214
Янзагаа хөхүүлсэн шаргачин амарч Яргуйн дэлбээг зөөлөн үнэрлэнэ. Яруухан дуу аял, гэргий минь Амьддаа бие биеэ хайрла, хүмүүсээ /О.Дашбалбар/ Амьддаа бие биеэ хайрла, хүмүүсээ Алив сайхан бүхнээ бусдаас битгий харамла! Хэрэггүй үгийн зэвээр зүрхийг минь бүү шархлуул, Хэн нэгнийгээ харанхуй нүх рүү битгий түлх! Архинд орсон нэгийгээ шоолж бүү инээ, Аяа, чиний аав чинь ч байж мэднэ шүү. Амжиж, чи өөрөө алдрын зэрэгт хүрсэн бол Аз жаргалын хаалгыг бусаддаа нээж өг! Ачийг чинь тэд бас бүү мартаг. Ганц сайхан үгээр дутаж яваа хүнд Гарцаагүй түүнийг нь олж хэл. Гадаа нартай ч, гэрт хүйтэн өдөр Газар дээр нэг бус удаа тохиолдоно. Чамд дурласан сайхан хөвгүүнийг Чанга хатуу үгээр битгий гомдоо, бүсгүй минь Чамайг хайрласных нь хариуд хайрла! Чамаас сайхан хүүхэнд ч дурлаж ч болох шүү. Бидний амьдрал ав адилхан, Бидний хоолой дээр үг хүртэл нэг янзаар зангирч Бидний хацар дээр нулимс хүртэл нэг янзаар бөмбөрч Бидний зам дээр ав адилхан учрал тохиолддог! Бүсгүйн доголон нулимсыг асуулгүйгээр арчиж Бүдэрч унасан хүүхдийг дээр өргөн аргад! Өнөөдөр чи инээж, нөгөөдөх уйлдаг ч Өөр нэг өдөр чи гуньж, цаадах чинь дуулна. Өлгий, авс хоёрыг хүн бүхэн дамждаг болохоор Өөр юу ч хэрэггүй, бие биеэ л хайрла! 215
Өргөн хорвоод хүн хайраар л дутаж болохгүй! Аз жаргалыг би, хүний сэтгэлийн галаар төсөөлдөг болохоор Алтан нар гэрлээ бидэнд ав адилхан хайрладаг болохоор Амьд явахыг би бусдад хайраа түгээхийн нэр гэж бодном. Аз жаргалыг би бусдаас хайр хүлээхийн нэр гэж ойлгоном! Би огт гунихгүй /О.Дашбалбар/ Зорилгогүй тоглоомонд өртөж, золгүй амьдралаа мартаж Зол жаргалыг үзэн ядавч зоргоороо амьдрах би дуртай Ертөнц даяараа намайг мартсан ч би огт гунихгүй Ертөнц даяараа намайг магтсан ч би огт мишээхгүй Энэ ертөнцөд ердийн энгийн адуу шиг, шувуу шиг амьдарч Эргэж ирэхээр нисэн одож, буцан ирэхдээ хүн шиг л амьдарна Амьдралын зорилго инээдийг минь хүргэнэ, юу юм бэ… Амьд яваа минь бурханы тоглоом, үйлийн сүлжээс! Далдуу модтой, номтой, хүүхэнтэй, дарстай тоглож Дашбалбартайгаа ч тоглож явсаар би дөч гарлаа Намайг Дашбалбар гэж нэрлэсэн юм, энэ миний өмсгөл Надаас нэр-хувцсыг минь хуу татвал би хэн юм бэ? 1998.11.22 Би-талын хөх чоно! /О.Дашбалбар/ Би-талын хөх чоно! Сур шиг сунаж, Сухай шиг улайж, Эрчит дөрвөн хөлөөрөө Ээрэм талыг гаталж Агт сайн морьдын туурайг сульдааж Анч сайхан эрсийн хорхойг хөдөлгөж 216
Арван халтар нохойг замд нь цувуулж Агшин бүрдээ үхэлтэй тэрсэлсэн Би-талын хөх чоно! Хуйлрах их хөндийг төмөр хүлгээр туучин Хурдан буутай эрс алах гэж занана Арьсыг минь хуулахын төлөө л ухаант хүн Араатан намайг зогсоо зайгүй мөрденө.. Байгаль намайгтөрүүлж, байдал төрхийг минь урлаж Байгаа биеийнхээ чадлаар амь зуух болгосон! Гэвч хүн намайг үзэн ядна, хаа явсан Гэтэж алахыг завдана, үл өрөвдөнө! Өдер бүр үхэлтэй амь дүйж, өл залгана би Өртөе газар давхиад ч заримдаа хоосон!... Тэргэл сарны гэрэлд сүүдэртэйгээ цуг би шогшино Тэнхэл минь барагдаж, сульдсан хөл минь гуйвна! Тэнүүн тал зах хязгааргүй цэлийнэ Тэнгэрийн доор би гав ганцаар шогшино Тэмцэл гэдгийн жинхэнэ утга, ялахын жаргал, ялагдахын зовлонг Тэнэмэл чоно би ясандаа тултал мэдрэнэ Хорвоо дээр би чоно болж төрөөд Хорсол заналыг хэн бүхэнд төрүүлж, Өвлийн шөнө цасан дээр цонхигор сарыг ширтэн Өлсөхийн зовлонд ульж байхад уулс дагжина Эрийн чадлаар амьдардаг хээрийн хөх чоно Эрх чөлөөг туйлгүй хүсэх яруу найрагчтай ижил! Төрөлхийн зэрлэг араншингаараа би Төмер хавхтай хөлөө ч тас хазаж явсан ! Тамын зовлонг биеэр эдэлсэн миний Тасарсан хөл минь тэр жалганд хоцорсон ! Цагаан цасан дундуур улаан цусаа цувуулсаар Цаашлаад зугтсан гурван хелтэй намайг Хүн - араатнууд тасралтгүй мөрдөж Хүйтэн жавар дундуур машинтай элдсэн ! Эцсийн агшиндаа би эргэж дайрахыг завдсан ч Энэ л удаа эрлэг намайг өршөөж Эрэг рүү тэд тэрэгтэйгээр уналаа !... Би-талын хөх чоно! 217
Биеэр минь салхи нэвт шуурч Өл залгахын эрхэнд явсаар Өрөөсөн хөпөө алдав ... Элчилгүй талын араатан намайг Зэрлэг гэж нэрлэсэн нь Этгээд гажуу сонсогдоно Энэрлийг мэдэхгүй хүмүүс Надаас илүү зэрлэг! Ад үзэгдэж Амьд явахын зовлонг Ясны найрагч л Яг чоно шиг мэднэ Буруу хэрнээ буруутанг Бурхан тэнгэр минь өршөе! Сайхан амьд явж чадахгүй бол Сайхан үхэж чадах авьяас Сарны доор яруу найрагч Сац бас чононд л заяасан Би-чоно! Би хүн шиг сэтгэж Биеэ хайрлаж, үзэн ядаж Бас яруу найрагч шиг ганцаарднам Намайг хэн ч үл өрөвдөнө Нартаас үтэр тонилгохыг завдана Бурхнаас оноосон хоног хугацаагаа эдлэх Буруугүй хэрнээ буруутан чоно би Хээр талдаа салхи үхэл хоёртой тэрсэлдэж Хэрчлээт уулсыгдагжтал ульж явна!... Би-эгэл хүн! /О.Дашбалбар/ Биеэрээ ч, сэтгэлээрээ ч эгэл хүн! Уйлахад нулимс арчдаг гараас минь үнэтэй алчуур үгүй, Уухад үргэлж зэмлэдэг нөхдөөс минь илүү ухаантан үгүй, Унтахад толгой илбэдэг ээжээс минь илүү ачтан үгүй, Би-эгэл хүн! Олон намрын бороонд шавшуулж явахдаа Орчлон дэлхийн аугаа сайханд дурласан, 218
Оройтсон сартай цуг хээр хоноглохдоо Онгон тал дээр хот босохыг зүүдэлсэн. Би-эгэл хүн! Аян замд явах сайхан ч, эргэж, ирэх бүр сайхан, Амраг бүсгүйдээ магтуулах сайхан ч, зэмлүүлэх бүр сайхан. Аливаад хянуур болгоомжтой улс намайг хурц зантай гэлцдэг ч Алганы хонхорт үл тогтох бөөрөнхий байхыг хүсээгүй! Би-эгэл хүн! Халамцуу ирчихээд агсан тавьж нөхдөдөө тунирхаагүй Хавийн улсыг түйвээж, охидыг айлгаагүй, Хааяа хэтрүүлсэн бол өөрөө л шаналж Хашгичиж зовоодоггүй гэргийдээ баярласан! Би-эгэл хүн! Харыг хар, цагааныг цагаанаар нь хэлж Хан хорвоод нөхөр, дайсан байдгийг ялгана, Нөхөдтэйгээ ууна ч, дуулна ч... Нөмөр болсон гэртээ наргина ч, жаргана ч... Би-эгэл хүн! Амьдрал минь уртхан тууж шиг ч бай, Аль эсхүл богинохон шүлэг шиг ч бай, Уншиж дуусахад хувь заяа минь Уйтгар төрүүлэхгүйг мэдэж байна. Би-эгэл хүн! Малчны цагаан гэрээс орчлонгийн зах руу гишгэсэн юм. Монгол нутгийн нар эгэл цусанд минь халуун дөлтэйгээ бий! Талх идэж, шүлгээ бичдэг би, Тасарсан навчийг алган дээрээ энхрийлдэг би! Амь нас, сүр сүлд минь энэ навчинд шингэсэн юм шиг Амьсгал даран ширтдэг би! Би-эгэл хүн! Та нараас мөнгө зээлж, маргааш нь буцааж өгдөг, Та нартай адил аливаад шаналж, өвөр хоосон, халаас дүүрэн явдаг. Хуралд сууж, сонинд магтуулж, болчимгүй жаал шиг аашлан аавдаа загнуулж, Хүүхэд шиг агшин зуур гомдоод, дорхноо мартдаг!... Болох болохгүй хэрэгт өөрийгөө өмгөөлөн, хэцүү үг хэлчихээд, 219
Сүүлд нь амаа барьдаг! Би-эгэл хүн! Чанх дээрээс ивээдэг нарыг шүтэж Чадал, ухаан хоёроороо амьдарч явна. Олноос илүү ч үгүй дутуу ч үгүй Орчлонгийн баяр жаргалыг эдэлж явна. Унтаж байгаа хүүгээ энхрийлэн үнссээр сэрээчихээд Уйлахад нь аргадах гэж хүзүүн дээрээ суулган шогшдог би, Ход ход инээх дуу зүрхэнд минь баярын хонх дэлдэж Хонгор сэтгэлт гэргий минь ''алдчихваа" гэж сануулдаг. Яг энэ агшинд шүлэг бичих санаа тархинд од шиг харваж Яруу найрагч болдог би! Яаран үзгээ шүүрээд, ширээний ард суудаг. Цагаан цаас тал шиг, би үр цацаж яваа тариачин шиг. Цаглашгүй жаргал сэтгэлийн хөндийд найрал хөгжим эгшиглүүлэхэд Би-яруу найрагч Цасан будрахад сэтгэл хөнгөрч, өнийг мөрөөддөг би, Цаг мөч, шувуудын далавч шиг дэрэвсээр тэнгэрийн гүнд уусахад Шүлгээн би та нарын гар дээр бүлээн талх шиг тавьдаг, Шүүдэр цуглуулж, цай чанаж өгснөөс дутуугүй баярладаг! Сэтгэлд минь салхи шуурга хуйлран, хүйтэн салхитай өдөр шиг хямрахад Сэтгэлд минь шар навчис хийсэн, нулимс минь бөмбөрөн байхад Хүний мөсөө би эцэг шигээ дээдэлж явсан, Хүч хүрэхгүй бол сэтгэлдээ шаналж Хүмүүс та нарт яаж шүү туслая даа гэхээс алаг зүрх минь тогтож ядсан!... Хаа нэгтээ болж буй дайны цуурай дэлхийд тархахдаа Хадаас адил зүрхэнд минь шигдэж зовоодог байсан. Олон үгтэй гэж хэн нэг нь намайг зэмлэг, Орчлон ертөнц шархтайгаа зүрхэнд минь багтдаг шүү! Галт тэргэнд суугаад хол явахдаа би, Гар даллан үлдсэн хүмүүсийг сэтгэлдээ тээж явдаг. Газар дэлхий дээр азаар төрсөндөө баярладаг Газар минь надад дандаа хуримын ширээ шиг санагдаагүй ч Галын дэргэд үлгэр сонсож суухдаа диваажингийн жаргалыг мэдэрдэг би! Үдшийн гуниг, өглөөний баяраа хуваалцаж явсан болохоор Үнэндээ хүмүүс минь та нарт л итгэж, та нарт л сөгднөм... Өнөөдөр та нарыгаа би өргөн хорвоотой цуг тэвэрье, Өмнө чинь нарны гэрлээр шаглаж, тэнгэрийн цэнхрээр эмжсэн дууны баглаа тавья! Эмэгтэйчүүлд нь цэцгийн дээжис солонгоор ороож баръя, Эрчүүлтэй нь хундага тулгаж, оддын туяаг тэнгэрээр амтлан ууя! 220
Биднээс өмнө амьдраад явагсдад /О.Дашбалбар/ Бидэнд уул, ус, толгодоо үлдээгээд Билгүүн орчлонгоос хүмүүс явцгааж байна. Намрын өдрүүд, хаврын салхи, гөрөөс, улиасы нь Насан турш би, тэднийхээ дурсгалд харж, хайрлаж явмуу Ихээ хол явчихсан тэднийгээ унах навчис тоолон Итгэж үлдээсэн нарлаг хорвоо дээр нь бид дурснам. Орчлон дэлхийгээ үр ачдаа үлдээсэн хүмүүс Оддын дундуур тоосрон, буцаад явчихдаг юм шүү! Ирсэн бүхнийхээ тоогоор, хүмүүсийн буцсан хорвоод Инээд, нулимсны нь зайд би амьдарч явнам! Мөнгөн сарны туяаг Нацагдорж надад үлдээсэн, Мөрөн голын шуугианыг Равжаа надад хайрласан. Өвөг дээдсийн үлдээсэн газрын Өвсөн дундуур би туучиж явна. Эдлэн газрыг өвлөн үлдэгч адил Энэ дэлхий дээр амьдарч явна. Хожим буцахдаа хүүдээ орхих Хорвоогийн тансгийг бүтээж явна. Гомерийн үлдээсэн далайн эрэгт амарч Гоё сайхан давалгаа хүрхрэхийг чагнаж Занабазарын үлдээсэн цэнхэр униарт хөндийн Замаар морьтой хүн шогшин гарч ирэхийг ажиглаж, Эйнштейний үлдээсэн барс-цагаан үүлсийн сүүдэрт Энэтхэгийн буурал мэргэн Таагүүрийн биширсэн Хималайг хайрланам. Буянт Сүхбаатар дэлхий дээр ирээд, Монгол улсаа шинээр сүндэрлүүлээд явсан, Буцахдаа хүмүүс, үр ачдаа Ихийг бүтээж өгөөд, өөрсдөө юу ч авалгүй явцгаана... Бурханлиг гэгээн хүмүүсийн Дээд төрх, гоо сайхныг илэрхийлж Буман үеийнхэндээ хүрлээр цутгасан суу билгээ Занабазар орхисон! Нарлаг өдрүүд, бүрхэг өдрүүд, бухалдсан өвс, цагаан гэр, Намхан модон байшин, сүрлэг пирамид, Таж Махал бунхан, Нил мөрний хөндий, оргилын мөнх цас, шөнийн цэнхэр одод, Нирвааны ойлголт, Рудакийн шүлгүүд, Перс хивсээ орхиод 221
Нарт орчлонгоос хүмүүс явцгааж байна. Бидэнд итгэж үлдээсэн дөрвөн их далай, таван их тив, Биеэрээ болон, билгээрээ бүтээсэн хорин зууны соёл, Бий болохын ид хав, буцахын мэргэн ухааныг Газар дээр хоцорсон үр сад чинь Гайхан биширмүү! Ой мод, нуга, хөндий, мөрөөдөл, хайры нь Оюун ухаан, нэр төртэй нь бид авч үлдлээ! Сая жилийн турш хүний туурвисан бүхнийг Сар, нар, огторгуйтай нь авч үлдлээ! Газар дэлхийн хамаг ачааг нуруундаа үүрлээ, бид Гариг ертөнцийн уудамд дэлхийгээ авч явъя даа! Бидэнд итгэж үлдээсэн газар дэлхий дээр минь Бидний өвөг дээдсийн түмэн үеийн оюун ухаан хурж, Бидэндээ тэд минь нэгдэн оршиж, Биднээрээ дамжуулан орчлонг захирмуу! Бид уул, ус, толгодыг чинь хүлээж авлаа Билгүүн орчлонгоос явж буй хүмүүс ээ! Бид бүхнийг хүлээж авлаа!... 222
Бороотой үдшийн дуу /О.Дашбалбар/ Навчисыг хөглөн бороо орох нь Насандаа мартамгүй хайрын шивнээ. Намайгаа хөтлөн чи минь алхах нь Намуухан үдшийн зөөлөн уянга. Цэцгийн үнэр зүрхэнд шингэж Цээжний хайр минь харцаар дамжина. Алаг нүдэн ичингүйрэн мэлмэрч Амьсгал даран санаа алдана Үлгэрийн шивнээ бороо шаагиж Өвсний сэрчигнээ зүрхэнд шингэнэ. Үе үехэн намдаж, хааяахан ширүүсч Өнөө үдшийн сэтгэл хямарна. Зургаан сарын цэцгийг таалсан Зуны шөнийн одод нуугдана. Зуун жил чамаасаа хагацалгүй Зөөлөн бороонд зогсмоор байна. Бүх юм цагтаа төгөлдөр /О.Дашбалбар/ Алив юм цаг цагтаа л Алтан дэлхийд хүчин төгөлдөр! Өнөөдрийн бороо өнөөдөр л орно Өөр бороо маргааш асгарна . . . Энэ охинд би өнөөдөр л дурлана Илүү сайхан нь маргааш ирнэ Эргэж олдохгүй энэ л орой Ичимхий түүнийг хайрлан үнсэнэ Хожимдсон цэцэг өвөл ургахгүй Хоног өдрүүд эргэж ирэхгүй Яг өнөөдөр тохиолдсон бүхэн Яруу найргаар намайг тэтгэнэ 223
Сайхан залуусын сэтгэл хөндөж Сарны дор гунхаж яваа Танхил охин минь чи ч гэсэн Таяг тулсан эмгэн болно Гэлээ ч би яруу гоог нь одоо л мэдэрч Гэгээн төрхөнд нь одоо л дурлана Тэртээх өдрийн мананд төөрөлгүй Тэнгэрлэг өнөөгийн гялбаанд зогсоно Алив юм цаг цагтаа л Алтан дэлхийд хүчин төгөлдөр! Цагаан сахалтай буурал өвгөд ч Цагтаа бас л шуугиулж явсан! Өнөөдөр амьдрал нь домог болж Өөр залуус дэвжээг нь эзлэв Түрүү үе нь ээлжээ өнгөрөөж Дараа үедээ халаагаа өгнө . . . Хийдгээ хийсэн тэднийгээ зэмлэхгүй Хэзээд бидний цаг ирнэ гэвч, Өчигдрийн эмгэн байгаагүй бол Өнөөдөр би залуу охинд нь дурлах уу!? Галав эриний зөнч /О.Дашбалбар/ Долоон бурхан одод залхуутайяа гялалзах Долдугаар сарын цатгалан өдрүүдэд би дургүй Ороо салхи хүнгэнэн урхирч, орсон буур шиг тэнгэр хүрхрэх Орог буурал өвлийн хоёрдугаар сард би дуртай Орвонгоороо дүнгэнэх уулс одоохон нисэх нь гэмээр Орчлон хорвоо доргиж тэнгэр дээрээс нурах нь гэмээр Одод жингэнэн бууж, хорвоогоор нэг цацагдах нь гэмээр Одоо л ертөнцөд галав юүлэх нь гэмээр Хоёрдугаар сард л дуртай Түнэр харанхуй шөнийн хүйтэнд захаа босгож 224
Түнэр харанхуй нь шуурганд дарагдсан их талд Малгайгаа бүчилсэн найрагч зүг чигээ алдаж Манан, салхи, шуурга, шөнө уулстай нөхөрлөнө Хөлдүү салхинд хормой нь дэрвэж дотор нь халууцах Хөөрхий найрагч их орчлонд тэнүүчлэхээр ирсэн юм Галав эриний их зөнч, сүйрлийн дууч энэ хүнийг Галзуу цасан шуурга улин тосож авсан юм Дүнгэнэх тэнгэр, аварга их уулс царцах хүйтэнд Дүнчүүр чоно улин хэмхэлцэх лугаа их шуурганд Хүн төрөлхтний шөнийн харанхуй энэ их шуурганд Хүйтэн орон зайг бүлээцүүлэн ганц найрагч алхана 1992.02.09 Гунигт ертөнц /О.Дашбалбар/ Эрх мэдэлтэй хүн нүгэл хилэнцээс зайлахгүй Эд баялагтай хүн хүсэл шуналаас хагацахгүй Ертөнцийн бүх юм хэмжээтэйг бүү март Ер цагаа болохоор хумхийн тоос шиг сарнина Энгийн хүн ардад ээлтэй бай, хайртай бай Элдэв бусармаг явдалд бүү орооцолд Үнэтэй цайтай бүхнээ бусдад өгч сур, бүү харамс Үүрд оршихгүйн учир тус болох үйл бүтээ Гаднаан ямагт бусдаас доорд бай, даруу бай Гайхуулах хэрэггүй, дотроон тэнгэр мэт агуу бай Үг яриа хэрэггүй газарт харцаараа өгүүлж сур Үнэн худлыг ялгах аргагүй цагт бурхандаа залбир Өнөөдөр чамайг, маргааш бусдыг хуурах хүмүүст Өөр шигээ бүү итгэ, мөрийг хөөж чигийг барь Хүү минь, хамгийн эцэст хэлэхэд номой явдлыг дээдэл Хүлцэн тэвчихээс илүү гавъяаг би мэдэхгүй 1991.01.09 225
Дарьганга аялгуу /О.Дашбалбар/ Аргадан аргадан уйлавч, ааш нь олдохгүй хорвоо Алиа багахан хүүтэйгээ эртхэн учрах нь яав даа Алаглан алаглан ургавч, амархан гандах цэцэгс Амьтны жаахан үрэйгээ хэдий болтол уймрах вэ Ээжийн оёсон дээлийн энгэрийг норгож уйлсан ч Энэ л яваа насанд оройтсон хайр минь дээ Эгчийн хэлсэн үгийн эрчийг сулруулж бодсон ч Эрэвгэр бага охинд дассан сэтгэл минь дээ Долоон бурханыг зүсэлж дотнохонтүүндээ өгөөд Дорын намуун шөнөөр догдолж явсан минь дээ Намар оройн чөлөөнд хэн хэндээ уусаж Нарт ертөнцийг аргадаад наадаж явсан үе минь Дэгдээхэйгээ дагуулаад хосоор ниссэн ангир шиг Дэлхий дээр би чамтайгаа бардамхан ч явдагсан . Шиврээ намуун бороо нь элэг зүрхийг дэвтээж Шивнэж ярьсан үгсийг уулс чимээгүй сонсдогсон. Далиун намын буга нь хааяа хааяа урамдаж Халуун бүлээн нулимс, хацар дагаад бөмбөрнө. Халхын сайхан охиныг хайрлан хайрлан уужраад Хархан нүдэнд унаж, нүгэл буяныг мартана. Богд дөрвөн уулын хормой юугийг нь дэрлээд Бор борхон зүрхээ чагнаж хэвтдэг юмсан Босон суун жиргэх хөөрхөн болжморы нь өхөөрдөөд Борог өвсөн дунд нь хэн хэнээ энхрийлдэгсэн Санаа алдах тоолонд намрын навчис унаж 226
Саран гэрэлтсэн өдрөөр санчгий нь илбэн эрхэлдэгсэн. Эрдэнэт хүн болж энэхэн дэлхийд төрөөд Эртний сайхан ерөөлөөр чамайгаа хүлээж явж дээ... Дөмөн дөмөн урсгалтай намрын голын хөвөөнд Дөлгөөн дөлгөөн ширтэлцсэн дөрвөн алаг нүдээ Наран саран ээлжилсан намуун энэхэн хорвоод Найгалзсан цэцгийн дунд найрсан нийлсэн хайр аа Зургаан сарын настай цэцгүүдийг өрөвдсөн юм сан Зуун жил хагацалгүй жаргахыг мөрөөдсөн юм сан Зуурдын ертөнцийг мөнхөд санан дуулсан юмсан Зурвасхан амьдралыг үүрдээр бодон амьдарсан юмсан . Алтанцэцэг ээ, нохойгоо хориорой! гэж дуудаж явсан Алиахан бага нас минь ахиад наддаа ирэхгүй ч Амраглан хайрлаж ардын дуундаа уярсан минь Аялгуут шанзны үзүүрээс салхин болж гарнаа ! Алчуур алчуураар уйлавч асгарч барахгүй нулимс Амраг чамайгаа гэсээр ч амьдарч чадаагүй гаслан Андуурч андуурсаар явавч таньж бараагүй хорвоо Ах нь, ах нь гэсээр алдаж орхисон тавилан... Тоолшгүй жилийн чанад уулс байж дээ толгод минь Томорсоор томорсоор эр хүн болж дээ хүүхэд минь Нам гүмхэн амьдарсаар нартыг элээх юмсан, өвгөд минь Надаас чамайг харамлаагүй энэхэн буурал хорвоо! Арсгар барсгар хад нь арслан, барс ноцолдох шиг, Ажиж сайн харвал эртний нүүдэл айсуй шиг, Алчуураа дэрвүүлсээр чи минь хөсөг тэрэг хөтлөх шиг, Албин шидтэй ертөнцөд ирэх л ёстой байж дээ Задгай цагаан үүл нь хэсэг бусгаар нүүнэ Залуу багахан Анимаа минийхээ аясаар гэгэлзэнэ Хэрмэл цагаан үүл нь энд тэндгүй нүүнэ Нэнз багахан Анимаа минийхээ аясаар сэрвэлзэнэ Өвс ногоо нэлдээ хөдөлгөөнд орох намраар 227
Өмнө зүгийн уулс минь өндөлзөн өндөлзөн үзэгдэнэ Өөрийн гэсээр яваад хүний үрд алдахгүй ээ, би Өвөр дүүрэн нулимстай ч, өнгөцхөн хорвоод бүдрэхгүй ээ ! Саруул намрын тал нь алслан алслан цэлийнэ Сайн хүний үрийг салаад явсан ч санана ... Эрүүл салхин бүжиж урсгалаар тал минь долгилж Эр, эм хүний сэтгэлийг хөдөлгөн гижигдэнэ... Хаяагаар сэвэлзэх салхи нь харихын уйтгар төрүүлнэ Хайрлан хайрлан дассан ч, хааяахан бас гомдоно... Хаалгаар сэвэлзэх салхи нь халуун гунигийг өдөөнө. Халширан халширан дасаад, харьж буцах замгүй ээ! Түмэн агтын дундаас ганцаараа содон шарга минь Түмэн охидын дундаас ганцаараа сайхан Аньмаа минь Огторгуй олон оддоос ганцаараа содон наран минь Орчлонгийн олон бүсгүйгээс ганцаараа сайхан Анимаа минь Өвгөн буурал эцгээсээ адис нэг авахгүй бол Өнийн ёсыг зөрчиж, азын тавилан хэлтийнэ... Эмгэн буурал ээжэээсээ ерөөл нэгэн хүтэхгүй бол Эртний жамыг зөрчиж, элдвийн ховонд өртөнө... Алтай дээгүүр гийдэг алтан наранд өссөн юм Арвууланг минь төрүүлсэн аав, ээж хоёртой юм. Бууж мордох хорвоодоо буруу мөргүй явъя Буянт хайрын заяанд хир суулгалгүй өтлөе! Үдэш орой болтол Анимаатайгаа хоёул хөтлөлцөөд Үүргэлсэн моддыг сүлжин, мөрөө гаргаж явсансан Бугын эвэр шиг мөчрийг бүлээн гараараа илбэхэд Будан нэвтлэгч саран, цагаан гөрөөс шиг харагдана Цагаахан хусыг нарс мод хөтлөөд явах шиг Цаг хугацааг туучин ойн дундуур алхалсан Янагийн минь магнайд долоон бурхан гэрэлтэж Яг миний зулайд гурван марал шүхэрлэнэ Хашааны нөмөрт сууж цээжинд нь нүүрээ наана 228
Хавирган сарыг үснийх нь чимэг болгон тоглоно Хааяа санаа алдахад өвс ногоо сэрвэлзэнэ Хяруу унасан шөнө л цагаан далавчаа дэлгэнэ Хар малгайтай, таяг тулсан хүн хажуугаар өнгөрнө Хайрт минь айсхийж, миний цээжинд наалдана Зүгээр, бүү ай, юу ч болоогүй... гэж би тайвшруулна Зуун айлын тооноор ганц нэг оч гялсхийн унтарна Алтан жуузтай тэргэнд Кришна тэнгэр заларч Агаар сэнгэнүүлэн өнгөрөхөд намрын цэцэгс үнэртэнэ Өлзийт энэ үдэш, чи минь Долоон бурханы охин ! Өвдгийг чинь дэрлэсэн би Гурван маралын хүү! Амьдарч яваа өдрүүдий минь цорын ганц чимэг Аялж яваа дууны минь ерийн бус эгшиг Үл мэдэгхэн сэвхтэй, уянгалаг жаахан Анимаа Үдшийн зүүд эзэгнэж, үүрийн нойр хулжаана Ертөнцийн найранд уригдаад, чамайгаа олж харсан би Ерөөл тавиланд минь үүнээс илүү хувь бий гэж үү ! Зүүд шиг хоосныг гатлаад энэ хорвоогоос явахдаа би Зүрхээ хайраар дүүргэн Анимаагаа дагуулаад буцна! Дээвэр дэвсэн салхинд дэнжийн ногоо шарлана Дэлхийд ирээд буцахдаа дэмий бодлоосоо сална Өрх дэвсэн салхинд өвсний толгой гандана Өөрийн болгоод авсан ч өнөд зүрх минь шимширнэ. Сэрүүн намрын огторгуйд найман тогоруу ниснэ Сэтгэлийн хүйтнийг бүлээсгэж, намайг дагуулан ниснэ Уул уулыг давсаар оюун сэтгэл минь ниснэ Уйтгар хүйтэн жаврыг Анимаагийн илчээр давна ... Дуниартагч энэхэн дэлхийдээ мөнх л амьдрахгүй хойно Дуу болгож хувиргана Анимаа минь, би чамайгаа Цайвартагч энэхэн дэлхийдээ мөнх л үлдэхгүй хойно Цагийн цагт амьдрах хайр болгоно, би чамайгаа Найган найган найгаад л намрын хорвоо сүүмэлзэнэ 229
Надад заяасан хүний үр, ийм л нэгэн Анимаа ... Найрсан найрсан найрсаад л навчсын сэрчигнээ шаргина Насандаа мартамгүй хүний үр, миний л нагэн Анимаа Ааш зангий ялдамд нь арслан барс ч номхормоор Ардын дууны гүнээс өөрөө гараад ирсэн гэмээр, Огторгуйн дунд эргэлдэгч зууван энэ дэлхий дээр Олон мянган жилд нэг л ирсэн амраг минь Үлэмж эртний дэлхий минь огторгуйн уудамд ганцаардаж Үүлэн зардас илгээж, Галидаас чамайг минь эржээ... Тоолшгүй цагийн тэртээ миний л гэргий байсан чи Толгод, тэр цагт сүрт их уулс байсан юм шүү! Дэлхийн уул талаар дагуулж явсан би, чамайгаа Дэнж нугын сая сая цэцэгс өлмийг чинь үнэссэн... Есөн намрын сүмэн өвсний үнэрт мансууран цэнгэж Ертөнцийн бүх гол мөрний усанд гэзгийг чинь норгосон! Бөөн бөөнөөр цогцловч, бүгд замхрах үүлэн адил Бөөрөнхий орчлонд цугаар ирэвч, цуварсаар явна Саглагар модны сүүдэрт сайхан чамайгаа тэвэрсэн ч Салаад одохын цаг нь хожмын нэгэн өдөр дд ! Үүлэн чөлөөний нар шиг энэ л яваа насандаа Үйлийн үрээр учирсан бидэн хоёр хөөрхий Үдийн наран бүлээхэн ч, үдшийн сар нь хүйтэн Үерийн ус шиг сэтгэлийн аясыг дагах хэцүү Эрвийж сэрвийсэн хайлаас, энүүхэн майханд навчилжээ Эрдэнийн цагаан зандан, тэртээ ууланд ургажээ... Энэ л хоёрыг нийлүүлээд нэгн доор суулгавал Эртний жамаар төрөлсөөд ижилдэн улбах тавилантай... Хоёр өөр ууланд нь хорвоогийн жамыг дагуулвал Холоос биесээ үгүйлсээр, хорчийж хатах нь лавтай Долоон бурхан одод нь хайлаасны мөчиртөө асаж Доголон нулимстай тэр минь минийхээ цээжийг түшнэ Саран хээр хоносон саруул намрын өглөө 230
Салхиар ганхах өвсөнд мөнгөн хяруу цавцайна Санасаар яваад уулзсан ч, санаа сэтгэл гэгэлзэнэ Сайхан төрсөн Анимаа минь шанзаа түшээд мэлмэрнэ . "Эрдэнэ засгийн унага" уяан дээрээ үүрсэнэ Энэхэн замбуулингийн тоосыг эрийн ёсоор туулъя "Эр бор харцага" нь аялгуун дундаасаа цойлно Эрэвгэр жаахан түүнтэйгээ эртний ерөөлөөр золгоё. Дорнын аялгуу /О.Дашбалбар/ Босон суун жиргэх болжмор нэгтээ нуугдаад Борог өвс норгох намрын бороо шивэрнэ ... Аянчин нүүдэлчний гэрүүд даарсан янзтай бөмбийгөөд Аясын жихүүн амьсгал өвсний үндсэнд шургана . Цэврүү намрын үдэш цэцэгс уйдах цагаар Цэвэрхэн янагаа үгүйлж, цээжний гүнд хөндүүрлэнэ. Ахас ихсийн үгийг авалгүй явсандаа гэмшинэм. Арван тавны сарыг ганцаараа дуулж гиншнэм. Цэнгэлийн дуу намдаж. тогорууд буцсан хойно Цэнхэр тал зэвэргэн, тогод дуугүй бөмбийнө. Зоргоор буурал хорвоод зовлонг туулж гэтэлнэ Зорьж будилсаар яваад золгож үнэндмөргөнө. Аялгуут шанзны эгшиг нулимс дуслам бөмбөрч Аргадан учрлан хүүрнэх ардын дуундаа сөгднөм. Хөхрөн хөхрөн манараад хөдөө цайдам бороошно Хөнгөн нимгэн гарсан юм, даарч яваа болов уу... Зүдэг энэхэн хорвоод зүстэй төрсөн үр юм даа Зүйэй үйлийг хийлгүй, зүгээр яваад яахав дээ Бүдэг энэхэн хорвоод бүсгүй төрсөн үр юм даа Бүхнээс хөөрхөн чамдаа бурууг өгөөд яахав дээ . 231
Насан бага түүний минь найртай хонгор ааш нь Намрын салхинд гандах нарийн ногоо биш ээ Уран бага түүний минь урьхан хонгор ааль нь Умрын салхинд гандах уулын ногоо биш ээ Долоон үеийн өвгөд минь зүүдэн дунд зэмлэнэ. Дорнын буурал аялгуу нь нойрон дунд учирлана. Алтан ургийн охид нь алсын зуунуудаас учирлана Арван үеийн өвгөд минь зүүдэн дунд зэмлэнэ Холдоод холдоод тэр минь хорвоогоос явах биш дээ Хоёрхон биеэр учирсан юм, намайгаа зовоож яахав дээ. Алслаад алслаад тэр минь, дэлхийгээс ява биш дээ Алдхан биеэр учирсан юм, намайгаа зовоож яахав дээ. Хорьдын цагаан саран тооно дүүрэн гэрэлтэж Хоёр дэрний нэг нь чамайг үгүйлж цайрна. Хожимдсон учралын тавьлан намайгаа үүрд зовоож Хонгор чамайгаа санасан өнчин зүрх шанална. Уйтгарт энэхэн шөнө арван жил шиг бодогдож Уаан хүлээсэн хүнд эрин улирсан санагдана. Хүйтэн намрын шөнө, эргэн хөрвөх хэцүү Хүний хүнд очсон миний л амраг хөөрхий... Намрын салхи исгэрч дээвэр цаваг дэрвүүлнэ Нартад олдсон насаа чамгүй өнгөрөөх нь халаг Насан үүрдийн жавар хархан нүдэнд нь хургаж Намуун шөнийн аниргүйд дэрээ нэвтлэн уйлна. Царцаан дуу бүдгэрсэн намрын сүүлч өдрүүдэд Цантсан өвс бөхөлзөн намайг даган найгана. Хээрийн эмнэг салхи, энгэр заамаар шургалж Хэзээ багын дуртгал элэг зүрхийг хөндөнө Эрээн бараан хорвоогийн аашийг дагах хэцүү Энгийн хүн шиг яваад насыг барах хэцүү Зүүд зэрэглээт хорвоогийн аалийг дагах хэцүү Зүгийн хүн шиг яваад насыг барах хэцүү 232
Мянга мянган жилийг элээж, элэгдсэн уулс Магнайдаа үүл хөдрөн, дорно зүг уруу хошшрна Мяралзан мяралзан одох эртний урсгал голууд Манан будан нэвтлэн өрнө уруу довтолно. Алтан нарнаас уяатай ангир намрын өдрүүд Алаг эрээн хорвоод ээлжлэн ээлжлэн ирнэ Амраг чамдаа уяатай миний хонгор сэтгэл Адуут талын уулс уруу эргэн ургэн ниснэ Өндөр уулын дээрээс өөрийн ганцыг харуулдана Өглөө эрт гарсан юм, өдөр дунд ирнэ дээ... Хойд хөндий уудам, хоёр морьтой гарсан даа Холоос давхисаар ирэхэд хоолой дээр зангирна Хаданд ургасан цэцэг хамгаас түрүүнд гундана Хадамд очсон бүсгүйд хайраа юундаа өгөв дөө. Элсэнд ургасан цэцэг эхний жаварт гундана Эхнэр нэртэй бүсгүйд хайраа юунд өгөв дөө. Долоон гүвээний чанад өнчин ботго буйлна Дорнын намуун аялгуу сэтгэлийн утсыг сэмлэнэ . Есөн манханы цаана цагаан унага үүрсэнэ Ерийн нэгэн аялгуу бүлээн гуниг урсгана. Алчуурт боосон цагайг амраг чамаасаа авсан даа Айлын бэр болоход араас нь хараад хоцорсон доо Торгонд боосон аягыг томоогүй чамаасаа авсан даа Тоглож байгаад явахад нь тонгойж уйлаад хоцорсон доо Өвгөн манханы нөмөрт хоргодон хоёулаа суудаг сан Өндөр уулын оройд би гацаараа л зогсном... Сэрвэнгийн хайлаас бөхөлзөн намрын салхинд исгэрнэ Сэтгэлийн тэнхлэг алдарч, найган найган гансарна. Харвасан одны гэгээ замхарч амжаагүй чөлөөнд Халхыг саруул талд адуу янцгаах сонстоно ... Тойрмын цагаан дэрс тодрон бүдгэрэн үзэгдэж Томоогүй бага чамтайгаа үүгээр түүгээр явдагсан. Хүдэн татсан сарьдаг, хүйтэн сэрүүн амьсгалтай 233
Хүнийх болсон Анимаа хүрээд ирэхгүй нь гаслантай Цэцгийн дэлбээнд амарсан цэнхэр ягаан салхитай Цэнгэлтэй зуны сарууд хүсээд ирэхгүй нь гачлантай Орхиод явсан намайгаа завсар зайгүй бодно доо Оёод өгсөн дээлийг нь хааяа нэг өмсөнө Уйлаад явсан чамайгаа завсар зайгүй бодно доо Урлаад өгсөн цамцыг нь уучилж нэг өмсөнө дөө Айлын хүнээс асуухаас айж ичиж зовно доо Аргалийн эвэр шиг уулс архайж дархайж хөндөлдөнө Аяны хүнээс сурахаас айж ичиж зовно доо Арслангийн дэл шиг уулс ар өвөргүй хөндөлдөнө. Дам дамжуу хүнээс сураг нэгэнтэй сонсвол Давхар давхар баяр хэдэн өдөр үргэлжилнэ дээ Хол дамжуу хүнээс сураг нэгэнтээ сонсвол Хоног хоног баяр хэдэн өдөр үргэлжилнэ дээ Манай нутгийн тэнгэр маргад эрдэнийн өнгөтэй Магадын амраг хүүтэйгээ хэзээ нэг уулзах бол Орчлон хорвоогийн тэнгэр очир эрдэнийн өнгөтэй Орхиж боломгүй хүүтэйгээ хэзээ нэг үүлзэх бол Хуур, хуучир хоёр хуучилж хүүрнэн хүнгэнэнэ Хулсан лимбийн эгшиг, эхлэл төгсгөлгүй уянгарна. Хувилгаан дорнын аялгуу сэтгэл зүрхйиг хөндөнө Хуудуугүй амраг хүүгээ санах тусмаа янагшина. Хөхөлбий үдшийн бүрийд хөдөөгийн агаар чичигнэнэ Хөгшин улиасны мөчирт эхийн одод Торгон цагаан сар том гэр шиг цайрна Толгод дамжсан салхи тогтож нэгхэн амарна. Тариа будаа уйдах намар оройн цагаар Таанын цэцэгс гандаж, тал хөндий зүүрмэглэнэ. Хүйтэн агаарт уусах ингэний буйлаан царцаж Хүүрэг татсан шөнийн мөнгөн одод жингэнэнэ. Үүрийн жаварт сойсон үрээ хээр живхэрч 234
Үдшийн бүрий унахад дэгэж дүүлэн алдана. Хатуу төмөр амгайг харгиа хүйтэнд зуулгаж Халуун амьсгалт завжийг нь хайрахаас айлгүй мордоно. Ангараг хүрэх зайг аугаа уужимд бодсон юм Амраг сэтгэлийн зай түүнээс хол байх дээ Хоёр сэтгэлийн зайнаас хол юм үгүйг Хорвоог таньсан монголчууд эртнээс үнэн өгүүлж дээ . Зүү орох зайг хамгийн ойрд бодсон юм Зүрхний янаг сэтгэл түүнээс ойр байж дээ Зүүдэн буурал хорвоод хоёр сэтгэлээс ойр үгүйг Зүйлийг таньсан монголчууд эртнээс үнэн өгүүлж дээ Халуун янаг сэтгэл нь ямхын төдий ч зай үгүй Хайртай жаахан Анимаа минийх ч гэсэн хүнийх ээ Үнэн янаг сэтгэлд нь өчүүхэн төдий ч зай үгүй ээ Үеийн жаахан Анимаа хүнийх ч гэсэн минийх ээ Мөнх биш насандаа мөн биеийг нь олсон юм Мөнгөн сарны доор хүүрнэж суугаад дассан юм Энэ яваа насандаа эрх хонгороо олсон юм Эрдэнийн наран доор хүүрнэж суугаад дассан юм . Бөөрөнхий энэ хорвоогийн бөөрөн дээр нь амьдарна Бөөн цагаан үүл шиг нүүж яваад дуусна... Манантай энэ орчлонгийн магнай дээр нь амьдарна Мартахын аргагүй Анимаагаа хайрлаж яваад дуусна... Хөхрөх мөнхийн уудам нь наран санан чимэгтэй Хөхөөн дууны эгшиг нь намрын сардаа татарна Хөөрхөн төрсөн тэр минь мэнгэ сэвхэн чимэгтэй Хөгшрөх цагаас өмнө наалинхай түүндээ дасна. Этгээд буруу үйлээс зугтан зайлж явнам Эрдэнэт хонгор чамайгаа шүтэн биширч явнам Сайн хувьт шүлэгчийн саруул оюуныг ивээнэм Сайтар номлосон сургаалыг өглөө үдэшгүй айлднам Цэнгэл жаргал ихэдвээс цэнгэж...хайрланам 235
Цэвүүн цагийн үйлээс цэцэд мэргэд...... Уран яруу шүлгээ ухаант Анимаадаа зориулнам Уянга найргийн тэнгэр, учрыг айлдан болгооном Үлэмж сайхан зүс нь үүлэн чөлөөний наран Үзтэл ариун сэтгэл нь үүрдийн үнэтэй нар Доройтох үйлээс зайлуулсан дотнохон бүсгүйг дуулъя Дорнын мэргэн ухааныг долоон үедээ магтъя. Задран намирах үсэнд залуугийн үзэсгэлэн төгс Залган ундрах үгэнд нь завсрын......... Зангаа хувиргах ёс нь замилангийн үгэнд үгүй Заяа сайт тэр минь Дорнын охин тэнгэрээ Залуус, дүү нартаа хүргэх шүлэг /О.Дашбалбар/ Үзээд өнгөрөх амьдралыг мөнхийн юм шиг бодож Үдлээд буцах хорвоог үүрдийн юм шиг сэтгэж Залуу, идэр насаа хөгшрөхгүй юм шиг санаж Замба тивийн элгэн дзэр туйлж яваа дүү минь! Өнгө энэ алаг хорвоо дээр Өөрийн сайндаа чи төрөөгүй! Өдөр өдрийн нарыг үзэж, тэнгэрийг харах Өндөр их тавилан хайрласан аав, ээждээ баярла! Үдшийн цэнгээний газар согтуу юм шиг дарвиж Үеийн хонгор бүсгүйтэй мансууран цэнгэж явахад Насан буурал ээж чинь үнээний дэлэн шувтарч Намрын хүйтэн шөнө, зэлэн дээр жихүүцэж суугаа! Амтат бяслаг, хуруу зузаан өрмий нь Амьхандаа чамд л хадгалж, замын унаа хүлээнэ. Өр авлага нэхэхгүй эхийн сэтгэлийг хүүхнүүд орлохгүй ээ! Өвөл болохоос урьтаж, ээждээ нэг очоорой! Эгэмий чинь яс хугарахад аавын тань цээж өвдөж Эдгэртэл нь адилхан шархтай явдаг шүү... 236
Ширхэг ширхэгээр цайсан үс нь чамайг хүлээсэн хоногуудын тоо, Шинэ цасаас урьтаж, аавдаа нэг очоорой! Өвлийн шөнө талд яваа аавыгаа үе үе санаарай, Өөрөө чи дулаан хөнжилдөө хэвтэж буйдаа гэмшээрэй! Зуун олон хоног хөдөлж, олж хураасан бүхнээ Зарж үрж, бөөн бөөнөөр нь чамд л харамгүй илгээх юм. Зоогийн газар чи түүнийг нь шар айраг болгож Зовж амьдарсан эцгийнхээ хөлсийг уух хэрэггүй! Энд чи буруутаж явахад эцгийн чинь нэр доргино. Эрдэнэт буурлаа хайрлаагүй бол, эх орноо хайрлах ч юу л бол?! Амьдрал туршдаа хайрлаж явах аав гэдэг хүн Алтан нар шиг ганцхан юм шүү! Үр хүүхэд төрлөө гэж баярлаж явах цагтаа Үсэн буурал өтгөсийг хаа нэгтээ нутаглуулж буйг санаарай! Хоног өдрүүдийг жаргалтай үлдээ ч, дүү минь Хорвоогийн юм бүхэнд эцэс буйг санаарай! Орчлонгийн шуугиан, амьтан хүний хэл ам, Орон хотын утаа униараас холдож Аян замын тоосоо гүвээд Аавынхаа гэрийн босгыг алхаж нэг үзээрэй! Эргэнэгийн тэндээс хувин сав хангинуулж Ээж чинь "хүү минь" гэсээр босож ирнэ. Амсар дүүрэн цайтай гангар шаазангаа алдаж Азай буурал хөгшин яахаа мэдэхгүй сандчина. Аав чинь гэрийнхээ хойморт Алтайн уул шиг хамхайж Алив нэгэнд барьц алдахгүй уужуу тайван сууна. Манан нэвтлэх од шиг нүд нь гялалзаж Малгайгаа өмсөж, нударгаа засаж, ирж үнсүүлэхийг чинь хүлээнэ. Төрсөн гэр чинь дулаахан, галын илчинд чи нозоорч Төгөлдөр орчлонгийн диваажин эцгийн гэр болохыг мэдэрнэ. Морьд үүрсэх хээр талдаа аргалын утаа үнэрлэж Модон тагштай өрөм идэж, ээжийнхээ гараас цай ууна. 237
Тансаг сайхныг нь бишрэн, орчлон ертөнцөөр хэрэн явлаа ч Тал нутагт наран мандаж, гэрийн цэнхэр утаа суунаглаж, Хуйлран давхих зээрийн сүрэг, толгод дамжихаас илүү сайхныг Хурмастын доор үзээгүйгээ мэдэрнэ чи... ''Моод хөөсөн хотын ганган хүүхнээс илүүгээр чи Монгол дээлтэй, хөдөөгийн бор бүсгүйг хайрлана! Өвгөн хорвоод зуун жил амьдрахгүй ч, хогшил хураагчаас Өвлийн шөнө моддыг өрөвддөг аавыгаа илүү ойлгоно чи! Харь холын шуугиант хот нионы гэрэл, машины чимээнээс Харгуй зам, булаг шанд, хоттой хонио илүү ойлгоно чи Ухаан балартам тачигнасан эстрад хөгжмийн чимээнээс илүү Учирлаж аргадсан ардын дуундаа дасна чи. Дээдийн номтой мэргэдийг эрж, дэлхийгээр тэнэх хэрэггүй Дэргэдээ байгаа суут ухаантныг дэндүү ойшоолгүй явснаа бод! Ариун үнэн, зовлон бэрх, хайр ухааны Амин голд нэвтэрсэн мэргэд Аав, ээж хоёр чинь юм шүү! Амьдрал тэднийг гүн ухаанд сургаж Адгийн муу амьтныг ч өршөөх аугаа их сэтгэлтэй болгожээ. Ачит ээждээ алчуур аваачих хэрэггүй Аавдаа шил юм өгөх хэрэггүй, Айлын хүүхэд хуурах хэдэн чихэр ч хэрэггүй! Аль алинаар нь тэд дутаагүй! Эрт цагт гэрээсээ гарсан "өөрийгөө" л Ээж, аав хоёртоо хүргэж өг! Эрийн цээнд хүрсэн чамайг харахаас илүү Эрхэм бэлэг хөгшчүүлд үгүй ээ! Учир мэдэхгүй нялх багадаа ч, Ухаан суусан идэр насандаа ч, Уул овоо шиг л юмыг ах нь Улс амьтанд амлаж явлаа! Асарч тэтгэсэн ээж, аавынхаа 238
Ачийг нэг мөсөн хариулж Амтатыг идүүлж, өнгөтийг өмсгөж Алтан аяганаас уулгахын дайтай Андуурч, эндүүрч явлаа. Одоо л ээж, аавыгаа жаргаая гэтэл Орчлонгийн тоглоом даанч хатуу...! Алба ажлын эрхээр газар алс одоод Аян замыг хороосоор яаран яарсаар ирэхэд Аав минь энэ хорвоогоос явчихсан байлаа! "Хүүтэйгэй л нэг уулзмаар байна даа" гэж ээжид минь хэлсэн гэдэг! Хүслийн сүүлч нь ганцхан энэ л байсан юм шүү! Чи зэмлэл хүлээж, зэргийн нөхөддөө орхигдож болно Чи зээрийн янзага шиг хөөрхөн бүсгүйдээ хаягдаж болно Харин аав, ээж чинь сэрүүн тунгалаг байж Харьж ирэхийг чинь хүлээхээс илүү жаргалыг Хамаг орчлонгоос хайж эрэвч олохгүй... Алдааг минь та нар бүү давтацгаа! Аав, ээжийгээ амьдад нь амжиж баярлуулцгаа!... Алтан дэлхийд үүнээс илүү гавъяаг ах нь мэдэхгүй ээ! Үзээд өнгөрөх амьдралыг мөнхийн юм шиг бодож Үдлээд буцах хорвоог үүрдийн юм шиг сэтгэж Залуу, идэр насаа хөгшрөхгүй юм шиг санаж Замба тивийн элгэн дээр туйлж яваа дүү минь! Өнгө алаг хорвоо дээр Өөрийн сайндаа чи төрөөгүй! Өдөр өдрийн нарыг үзэж, тэнгэрийг харах Өндөр их тавилан хайрласаи аав, ээждээ баярла! 239
Миний төрсөний учир /О.Дашбалбар/ Гагцхүү сайн үйлсээр дүүрэн амьдрах гэж Газар дээр би зочин бус эзэн нь бопж ирсэн юм. Гуниг дүүрэн нүдтай охины зүрхэнд баярын хундага цалгиах гэж, Гудайж үзээгүй шүлэгчийн тэргүүнийг тэр охины гараар илбүүлэх гэж Холын холд одоод, ээжийгээ хүлээлгэх гэж Хонгор ээждээ алсаас эргэж, үртэй хүний жаргапыг эдлүүлэх гэж Хорвоод би учрал гунигтай сүлжилдэн яваа юм. Хоногийн олонд эх орноо сүлдлэн, энэрэл хайрын мананд төөрч яваа юм. Хуримын шөнө сарны гэрэлд сайхан охидтой бүжиглэх гэж Хурдан хүлгийн жигдхэн төвөргөөнд аз жаргалаа зүүдлэх гэж Архи дүүрэн хундага шиг гомдолтой зүрхийг амраах гэж Аяа, тэр гунигийг нь уугаад, өөрийн баясгаланг өрөөлийн зүрхэнд юүлэх гэж Амтат энэ совин билгийн орчлонд төрсөн юм. Газар дээр ганцаараа ирж буй бяцхан хүүг Гар сунган хүмүүстэй цуг угтах гэж, Гал тойрон сууж, шинэ хүн төрсний баярын ширээг шүлгээрээ засах гэж Шидэт орчлонгийн уулс, цас, зүүний сүвэгч шиг нарийсах тэнгэртэй цуг найрлах гэж Хаалганы нь дэргэд голт борын цэцэг ирээдүйг билэгдэн тавьж Хаа холд хүрэх замыг нь эх орныхоо нараар засах гэж Орчлонд би ирсэн юм. Зам бүхнээр явах гэж, Ус бүхнээс амсах гэж, Од бүхэнтэй ярилцах гэж, Цэцэг бүхэнтэй шивнэлдэх гэж, Газар дээр би төрсөн юм. Хүүхэн бүхнийг хайрлаж, нэгэнд нь дурлаж, Хүн бүхнийг хүндэлж, нэгтэй нь нөхөрлөж Хүлэг бүхнийг унаж, нэгийг нь шилэх гэж Хүслийн цэнхэр орчлонд ирсэн юм. Аяа, олон жилийн дараа миний араас орчлон дээр ирсэн хүү минь! Уухыг хүсвэл чамд би тагш дүүрэн шүүдэр өгнө. Идэхийг хүсвэл чамд би атга дүүрэн мойл өгнө. Даарвал чинь зүрхнийхээ галыг би чамд өгнө. Халууцвал чинь сэттэлийнхээ хурыг асгаруулна. Орох оронгүй болбол уулс-гэр чинь болно. 240
Уй гунигийг чинь борооны дараах солонго арчина. Дайсан чамруу халдвал ой мод-шивээ болно, эх орон нум болно, ард түмэн сум болно. Даяар Монголд нялх үр чиний төлөө дутуу юм үгүй Өнөөдөр би чамд өөрийгөө зориулна. Өргөн олондоо чи, маргааш амьдралаа зориулаарай! Москва хот, 1981 он Миний шүтээн /О.Дашбалбар/ Тэнгэрлэг эх орон минь тандаа мөргө муй Тэнд, энд хэвтэх чулуунд чинь үнэн оршдогт итгэмуй Амьд яваа минь таны таалал гэмуй Аугаа их таньдаа би өдөр бүр мөргөмуй Амьсгалах тоолондоо би тандаа хүрч очимуй Аньсан нүдэндээ ч би таныгаа хармуй Сайн үйлээ би таныхаа төлөө хиймуй Саар мууг үйлдвэл таныхаа өмнө ичмуй Өвлийн өдөр цасан дээр хэвтэхдээ Өнгөт хялмаа гялалзан гялтаганахыг ажмуй Орчинд минь хичнээн амьтан буй хэмээвээс тэд бүгд таных буюу Одоо таны нүдээр л бусдыг хармуй Эх орон минь таны хүч л надад шингэснээс л би хүчтэй явмуй Энэрэл хайр тань надад ирснээс би бусдыг хайрлаж сурмуй Аяа эх орон минь ээ Догшин ширүүн галыг ч би таныг гэж бодном Дотоод зөөлөн амьсгалд чинь шүтэж амьдарнам Аяа эх орон минь ээ 241
Ариун тунгалаг агаарыг ч таных л гэж бодном Амьсгалах тоолонд та надад нэвтэрэн орж ирнэм Аяа эх орон минь ээ Та юм бүхэнд хувьлан бидэндээ ирмуй Амьд яваа минь таны гүн их таалал буюу Хад чулуунаас ч би таныгаа олж үзмуй Хатан дэлхийн өвс ногооноос та босож ирмуй Хамаг амьтны тусын тулд юм бүхэнд оршиж Хар муу үйлийн замаас биднийг холдогомуй Энэ ертөнцийн өнгө аялгуу бүхэн таныг хэлмуй Энх тунх явааг минь та ивээхдээ Эрх биш түмэн амьтанд таны хайрыг хүртээх увидас хайрла Энэ хүү ертөнцийн туйлийн үнэн буй бөгөөс түүний мөн чанар эгнэгт эс мөхөх ч бас бий эс бологч Тал тал тийшээ хязгааргүй үргэлжилэх ч Төв цэг нь хаа сайгүй оршигч Төрсөн бүхний учир шалтгааныг Төгөлдөрөөрөө өөр тэнцэх юм огт үгүй ээ Эх орон минь тандаа би мөргөмуй Энэ биеийн буруу зөвийг гагцхүү та тунгаамуй Ариутгагч бас аврагч эцэг нь Алтан мутраараа адислаж хүссэн бүхнээр минь болгоож хайрла Сайн үйл мөнхийн дагуул минь болог Сац бас муу явдал барааг минь хараад зугтаг Бялдууч явдал дууг минь сонсоод устаг Бас аймхаа амьтад дуугарч чадахгүй дөлөг Өвчин бүхэн намайг тойрог Өвдсөн зовсныг арчлан биесээ арчлаг Амьсгалах тоолонд надад та нэвтэрэн орж ирнэ Аньсан нүдэндээ ч би таныгаа хармуй Ухаан бодол минь таныгаа баясгахаар уудам болог Уг чанар минь хүн чанар л болог Эх орны минь мөн чанар, гоо сайхныг бусдад түгээж Энэ ертөнцийн олныг жаргаахад минь тусла Энэ бие ухаан, бодол сэтгэл зүрх үйл ажил минь таных гэвэл Эх орон минь та өөрөө минийх Би таны гэгээн гэрэлд аж төр 242
Монгол нутгийн гол мөрнөөр ундаалсан би /О.Дашбалбар/ Монгол нутгийн гол мөрнөөр ундаалсан би. Морьтон ардын дуу хуураар хөглөгдсөн би. Тоост зам, аяны харгуйд хөл дээрээ тэнцсэн би. Тоймгүй олон үлгэр, баатруудын гавьяаг сонссон би. Хоёр дахин төрвөл энэ л нутагтаа эргэнэ Хоёр дахин үхвэл энэ л нутагтаа дуусна. Хорвоод миний хаяг-Миний монгол Холоос давхисаар айсуй хүлэг морь шиг-Эх орон Зам, толгод, шувууг чинь би Заяасан амьдарлаа дуустал хайрлана. Завсаргүй хөвч ой, гол мөрнийг чинь Залуу насны гэрэлт амраг шигээ энхрийлнэ. Энэ биенээс минь дуссан хөлс бүхэн Эх орон чиний хөрснөөс тариа болон ургаасай Эгэл хэдэн шүлгэнээс минь сонсдох аялгуу бүхэн Элэгдэшгүй хайрын минь баглаа цэцэг болоосой Үүл нэвтэлсэн Алтайн оргил дууг минь өргөнө, Үүр гийсэн дорнын тал хайрыг минь хүлээнэ. Үзэж харсан бүхэн минь -үнэн гайхамшиг, Үхэшгүй мөнхийн алдар үгүйрэшгүй хотлын нутаг Яруу дуут галуудын ганганаанд хаврыг чинь би хайрлана. Яргуй дэлгэрэх хаврын сард уулсыг чинь би шүтнэ Жигдхэн хүнгэнэх хуурын эгшигэнд бууриа тэлж Жилийн жилд өндөрсех толгодыг чинь би ширтэнэ. 243
Өглөөний наранд туяарсан эх орон таныгаа ширтэхэд Өргөн хорвоог саравчлан харж зогсох морьтой хүн шиг үзэгдэнэ Монголоо муулж харийнханд бөхөлзөгсдөд!!! /О.Дашбалбар/ Түмэн минь мөхөхийг чи үзэхгүй Үнэн минь алдрахыг чи үзэхгүй Үлгэр минь дуусахыг чи үзэхгүй Төрөл минь тасрахыг чи үзэхгүй Соёмбо минь бүдгэрэхийг чи үзэхгүй Соёл минь солигдохыг чи үзэхгүй Онон минь ширгэхийг чи үзэхгүй Олон минь зовохыг чи үзэхгүй Хэнтий минь намсахыг чи үзэхгүй Хэрлэн минь татрахыг чи үзэхгүй Хийморь минь доройтохыг чи үзэхгүй Хойморь минь ханхайхыг чи үзэхгүй Сүлд минь унахыг чи узэхгүй Сүнс минь дээшлэхийг чи үзэхгүй Сэтгэл минь сэвтэхийг чи үзэхгүй Сэрэмж минь алдрахыг чи үзэхгүй Ухаан минь самуурахыг чи үзэхгүй Учирсан минь салахыг чи үзэхгүй Эв минь эвдрэхийг чи үзэхгүй Эзэн минь залрахыг чи үзэхгүй Дуу минь саарахыг чи үзэхгүй Дуулиан минь тасрахыг чи үзэхгүй Балчиг шавар дундаас нь Бадамляньхуа ургадаг юм Баруун шугуй дунд нь Цагаан хус хяралздаг юм Хогтой агаар дунд нь Сэржигнэнхэн дэлбээлдэг юм Хогийн өвсөн дунд нь Алтан харгана туяардаг юм. Олон тэнэгүүд дундаас нь Цэцэн мэргэд нь төрдөг юм 244
Овоохой бор гэрт нь Хүчит суутнууд төрдөг юм Орчлонгийн жам Гутарч гунихийн хэрэггүй Орог саарал мананг дэвтээж Саран туяардаг юм Харанхуй шөнийн тэнгэрт Одод хүчтэй гэрэлтдэг Хангайн уулын тагтанд Вансэмбэрүү ургадаг Өвс ногооноос зайдуу Өнө мөнхийн зэвэргэн салхинд Гундуухан байж ургадаг Амьдралын хар бараанаас Гэрэл гэгээг нь ялгасан Азтай тэр хүн Алсын замд гундахгүй Ертөнцийн эгэл амьдралаас Зөв замыг сонгосон Ерөөлтэй тэр хүнд Аяны олз алдахгүй Харанхуй дунд гэрэлтдэг зул гэж байдаг Хамгийн дундаас тодордог хутагт гэж байдаг Даваа хэдий өргөн ч Гаталж чадсан нь ялж байдаг Бүргэд болжмороос айдаггүй шиг Хорвоогоос би айхгүй Арслан гөрөөснөөс айдаггүй шиг Үхлээс би айхгүй Аав нь хүүгээсээ айдаггүй шиг Үнэнээс би айхгүй Мөн чанар буй аваас /О.Дашбалбар/ I Надад мөн чанар буй аваас тэр нь хүн чанар л . . . 245
Намар би гунихгүй байж эс чадна, зүрх минь буй! Нас талийж, өвгөрч буйгаа ч мэднэм, хүн чанар л . . . Намайг зүүдний сүвэгч шиг зайгаар ч үе үе гэрэлтүүлж Найран дээр нулимс мэлтэрнэ, надад юу буй, юу эс буй? Уйлах минь мөн чанар бус, хүн чанар л . . . Уурлах минь мөн чанар бус, хүн чанар л . . . Уйдах минь мөн чанар бус, хүн чанар л . . . Ухаарах минь мөн чанар бус, хүн чанар . . . Устах минь мөн чанар бус, хүн чанар . . . Баавгай намайг зүүдлэн нойрсдогт итгэдэг юм би, Баруун гарт минь худал, зүүн талд минь үнэн буй . . . Бага байгаад том болсон минь мөн чанар бус уу, Барим тавим хувирсаар л буй нь хүн чанар бус уу, Баян ч бус, хоосон ч бус мөн чанар минь хүн чанар! Надад мөн чанар буй аваас тэр нь хүн чанар л . . . Найзыгаа үхэхэд уйлахгүй, гунихгүй байж эс чадна Нас барсан бүхнийг санахгүй байж эс чадна, мартахгүй Нарлаг өдрийн гүнд салхи шуугиж буйг урьтаж мэдрэх нь Надад мөн чанар бус, хүн чанар шүглэснийх! . . . Би бол агаар юм, надаар амьсгалагтун, амьд буй үед минь Би бол гал юм, надаар дулаацагтун, амьд буй үед минь Би бол гол ус юм, намайг уугтун, гагцхүү амьд буй үед минь Би бол намар юм, надаар сэрүүцэгтүн, гагцхүү амьд буй үед минь Би хэзээ ч та нарт олдохгүй, би хэзээ ч олдохгүй, юу үүэн, тэр үнэн! Надад мөн чанар буй аваас тэр нь хүн чанар л . . . Намайг дурлалаа идэж, хайраа цамц болгосныг минь харагтун Намайг үхэр шиг мөөрч, нохой шиг хуцаж явааг минь харагтун Намайг бурхан шиг инээж, харгуйн тоос босгохыг минь харагтун Надад мөн чанар буй аваас тэр нь хүн чанар л . . . II Надаас сайн сайхныг бүү эрэгтүн, би жоом алдаг Намар мөөг түүж, хар шөл ууж, хар амиа боддог Найтааж, ханиад хүрч, эм ууж, бусдыг бас хараадаг Навс болтлоо согтож, агсам тавьж, нохой өшиглөхөөс буцахгүй Надаас сайн сайхныг бүү эрэгтүн, би цэцэг тасалдаг 246
Мөн чанар минь хүн чанар болохоор би яах юм? Мөрөөдөж, дэмий сэлгүүцэж, хайртай хүүхнээ хардаж, Мөнгө үрж, Достоевскийд атаархаж, нэр алдарт шунаж, Мөсгүй зан гаргаж, хүнээс зээлснээ өгөхөөс ч татгалзаж, Мөн чанар минь хүн чанар болохоор би яах юм? Надаас муу муухайг бүү эрэгтүн, өнчнийг би өрөвддөг Нарны доор адилхан л хоног элээж яваа бусдыгаа хайрладаг Нарсны хоригдлыг, ээжтэй нь цуг бодохоор тэсэхгүй уйлдаг Намуухан шөнө хүүхдүүдэд үлгэр ярьж тайван нойрсуулдаг Надаас муу муухайг бүү эрэгтүн, би ялаа ч хороохгүй Өөдгүй алдааг надаас бүү хай, чоныг ч би хайрладаг Өмсөж зүүж явснаа хэнд ч тайлаад л өгдөг, би хүн Өвчтэй эмгэнийг шөнөжин сахиж, цурам хийлгүй хонодог Өвлийн жаварт золбин нохойг харахаар зүрх шархирдаг Өөдгүй алдааг надаас бүү хай, хулгайчийг ч би өрөвддөг Надаас олигтой юм бүү эр, надаас онцгой юм ч бүү хай Нартад би хүнд тусалж, заримдаа хүнээс тус хайж гэлдэрнэм Намуухан уянга, зэрлэг хашгираан хоёулаа надад буй Наадам цэнгэл, сэтгэлийн там хоёулаа миний орон гэр Надаас олигтой юм бүү эр, надаас онцгой юм ч бүү хай Энэ биед минь мөн чанар буй аваас, тэр нь хүн чанар л . . . Эрх чөлөөтэй болмогцоо л би, эргээд түүндээ дургүй хүрдэг Эгнэгт боол байюу гэтэл, эрх чөлөөг ямагт дээдэлдэг Энэ хоёрын хооронд тэлэгдэж, учраа олохгүй явдаг Энэ биед минь мөн чанар буй аваас, тэр нь хүн чанар л . . . III Буй бие минь, мөн чанартай ахул, тэр нь хүн чанар л . . . Бусдаас хайр нэхдэг хэрнээ, өөрөө түүнийгээ өгч чадахгүй Буян үйлдэж чилэх хэрнээ, буг болж нөхдөө загнуулдаг Буруу харж суух хэрнээ, ард болж буйг ч бас мэддэг Буй бие минь, мөн чанартай ахул, тэр нь хүн чанар л . . . Эр бие минь, мөн чанартай ахул, тэр нь хүн чанар л . . . Эм хүнд дургүй хэрнээ, тэдэнгүй байж бас л чадахгүй Эд баялагт дургүй хэрнээ, элбэг амьдралд дасах янзтай! Эрх тушаалд дургүй хэрнээ, эрээлхэж цээрлэхгүй загнах аястай Эр бие минь, мөн чанартай ахул, тэр нь хүн чанар л . . . Муу бие минь, мөн чанартай ахул, тэр нь хүн чанар л . . . 247
Мунхагт бас дургүй хэрнээ, ухаантайг нь хүлцэж чадахгүй . . . Муруй хамартайд дургүй хэрнээ, шулууныг бас тэвчиж чадахгүй Муусайн баячуулд өших хэрнээ, хоосон ядууд бас дургүй Муу бие минь, мөн чанартай ахул, тэр нь хүн чанар л . . . Мөн чанарыг нь мэдье гэвэл, хэн л чадах билээ? Мөрөн гол руу тэмүүлэх хэрнээ, гурав хоноод л зугатаадаг Мөст оргил руу авирах хэрнээ, говь цөл рүү тэнүүчилдэг Мөнх амьдрал хүсэх хэрнээ, нэг агшнаас л дорхноо уйддаг Мөн чанарыг нь мэдье гэвэл, хэн л чадах билээ? Үнэн чанарыг минь танья гэвэл, хэн л чадах билээ Үгүйсгэж чадсан бүхнээ, шүтээн гээд тахиж залбирна Үргэлж дээдэлж явснаа ч, үнсэнд ортол муу хэлнэ Үзээрийн муухай хүнийг ч, үнэхээрийн сайхан хэмээн зална Үнэн чанарыг минь танья гэвэл, хэн л чадах билээ Ийнхүү бид хоёр туйл руу цагийн зүү шиг хэлбэлзэж амьдарна Ид шид үгүй ч, нарыг эвэртэй, сарыг шидтэй болгож төсөөлнө Инээх уйлах хоёрын завсарт та нар шиг л савлаж явна Их бага хоёрын дунд эзэн хаан шиг, боол шиг амьдарна Ийнхүү би ч, та ч, хэн хэнийгээ хэлэлтгүй “хүн чанартай” буюу . . . Дашбалбар - Надад мөн чанар буй аваас I Надад мөн чанар буй аваас тэр нь хүн чанар л . . . Намар би гунихгүй байж эс чадна, зүрх минь буй! Нас талийж, өвгөрч буйгаа ч мэднэм, хүн чанар л . . . Намайг зүүдний сүвэгч шиг зайгаар ч үе үе гэрэлтүүлж Найран дээр нулимс мэлтэрнэ, надад юу буй, юу эс буй? 248
Уйлах минь мөн чанар бус, хүн чанар л . . . Уурлах минь мөн чанар бус, хүн чанар л . . . Уйдах минь мөн чанар бус, хүн чанар л . . . Ухаарах минь мөн чанар бус, хүн чанар . . . Устах минь мөн чанар бус, хүн чанар . . . Баавгай намайг зүүдлэн нойрсдогт итгэдэг юм би, Баруун гарт минь худал, зүүн талд минь үнэн буй . . . Бага байгаад том болсон минь мөн чанар бус уу, Барим тавим хувирсаар л буй нь хүн чанар бус уу, Баян ч бус, хоосон ч бус мөн чанар минь хүн чанар! Надад мөн чанар буй аваас тэр нь хүн чанар л . . . Найзыгаа үхэхэд уйлахгүй, гунихгүй байж эс чадна Нас барсан бүхнийг санахгүй байж эс чадна, мартахгүй Нарлаг өдрийн гүнд салхи шуугиж буйг урьтаж мэдрэх нь Надад мөн чанар бус, хүн чанар шүглэснийх! . . . Би бол агаар юм, надаар амьсгалагтун, амьд буй үед минь Би бол гал юм, надаар дулаацагтун, амьд буй үед минь Би бол гол ус юм, намайг уугтун, гагцхүү амьд буй үед минь Би бол намар юм, надаар сэрүүцэгтүн, гагцхүү амьд буй үед минь Би хэзээ ч та нарт олдохгүй, би хэзээ ч олдохгүй, юу үүэн, тэр үнэн! Надад мөн чанар буй аваас тэр нь хүн чанар л . . . Намайг дурлалаа идэж, хайраа цамц болгосныг минь харагтун Намайг үхэр шиг мөөрч, нохой шиг хуцаж явааг минь харагтун Намайг бурхан шиг инээж, харгуйн тоос босгохыг минь харагтун Надад мөн чанар буй аваас тэр нь хүн чанар л . . . II Надаас сайн сайхныг бүү эрэгтүн, би жоом алдаг Намар мөөг түүж, хар шөл ууж, хар амиа боддог Найтааж, ханиад хүрч, эм ууж, бусдыг бас хараадаг Навс болтлоо согтож, агсам тавьж, нохой өшиглөхөөс буцахгүй Надаас сайн сайхныг бүү эрэгтүн, би цэцэг тасалдаг Мөн чанар минь хүн чанар болохоор би яах юм? Мөрөөдөж, дэмий сэлгүүцэж, хайртай хүүхнээ хардаж, Мөнгө үрж, Достоевскийд атаархаж, нэр алдарт шунаж, Мөсгүй зан гаргаж, хүнээс зээлснээ өгөхөөс ч татгалзаж, Мөн чанар минь хүн чанар болохоор би яах юм? 249
Надаас муу муухайг бүү эрэгтүн, өнчнийг би өрөвддөг Нарны доор адилхан л хоног элээж яваа бусдыгаа хайрладаг Нарсны хоригдлыг, ээжтэй нь цуг бодохоор тэсэхгүй уйлдаг Намуухан шөнө хүүхдүүдэд үлгэр ярьж тайван нойрсуулдаг Надаас муу муухайг бүү эрэгтүн, би ялаа ч хороохгүй Өөдгүй алдааг надаас бүү хай, чоныг ч би хайрладаг Өмсөж зүүж явснаа хэнд ч тайлаад л өгдөг, би хүн Өвчтэй эмгэнийг шөнөжин сахиж, цурам хийлгүй хонодог Өвлийн жаварт золбин нохойг харахаар зүрх шархирдаг Өөдгүй алдааг надаас бүү хай, хулгайчийг ч би өрөвддөг Надаас олигтой юм бүү эр, надаас онцгой юм ч бүү хай Нартад би хүнд тусалж, заримдаа хүнээс тус хайж гэлдэрнэм Намуухан уянга, зэрлэг хашгираан хоёулаа надад буй Наадам цэнгэл, сэтгэлийн там хоёулаа миний орон гэр Надаас олигтой юм бүү эр, надаас онцгой юм ч бүү хай Энэ биед минь мөн чанар буй аваас, тэр нь хүн чанар л . . . Эрх чөлөөтэй болмогцоо л би, эргээд түүндээ дургүй хүрдэг Эгнэгт боол байюу гэтэл, эрх чөлөөг ямагт дээдэлдэг Энэ хоёрын хооронд тэлэгдэж, учраа олохгүй явдаг Энэ биед минь мөн чанар буй аваас, тэр нь хүн чанар л . . . III Буй бие минь, мөн чанартай ахул, тэр нь хүн чанар л . . . Бусдаас хайр нэхдэг хэрнээ, өөрөө түүнийгээ өгч чадахгүй Буян үйлдэж чилэх хэрнээ, буг болж нөхдөө загнуулдаг Буруу харж суух хэрнээ, ард болж буйг ч бас мэддэг Буй бие минь, мөн чанартай ахул, тэр нь хүн чанар л . . . Эр бие минь, мөн чанартай ахул, тэр нь хүн чанар л . . . Эм хүнд дургүй хэрнээ, тэдэнгүй байж бас л чадахгүй Эд баялагт дургүй хэрнээ, элбэг амьдралд дасах янзтай! Эрх тушаалд дургүй хэрнээ, эрээлхэж цээрлэхгүй загнах аястай Эр бие минь, мөн чанартай ахул, тэр нь хүн чанар л . . . Муу бие минь, мөн чанартай ахул, тэр нь хүн чанар л . . . Мунхагт бас дургүй хэрнээ, ухаантайг нь хүлцэж чадахгүй . . . Муруй хамартайд дургүй хэрнээ, шулууныг бас тэвчиж чадахгүй Муусайн баячуулд өших хэрнээ, хоосон ядууд бас дургүй Муу бие минь, мөн чанартай ахул, тэр нь хүн чанар л . . . Мөн чанарыг нь мэдье гэвэл, хэн л чадах билээ? 250
Мөрөн гол руу тэмүүлэх хэрнээ, гурав хоноод л зугатаадаг Мөст оргил руу авирах хэрнээ, говь цөл рүү тэнүүчилдэг Мөнх амьдрал хүсэх хэрнээ, нэг агшнаас л дорхноо уйддаг Мөн чанарыг нь мэдье гэвэл, хэн л чадах билээ? Үнэн чанарыг минь танья гэвэл, хэн л чадах билээ Үгүйсгэж чадсан бүхнээ, шүтээн гээд тахиж залбирна Үргэлж дээдэлж явснаа ч, үнсэнд ортол муу хэлнэ Үзээрийн муухай хүнийг ч, үнэхээрийн сайхан хэмээн зална Үнэн чанарыг минь танья гэвэл, хэн л чадах билээ Ийнхүү бид хоёр туйл руу цагийн зүү шиг хэлбэлзэж амьдарна Ид шид үгүй ч, нарыг эвэртэй, сарыг шидтэй болгож төсөөлнө Инээх уйлах хоёрын завсарт та нар шиг л савлаж явна Их бага хоёрын дунд эзэн хаан шиг, боол шиг амьдарна Ийнхүү би ч, та ч, хэн хэнийгээ хэлэлтгүй “хүн чанартай” буюу . . . Нөхөддөө /О.Дашбалбар/ Гавъяа байгуулаагүй ээ Гайхуулах юм надад үгүй ээ Шаналсан үөд сэтгэлийг чинь засаж Шартсан үөд дотрыг чинь засаж Өө сэвийг чинь хүн эрвэл Өмөөрч Өөр хоорондоо маргахад чинь Гутарч Хаа нэгтээ нэрийг чинь сонсохдоо Баярлаж Харгуй зам дээр гялалзах од шиг Хайрлаж явлаа даа! Наадмын хүлэг цоллох шиг Найран дээр ам халж Найзууддаа магтаагүй ч Хэн нэгний төлөө зовниж Хэлэх үгээ мартаагүй! Нэг гарын таван хуруу шиг 251
Хэдэн сайхан нөхөд минь Нэг насаар ханилах Хэлцээгүй тангараг бидэнд бий! Өдөр шөнийн турш бодож Өр зүрхэндээ хадгалж явах Тийм хэдэн нөхөдтэйгээ Тэнгэрийн дор бардам явна! Алдаагий нь хүртэл оноо шиг бодож Амьд яваагийн минь шалтгаан тэд юм шиг санаж Эзгүйд нь үгүйлж, галгүй гэрт даарч хонох шиг Ирэхэд нь баярлаж гадаах нар гэрт орох шиг Бодол санаа сэтгэл зүрх минь нэг Болгоож харахад хэдэн биө нь л тусдаа Тийм хэдэн нөхөдтэйгээ би Тэнгэрийн доор бардам явна даа! Заримдаа би тэднийг эс ойлгож Зам замаа даган холддог ч Оройхон бараагий нь харахгүй бол уймарч Орон гэрт нь уруу царайлсаар очдог. Хар цай талх, давсаа адилхан хувааж Харамгүй сэтгэл, шүлэг, ном, мөрөөдөлдөө умбаж Харуй бүрийд буцахдаа өвөр дүүрэн баяр жаргалтай Хамаг орчлон сэтгэл дотор багтаж ирдэг учиртай. Холоос давхисаар ирсэн хүлэг морьд шиг Хонгор насны хэдэн нөхөд минь Бүхний сэтгэлд шижир алт шиг нийцээгүй гэмээ нь Бүлээн дулаан хайраар олныг жаргаах нь магад Ямар ч өөгүй бурхад биш ээ, тэд минь Янаг охидоо л харин бурхан шиг хайрлана Баланд шунасан зөгий шиг амьдралд дурлаж Баясгалант нарыг цонхон дээрээ угтан зогсдог. Ойворгон, даруу, гэнэн, ухаалаг Олон араншинтай ч биө биөнээ нөхөж 252
Нийлээд нэг төгөлдөр хүн шиг болдог юм Нэг нэгээс нь салгаж болохгүй хэдэн нөхөд минь! Уулын манан, бороо шивэрсэн өдөр, Ухаажсан харц, эмгэд, хүүхэд, нарс мод, Уйтгар сэргээх хүлгийн янцгаалт Урам бадраах шөнийн оддод дуртай! Амьдралын хайрласан дээд шагнал-нөхөд минь Атаатан дайсны эсрэг гартаа барих илд-нөхөд минь Аяны замыг ивээгч далдын сахиус мэт нөхөд минь Амьдралд та нар миний өөртөө итгэх шалтгаан юм! Тэнгэр шиг бай! /О.Дашбалбар/ Хамаг бүгдээр чамайг Харааж нулимж байвч, тэнгэр шиг бай! Хамгийн сайн хүмүүс гэж Хашгирч ерөөж байвч, тэнгэр шиг бай! Тэвчээр барагдаж, нөхөд чинь орхивч Тэнгэр шигбай, мөнхөд амгалан... Тэргэнд суулгаж, алтан титэм өмсгөвч Тэнгэр шиг бай, юу ч болоогүй юм шиг... Хамгийн хайртай хүн чинь хаяж одсон ч Хан тэнгэр нурчхаагүй цагт, бүү зов! Гүтгэж, доромжилж бахаа ганц хангавч Гүн тэнгэр хэмхрээгүй цагт, бүү ай! Өвчин зовлонд нэрвэгдэж, тартагтаа тулавч Өнө мөнхийн тэнгэр шиг бай, чи ялна Өрөөл бусдад тоогдохоо байж, мартагдавч Өндөр тэнгэр дээр чинь цэлийж буйг бүү март! Яг л амьдрал чинь дуусаж, явах замгүй болсон ч Яадгаан алдалгүй хүлээ, тэнгэр шиг бай! Яруухан санаа мехөсдөж, хулгай зэлгийд өртсөн ч Ядмагхан амьтдыг бүү тоо, тэнгэр шиг бай 253
Олз омог чамд үүдээ хаасан ч тэнгэр шиг бай Олон түмэн нүүрээ буруулсан ч тэнгэр шиг бай Одод гялалзаж, наран саран ээлжлэх цагт Орчлон дээр аавын хүү шантрах ёсгүй!... Уур омог урин мунхгийг мартаж, тэнгэр шиг бай Уйтан хорвоогоос илүү гарч, жигүүрээ дэлгэ... Цөхрөл чамайг багалзуурдаж, целийн чоно шиг болгосон ч Цөс ихтэй хүний үр гэдгээн бүү мартаарай!... Цорын ганц хүү минь, бас охид минь, хүүхдүүд минь Цохолж ирэх үйлийн үрээс бүү зугт, бүү ай!... Хувь заяатай ямагт эвлэрч, тэвчээртэй бай... Хуучин цагийн мэргэд хүлээж сурсан юм шүү!... Орох оронгүй болсон цагтаа орчлонг бүхэлд нь олно, чи! Онцлох нөхөргүй болсон цагтаа , хүнийг бас ойлгоно чи ! Аз жаргал ирнэ гэвч , удалгүй алга болдог юм Аюул зовлон тохионо гэвч , төдөлгүй арилдаг юм ... Жамаараа ертөнцед юм бүхэн өдөр , шөнө шиг ээлжилнэ Жаргал зовлонгийн алинд ч , мөнх тэнгэр шиг бай !... Атаатан түмэндээ мууг үйлдэвч , хариуд нь сайныг бүтээ . Ариун сэтгэлийн нугад буяны цэцэгс дэлгэрдэг юм ... Ямагт чиний зөв байх албагүй , сайтар тунгаа Ярьж хэлэх , хөдлөх бүхнээ өерөө хяна , сэтгэ Хүсэл бүхэн биелэх албагүй , чандалж хорь, Хүрэхийн эцэсгүй тэнгэр шиг бай, үнэнийг тэмтэр!... Юм бүхэнд өөрийн цаг буй, сөреөд нэмэргүй Юлд атгасан хүн тулаанд хэрэгтэй, хуриманд нэмэргүй Нохой болохоос нь өмнө гөлгийг хазаж хэмлэдэг юм... Ноён болохоос нь өмне хевгүүнийг басаж доромжилдог юм Самуун дэгдээгчид үйлээн тайван хийг Сандарч тэвдэх хэрэггүй тэнгэр шиг бай ! Салхи цагаан болохоор бүхнийг хийсгэдэг юм Саваагүй амьтдын зиндаанд бүү уна !... Эрх мэдэлтэй хүн хилэнц нүглээс зайлахгүй Эд баялагтай хүн хүсэл шуналаас хагацахгүй Ертөнцийн бүх юм хэмжээтэйг бүү март Ер цагаа болохоор хумхийн тоос шиг сарнина Энгийн хүн ардад ээлтэй бай, хайртай бай 254
Элдэв бусармаг явдалд бүү орооцолд!... Үнэтэй цайтай бүхнээ бусдад өгч сур, бүү харамс Үүрд оршихгүйн учир тус болох үйл бүтээ!... Гаднаан ямагт бусдаас доорд бай, даруу бай Гайхуулах хэрэггүй, дотроон тэнгэр мэт агуу бай! Үг яриа хэрэггүй газарт харцаараа өгүүлж сур, Үнэн худлыг ялгах аргагүй цагт бурхандаа залбир! Өнөөдөр чамайг маргааш бусдыг хуурах хүмүүст Өөр шигээ бүү итгэ, мөрийг хеөж чигийг барь!... Хүү минь, хамгийн эцэст хэлэхэд нохой явдлыг дээдэл Хүлцэн тэвчихээс илүү гавьяаг би мэдэхгүй! Хөгшид /О.Дашбалбар/ Хаврын наранд нуруугаа ээж, Харваас жаргалыг ханатал эдэлж, Хөх тэнгэрийн доор ярилцаж суугаа Хөгшчүүл, үзэж өнгөрүүлсэн хорвоодоо жаргалтай! Мөнгийг мэднэ, мөнх бус хорвоо үнэгүйг ч мэднэ Мөс чанарыг худалдаж авч болохгүйг ч мэднэ Алив юм бүхэн учирч, арилж байдгийг мэднэ Ариун сэтгэл, тэнгэрт ганцхан нар шиг үлддэгийг мэднэ Алдар нэрийг мэднэ, агшин зуурын холбоог мэднэ Алга болсон хойно бүх юм өөрт хамаагүйг мэднэ Арилж гандсаны төлөө харамсаж гунихгүйг ч мэднэ Амьдын жаргалыг хорвоод юугаар ч солихгүйг мэднэ 255
Нэр төрийг мэднэ, нинжин сэтгэлийг мэднэ Нэгийнхээ төлөө үхэж болох агшныг мэднэ Хэрэгтэй цагт худал хэлэхийг ч мэднэ Хэрэггүй цагт дуугүй тэвчихийг ч мэднэ Аяа, хөгшид амьтны хорвоог үзэж, бүхнийг туулсандаа Амьд хойчийнхоо төлөө, эгэл биеэ золихыг юуханд ч эс санана. Гэгээн цэнхэр өдөр тэд, тэнгэрийн доор Гэрэлт нарны бүлээн илчийг биедээ шингээнэ. Алив юманд тэгээд халуун илчит сэтгэлээр хандаж Алга болохын цагтаа наран дулаанаа бидэнд үлдээнэ. Аяа, хөгшид хүүхэд мэт ариухан, гэнэн тунгалаг бололтой ч Амьдралыг нүцгэнээр нь харж, хатуу ширүүнээр шүүнэ. Аж төрөхийн үнэнийг цаг цагт нь тооцно Амьдын жаргалыг бусдад үйлдсэн сайн үйлээр цэгнэнэ. Өдөр хоногийн эрхин хэлхээг дэмий нэг тоололгүй Өндөр насны тэнгэрээс дуугүй хайраа зөн совинд шингээнэ! Цорын ганц давтагдашгүй өдөр /О.Дашбалбар/ Цорын ганц давтагдашгүй өдөр Цонхны цаана цэнхэрлэн өнгөрлөө Өдрийг нэвт шөнийг харах 256
Өөрийн тэнхээг надад үлдээлээ Байгалийн хишиг цагаан үүлэн Багын андын захидал адил Хэсэгхэн шиврэх зөөлөн бороо Хэзээ ч сонсоогүй хайрын шивнээ Үлэмж амгалан тэнгэрлэг өдөр Үүрд одов уу, навчинд нуугдав уу? Үлдээсэн дурсгал нь энэхэн шүлэг үү? Үнэн хайр, гэрлийн урсгал уу? Амьсгаа хурааж моддыг ажлаа Амьтай юм шиг навчис нь сэрчигнэв Орчлонд айлчлаад буцсан өдөр Он жилүүдийн дусалхан нулимс! Дээврийн цаана шөнийн тэнгэр Дэлхийгээс тусдаа өөрийгөө хадгална Оддын увидас надад хүртээлгүй ч Орон дээрээ би нууцыг нь төсөөлнө 1997.09-р сар Элегия /О.Дашбалбар/ Намар болгон модод шарлаж, навчис унана Надад дэндүү танил уй гуниг сэргэнэ Харах тусам тэнгэр улам дотно ээнэгшиж Хан бүргэд тэртээ дээр дуртгал мэт эргэлдэнэ Биеэр минь шаргалхан гуниг нэвт харваж Би навчис адил уйтгарлан, хорвоод цөхөрнөм Сэм сэмхэн уулс бударч, сэрүүн намар хүдэнтэнэ Сэтгэлийн минь гүн рүү намар өөрөө шургажээ Бүхий л хорвоо эрвээхэй шиг эмзэг санагдана Бүр тэгэхдээ намрын бээрэгхэн эрвээхэй шиг хөөрхийлөлтэй Би харь газарт цөлөгдсөн мэт энэ дэлхий дээр хаягдаж Биеийг минь бус сэтгэлийг минь ирж авах эзнээ хүлээнэм 1993-1998 он 257
Энхрий амраг минь намайгаа хүлээж /О.Дашбалбар/ Энхрий амраг минь намайгаа хүлээж Энэ орчлонд төрөлгүй удаан оршжээ Эх захгүй орон зайд хөвсөөр явж Эрэн эрсээр бие биенээ олжээ, бид! Эртэдсэн ч үгүй, оройтсон ч үгүй цагаа олж Энэ дэлхий дээр хувь заяаны тойрогт нийлжээ Яльгүй зөрсөн бол азын од хэлтийж Янаг сэтгэл минь хумхийн тоос болох байжээ Тэнгэрийн охины эрдэнийн гоёл шиг Хөх ододтой удаан ханьсаж, чамайг эрсэн! Тэндхийн гэрэл шуурга, цагийн дараалал Хөөрхөн чамайг минь надаас нууж зовоосон! Салхи, далай хоёр надтай цуг чамайг эрж Сая сая жил өнгөрчээ, энэ орчлонд иртэл! Сайхь хорвоогоос чамайг олмогц баярлаж Сансрын зайд биесийг бүрэлдүүлэхээр яарлаа! Энэ хорвоогоос буцаж, орчлонд нийлэх хүртэл Эгэл биеэ нэг болгон чамтай цуг ертөнц бүтээнэ Эцэс төгсгөлгүй мөнхийн аянд мордохын өмнө Энхрий минь чи надтай сүлэлдэн орчлон болно Эх орноо бид үр ачдаа хүлээлгэж өгнө /О.Дашбалбар/ Өвөг дээдсээсээ бид эх орноо хүлээж авсан, Үр ачдаа хүлээлгэж өгнө! Туг, | Сүлд, | | Тусгаар тогтнол, Тулгын гурван чулуу Тулсан голомтоо Өвөг дээдсээсээ бид хүлээж авсан! Үр ачдаа хүлээлгэж өгнө. 258
Алтай, Хангай, Говь, Талаа чулуу бүхэнтэй нь, Өвс ногоо, шорооных нь ширхэг бүхэнтэй, Алтан нар, мөнгөн сарыг тоолохын аргагүй од мичидтэй нь Хөвсгөл, Увс, Буйрыг усных нь дусал, загас бүхэнтэй нь Хөөцөлдөн наадах долгисыг нь хүртэл Өвөг дээдсээсээ бид хүлээж авсан, Үр ачдаа хүлээлгэж өгнө! Гал, | Ус, | | Газар шороогоо Гардаж авсны учир, бид Ганц бус түм түмэн амиараа дүйж хамгаалсан! Галдан бошигт, ван Магсаржав Илдээ далайж босоогоороо нөгчсөн эрс, Идэрхэн насандаа Монголоо аварсан Сүх Ахиж олдохгүй эх орныхоо эс ширхэг бүхэнд Алтан амь, хүсэл хайраа шингээсэн Эх орон, хойч үеийнхээ төлөө Энэ бие дээдсийн тангаргийг давтнам. Тужийн нарснаас эхэлсэн хувьсгалын түүх Туган дээрх эртний бичээс, Сүхбаатарын гэрээстэй Гучин ес, дөчин таван оны Гуйвж дайваагүй ялалтын гэрчтэй Эх орноо бид өвөг дээдсээсээ хүлээж авсан, Үр ачдаа хүлээлгэж өгнө, Соёмбот тугаа гурван зууны тэртээгээс бидэндээ ирүүлсэн Цогт хун тайжийг ч, Сод ухаанаа хөх судартаа үлдээж, хойч үедээ илгээсэн Суу билэгт Инжинашийг ч Өвөг дээдсээсээ бид хүлээж авсан, үр ачдаа хүлээлгэж өгнө! Уулсыг өндөлзүүлж, ус голыг мэлмэлзүүлэх Уяхан хоёр чавхдаст морин хуур, уртхан аялгуут дуугаа, Уужим баянаараа хорвоо шигээр хорвоод тэнцсэн Ухаант ардынхаа яруухан алдар МОНГОЛ нэрээ Сансарт ниссэн гавьяа, атрыг хагалсан түүхтэйгээ, Сайхан бүхнийг нэмж бүтээсэнтэйгээ Ураг элгэнээ улам олон болгож, Ус нутгаа улам сайхан болгож, Тэнгэрээ цэлмэг, нараа тунгалаг хүлээлгэж өгнө! Өвөг дээдсээсээ хүлээж авсан эх орон шүү! Үр ач минь ээ! 259
Эх орон /О.Дашбалбар/ Тэнгэрлэг эх орон минь Сайн үйлээ би таныхаа төлөө хиймүй Саар мууг үйлдвэл таныхаа өмнө ичмүй Өвлийн өдөр цасан дээр хэвтэхдээ Өнгөт хялмаа гялалзан гялтганахыг ажмуй Орчинд нь хичнээн амьтан буй гэвээс тэд бүгд таных буюу Одоо би таны нүдээр л бусдыг хармуй Эх орон минь таны хүч л надад шингэсэнээс би хүчтэй явмуй Энэрэл хайр тань надад ирсэнээс би бусдыг хайрлаж сурмуй Аяа эх орон минь ээ Догшин ширүүн галыг ч би таныг л гэж бодном Дотоод зөөлөн амьсгалд нь шүтэж амьдарнам Аяа эх орон минь ээ Ариун тунгалаг агаарыг ч би таныг л гэж бодном Амьсгалах тоолонд та надад нэвтрэн орж ирнэм Аяа эх орон минь ээ Та юм бүхэнд хувилан бидэндээ ирмүй Амьд яваа минь таны гүн их таалал буюу Хад чулуунаас ч би таныгаа олж үзмүй Хатан дэлхийн өвсөн ногооноос та босч ирмүй Хамаг амьтаны тусын тулд юм бүхэнд оршиж Хар муу үйлийн замаас биднийг холдуулмуй Энэ ертөнцийн өнгө аялгуу бүхэн таных гэмүү Энх тунх явааг минь та ивээхтүн Эрх биш түмэн амьтанд таны хайрыг хүртээх увьдис хайрла Энэхүү ертөнцийн туйл үнэн буй бөгөөс түүний мөн чанар Эгнэгт эс мөхөгч бас би эс бологч Тал тал тийшээ хязгааргүй үргэлжлэгч Төв цэг нь хаа сайгүй оршигч Төрсөн бүхний учир шалтгаан 260
Төгөлдөрөөрөө өөр тэнцэх юм огт үгүй ээ Эх орон минь тандаа би мөргөмүү Энэ биеийн буруу зөвийг гагцхүү та тунгаамуй Ариутгагч бас аврагч эцэг минь Алтан мутраараа адислаж хүссэн бүхнээр минь болгоож хайрла Сайн үйл мөнхийн дагуул минь болог Сац бас муу явдал барааг минь хараад зугтаг Бялдууч явдал дууг минь сонсоод устаг Бас аймхай амьтас дуугарч чадахгүй дөлөг Өвчин бүхэн намайг тойрог Өвдсөн зовсонг би тэрчлэн арчлаг Амьсгалах тоолонд та надад нэвтрэн орж ирнэм Аньсан нүдэндээ ч би таыгаа хармуй Ухаан бодол минь таныгаа баясгахаар уудам болог Уг чанар минь хүн чанар л болог ээ Эх орны минь мөн чанар гоо сайхныг бусдад түгээж Энэ ертөнцийн олныг жаргаахад минь надад тусал Энэ бие ухаан бодол сэтгэл зүрх үйл ажил минь таных гэвэл Эх орон минь та өөрөө минийх Би таны гэгээн гэрэлд аж төрмүй... Яах юм бэ /О.Дашбалбар/ I Шаналахгүй юм бол сэтгэл зүрхээр яах юм Шартахгүй юм бол хатуу архиар яах юм Цэнгэхгүй юм бол гоо охидоор яах юм Цэцэглэхгүй юм бол гоё моносоор яах юм Анхилахгүй юм бол ум зандангаар яах юм 261
Амраглахгүй юм бол уяхан охидоор яах юм Үнсэхгүй юм бол ягаахан уруулаар яах юм Үгүйлэхгүй юм бол ялдамхан харцаар яах юм Уйлахгүй юм бол усан нулимсаар яах юм Уулзахгүй юм бол гүн уйтгараар яах юм Тэврэхгүй юм бол хоёр гараар яах юм Тэвчээргүй юм бол хайр сэтгэлээр яах юм Тоглохгүй юм бол хаш шатраар яах юм Тоосрохгүй юм бол харгуй замаар яах юм Дэгдэхгүй юм бол туулайн бүжингээр яах юм Дэврэхгүй юм бол залуу насаар яах юм Ургахгүй юм бол амууны үрээр яах юм Урсахгүй юм бол гол усаар яах юм Хашихгүй юм бол эрэг байгаад яах юм Хашрахгүй юм бол алдаж, оноод яах юм Шаргихгүй юм бол намрын тариагаар яах юм Шатахгүй юм бол найраг шүлгээр яах юм II Ган тайлахгүй юм бол хур бороогоор яах юм Газар хороохгүй юм бол хүлэг мориор яах юм Ааруул даахгүй юм бол араа шүдээр яах юм Авгай тоохгүй юм бол харцуул хүүгээр яах юм Буруу номтон юм бол эрдэм заагаад яах юм Буян хийхгүй юм бол амьд яваад яах юм Цас будрахгүй юм бол өвөл байгаад ч яах юм Цаг хожихгүй юм бол эрдэмтэн гээд яах юм Ээжийгээ дээдлэхгүй юм бол толгой байгаад яах юм Эх орноо хайрлахгүй юм бол иргэн байгаад яах юм Ард түмнээ хүндлэхгүй юм ухаантай байгаад яах юм Ах дүүсээ тэтгэхгүй юм бол төрөл байгаад яах юм Итгэж залбирахгүй юм бол бурхан шүтээд яах юм Инээж хөхрөхгүй юм бол амьд яваад яах юм Гол горхи хоржигнохгүй юм бол хавар ирээд яах юм Гоё цэцэг дэлбээлэхгүй юм бол зун болоод яах юм Алсаас гялалзахгүй юм бол одод байгаад яах юм Алтарсан навчис хийсэхгүй юм бол намар байгаад яах юм Урдаас харж чадахгүй юм бол ирээдүйг дуудаад яах юм Уймраа чавганц шиг юм бол залуу насаар ч яах юм Уянгалан дуулахгүй юм бол хоолой заяагаад ч яах юм Учирлаж сурахгүй юм бол хэлтэй байгаад ч яах юм 262
III Саран наран үгүй юм бол тэнгэр цэлийгээд ч яах юм Саруул ухаан үгүй юм бол тэнхээтэй хүнээр ч яах юм Хавар, намар үгүй юм бол өвөл зунаар ч яах юм Харанхуй шөнө үгүй юм бол гэгээн өдрөөр ч яах юм Авъяас билэг үгүй юм бол яруу найрагчаар ч яах юм Авах гээх нь үгүй юм бол судар номоор ч яах юм Хортой дайсан үгүй юм бол буу сумаар ч яах юм Ховор эрдэнэ үгүй юм бол эрэл сурлаар ч яах юм Хол ойр нь үгүй юм бол орон зайгаар ч яах юм Хоосон чанар үгүй юм бол бодитой байгаад ч яах юм Цай чанах нь үгүй юм бол эхнэр аваад ч яах юм Цамцаа оёх нь үгүй юм бол нөхөрт гараад ч яах юм Үйлс залгах үгүй юм бол үр хүүхдээр ч яах юм Үнэн, худлыг ялгахгүй юм бол багш ламаар ч яах юм Иш нь үгүй юм бол сүх байгаад ч яах юм Ир нь үгүй юм бол илд байгаад ч яах юм Нум нь үгүй юм бол сум байгаад ч яах юм Нууц нь үгүй юм бол төр байгаад ч яах юм Унших нь үгүй юм бол ном хураагаад ч яах юм Ухаантай нь үгүй юм бол олон түмэн нь яах юм Алс хэт нь үгүй юм бол их санаагаар ч яах юм Ард түмэн нь үгүй юм бол их мэргэдээр ч яах юм Яруу найрагч /О.Дашбалбар/ "Яруу найрагч туг шиг байх ёстой Яруу найрагч илд шиг байх ёстой". В. Брюсов Яруу найрагч туг шиг байх ёстой, тэргүүнээ бардам ергеж тэнгэрлэг явах ёстой! Яруу найрагч илд шиг байх ёстой, ирэнд нь сарны туяа халтирам хурц байх ёстой! Яруу найрагч бол гал юм, бусдын эовлонгийн сүүдэр юм. Яруу найрагч бол шуурга юм, бусдын жаргалын цууриа юм, 263
Мөчир нь хугарсан мод юм, эртний хаадын бунхан юм. Өвлийн гүнд нуугдсан хавар юм. Өөрөөсөө нуусан гуниг юм. Яруу найрагч бол: эргэж ирэх сансрын хөлөг, эргэлтгүй алга болгох Бермутын гурвалжин юм. Яруу найрагч бол: дурлалын боол, жимсний үр, дуугарч чадахгүй бүлтэлзэгч загасны нүд юм. Яруу найрагч бол эх газрын чулуу, Галт уулын дэлбэрэлт, халуун хайлмаг юм. Газрын гүнд хадгалагдсан нүүрсний уурхай юм. Яруу найрагч өөрийгөө огоорч, инээхдээ нулимс унагаж Ямагт могой шүүрдэг бүргэд шиг хавцлын дээгүүр эргэж, Гүн ухааны хуудсанд өөрийгее эрж, бодис бүхэнд хувилж, Гүүрэн дээрээс шидсэн чулуу шиг усанд пол хийн унаж Өвөл болоод зуныг адилтгаж, Өдөр болоод шөнийг сатааруулж, Цагийн торонд эргэлдэж, мөчир бэлэглэх бурхан юм, Цагаан өнгөний дуулал, эр зоригийн сүлд юм. Хөвгүүдийн атаархал Хүүхнүүдийн ичингүйрэл юм. Яруу найрагч бол: уншиж дууссан ном, эхэлж буй дуу, хоолой дахь зангирал, хожмын тухай бодол юм. Яруу найрагч бол өчигдрийн улбаа, өнөөдрийн гүүр, маргаашийн мэдээч юм. Тэрэгний дугуйнд дарагдсан цэцэг юм. Тэртээх алсад одсон жуулчны хесег юм. Тэнгэрийн хүрэл сум, нумын хевч, үхлийг серсен дуу юм! Үнэндээ Яруу найрагч бол дур бүхэнд хувилагч, Үлгэр, үнэн хоёрын хүүхэд, шидэт таягны эзэн, Үй олон хүмүүсийн нэгдмэл цогцос юм. Яруу найрагч бол алхам тутмын үхэл, агшин бүрийн аж төрелт юм. Унасан газрын буурь, оршуулах уулын энгэр юм. Ухаант хүний нэр, үхсэн хүний алдар юм, Яруу найрагч бол шан татсан анжис юм, анжисны ззэн юм. Яруу найрагч бол буудайн үр, ирэх намрын тариа юм. Яруу найрагч бол чимээгүйд мэлмэрсэн нуур, чийгтэй үдшийн саран юм. 264
Яруу найрагч бол оддын хүрээлэн, далайн шуурга, одоо, ирээдүйн зөн билэг юм! Өнөөгийн залуусын буруу юу? /О.Дашбалбар/ Өвөг дээдсээ шүтвэл үндэсний үзэлтэй гэж адлана Өв соёлоо дээдэлвэл хуучныг өргөмжиллөө гэнэ Хөөрхий залуус бид тэгээд хөнгөн хөгжим шүтсэн юм Хөл гараа савчиж, хашгирч гуугалж эхэлсэн юм. Энэ чинь бас буруу, барууныг дууриалаа гэж Элэг доог хийж, хурал цуглаан болсон юм. Томоотой бай, дуугуй бай... гэж Томцуул биднийг сургаад Өөрсдөө бол архиа ууж, тамхиа татаж, Өө яахав, та нар удахгуй том болно гэсэн юм. Больцгоо хэрэггүй! гэдэг хоёрхон үгээр Болгоож биднийгээ чөдөрлөсөн юм. Ханан дээрээс Чингүнжав, Мандухай, Цогт тайж биш Харийн жүжигчний хөргүүд дуугай ширтэнэ. Монгол хувцас өмсөхөөс ичдэг монгол хүүхдүүдийг Морьтон ардын үрс гэх үү, та минь ээ? гэж гайхна Зөв ч бай, буруу ч бай, Та нарт хүсэл бодлоо тулгана Зөрж маргавал хар дансанд бүртгэж эсэргүү гэгдэнэ. Ингээд л бид санаа бодлоо нууж сурсан юм Инээмсэглэж, толгой дохиж, хуурах эрдэм эзэмшсэн юм. Үнэнийг хэлбэл уурладаг, худлаа магтвал баярладаг Үнэхээр хачин үеийнхэн биднийг хүмүүжүүлсэн юм. Монголоо мартлаа гэж өнөө биднийг зэмлэж байна Морин хуураа дээдлэх сэтгэлийг минь өгсөн үү, та нар Хувиа бодлоо гэж биднийг одоо загнаж байна Хуучин судар, дээдсийн сургаалыг минь уншуулсан уу! Эцэг дээдсээ мартсан хүмүүс сайн үйлс бүтээх үү! 265
Эрхэм соёлоо сүйтгэсэн хүмүүс сайхан амьдарч чадах уу! Үндэс угсаагаа гэснийг нь үгүй хийж орхисон бус уу? Үнэн үг хэлснийг нь шоронд суулгаж зовоосон биш үү? Сүсэг бишрэлийг нуга дарж, бид юуг ч хайрлахаа больсон. Сүрэг хүмүүс болж, чулуужсан мод шиг зүрхтэй болсон. Олон үеийнхэн бүтээсэн өнөөгөө бид үгүйсгэхгүй ч "Одоогийн залуус» гэлцдэг тэр л хүмүүсийг гайхнам. Бид чинь та нарын хүүхдүүд биш гэж үү? Бие сэтгэлийн чинь тасархай бус уу? Шилдэг дээдийг үйлдсэн бол, тэр нь ч Та нарынх! Ширвэдэг мууг хийсэн бол тэр ч бас Та нарынх! Чингис гэж хэлэхээс айдаг байлаа бид Чин зоригт дээдсээ нэрлэх эрхгүй явлаа. Харь холынхон түүний нэрийг бардам хэлж Хаан эцгээ болгох гэж булаалдаж байлаа. Эцэг дээдсээ дурсах хувьгүй хүүхдүүдэд Эрх чөлөө бүрэн гүйцэд олдох уу? Атаа жөтөө, хов живээр буузны мах шиг хооллож Аль сайн бялдуучилсан нь үнэд орж байлаа. Газар нутгаа хайргүй сэндийлж, хөрсийг нь сүйтгэсний Гай нүглийг хариуцах хүн өнөө хэн ч алга! Таацын цагаан нуурыг хэн ширгээсэн юм бэ? Тааж барамгүй оньсого юм гэж уу? Эцэг дээдсээ бүдүүлэг, эх орноо хоцрогдсон гэж Элэг зүрхэнд шингээж, эгэл үрсээ хүмүүжүүлээд Эцэс хойчид нь болохоор энэрэнгүй хайр нэхдэг Этгээд хачин ёсыг энэ үеийнхэн хэнээс сурав?!... Ану хатан /Шагдарын Дулмаа/ Амьдрал мөнхийн яруу алдартай Ану хатан үүрдийн гавьяатай Олныхоо зүрхэнд оршихын увьдастай Ойрдын түмэндээ одны гэгээтэй Ухааны тэнхлээр төрийг түшсэн Ургийн сайнаар удам залгасан 266
Уран тансаг гоо дагина Уудам хорвоод улсын хатан Морин дэл дээр алтан титэмтэй Монголын түүхэнд алдар цуутай Хатны сэнтийд наран мишээлтэй Хааны таалалд насны ханилгаатай Дөрөөн дээр дарцагласан бүсгүй заяа Дөрвөн ойрдын хатан заяа Дүнсгэр орчлонгийн хийморийн од Дүүрэн жаргалын хэнзхэн оч Энхий зүрхэндээ хайрын охьтой Энгэсэг зүүсгэлдээ хатан одтой Эмээлт морин дээр агссан нумтай Эртний түүхэндээ Ану нэртэй Аавыгаа эргэн дурсахуй Хадтай толгодынхоо дунд Ханхайж явсан аав минь Ханат цагаан гэртээ Хаан шиг заларсан аав минь Амьдралын урт замын Алтан дөрөөнд гишгүүлсэн Ач буяныг тань дээдэлж явъя Асаасан голомтыг тань бадрааж явъя Дэлийн цэнхэр салхинд Дээлтэйгээ мөнхөрсөн аав минь Дэндүү сайхан сэтгэлээрээ Дэрвүүлж өсгөсөн аав минь Хөрстийн алтан зоон дээр Хүний зэрэгт хүргэсэн Ач буяныг тань дээдэлж явъя Асаасан голомтыг тань бадрааж явъя Ээтэн гутлынхаа өлмийд Цэцэг шүргээгүй бурхан Энхрийлж хайрлаад намайгаа Газар тавиагүй шүтээн Ганзагат эмээлийн дөрөөнд Гарыг минь хүргэж өгсөн 267
Ач буяныг тань дээдэлж явъя Асаасан голомтыг тань бадрааж явъя! Миний бяцхан горхи Чулуу, нар хоёрыг өдөржин эрхлүүлж илбэсэн Чухамдаа мөнхөд яаран тэмүүлсэн энэ л горхины амин судас Эгэлхэн биенд минь эргэж байдаг юм Хөлд орохдоо эргийн цэцгэн дээр нь Хөлбөрч өссөн миний балчирхан нас Урсгалыг нь туучин цангаа тайлж Усан бөмбөлгөөр нь тоглож наадсан Жаргал зовлон ээлжлэн амсаж Жаран жил эрэгсэн судас минь Жижигхэн голоосоо өнөөдөр ч уяатай Жирэлзсэн долгиотой нь урсч л байна Мөнхийн амьтай бяцхан энэ горхи Дэлхийн их усны нэгэн судас болохоор Мөлхөхдөө уусан ариухан ус нь Дэвэргэн зүрхний минь онгодыг хөглөсөн юм Хайргайг хөрсөнд шингэж алга болоогүй Хатаж ширгэж уусан арилаагүй Талын горхины мөнхийн урсгал Танхай оюуны минь нэгэн судас юм Сэрүүнд минь ч урсана Сэтгэл дундуур минь урсана Мөнгөн хаялга цацалсаар Мөнхөд жирэлзэн урсана Уянгын давалгаа цалгиулан Урсан урсан одно Урт аяныхаа замд Уйлан, инээн урсана Миний бяцхан горхи 2004.03.13 268
Бүсгүй...... /Шагдарын Дулмаа/ Харцуулын бяр заасан чадал тэнхээг бишрэн Хамгийн энгийн агаад гүндүүгүй чанарыг нь дээдлэн Хан уул шиг ноён нуруугий нь түшиж Хайлган зангаар уяраан эрхэлж суух гэж Уяхан дуу аялж туяхан биетэй төрсөн Урт сайхан гэзэг, гоолиг нуруутай заяасан Бүсгүй хүн гэдэг амилсан гэгээн "Дар эх" Бүхий л орчлонгийн түмэнд амьдрал хайрласан Дагинас, Тэгшхэн заяатай айлын хугаршгүй нэгэн нуруу нь Тэнгэрлэг сайхан амьдралын хугаршгүй нэгэн багана нь Хонгор бяцхан үрсдээ өрлөг дагина эх, Хосгүй янаг ханьдаа үүрд туяарах дэнлүү! Хотол түмэн арддаа үйлсийн уран эзэн Хорвоо дэлхийн цээжинд үнэнийг дуулах эгшиг Бүсгүй хүн гэдэг амилсан гэгээн "Дар эх" Бүхийл орчлонгийн түмэнд амьдрал хайрласан Дагинас. Хүүхнүүдийн хайр, дөлгөөн харцгүй бол Хүний орчлонгийн жаргал юу байхсан билээ Хүүхнүүдийн халамж эхийн сэтгэл үгүй бол Хүүхдийн зүрхэнд өлгийн дуу хэн аялахсан билээ Эргэх хорвоод хүн болж төрөхдөө Эхийн бүүвэйг анх сонссон үрс Уужим гүн орчлонгийн уянгыг тэгж мэдрэхдээ Унтахдаа хүртэл үнэгчлэн мишээдэг бус уу Өргөө гэртээ асаасан гал голомт нь өөдрөг Өр зүрхэндээ дээдэлсэн хайр сэтгэл нь үнэнч Төр улсдаа өргөх үйлс нь ариун Түмэн олондоо аялах эгшиг дуу нь уянгалаг- Бүсгүй хүн гэдэг амилсан гэгээн Дар эх Бүхий л орчлонгийн түмэнд амьдрал хайрласан Дагинас Мишилзэн дуниарах талимаанд нь ган төмөр ч Уясах Мэлмэрэн дуслах нулимсанд нь "галзуу" барс ч уярах Байгаль эхээс заяатай гоо тансгийн охь, Баяр жаргалаас уяатай гоё сайхны од, Бүсгүй хүн-хорвоо дэлхийн уянга Бөхөшгүй амьдрал хайрлах хоёр "туйлын" нэг. 269
Амьдрал туршийн диваажин минь монголд байдаг /Б.Ичинхорлоо/ Амьдрал туршийн диваажин минь монголд байдаг Амин насны хайр минь чамдаа байдаг Хэзээний л сурсан зангаараа гэнэтхэн гуньдаг Хэврэг биеийн минь төгсгөлийг үхэл отдог Шөнө дөлөөр гэнэтхэн сэрээд монголоо бодож зовдог Шүүдэрт өвснөө өвдөг сөхрөн унамаар болдог Аясхан цэнхэр нутагтаа ижий минь намайгаа хүлээдэг Амьдрал надад сэтгэлийн зоргоор л санагддаг Отгон найранд аав минь Ар хөвчийг дуулдаг Ондоо юуг хүсэх вэ, жаргалтай л суудаг Яг л чиний адилаар сэмхэн уйтгарладаг Ялгаагүй гашуун нулимсаар асгаруулан уйлдаг Буцах хунгийн дууг дотроо өрөвддөг Бусдаас огт өөрөөp амьдардаг Анхны хайр /Б.Ичинхорлоо/ Аргадаж ирээгүй анхны хайр минь над хатуурхаж Арван найман насыг минь гэнэн, тэнэг гэж чамлачихаад Хүлээтэй орчлонгийн нугачаан дунд толгой эргэтэл зэмлээд Хүрдэт амьдралын харгуйгаар эргэж чиг харалгүй буцав Зүүдэн бор хоногуудад хааяа нэгхэн учиръя гэтэл 270
Зүс буруулсан тохиолд сэтгэл холбироод тогтсонгүй Азын ч гэгээгүй талиланг аргадаж нэгэн дуулъя гэтэл Амрагийн чиг дуунд цөхөрсөн хоолой аргаад хүрсэнгүй Өөжин алаг хорвоод чамаас өөрийг хайрлая гэтэл Өр зүрхэнд минь багтаах зай байсангүй Дэгэн догон сэтгэлээ шүлгээр тайтгаруулж амраая гэтэл Дэвтрийн гунигт хуудсанд нулимс нүүгээд болсонгүй Гуйж ирээгүй анхны хайр минь над хатуурхаж Гуниг уйтгар нэвчүүлж нүдний сормуус норгочихоод Мөрөөдөлдөө шатаж ургуулсан гэрэлт навчисын дундуур Мөрөө үлдээх гэж мэрийхдээ шалба туучаад одов Аравдугаар сар /Б.Ичинхорлоо/ Алтан үнсэлт, амрагийн дарс Аль нь ч чамаас сайхан санагдаагүй ! Дэвэргэн шүлгүүдийн цэнгээн Нэг нь ч миний гунигийг элдээгүй Дэндүү хайр, догшин хилэгнэл Нэг ч удаа сэтгэлийг минь эмтлээгүй Надад үлэмжийн дотно санагддаг Намрын сар богонихон байгаагүй Хамгийн гэгээн итгэлээр хүлээсэн Харин чи минь л надад ирээгүй ! Арвайн шар зам /Б.Ичинхорлоо/ Арвайн шар зам эрх багын араншинтай Алдуурч одсон мөрөөдөл шиг хараа хярхаггүй цахилаатай Сөөвен дэрсний үзүүрийг бөхийлгөх төдий салхитай Өөвөн бор бүжинг харайлгах төдий гүдэнтэй Арвайн шар зам намрын цагтаа цэрвүүхэн Алсын бараа бүрэлзээд цаанаа л нэг зэврүүхэн 271
Алжаасан эрэпчний бодол мөрөн дээрээ хүндхэн Алмайрсан хөх талд усан зэрэглээ л бүдэгхэн Салхи хэдий эрэмгий ч Арвайн замд сульдана Шандаст хүлэг түрэмгий ч Арвайн замд улдана Мянган бидэрт усан гурав шургаж туулна Хөнген сэвхэт саран гурав шингэж туулна Арвайн шар зам хайр нэхэж ирнэ Арвайн шар зам хагацал тээж буцна Арвайн шар замыг нар эцээж туулна Арвайн шар замыг нас элээж дуулна. Арван найман нас /Б.Ичинхорлоо/ Аргадаж ирээгүй анхны минь хайр надад хатуурхаж Арван найман насыг минь гэнэн тэнэг гэж чамалчихаад Хүлээтэй орчлонгийн нугачаан дунд толгой эргэтэл зэмлээд Хүрдэт амьдралын харгуйгаар эргэж чиг харалгүй буцав Зүүдэн бор хоногуудад хааяа нэг учиръя гэтэл Зүс буруулсан тохиолд сэтгэл холбироод тогтсонгүй Азын ч гэгээгїй тавиланг аргадаж нэгэн дуулъя гэтэл Амрагийн чиг дуунд цөхөрсөн хоолой аргаад хүрсэнгүй Өөжин алаг хорвоод чамаас өөрийг хайрлая гэтэл Өр зүрхэнд минь багтаах зай байсангүй Дэгэн догон сэтгэлээ шүлгээр тайтгаруулж амраая гэтэл Дэвтрийн гунигт хуудсанд нулимас нүүгээд болсонгүй Гуйж ирээгүй анхны минь хайр надад хатуурхаж Гуниг уйтгар нэвчүүлж нүдний сормуус норгочихоод Мөрөөдөлдөө шатаж ургуулсан гэрэлт навчсын дундуур Мөрөө үлдээх гэж мэрийхдээ шалба туучаад одов оо хөөрхий! Бодол /Б.Ичинхорлоо/ Нэгэн цагт Нэгэн цагт би тэнд хүрнэ Нэлмэгэр хөх гэрэлд татагдаж Тэнэг жаахан охин шиг дурлаж Тэр одны зүг дэнгийн эрвээхэй шиг нисэж хүрнэ 272
Тэр сондгой ганц одны зүг Тэнхээ барагдталаа дэвьж хүрнэ Зүрхэнд байдаг жаахан галаа асааж Зүггүй хөх гэрэлтэй од болно, би Зүүн талд нь сүүдэртэй гүн харанхуйг сэрээж Зүсэлж үи болох од болно Тээр доороос нэг хонгорхон охин Тэр гэрэлд хүрэхийг мөрөөсөхдөө Зуун жилийн өмнөх миний харцаар Дуун хүрэхгүй алсыг ширтэж зогсоно Харих замдаа толгой гудайж яваад Хаяж гээсэн энгэрийн зүүг минь олж Хачин баяртайгаар гэртээ дэгдэж орно Хачин энэ агшины төлөө би Хамаг илчээ шатаан асах болно. Гүн шөнийн шүлэглэл /Б.Ичинхорлоо/ Аз жаргалыг зуны шөнөөр хэмждэггүй Адуу тургилж анир аван янцгаагаад Хөх өвснөөс үдшийн хараацай шүүдэр балгадаг Хөдөөгийн шөнө хөдөөдөө л үлддэг Сая сэрсэн нялх цэцгэс Сарны гэрэлд дэлбээгээ задлаад Гэгээн тунгалаг хормуудад бүсгүй хүн нөмгөлөхөд Гэзэгнийх нь үнэрт сүмэн өвс тайтгардаг Бурхан зүгийн салхиар хээрийн ногоо налаад Борхон толгодын бэлд өвгөн шувуу үүрэглэхэд Сэрүүн уулын шүлэгч түүдгийн дэргэд бөхийж Сэлүүн үдшийн саранг хундага дарсаар аргаддаг аа Жингийн цуваа /Б.Ичинхорлоо/ 273
Жингийн цуваа гүвээ даваад далд орлоо Жирэм сүлжиж суугаа хөгшдийн нүд нулимстай Үүлс зангирсан нутгийн тэнгэр ууртайхан Үүрээ орхиод ниссэн тогорууны дэгдээхий уйтайхан Сүүгэл хөх манан гуниг даалгүй сарниж Сүүдэрт талын чулуу нулимс даалгүй бутрав Салхи бүдчиж үүлс уруудаад Сарнайн дэлбээ хумьчихав аа Бодолгүйхэн хайраа харамлаа нь үгүй өгсөн Ботгон нүдэт Сүндэрьяа гэрээ санаад явчихав Өвөр арын модны болсон жимсээр дүүргэсэн Үйсэн гэртэй бортогыг минь авахаа мартаад буцчихав Буугаад мордох тавиланг өрөвдөө нь үгүй ширвэсэн Буянд цадаагүй орчлонг аргадаж нэг дуулахаас даа Сүүмэн сүүмэн буцсан жингийн тэр л цуваанд Сүүтэн сүүтэн буусан гунигаа дайгаад явуулахаас даа Захидал /Б.Ичинхорлоо/ Чиний нэрийг бичихэд үзэгний үзүүр бүдэрч Чиний нэрийг хэлэхэд үгийн омог номхорно Чамтай холбоотой бүхэн надад хамаатай шиг санагдан Чанд гуниг эсвэл баяр баясал ээлжилнэ Гунигтайхан алхахад чинь мянган модны навч шуурч Гурван хөтлийн дууч. шувуудын жиргээ үймнэ Буйдхан хөдөөдөө үлдэлгүй хаашаа ч юм бэ одсон ч Буй бүхнээрээ чи зүрхэнд минь бүтэн үлдсэн байна Хөхрөх алсын цэнхэр хязгаарт Салхины үзүүрээс чамайг сураглавч Хөлгүй жаргалын гурван сар Цэцгэн дундаа л үлдэж дээ 1990 274
Зуун намар /Б.Ичинхорлоо/ Зуун намар, зуун намар би ингэж гунихгүй Зузаан үүлсээр чамдаа хэл өгүүлэхгүй Амгалан царайг чинь догдлон ширтээд Аялгуут үгсийг шагладаг минь ч үлдэхгүй Зуун намар, зуун намар ингэж гунихгүйгээс хойш Зузаан үүлсээр чамдаа хэл өгүүлсээр байх болно Амгалан царайг чинь догдлон ширтээд Аялгуут үгсийг шагласаар л байх болно Зуун намар, зуун намар би ингэж дурлахгүй Зулзаган нахиа шиг алган дээр чинь дэлгэрэхгүй Зүүдэн гүнд чинь шөнийн саран шиг үлдээд Зүрхэн дээр чинь хаврын мод шиг ургахгүй Зуун намар, зуун намар ингэж дурлахгүйгээс хойш Зулзаган нахиа шиг алганд чинь эрхэлсээр байх болно Зүүдэнд чинь шөнийн саран шиг үлдээд Зүрхэн дээр чинь хаврын мод шиг ургасаар л байх болно Зуун намар, зуун намар 275
Зүүд /Б.Ичинхорлоо/ Эртний харанхуй хот даяар Эгшиглэх ганлингийн дуу түгэн Ёроолгүй гүн ангалын ирмэг шиг Ёрын айдас мөрөн дээр дарнам Ийм зүүдэнд би дургүй Ингээд шөнө дундлан босч Хуучин тэрлэгээ нөмгөн хөдрөөд Хувирсан хайрын тухай шүлэглэдэг Аливаад ажрахаа больсон Амгалан цэвдэг сэтгэлд минь Өнөөх ганлингийн ганирсан аялгуу л Үхлийн дуудлага шиг тодхон сонсогддог Үүнээс амжиж цэнгэх минь Үтэр эндээс холдох минь Хормойн дор эргэж байгаа Хорвоог ганц дөнгөх минь Ийм харанхуйд би дургүй Ингээд шинэхэн хөнжилдөө шурган Ангалын ирмэг дээр шөнийн турш Амар жимэр таг нойрсдог Морин хуурчид хэлэх шүлэг ... /Б.Ичинхорлоо/ Дэргэдээс чинь сул шороо ч үргэхгүй Дэлхий яаж уярдгийг би харж ханахгүй Хаврын униар шиг чиний хуурын аялгуу Халгиа мөрний ус мэт зүрхэн дундуур бидэртэнэ Түмэн агтын сүүлэнд хургасан салхинаас Гэгэлгэн уянга омголон унага шиг алдарахад Түүчээ тогоруудын сүүлчийн дэвэлтийг умартан Гэгээн сэтгэлд сарны хун өдөлнө. Хар зүрхийг эзэгнэх хуурын чинь аялгууг шүтэвч Хар шөнийн зүүдэнд чи ирдэггүй Мөнхийн аялгууг эзэгнэсэн чамайг Мөрөөдөн сууж би чаддаггүй Буйд газрын хөнгөн зэрэглээнд Борог өвс салхинд налах төдийхөнд Эх нутаг минь яруухан гэж Эгшиг нөмрөн шивнэснийг чинь мартдаггүй Дэргэдээс чинь сул шороо ч үргэхгүй 276
Дэлхий яаж эргэдгийг би харж чадахгүй Хаврын униар шиг чиний хуурын аялгуу Халгиа мөрний ус шиг зүрхэн дундуур бидэртэнэ Мөргөл шүлэг /Б.Ичинхорлоо/ Бурхан минь надад хоолой хайрла. 277
Буян нүгэл хоёрыг аргаданхан дуулъя Гуниг гэж юу байдгийг ухаардаггүй хүн Жаргаж яваагаа мэддэгүй Гунихын жаргал байдаг гэдэгт итгэдэггүй Нууцгай амьдралаас тэд хэзээ ч уйддаггүй Нулимсанд дарс адил дуртай байдаг Чи бидэнд байхгүй бүхэн тэдэнд илүүдэж байдаг Чимхийг ч гэсэн гуйх хүсэл надад төрдөггүй Үй олон хүмүүсийн дунд тэнүүчилж явахад Үлгэрт итгэж өссөн бага нас минь Үлгэр байсан шиг надад санагддаг Нөхөөсгүй сэтгэл төлөөсгүй жаргалын тухай Нөмгөн моддын мөчир дор сууж хэчнээн ч ярилаа даа Олох л юм шиг эрж явсан олон өдрүүдэд Онож уу гэвэл үгүйдэр чинь хаана ч алга Туулж өнгөрүүлсэн он жилүүдийн шуугиан бүдгэрч Тулж ирснийг даваад цаана нь бүдэрсээр Тунчиг гэнэн сэтгэлдээ хэчнээн ч удаа уйлав даа Хан ертөнцийг мэгшүүлсэн гэнэн насныхаа ухаарлаас Харвасан од шиг л зулрахын хүслэнд ороолдсоор Будан хавсан орчлонг өөрийнхөөрөө дуулж явахад Буртаглагдаагүй итгэл гэж байсангүй ээ Өгөө авааны дэнсэн дээр чинь залуу насаа тавья Өнийн гунигт зүүднээс намайг сэрээж хайрла Намар цагийн шүлэг /Б.Ичинхорлоо/ Ядуухан оюутны амьдрал Алтан утас шиг хөвөрсөөр Яруухан шүлэгчийн сэтгэл Хийлийн чавхдас шиг хөглөгдсөөр 278
Дөрвөн хаврын ногоо гандаж одохын үесээр Дөлгөөн нүдэн чамайгаа санаж суухын аясаар Уяхан замбуутивийн наран одод хотлотол жаргадаггүй Урьхан зантай ижий минь наддаа зовоод тайтгардаггүй Ирж яваа намар цаг гэдэг Ижийн минь үсэнд буусан мөнгөн хяруу шиг анзааргагүй Дөмөн гишгэдэлтэй мориныхоо эр хар алхаагаар Дүүрэн жаргалтай найрын ид хав дундуур Халамцуухан мордоод хөх уулсаа зүглэхэд нь Харилгүй горьгүй,хөгшин хэцүүдэнэ гэж зүтгэхэд нь Нутгийн өвгөдөө өрөвдөөд нэг уйлчихна Нулимс дутсан хорвоо бишдээ, больчихно Ай,энэ намар цаг гэдэг Аав минь хааяа аялдаг Эр бор харцага шиг гэгэлгэн Намрын дуун /Б.Ичинхорлоо/ Цармын цэцэг миний адил гуниглана Цантай өвлийн дохио ойрхон байна Ирэх хавар л дэндүү хол бодогдоно Ижийдээ үнсүүлээд мордоё доо, тэнгэр өршөө Холын зам саравчилж Хоёр нүдээ чилээх вий Хонгор ижийдээ үр нь Хойтон хавар ирнэ Алсын зам тосож Аясын салхинд жиндэх вий Амраг ижийдээ үр нь Арван тавдаар очно Хөдөөгийн салхи задгайхан байдаг даа Хөлөө л сайн хучиж байгаарай Ижий минь наддаа ганцхан шүү Эрхэм биеэ л бодож яваарай Үгийн сайхан цээжинд багтдаг ч Өлгийн бүүвэйнд багадна гэнэлээ 279
Сайхан ижийгээ хүү нь аргадавч Санаа нь дандаа ууланд гэнэлээ Холын зам саравчилж Хоёр нүдээ чилээх вий Хонгор ижийдээ үр нь Хойтон хавар ирнэ Алсын зам тосож Аясын салхинд жиндэх вий Амраг ижийдээ үр нь Арван тавдаар очно Цармын цэцэг миний адил гуниглана Цантай өвлийн дохио ойрхон байна Ирэх хавар л дэндүү хол бодогдоно Ижийдээ үнсүүлээд мордоё доо, тэнгэр өршөө. 280
Намрын хүүхэн /Б.Ичинхорлоо/ Би намрын хүүхэн Хүсвэл өгч үнсүүлэх Хүйтэн уруултай Хүүхэн Хүнд зовхийн доор Гал гялбах Харцтай Шар хилэн хувцастай Шалигүй эмзэг Маргааш болоход Мартагдах ... тийм хэрэггүй Намрын хүүхэн Юухан ч биш жаахан гуниг Ерөөл зохихгүй бардам зан Цээжинд минь шувуу шиг үүрлэсэн Цэнгэх хүсэлтэй дууч зүрх Амьдрахын тулд үхэхийг л чадах Амь... Ай, энэ би Намрын хүүхэн Нялх дуун /Б.Ичинхорлоо/ Жижигхэн шүлэгч нь тэнгэрлэг Жимсний модноос навч тасраад Жилийж одох шиг тийм хүлцэнгүй Жирийн амьдралдаа тэр дургүй Жижигхэн шүлэгч нь тэнгэрлэг ээ Эвий шүлэгч нь гэнэхэн Эрт хавраар нутагтаа яаруу Энэ гэнэхэнд дэндүү хөнгөмсөг Эгэлхэн амьдралдаа даанч дасаагүй Эвий шүлэгч гэнэхэн ээ Ай шүлэгч бардамхан 281
Амраг сэтгэлд ямагт мэхийгээд Аясхан үгэнд хууртах нь хэцүү Амьтны л дэргэд уйлах дургүй Ай шүлэгч бардамхан аа Сайхан гэж хэлэх чамд багадна /Б.Ичинхорлоо/ Сайхан гэж хэлэх чамд багадна Саваагvй үг унагавал нүдэнд чинь гуниг бууна Хайртай гэж хэлсэн минь цөөдөхгvй Хяруу цайрах намар цагаар хуучирахгvй Бодлогошронгуй хачин тунгалагхан чиний ертөнцөд Богинодсон даашинзтай хонгор нас минь vлдсэн Ангир намрын анирыг хөндөж алтан үгээ чамд хэлсэн Намуухан инээдэнд чинь гуниг минь оргүй хөвөрч Нялхын чинь үнэрийг үрийнхээ зулайнаас мэдэрдэг Эгэл намдуу төрхийг чинь би дээдэлдэг Эрхсийн дор чинийхээ төлөө залбирдаг Яг л миний шүтэн дурладаг Яруу эрхэм хайр минь чи юм шүү! Сарны анд /Б.Ичинхорлоо/ Би мөнгөн сарны анд билээ Бичгийн ширээн дээр цагаан цаас Биеийг нь элээхийг хүлээж аниргүй Их хурын өмнө амьсгал түгжих тэнгэр шиг Тийм догдлонгуй Тэнгэрийн цэнхэрээс зээлж авсан бэхээр Охин биеийг хөндөх эрийн энхрийлэлээр 282
Орчлонгийн мөрийг би сарны дор үлдээж Одоо энд цаас өөрийнхөөрөө дуулж байна Би мөнгөн сарны анд билээ Сүндэрьяа /Б.Ичинхорлоо/ Сүмбэр харын ууланд Сүүмгэр манан бууна Сүүдэр унасан тал нь Сүндэрьяагийн нутаг аа Бул харын ууланд нь Будангийн сэжүүр ороолдоно Бусдын заяатай Сүндэрьяа Булгийн тархинд дуулна Уйлан хайлан эргэсээр Намрын шувууд буцна Унтан сэрэн зүүдэлсээр Сүндэрьяагаа бодно Жил сарын уртад Бодлын үзүүр элэгдэнэ Жимст нутгийн Сүндэрьяагаа Үхэж л нэг мартана Сүнжидмаа /Б.Ичинхорлоо/ Алтан үнсэлт, амрагийн дарс Аль нь ч чамаас сайхан санагдаагүй ! Дэвэргэн шүлгүүдийн цэнгээн Нэг нь ч миний гунигийг элдээгүй Дэндүү хайр, догшин хилэгнэл 283
Нэг ч удаа сэтгэлийг минь эмтлээгүй Надад үлэмжийн дотно санагддаг Намрын сар богонихон байгаагүй Хамгийн гэгээн итгэлээр хүлээсэн Харин чи минь л надад ирээгүй ! Тохуу /Б.Ичинхорлоо/ Та миний хайр биш Тэнхэл зүрхний гуниг биш Ууж дассан дарс шиг Ужи хөнгөн зугаа юм Үгийн аясаар бөмбөрдөг Араншиныг чинь би өр өвддөг Үйлэр тантай нөхөрлөсөн Алдаа гэж боддоггүй Та бид хоёрын дунд Там эсвэл диваажин Хязгааргүй орон зай буй Хагацал гэж байхгүй Хайр бас сэрэхгүй Сэтгэл хүлэх хүндэтгэл Сэмхэн ч болов үргэхгүй Та миний хайр биш Тавилан заяаны тохуу юм Тэнгэр /Б.Ичинхорлоо/ Миний монголын тэнгэрийг эсгэх гэж Бусдын од харвадаггүй Миний монголын тэнгэрт эрхлэх гэж Бусдын од шохоорхдог юм. 284
Миний монголын тэнгэрт өдөлсөн шувуу Бусдын тэнгэрт өдөө цацдаггүй Миний монголын тэнгэрт өссөн бүргэд Будант газар ясаа тавьдаггүй Тэртээх хаврын өдрүүд /Б.Ичинхорлоо/ Тэртээх хаврын өдрүүд шиг Хөтлөлцөөд нэг алхмаар Тийм яруу мөч Хөлгийн төвөргөөн шиг нижигнэн Уйтай сэтгэлийн аниргүйг сэргээж Уулга алдан айсуй Үгүй дээ, хайрт минь би мартаж чадахгүй Үнэндээ чи ч бас мартагдахыг хүсдэггүй Харцны чинь гэгээнд шүлэг тэрлэн явахад Хаврын шувуудын дуун эцээд болдоггүй Заяа заяагаа дагасан тавилан гэж байхаас Зайгүй дотнохон сэтгэлд хагацал гэж байдаггүй Мянган хунгийн жигүүрийн салхинд сэмрэх Мяндсан үүл шиг хэврэгхэн сэтгэл надад байдаггүй Орь залуу нас хийгээд гуниг уйтгарын тухай Одоо би шүлэглэхээ больсоон Өтгөн мөчирт зугаацаж ханаад гургалдай нисэн одох мэт Өнгөрч одсон дурсамжаасаа аажуухан залхах болсон Чиний тухай мөрөөдөж ханасаан амраг минь Цээжин дэх нууцаа задлахыг чинь харин хүлээхгүй Аянч хун нуурын мандалд буух шиг л Алжааж хүлээсэн цаг мөчүүд миний мэдэлд ирлээ Мянган жил өнгөрөвч шинэхэн байх үгийг Магад одоо л чамд хэлье Би чамд хайртай 285
Уул Ноёны шүлэг /Б.Ичинхорлоо/ Үзүүргүй цагаан зэрэглээн дунд Өнчин завь шиг дайвалзах Өө, миний Ноён уул Аав та хоёртоо би Адилхан л яарч ирлээ Наддаа зовохдоо ижйй минь Тандаа цацал өргөдөг Намайгаа санахдаа аав минь Таныгаа харж тайтгардаг Тэнгис цагаан манан дундаас Тэнгэр мөрлөж өндийсөн Тэр, миний Ноён уул. Наадмын морьдын тоосонд дарагдсан Намхан уул даа, миний Ноён Өвгөд минь хөөрхий, дэргэд нь зовлон ярьдаггүй Өндөр уул даа, миний Ноён Дайнч эрс агсам хүлгээрээ Давж гараагүй тойрч гарсан Тоосны үзүүрт гундсан аянчин Тойрч гаралгүй залбирч буцсан Сандуу цагаан зэрэглээн дундаас Санаа алдаж өндийсөн Сайхан уул даа, миний Ноён Үзүүргүй цагаан зэрэглээн дунд Өнчин завь шиг дайвалзах Өө, миний Ноён уул Хүлээж л суугаа аав шиг минь Хүдэн дундаас саравчилна уу. Хаана байна, чиний хайр сэтгэ /Б.Ичинхорлоо/ Хаана байна, чиний хайр сэтгэл Хашгирах дуу, балрын харанхуй Хавцал агуй, гуу жалганд уу 286
Хамгийн эцсийн гүнзгий амьсгалд уу Уулзалт салалтын торгон заагт Уяхан нулимсны болор дусалд Чин хайрын нандин шаналанд Чиний алганы бяцхан хонхорт уу Хайр дурлалын үнэ цэнийг Цаг хугацаагаар хэмждэгсэн би Харин тархи минь эргэж гүйцээд Чиний хайраар орчлонг хэмжиж Чимээгүйд мансууран суух болсонсон Хаана байна, чиний хайр сэтгэл Унтаад сэрэхэд уруул дээр минь Уураг тархи алтан хэвлийд минь Ухаангүй дурлалын боол миний Урдах зам, одоо цагт уу Үгүй, энэ бусдад хамаагүй Үлгэр биш, бас төгсөхгүй Оломгүй эрх чөлөөндөө түүртэн Одоо чи үүрд минийх болсон. 1995 Хавар - Би /Б.Ичинхорлоо/ Нэг орсон бороонд хоёр норж болохгүй Нэгэнт дурласан хүнээсээ хоёр урваж чадахгүй Чиний араншин хэнийх вэ Миний араншин хаврынх аа Хатуу цэвдэг хөрсөнд ургах л гэж ургана Хайлган намар цагаар унах л гэж унана Чиний тавилан хэнийх вэ Миний зовлон цэцгийнх ээ Олны дунд эрхэмсүү ч сэтгэлээрээ ганцаардана Одны гэгээнд ханьсавч ч амархан уйдна Чиний гуниг хэнийх вэ Миний гуниг сарных аа 287
Хавь орчин нэлдээ... /Б.Ичинхорлоо/ Хавь орчин нэлдээ ажин түжин Хаягдаж ганцаар дэлхийгээс цөлөгдсөн мэт Харийн юм шиг энэ битүү манан Хэдий болоод шалавхан замхраасай Ганцаардалд би шүтдэг ч цөхрөх дургүй Гавихгүй ийм аглагт өөрийгөө цагдах хүсэлгүй Манантай өдөр шиг уйтай харцнаас чинь Мандах нарнаар зугатах минь * * * Харамсаж чи гунихгүйн учир Хайрласныг минь март Үүрийн зүүд шиг гэнэхний учир Үнссэнийг минь март Өөр учрал орчлонд олон Өнгөрснийг март Насны залууд дурлал элбэг Намайг март Тэнэгхэн явсан хангал нас Тэврэлтийг минь март Тэр бүхнийг мартахгүй гэвэл Бусдыг март. Хайр /Б.Ичинхорлоо/ Доошоо ширтээд харцаа нуугаарай Догдлоод би уйдамхай шүү Инээдэн цаанаа үгээ дэвсээрэй 288
Итгэхгүй ээ, би хайртай шүү Эмзэг зүрхийг минь чи аваарай Энэ минь сүүлчийн бэлэг шүү Элдэвлэж тунисан үгийг минь гээгээрэй Ээ дээ, надад гуниг зохихгүй шүү Хайрт минь чи ганцаараа ирээрэй Хамаг итгэлийг минь өөрөөсөө хайгаарай Цэх ширтээд уравснаа хэлээрэй Цээжний минь нөмөрт алдаатайгаа багтаарай. Харамсаж чи гунихгүйн учир /Б.Ичинхорлоо/ Харамсаж чи гунихгүйн учир Хайрласныг минь март Yүрийн зүүд шиг гэнэхний учир Yнссэнийг минь март Өөр учрал орчлонд олон Өнгөрснийг март Насны залууд дурлал элбэг Намайг март Тэнэгхэн явсан хангал нас Тэврэлтийг минь март Тэр бүхнийг мартахгүй гэвэл Бусдыг март Хархорины үдэш /Б.Ичинхорлоо/ 289
Эндхийн бурхад нүдээн үл цавчина Эртний хот зүүдээн манана Хөшилдөх униар, цагийн буданг нэвтлэн Хөх Монголын эр зоригийг зүүдэлнэ Нурсан хотын туурин дээр бодол эзэнгүй Нуураа орхисон шувуу шиг сэтгэл гунигтай Өвдгөө тэврэн суугаа надаас бусад нь Өнийн хүсэлдээ халамцуухан Хуйнаасаа сугарсан илд шиг догшин салхи Хуучин хотын босгон дээр сульдана Сүмийн алтан ганжирт сансрын тоос унана Сүйтгэгч Монголын тэнэг зоригийг бурхад зүүдэлнэ Хээрийн болжмор, уулын бүргэдтэй салхи хуваалцдаг орчлонд Хэний удам энд бор хоногтоо жаргана вэ Балгадын салхин нойрс доо,нойрс Балархай зүүдийг чинь манан би нойргүй хоноё. Цаг /Б.Ичинхорлоо/ Урьдын гунигт түүх Улирсан Уруулын минь өнгө Бүүдгэрсэн Тийм мартам дурлал Тийм хурц өнгө Тэр цагийнх байсан ... Хэнз хонго насанд минь Хэн ч намайг гээгүй Үзэн ядалт, хайр Өөрөөсөө бусдыг голоогүй Үхэл хүртэл намайг тоогоогүй Өнгөрсөн тэр цагт шүү Нулимсны төгсгөлөөс үнэнийг олоод Нууцыг тайлсан бяцхан гунж шиг Баярлах гэтэл Байдаггүй, гуч хүрчихсэн 290
Жаахан гайхаад замаа хөөхөд Багаахан шаналан цээж хавж Эв дүй үгүйхэн инээмсэглэл Энэ цагийн эхлэлийг зурсан Цонхигор сарны хүйтэн туяа Цонхоор ширтэн намайг дуудна Үзмийн дарс уруулдаа хүргэмэгц Үхэл хүртэл намайг магтана Энэ одоо цаг ... Цөхрөл буй гэдэгт үл итгэн /Б.Ичинхорлоо/ Цөхрөл буй гэдэгт үл итгэн Зүүдэлж сэрдэгсэн би, амрагаан Эх нутагт минь ирэв, тэрээр Инээмсэглэл нь юутай үнэнч харагдана вэ Эргэж иржээ, хөөрхий минь Инээвхийлэхэд нь хаврын уянга мэдрэгдээд Гараас нь атгалаа би Гангын үнэр анхилж байлаа Ай, амь мэт хайр нь ад мэт ээ... Намрын үлгэр шиг үүлсийн доор Надад дуу аялж өгснийг нь санахаар Аясхан хөх салхи нь хүртэл Амрагхан охидын алчуур шиг дэрвэдэггүй Тэнгэрийн хүмүүсийн дурлал Тэгтлээ удаан насладаггүй гэж Хэрсүү салхи шивнэхийг сонсовч Хэлгүйн уянга руу дөхсөөр л байнам Ай, ад мэт хайр нь амь мэт ээ... Чамдаа /Б.Ичинхорлоо/ Тэртээх хаврын өдрүүдийнх шиг хөтлөлцөөд нэг алхалмаар Тийм яруухан мөч хүлгийн төвөргөөн шиг нижигнэн Уйтай сэтгэлийн минь аниргүйг сэрээнэ 291
Уулга алдан айсуй Үгүйдээ хайрт минь би мартаж чаддаггүй Үнэндээ чи ч бас мартагдахыг хүсдэггүй Харцны чинь гэгээнд шүлэг тэрлэж явахад Хаврын шувуудын дуун эцээд болдоггүй ээ Заяа заяагаа дагасан тавилан гэж байхаас Зайгүй дотнохон сэтгэлд хагацал гэж байдаггүй Мянган хунгийн жигүүрйин салхинд сэмрэх Мяндсан үүл шиг хэврэгхэн сэтгэл надад байдаггүй Орь залуу нас хийгээд гуниг уйтгарын тухай Одоо би шүлгэлхээ болисон Өтгөн мөчирт зугаацаж ханаад гургалдай нисэж одох мэт Өнгөрч холдсон дурсамжаасаа аажуухан залхах болсон Чиний тухай мөрөөдөж ханасан амраг минь Чээжин дэх нууцаа задлахыг чинь харин хүлээхгүй Аянч хун нуурийн толионд буух шиг л Алжааж хүлээсэн цаг мөчүүд миний мэдэлд ирлээ Мянган жил өнгөрсөн ч шинэхэн байх үгүйг Магад би одоо л хэлье чамд би хайртай Чи бидэн хоёр /Б.Ичинхорлоо/ Чи бидэн хоёр гэж Дэлхийн чулууг хормойлж тоглохгүй Тэнгэрийн оддыг тоолж наадахгүй Ингэн буйлаантай хорвоод Уйлахгүй явж чадахгүй Ээж тэнгэртэй орчлонд Дуулахгүй байж болохгүй Хэн хэнийхээ шүлэгт дурлаж ханахгүй Хэн хэнийхээ сэтгэлийн хөгийг андахгүй Хэн хэндээ хайртай гэдгээ мартахгүй Хэн хэндээ дурлаж болохгүй Чи бидэн хоёроо ! 292
Чичирсэн гарыг минь атгаж ... /Б.Ичинхорлоо/ Чичирсэн гарыг минь атгаж Чинэрсэн уруулыг минь үнсэж Чихэнд минь алтан үг орхисон Чимээгүй үдшийн хаан минь Одоо би чамайгаа орхихгүй Орчлонг өөрөөр төсөөлөхгүй Агуу мөчийг атгасан хүн Алгаа хамаагүй дэлгэж болохгүй Харцнаас минь үг уншиж Хацарт минь уруулынхаа хээг үлдээж Хардана гэдгийг сая л сурсан Хайрын гэнэхэн боол минь Чамдаа би хайртай Чангахан хэлэхээс эмээнэ Үргэсэн болжмор цээжинд дэрхийж Үгний чинь гэгээнд зүгээ мартана Эр бор харцага /Б.Ичинхорлоо/ Жаргалын найман морины хатираанд жигүүрээ дэлгэсэн эр бор харцага Жаргалтай дэлгэрийн уран нугалаанд хар гунигаа аадалсан эр бор харцага Зэрлэг салхины урсгалд харин ч дуртай эр бор харцага Зэлүүд талынхаа аялгуунд даанчиг дассан эр бор харцага Жин жингийн алхаанд цуцаа нь үгүй эр бор харцага Жил жилийн урсгалд гундаа нь үгүй эр бор харцага Гучин гурван шаргын жороонд нь дуртай эр бор харцага Гурван хөх мөрний атираанд нь хайртай эр бор харцага Цэггүй өндөрт гарлаа чиг үүрэндээ эргэдэг эр бор харцага Чиггүй холд одлоо чиг нутагтаа хоргодог эр бор харцага Дутуу дуулж болдоггүй ардын дууны эр бор харцага Дундуур хайрлаж болдоггүй амин зүрхний эр бор харцага 293
Эх нутаг /Б.Ичинхорлоо/ Үнсэлт бүхэн хайр биш Үүнд итгэ, хонгор минь Хойтон хаврын шувууд эрт ирнэ. итгэ Хоёулаа дахиж уулзахгүй, итгэ Агшны яруу сайханд хөл алдахдаа би харамсдаггүй Аялуун гэнэн харц чинь л дэндүү дотнохон санагдсан Намрын шувууд буцахад эр хүн гуньдаггүй Намайг хайрлах сэтгэл чинь шаналалаас өөр тусгүй Хойтон хаврын шувуу шиг эргэж чамд очихгүй Хорин насны учрал гэнэн гэдэгт итгэхгүй Намрын цагаан салхи шиг сэтгэл нь сэнсэрсэн Над шиг хүнээс хайр хүлээгээд нэмэргүй Үнсэлт бүхэн хайр биш Үүнд итгэ, хонгор минь Хойтон хаврын шувууд эрт ирнэ,итгэ Хоёул аа дахиж уулзахгүй, итгэ. Ээ , турьхан бүсгүй минь ... /Б.Ичинхорлоо/ Ээ , турьхан бүсгүй минь надаас юунд дөлнө вэ Ээмэгний чинь шигтгээ шиг гялалзсан шүлэг хэлье Хувь тавилангаа эгэл шүлэгч чамладаггүй юм Хуримын чинь бөгж шиг үнэтэй шүлэг хэлье Энэ өдрийн салхинд жиндэж яваа минь шаналал бус Элгэн дотно хүүгээ орхиж одсон минь алдаа бус Залуугийн дурлал гэдэг чиний миний зугаа бус Замбуулингийн бөөрөн дээр амьдрах нас ганцхан бус Одоо чиний нүд догшин тэнгисийн мандал шиг Омгоо багтааж ядан яасан хилэнтэй харагдана вэ Хар нүдэн бүсгүй минь надаас юунд дөлнө Хайрын үгнээс хямдгүй шүлэг бийд итгэ 1993 294
Юм бүхэн өөр өөрийн хэмжээтэй /Б.Ичинхорлоо/ Гоо охидын залуу нас Голт борын цэцэг мэт гундах хэмжээтэй Би чухам үүний тул гуниглаж Бишгүйдээ харамсан суух минь хэмжээтэй Амлаж буй хайрын үгс хэмжээлшгүй ч Асаж буй сэтгэлийн гал хэмжээтэй Ахиад зуун намар гэгэлзэх нас байх биш Алсын оддыг ширтээд гуниж суух минь хэмжээтэй Хувь хувьдаа гомдож баярлах хэмжээтэй Хуучирсан аялгуу мэт учрал бүхэн хэмжээтэй Манант ертөнцийн харгуй, өлгийн бүүвэй ч хэмжээтэй Магадын энэ орчлон мартаж санахын хэмжээтэй Уйтгарлаж хоног өдрүүдээс дэмий уйдавч Угтаж буй цаг хугацаа, одож буй амьдрал хэмжээлшгүй... Яруу эрхэм хайр минь /Б.Ичинхорлоо/ Амрагхан хүү өршөөгөөрөй Алдаатай нь хамт түүнийг хайрлаарай Өвлийн царс шиг бардамхан шүлэгч Өөрийгөө чамлавал нүгэл болно Сайхан нүдэнд чинь эрхгүй дурладаг ч Салахийн цагт яав ч уйлахгүй Биеэ тоосон өөдгүй зан нь Чиний өмнө өвдөг сөхрүүлэхгүй Амрагхан хүү өршөөгөөрэй Алдааг нь түүн шиг хайрлаарай Засрахаа болисон хэнэггүй төрхөнд нь Залуу омог нуугдаж байгаа Ондоо хүнд тэр итгэж эрхлэхгүй Олон намар ингэж төрхгүйтэхгүй Зоргоороо шүлэгч нэг л гутарвал Зовлонд дасаж буурал болно Амрагхан хүү өршөөгөөрэй Ахиад түүнийг бүү зэмлээрэй 295
Чиний дэргэд цадиггүй гэлээ ч Чин хайр нь бурхных шүү Сайхан гэж хэлэх чамд багадна Саваагүй үг унагавал нүдэнд чинь гуниг хурна Хайртай гэж хэлсэн минь харин цөөдөхгүй Хяруу цайрах намар цагаар хуучрахгүй Дөрвөн цагийн эргэлтэнд ганцхан чамайгаа санадаг Дөлгөөн нүдний чин харцанд би тайвширдаг Сэтгэлийн чин үгийг ардын дуу шиг санадаг Сэвлэгний чинь үнэрийг үрийнхээ зулайнаас олдог Эгэл намдуу төрхийг чинь би дээдэлдэг Эрхсийн дор чинийхээ төлөө залбирдаг Яг л миний шүтэн дурладаг Яруу эрхэм хайр минь чи юм шүү Өвсний чимээ /Б.Ичинхорлоо/ Шарланга өвсдийн дунд Шаналан минь байдаг Надад уйтгар дурлахад Намар болдог Хэц хөндийн саран Хээр хоносон байдаг Хэлгүй гуниг манан Хөмөрч хоносон байдаг Хэн гуайн хүүгийн морь Улдаж хоносон байдаг Хэлээгүй хайрын үг Цантай үлдсэн байдаг Намхан өвсдийн дунд Нас минь байдаг Намайг тоссон харгуйд Заяа минь байдаг. Өчил /Б.Ичинхорлоо/ Бүхий л төрөлд хувилж үзмээр санагдаж Бүдэрсэн газрынхаа шороонд хайртай болчих юм 296
Задгайхан үгсийг минь чиний харц номхруулдаг ч Зөвхөн би л өөрийгөө хязгааргүйн эзэн шиг хаанчилж чадна Үнэндээ сэтгэл минь энд удаан тогтохгүй л байна Үеийн чамайгаа орхичихоод холоо явчихдаг ч юм билүү Ичимхий оддын дальдчаанд бодлын сүүдэр гатчисаар Эргээд ирэхэд минь чи намайг санаагүй байвал яана аа Өөрийн минь үйлээр бүтсэн зовлон байлаа ч надад жаргал Өнөөдөр би алдвал ч алдаг ээ хамаагүй Шулга шувууд үлгэр хэлэлцдэг талын охин атлаа Шуугиант хүслээ хэрсүү үгсээр хязгаарлахгүй Босго даваагүй хайр минь цагийн эрхээр сэдрэхэд Босуул сэтгэл минь нэгэнтээ холыг зориод хулжих нь ээ Учирсан хирнээ учраагүй чинийхээ л бодолтой харгалдсаар Улирах цагийн нугачаанд номхроо нь үгүй туйлах нь ээ 1990 Үгүй /Б.Ичинхорлоо/ Чиний зүгээс солонго татаж, чиний зүгээс бороо орно Чиний зүгээс үүлс нүүж, чиний зүгээс салхи дэгдэнэ Чи ирэхгүй Үгийн гоёыг дэвсээд, болор гунигаа асгавч Үгүй, надад итгэхгүй Алдсан бүхэн минь дэндүү үнэтэй Агшин хормууд, нүдэн балай явдлууд Анзаараагүй өнгөрөөд эргэж харахдаа гайхсан Алдаа минь хайраасаа илүү хүчтэй Авралгүй юм гэж үгүй, мартана гэдэг тус болохгүй Зөөлөн цас, сэрүүн үдшийн аль нэгэнд Зөвхөн чамайг үгүйлдэг минь эдгэрэхгүй Хавар эртийн бороо хайр даллаж намирахад Харин ч надад гунигийг ерөөгөөд явсан Үхэл үзсэн шиг тонгойж сүүлчийн хун шиг гансрахад Үхчихгүй ээ, зүрх чинь цээжиндээ л байна гэсэн Дууч зүрх минь урьдын адил жиргэсээр 297
Сүүж тоглох ч яамай, үргэлжийн эрэлд хадна Урьд насандаа би наран тогоруу байсан ч Үүлс давуулан ширтэж, тэнгисийн үнэрийг мөрөөднө Цаг хугацаа харин үнэн дүрийг минь таниад Цамц сэлтийг минь урж, олны өмнө нүцгэлэн Буй төрх минь гансрангуй, мөрөөдлөө цэгцэлж амжиагүй Булагдах шороо минь халуун, одоогийн шиг даарахгүй Гэмт энэ орчлонд би гэнэн явж ханахгүй Гэлээ гээд чиний харцанд хууртахгүй Бэлдээ хүртэл нурсаар уул намсаж Шалдаа буутал гуниад намайг чи дуудваас Би очихгүй 2006.05.31 Үл үзэгдэгч хүмүүс /Б.Ичинхорлоо/ Үл үзэгдэгч хүмүүс замын тоос хөндөн Өндөр тэнгэрийн дор чимээгүйхэн алхана Аньсга сормуус цантах өвөл ирснийг мэдээд Алчуур болгож хөнгөн үүлсийг зангидна Мөр нь үлдэхгүй хүмүүс удаан хөгширнө Мөнгөн шөнийн зүүдэнд ч үл ирнэ Нялх өвс бүлээн оргиулан өлмий тэмтрээд Нарны гэрэл нөмөрч харганын нөмөрт унтана Үл үзэгдэгч хүмүүст цаг тоолол хамаагүй Үе олны дунд аниргүйхэн алхалсаар байна Үхширч гандсан орчлон үүдээ хаахад Үл үзэгдэгч хүмүүс л ертөнцөд үлдэх болно . Үнсэлт бүхэн хайр биш... /Б.Ичинхорлоо/ Үнсэлт бүхэн хайр биш Үүнд итгэ,хонгор минь 298
Хойтон хаврын шувууд эрт ирнэ. итгэ Хоёулаа дахиж уулзахгүй, итгэ Агшны яруу сайханд хөл алдахдаа би харамсдаггүй Аялуун гэнэн харц чинь л дэндүү дотнохон санагдсан Намрын шувууд буцахад эр хүн гуньдаггүй Намайг хайрлах сэтгэл чинь шаналалаас өөр тусгүй Хойтон хаврын шувуу шиг эргэж чамд очихгүй Хорин насны учрал гэнэн гэдэгт итгэхгүй Намрын цагаан салхи шиг сэтгэл нь сэнсэрсэн Над шиг хүнээс хайр хүлээгээд нэмэргүй Үнсэлт бүхэн хайр биш Үүнд итгэ,хонгор минь Хойтон хаврын шувууд эрт ирнэ,итгэ Хоёул аа дахиж уулзахгүй, итгэ. Говь Гурван Сайхан /Аюурбуньяагийн Лхагва/ Тэнгэрийн цагаан үүлс Бэлд нь бууц цуварсан Сэтгэлийн сүүн цацал Оройг нь мялааж мөнгөрсөн Газрын цэнхэр давалгаа Говь Гурван Сайхан минь ээ Талавын говьд хөллөсөн Гоё гурван цэнхэр минь Санааны алсад мордоход Салхиараа үнсэж өндөлзсөн Зүүдний чанадаас ирэхэд Зүсээрээ мишээж далласан. Суудал нүүдэл тэгшилсэн Судрын чуулган уул минь ээ Сураг холын совинтой Сунагар гурван хайрхан минь ээ Хаан тамга тахисан 299
Хатан хэвлийт нутгийн Зөн билэг сүлэлдсэн Зөөлөн цэнхэр уул минь ээ Газрын цэнхэр давалгаа Говь Гурван Сайхан минь ээ Талавын говьд хөллөсөн Гурван сайхан уул минь ээ Чамайг үзье /Аюурбуньяагийн Лхагва/ Сарны дор чамайг үзье Сархад мэт залгилж цангаагаа тайлъя Хатаж үхэхээс наахнуур явсан сэтгэлийн Хаана нь эхэлж гэгээ тусахыг харъя Хар галтай нүдэнд чинь ямар од гэрэлтэхийг Хаш цагаан шүдэнд сарны гэрэл бүдгэрэхийг Хаврын цэцэг намрын салхинд дурлахыг Хаахны тэгээд үрээ унагаж хийсгэхийг Зургар хөмсөгт, хөөрхөн ааштад дурлуулж Зургаараа зургий минь зурсан тэнгэрийн дор чамайг үзье Хархан сормуус нь зүрх рүү яаж хатгахыг Хатгуулсан зүрх өөрийг нь яаж өвтгөхийг үзье Аньсан нүд аньсган цаанаа юу нуухыг Ангайх ам, жимийх уруулыг үсэглэе Гэзэг үс чинь өвс ногоотой ширэлдэхийг ацаглая Гиншин чарлахдаа чиний тастсан навчны судсыг барья Ассан гал дээр ахиж гал асаан бадамлая Алдалж хэвтсэн газрын чийгтэй ормыг тамгалъя Хөхний чинь товч,инд өндөгний хээ бүдрэхийг мэдэрье Хөнжил биш, тэнгэр нөмөрснөө тийчиж сэрүүцье Сул салхан хөлний чинь завсраар Суман хээр өвс ганхан гунхан хөлчихийг харъя Шилбэн дээгүүр чинь гүйсэн эр шоргоолжны баярыг Шимийн юманд согтуурсан өндөр дэрстэй аргадъя Зуны салхинаас өвлийн жаврыг үнэрлэе 300
Зуу наслах биш энэхэн хормыг мөнхөлье Тэнгэрт шинэ хүн олдох тэр л алтан агшинд Газар дээр ганцхан чамтайгаа үхье. Чиний минь анх бүсээ тайлсан үдэш /Аюурбуньяагийн Лхагва / Чиний минь анх бүсээ тайлсан үдэш Чингэлэг барааны цаана cap улайж харагдлуу Чичирсэн үг чинь бүдэрч сөхөрч ороолдлуу Чив чимээгүй атал юу ч эс дуулдлуу Чиний минь анх бүсээ тайлсан үдэш Бүрдний хэдэн ангир үргэж нислүү, элгэмсэж нургилуу Бүсгүй зөөлөн салхи хацал илбэлүү, алгадлуу Дээлээн хувааж нөмөрсөн чи бидний дороос Дэлхийн өргөс хатгалуу, огт мэдээгүй Чиний минь анх бүсээ тайлсан үдэш Ингэн буйлаатай cap шингээ л байлгүй Ижилдээ очсон хүлэг эрэгцэж үүрсээ л байлгүй Алганы минь хаа чиний алганд шингэхэд л Алтан харганы мөчир дээр шувуу жиргэхийг мэдэрсэн Чиний минь анх бүсээ тайлсан үдэш Дотор халуунтай сэтгэлд цэнхэр аялгуу эгшиглэж Долоон бурхны мэлмийгээс алтан үрэл асгарсан Шаргал манхан үүлнээс шанзны эгшиг зүсэрч Шандуу гандуу цээжинд минь хөх бороо зүсэрсэн Чиний минь анх бүсээ тайлсан үдэш Бүрдний хөх салхи ягаан эгшгээр дуншиж Бүү ай, бүү ай хайрнаас хуурын эгшиг цалгилж Орчлонд хүн ирэх шиг оддын охид чарлаж билээ Охин нас алдуурахуйд одод бас гоёхноор дуу алдаж билээ. 301
Амьдрал /Б.Лхагвасүрэн/ Будан талд буухуйн цагт Бугын дуудлага эхэлнэ Улаан өнгөтэй дуунд нь Урагдсан мана хөлтэй нь ороолдоно Мансуурсан согоонууд чимээлэн Танатай бөгс нь хавчигнана Марзны цагаан омруун дээр Танхай эврүүд тачигнана Эхэр татсан бугын дуунд Эцэж турсан навч шувтарна Эр эмийн улангассан явдалд Эргэн тойрны өвс согтоно Үхэх нь дөхсөн намар оройн ялаа Үржих гэж давхарлан ниснэ Амьдралын бяцхан зурвас /Б.Лхагвасүрэн/ Зүрх зүрхэндээ багталгүй Хэл гар хоёроороо цавчилдан байдаг 302
Зүүн хамар хашааны Тэр гуайнх өчигдөр нүүлээ. Тэдний буурин дээр Тэдний,эндэхийн хөөрхөн жаалууд цуглан Авгай нь нөхрөө шидэж хагалсан шаазангын хагархай Ад юугаа тайлж амарсан хилэнгийн хэлтэрхийг эвлүүлэж Сайхан айл болон тоглож байна. 1976 онд... Аргаа барсан шүлэг /Б.Лхагвасүрэн/ Өдөр өдрөөр архи хүртэж Өөдөс өөдөсхөнөөр эрлэг рүү намайг зөөх үр минь Өрцөн цаанаас тасарч унасан цагаас чинь Өө тавьсан юм, надад бий билүү үр минь Архиар эссэн уураг тархи Аавыгаа бодох манатай болдог юм байна Бурууд алдсан ухаан гэдэг Бурханд алгадуулаад ч засардаггүй юм байна Үүл буусан толгой гэдэг Үгэнд дийлддэг эд биш юм байна Үхсэн хойно минь ч адлуулж үргэлжлэх Үүрдийн их лай юм байна Илүү дутуу зангүй нулимс ойрхонтой Их л сайн хүү байсйн даа чи,,, Ямар хорлол, тархийг чинь цөмлөн унаж Янаглан хорлож дотроос чинь хэмлэв? 303
Сайхан хоёр ач чи над тэврүүлсэн Сар наран дор чи намайг жаргаасан Жимс шиг хацрыг чинь үнсэж Жилийн жилд би саглайтал цэцэглэсэн Жирийн заяа азаар тэгширч Жаргал гээчийн бэлд нялхарсан Ижий бид хоёрын чинь амьд яваа нь Илүү юм биш биз дээ,,, Элдэг дуусдаг насыг мөнхөд бодож Эндүүрч яваа юм биш биз дээ,,, Эцсийн амьсгал татахдаа би Чамд зовж хахмааргүй байна Эндэж алдсан нэгийгээ хайрладаггүй хорвоод Чамайг орхиход аймаар байна Аргиж хатсан хоёр хайлаасны сүүдэр дор Архины шилээр тоглож суугаа үр минь Амьдын энэ хорвоо чинь Алаг л гэнэ, хар нь дийлэнх юм шүү дээ,,, Өдөр болгон архи хүртэж Өөдөс өөдөсхөнөөр эрлэг рүү намайг зөөх үр минь Ухаарлын их бяр өөрөөсөө гарга л даа Ухааны тэр дарсыг чинь аав нь залгилж Жавар инээдийн энэ хорвоод Жаргалтай ААВ яваад авс жийе, Ү� МИНЬ 304
Ач хүү Хасарын Хасуйд /Б.Лхагвасүрэн/ Элээний сүүдэрт өртөх төдийд Энгэр өвдөг жиндэх насанд Ач заяав Зүүнээс туньж манддаг нарны өөдөс Зүрхэн дээр минь чарлаж мандав Өвөө нь хүүгээ Өсгөнөө Цэвэрхэн үүлэн зүлгэх Тэнгэрээр татуулж өсгөнө Цэцэг нь багтаж ядсан Талаа жийлгэж өсгөнө Халуун салхи зайчилж Сүүдэртээ хөтөлж өсгөнө Хаан тулгалсан төрийн Сүлдийг тойруулж өсгөнө Идэр жигүүр цуцаж Ингэн туйлаадас үсэнд хаялах намар Ач заяав Газар буудаггүй долоон бурхны хэлтэрхий Гарын алганы гүнгэрваанд инээж түгэв Өвөө нь хүүгээ өсгөнөө Халиун хонгор зулайг нь үнэрлэн согтож өсгөнө Хатуу хорвоотой удаан зууралдаж тогтож өсгөнө Эмээ хатан уултай нь Элбэж өсгөнө Их Чингисийн Монголыг Үргэлжлүүлэх гэж өсгөнө Би /Б.Лхагвасүрэн/ 305
Ижийг минь төрөх гээд ёолоход Зуун цэцэгийн дэлбээ тасарсан ч Намайг төрөөд чарлахад Мянган цэцэг цомирлогоо дэлгэжээ. Намайг төрлөө гэж Дэлхийн жин нэмэгдээгүй ч Би яахын аргагүй нэмэгдэхүүн Би газар,тэнгэрийн хүү Дуртгалмаргааш хоёрын хэлхээ Дуу нулимс хоёрын голтриг Хоёр туйлыг холбосон уртраг Төрөх үхэхийн дундах бодьгал Гэрэл сүүдэрийн цогц Өөрийгөө элээж Өрөөлийг ирлэж дуусах Өнжүүлийн цэнхэр билүүний хэлтэрхий Би Дороо эргэлдэх өдөр шөнө Нарыг жилдээ нэг тойрох Газрын хаан Намайг тэврэх гэж ярагдсан газарын шархыг Нар алтан утсаар хөвөрдөхийн цагт Би хасагдахуун. 1979 онд. Битгий харай, диваажинг зүүдлэж байж мэднэ... /Б.Лхагвасүрэн/ Шилэнд нуугдсан омгийг Шимж бус залгилж уусан эр Гутал үдэж байгаа юм шиг Гудамжны хоёр талыг мөргөчин алхана Тэнчигнэн согтуу явна,,, Тэнгэрийг түшиж,,, газрыг гишгэж,,, Тэнтэр тунтар алхаж яваа нь Тэр Архинд хөлд орж байна Хаа нэгтээ тэрбээр Харуулдаж унаад босохгүй,,, Доторхи архи нь нисэн одтол 306
Дор хаяад маргааш болтол унтана Бие сэтгэлээ даахаа байж унасан хүмүүн дээгүүр Битгий харай, Диваажинг зүүдлэж байж мэднэ Бодрол /Б.Лхагвасүрэн/ Занаж зуусан шүдэн дунд Хүмүүн багтдаггүй Заарсан хорслын аагинд Шүд нь шүдээ эмтлэдэг,,, Өшилж, хяхсан сэтгэл дунд Хүмүүн багтдаггүй Өөртөө л зөвхөн мэсэлж Эс нь эсээ иддэг,,, Атаалж бодсон санаан дунд Хүмүүн багтдаггүй Асаж дүрэлзсэн жөтөөндөө Өөрөө л өөрийгөө шатаадаг Үнсээр нь харин Үнэний цоорхойг шаварддаг Боржигины бор тал /Б. Лхагвасүрэн/ Санаа алдахад Эхийн сүү тагнайд амтагдаж Салхины үзүүр залгихад Агь хоолойд аргасан Боржигины бор тал минь Тэргэл саран туулж баралгүй хээр хонодог Тэнгэрийн хэвтэр буурал тал минь 307
Таанын цагаан толгойноос өөр Тайтгаруулах цэцэггүй нүцгэн тал минь Нандин эрхэмсэг эгэл боргилын туйл Нар хур царайчилсан газрын саальтай хормой минь Тэнгэр тийчиж намайг төрөхөд тал минь Торго шиг зөөлөн байсан чи Жаргал зовлон хоёрыг амсаж эдэлж Чулуун дээр чинь баяр гунигийн нулимс унагахад Эр хүн шиг нуруутай бай гэсэн шиг Эргүүлж над руу цацан хатуугаас хатуу байсан чи Сайран дээр чинь өдөлсөн жигүүртэн тэнгэртээ нөгчихөд Салхи хөлөглөсөн өд нь чам дээр эргэж буудаг Ботго нь үхсэн ингэний Борвио хагартал савирсан цусны туяатай сүүг Чи л залгиж зовлонг нь хугасалж Чинэсэн хөхийг нь амирлуулсан Дээдсийн шарил харваж унасан тэнгэрийн солирыг Дэлхийн төвтэй чи л нийлүүлсэн Чиний шарх Зүрхний шархнаас хождож анина тал минь Тугалын бэлчээрээс эхлэн Тоглоом дэлгэсэндээ чи Намайг эрх болгосон Туулсан зуунуудын гашуун сургамжийг Хэлж зүрхлээгүйдээ чи Намайг гэнэн болгосон Газрын нүдэн булгийн чинь Хад цоолсон догшин цамнаа Намайг эрэмгий болгосон Хөрөөний ир шиг алсын намхан уулсын чинь орой Хөх галын чинь урт улаан дөл Намайг бадрангуй болгосон Сайхан чинийг гандах элэгдэх хоёр Сартай шөнийн чинь чимээнд зангирах цагаан аялгуу Намайг уяхан болгосон Нутаг усны минь хаяа өлзийтэй түмэн Нуур тойрмын ширхэг чулуу хүртэл Намайг хүн болгосон Байдуу мянганы уулсаа дууриан Толгойд буурад сууж Багадаа хөхсөн эхийн сүү Гадагшлахын цагт Шүлгээ би чам дээрээ Хүн улуу шиг орхиод Сүүдрээ дарж унахдаа 308
Элгий чинь цөмлөн шингэнэ Боржигины бор тал минь Буруу энгэртэй дээл /Б.Лхагвасүрэн/ Унагаж төрүүлээд Өргөж өсгөсөн Эхийнхээ дурсгалд Хавийн уран эгч нарын оёсон дээлний Ханцуй суганы ухлаадас нийлүүлж Эрээн дээл буруу энгэртэй шагласан Эхийнхээ сэтгэлийг эргэж одоо бодохнээ Эх бүхний хайрыг цуглуулж "Энхрий" үрдээ өмсгөсөн байж... Хөх бүхний цагаан сүүгээр Хөрст дэлхийд аргамжсан байж... Гантай жилийн сүүл мушгиж төрсөн Галы нь тойрон мөлхөж өссөн Ганц хүүгээ гэсэн Дэндүү их хайраа Дээлний буруугаар далдалж Дотоод хойрмойны нь шидээсийг Дутуу татаж авчээ Илүү үзэх,нүдний хор Эвий дэвсэх худалаа хөөрхийгөөс харамлаж Хайнга юм шиг хандаж Хайраа бас нуужээ Хүйсий минь хүртэл төөрүүлж охин гэж Хүний чихнээс нэрий минь нуужээ. Үргэчихэв вий! Чигчий үр минь! гэж Үнсэхээ хүртэл цөөлжээ Зөв энгэртэй дээлэнд дасахгүй Зөндөөн юмаа буруу өвөртөлж хаясаан! Би Далай эх хайрыг чинь буй чигээр нь мэдэрсэн бол Даанч танхил хүү чинь өөрийгөө ч гэсэн гээх байж... Далд хайр Холын ухаан 309
Дэлхийд намайг тулсан Цагаан тэнхлэг 1985 онд...Хос Уянга номноос.... Дуртгалын гэрч /Б.Лхагвасүрэн/ "Хүүхэд насыг чинь би мэднэ Хүүхэн насыг чинь хань чинь мэднэ..." Тэмдэглэлийн дэвтрээс Салаа гэзэгтэй хөөрхөн зураг тань Сайртын горхины толионд байдаг Би л таньдаг... Санаанаас гараагүй чанга цовоо дуу чинь Саргиат хайрханы хаднаас цуурайлдаг Би л сонсдог Алаг алаг чулууны бөөрөнд Алганы чинь хээ байдаг Миний л гарт тордог Агьтын хоолойн ягаан ганга Аалгүй салхинд ганхараар үнэр чинь гардаг Би л мэдэрдэг ... Айлын сайхан гэргий болсныг чинь Аймаг хошуугаараа мэддэг Би л үнэмшдэггүй... Еөншиабуу овогт ЛиБойн дурсгалд /Б.Лхагвасүрэн/ Усанд биш саранд ойчсон ЛиБой 310
Уд тонгойсон газарт бус тэнгэрт унасан амуй Дээгүүр дэгдэх ЛиБойтай "Хасын зэгэл туулай" Дэлхий дайтын газар бүхний бүрэнхүйг хөөж мандмуй. Тал нь үгүй мэт бие эзгүйрч мөрөөрөө амрагаа санах үе Тархин дотор тэнгэр дуугарч нулимс бороон мэт асгармуй Өмссөн дээлийн энгэрийн хээ элэгдэж Өрцөн цаана зүрх хоосорч гуниг хурхирмуй Чононд хөөгдсөн цавьдар адуу шиг үүлс Чогиж өнгөрөхүй дор нэг ч дусал бороогүй Айсан дэлэн шиг чинэсэн газраас тоос бужигнаж Аль хөөрхөн болгоныг муухай болтол дармуй. Ижийнхээ ачийг яалаа даа /Б. Лхагвасүрэн/ Билүүтэй уулынхаа овоонд Чулуу ганцыг нэмлүү дээ Биеэ хувааж төрүүлсэн Ижиинхээ ачийг ч яалаа даа Алтан гандиртай талдаа Ойрдоо би очлуу даа Амиа хувааж төрүүлсэн Ижийнхээ ачийг ч яалаа даа Уйлах шиг мэлтгэнэх усандаа Өссөн биеэ харлуу даа Ухаанаа асгаж ургуулсан Ижийнхээ ачийг ч яалаа даа.. Ижийтэйгээ байхад би баян байсан /Б.Лхагвасүрэн/ 311
Хагарсан чулуу дахиад хэзээ ч эвлэдэггүй шиг Yнэнээ хэлье Нулимсаараа зуурч хэлье Хагацахын цагт үхэл давж уулздаггүй шиг Yнэнээ хэлье Амьсгалаа зангидаж хэлье Ижийтэйгээ байхад би баян байсан... Орилсоор ижийдээ очин нулимсаа арчуулахад Одод бүгдээрээ миний нүдэн дотор л түгдэг байсан Ижий минь инээгээд над руу ирэхэд Энэхэн замбуутивийн наран над дээр л асгардаг байсан Ижийтэйгээ байхад би баян байсан Араг үүрсэн ижийнхээ ар өвөрт гүйхэд Аараг толгодын элс алтаар нурдаг байсан Бөртөн бөртөн зэрэглээ хормойтой минь орооцолдож Бүжин бор хөлийн минь сайрыг долоодог байсан Ижийтэйгээ байхад би баян байсан Судас нь лугшиж халуу дүүгсэн Бурханы өвөр дээр тоглодог байсан Сүнс зайлам харанхуйн дунд Сүү нөмөрч унтдаг байсан Ижийтэйгээ байхад би баян байсан Уул уулын орой уулздаггүй шиг Yнэнээ хэлье Эсээ шатааж хэлье Урсгал усан эргэж урсдаггүй шиг Yнэнээ хэлье Цусаа буцалгаж хэлье Ижийгээ амирласнаас хойш би гуйлгачин болсон Гэхдээ... Энэ хорвоогийн үхлээс бусдыг тоож гуйхгүй гуйлгачин болсон Ижийтэйгээ байхад би баян байсан Чилтлээ ширтэх,харчуудын нүдэнд хордсон Чиний үзэсгэлэнд өөрийн чинь юм нэг ч байхгүй Төөрөг заяа чинь тэнгэр эцгийнх Төрсөн бие чинь газар эхийнх Нулимс чинь хөх булгийн ус Инээд чинь хөөрүү хадны цуурай Эрвэлзэх сормуус чинь хиаг өвснийх 312
Элбэг сөвх чинь харвасан ододынх Илүү зангүй дөлгөөн чинь уулынх Их тунгалаг зүс чинь сарных Өнгө, сүүдрийн хорвоогоос булааж авсан үзэсгэлэн чинь Өгсөн юм болохоороо буцааж чамаас авна Гайхуулж яваа үзэсгэлэнгээс чинь Ганц ч юм чиниих бишээ амраг минь 1990 он Илдийг цагаатгахуй /Б.Лхагвасүрэн/ Эцэг өвгөдийн цавчилдаж явсан Ирт илдийг би цагаатгана Зөвтэй гэж цагаатгана Зэвтэй нь хамт цагаатгана Дэвсэж ирсэн сарны туяаг Ширдэглэж давтсан Дэгдээд ирсэн салхины хийморийг Шүглүүлж давтсан Шүдээ үйртэл зууж давтсан Шүүдэр дунд Шидэж хатаасан Дээш өргөн Долоон бурхнаар билүүдэж Доош талбихдаа Цагаан үүлээр арчсан Үүл хуйхалсан гал дээр Шатааж ширээсэн Үлээсэн ганц хялгасыг Тасдаж галзууруулсан Их гүрэн Илүү зориг юуг ч Цавчиж явсан аранга Цамнаж явсан хянга Ягуухан эргэх хөх дэлхийд Ялах ялагдахын ухааныг Ясанд нь тултал зааж өгсөн Ялгуулсан Монгол илдийг цагаатгана 313
Эртэй морьдын өвчүүн дор Ертөнцийн тал умарч Ирэн дээр нь унасан Нулимас хуваагдаж байсан үе Хурц хурц гэлээ гэхэд Хүүхдийн сэвлэгийг хөндөлгүй үлдээсэн Хувь тавилан ижил хүмүүн заяаны Хойч ирээдүйг цавчилгүй уучилсан Миний Монгол гүр илдийг Мунхаг хүн сүлдэлж яваагүй Айдсын хялуугүй Аль ч зуунд буруугүй Монгол илдийг цагаатгана Морьтой түүхтэй нь цагаатгана Монгол хүн Бурханд залбирахдаа ... /Б.Лхагвасүрэн/ Монгол хүн Бурханд залбирахдаа - Аварч өршөө гэж гуйна Бурханы өмнө Насаараа буруутай явсан юм шиг ... Хятад хүн Бурханд мөргөхдөө - Урт нас их мөнгө хайрла гэж гуйна Бурханаас Насаараа авлагатай явсан юм шиг ... Монголын их хээр тал /Б.Лхагвасүрэн/ 314
/Аавынхаа дурсгалд/ Нар нартай чулуунууд нь Дуулгын дүрсэнд тоглосон Намар намрын өвс нь Нумын дүрсэнд тоглосон Монголын их хээр тал Тогоруу нь буцсан нуурын хөндүүр арилаагүй байхад Тоссон газар шороо томдсон аз төөрөг Үр асахын тал… Бухим шөнийн тэнгэрийг цэцэг гижигдэхэд Буусан ододыг шигшин гэгээнд холих Үүр цайхын тал… Ерхөг сугартал цалалзсан салхи Ердөө л хагасын нь туулаад омог нь эцдэг Салхи эцэхийн тал… Туулайн дэгдээтэй саран үүл харайн гулгаж Туйлдаж дунд нь хээр хонон цонхийдог Сар хэвтэхийн тал… Хавтгайн ингэ хэвтээд босоход Харганын толгойд нь өрөм дарайж үлддэг Сүү дусахын тал… Нуган нуган үрдээ “хаан” цус нь эргэж Нулимсны нь горыг тайлж, эргээд урагтаа төрдөг Сүнс эгэхийн тал… Дээлэндээ багадталаа Богд Чингис бага болж Дэлхийн өмнө бохироогүй өвдгөө нугалж мөргөсөн Хаан сөгдөхийн тал… Бусдад тэгтлээ заяахгүй энэ их талыг жийж төрсөн үрд нь Бурхан хүртэл атаархдаг Хатан амаржихын тал… Нар нартай чулуунууд нь Дуулгын дүрсэнд тоглосон Намар намрын өвс нь Нумын дүрсэнд тоглосон Монголын их хээр тал Охиноо би их санадаг /Б.Лхагвасүрэн/ 315
Орой дээр голлосон гурван марлыг Жавар зүлгэж гялалзахад Охин чинийхээ өмнөөс осгож үхтлээ Жант байж би чамайг санадаг гал ээж хоёрын чинь дэргэд атлаа Хөх тэнгэр үүлээ зайлж нар ханхайж Хөлийн доорх өвс унгатан галзуурахад Хөөрхөн охиныхоо өмнөөс халууцаж Хөлөрч багтарч би чамайг санадаг гэрийн сүүдэр ээж хоёрын чинь дэргэд байтлаа Тэх хөх мөнхийн уул, миний хүүгийн уул /Б.Лхагвасүрэн/ Ачит эцэг Бавуудаа Тэлмэн зэрэглээн дунд Эмнэг адуу шиг цовхчих Тэр хөх мөнхийн уул Миний хүүгийн уул Ургах нарыг Духдаж дүнхийн Унах нарыг Үүрч ханхайлна. Нар нь шингэдэггүй Навч нь ганддаггүй Хөх мөнхийн уул. Хүүгээ сайн явааг дуулаад Дэргэдүүр нь дуулж өнгөрсөн Дуулж байна лээ. Миний хүүгийн хөх мөнхийн уул. Хөгшнөө нутаглуулчихаад Дэргэдүүр нь уйлж өнгөрсөн Уйлж байна лээ. Миний хүүгийн хөх мөнхийн уул. Алдрайхан ганц үр Насны алганд заяахад Адуунаасаа чиний морь гэж Унага ногтолж өгье! гэтэл Багадаж санагдхаар нь 316
Хөхөмдөг униарт талын хаяанаас Дөл шиг цоролцох Хөх мөнхийн уулыг чиний уул гэж Хүүдээ алга дэлгэнэ зааж өгөөд Бах нэгэн ханаж билээ. Тэлмэн зэрэглээн дунд Эмнэг адуу шиг цовхчих Тэр хөх мөнхийн уул Миний хүүгийн уул. 1980 онд Бавуугын Лхагвасүрэн, Хос Уянга номноос Унага гундах намар /Б.Лхагвасүрэн/ Хүнд буурал үүлнээс Хүлгэлзэн асгарах Булээн бороо Үес үес намдана. Өнө холын дуртгалын Сэжүүр дэрвүүлэх Пансан салхи Сэр сэр намирна Болжмор нойтон далавчаа даахгүй түүртэх үдэш Бодлоо мушгиж суухад Гар чийгтнэм Ус дусагнана. Бор талын тэртээ адуу газар цавчлах чимээнээр Боргилон шуугьж хөхүүр яндах айрган дээр Цавьдар нарны алтан тос Цаваг нэвтлэнэ унана. Уул тийрсэн зэлний ёмбүү чагт сэгсэрч Урт сайхан намар унага унан чавхдана. Сүргийн захаа амсаж сүүл хатган янцгаахад нь Сүүжийн гурван шугуйн болсон жимс аяндаа унана. Шүүдэр өшигчин өөдөөс гунхаж айсуй Шүхэрт гуайн ганц охины Цэнхэр алчуур Ганджээ Уйлахгүй яваасай гэмээр эмнэг халуун харц нь Нүүрэн дээгүүр тонгочин тоглож 317
Урсах жилүүд сийлсэн Духны минь атрианд бүдчинэ. 1972 он... Учирлахын шүлэг /Б.Лхагвасүрэн/ Тулах цэггүй налуу тэнхлэг Туж эргэлдэх хатуу бөмбөлөг Бүрэнхий сансрын цэнхэр нүд Бүхий л амьтаны үдлэх үд... Б.Явуухулан... Ер бусын гайхамшигт өнөөг бүтээсэн Ертөнцийг гар дээрээ өргөсөн хүн төрөлхтөн минь Дэлхий хэмээх аварга модны мөчир бүхэн дээр үүрээ зассан Дээдийн заяат хүмүүн төрөлхтөн минь Дээрээ бид нэг нартай Дундаан бид ганцхан дэлхийтэй Хоёр ганцын дунд бид олуулаа... Дайны сүүдэр үүлтэйгээ буухад Дахиад энэ газар дээр өнчин яргуй ч нүдлэхгүйн учир Чухамдаан миний цэнхэр гаригын Чулуу нь хүртэл дарь шиг авалцахын учир Нарны ганц амьд үр дэлхийгээ Найман гаригтай хөтөлцөөтөй нь жаргаая! Сайн санаат түг түмэн хүмүүс минь Сая амаржсан эх шиг дэлхийгээ хайрлая! Сар нарны сул асгасан туяагаар өлгийдөж Саамшсан дэлэм, газар шорооныхоо уурагаар угжиж Хөлийн булбарай улан дор цэцэгийн дэлбээ дэвсэж Хөх оддын гэрлээрэй, гашуун нулимсыг арчиж Сайнтай муутай явах тоолонд Санах сэрэхийн хоёр алгаар алгадаж өсгөсөн Уураг тархий нь гаригтаа багтахааргүй ухаажуулж Улирах олон зуундаа хүн төрөлхтнийг болд мэт давтаж 318
Алтан зууны дэлгэр хойморт Авчирч өгсөн Алаггүй үнэн Азай буурал дэлхий. Нүдний хар цагаан шиг Гэрэл сүүдэрээр алагласан Нүгэл буяны буруу зөвийг Бяртай нуруундаа үүрч даасан Эх хүнээс ч анхдагч үүсэл Эрх чөлөө, аз жаргалыг хангагч эрдэнэ Нар тойрон хүн төрөлхтнийг тэвэрч нүүх Амьд хүрд. Намуухнаар доороо эргэлдэх түүх залсан Он цагын хүрд. Од чулуу хоёр Орчилдож бүтсэн дэлхий Аз эз хоёр Алалдаж тогтсон хорвоо Дэгдэж байсан олон дайны шарх аниагүй Дэлхийгээ хүртэл бид бүтнэ таниагүй Энэ байгаа минь хүн боловч Эс бүхнээрээ задарваас дэлхий атлаа Дайн гэгчийг хэнээс ч битгий асуу Дэлхий мэднэ. Дайнд хүүгээ алдсан эхийн Дайртсан хуурай нүд уйлж хэлнэ. Гамшигт дайны галд улайсаж хага үсэрсэн Газрын хөх чулууны хайлмаг гиншиж хэлнэ. Уяхан замбуу тивийн мөхөлгүй гэгээн наран Уулган дайны сүүдэртэй дурдатгалаар хиртэж хэлнэ. Хүн төрөлхтөн минь! Турьгүй анхны чарлааг чинь Салхиндаа сундлан хярд хүргэснийг сана! Туулай бяцхан мөрийг чинь Сансрын хязгааргүйд тод гаргасныг сана! Амрагын чинь уруул балаар чинэж Амьдын жаргал хайрласныг сана! Азын од түүхийн магнайд харваж Агуу дээдсийг төрүүлснийг сана! Тулах цэг, гэрэлт ирээдүй 319
Туг, дуу өгснийг сана! Хөтөлж яваа хүүгийн чинь Хөөрхөн хар нүд юу гуйж байгааг хар! Хагацаж болшгүй амьдрал лугшсан дэлхийгээ Хязгааргүй хоосонд яавч битгий алд! Гарцаагүй энэ нейтроныг чинь Хүн дээр турших ёстой юм бол Ганцхан над дээр дэлбэлээд аль! 1983 он..Хос Уянга номноос... Уянгын шаглаа /Б.Лхагвасүрэн/ Алтан гиймэл цацраа сүвлэн Арван хуруугаа цамнаан байж Үүлэн хээтэй цэнхэр тэнгэрийг Үдийн нартай нь шаглан байна. Солонгын долоон өнгө нийтгэн Согоо хар нүдээ чилээж Газрын мянган цэцэг хуарыг Галтай устай нь мэтгэн байна. Амар мэндийн дуу аялан Айзам бүхэнд нь чамайгаа бодно Үргэлж сэрүүн хос загасыг Үйлийнхээ манлайд урлан байна. Хаврын сар гарангуут ижий минь намайг хүлээнэ /Б.Лхагвасүрэн/ Галуун дууг 320
Газар сонсоход Өвсний үндэс хөөнө . Гадаа гарч ижий минь Гараараа униар сөхөж Намайг харуулдана . Хагацал учрал зөрж салхилсан Харгуйн магнайг нүдээрээ аргадна . Айсан дэлэн шиг ягаан зам Бараа хайрлахгүй зовооно . Алсын цэнхэр уулсын Хэнэггүйд гомдон гэртээ эгнэ . Урам нь мухсан ижий минь сэтгэл чангалан Уураг ханхалсан цайгаа үйнэ . Энэ цайг зөөхийдөхөөс өрсөж Ирнэ ! гэж битүүхэн зөгнөнө . Алмайрч зогсох тэрхэн хооронд Араар минь ороод ирээгүй байгаа гэж Гэнэн сэтгэл сэрхийж Гэр дотроо намайг эрнэ . Ангир дуугарахад Нуур амарлаа гэж баярлана Агь нүдлэхэд Тал амарлаа гэж баярлана Хавын овилгогүй салхин дунд Ижий минь дандаа гадаа Хүйтэн шөнийн оддын дор Зүүд нь бас гадаа . Хагацахуй /Б.Лхагвасүрэн/ Хагацахуй дор хагацах шиг хагацна Хаан шиг амьдарч, нохой шиг үхнэ Намайг тойрч салхилсан Намуухан салхины зангирааг тайлж хагацна Ахиад алхахдаа гишгэх байсан Алаг цэцэгний амийг өршөөж хагацна Балгахан агаар цээжиндээ залгилж Буцааж гаргалгүй тэнгэрийн цулыг зовоож хагацна 321
Хагацахуй дор хагацах шиг хагацна Хаан шиг амьдарч, нохой шиг үхнэ Харанхуй /Б.Лхагвасүрэн/ Наран голлож Халуун гаарсан Намуухан Хэрлэнгийн Гал үдэд Би шөнө болж төрсөн Чих гар хоёртоо Нүднийхээ ачааг хувааж Чимээнд хөтлөгдөхийн зовлон Өлгийнөөс намайг тоссон Би жаргал дундах зовлон Би гэрэл дундах харанхуй Хүн хүний түрүүнд Ижий минь Аргалд явахдаа дандаа хөтөлж Ааруул үнэртсэн энгэртээ нааж Үсий минь намиртал Хачин юм /Б.Лхагвасүрэн/ Нутагтаа миний гишгэж явдаг лууль Нэг мэдэхнээ тавган дээр Өндөр үнэтэй заларч Өөдөөс минь тэхийж байна Хачин юм... Хаа газрын ёс, хоол хоёр гэдэг... Энэ газрынхан Хогийн ургамал иддэг байх Эсвэл би нутагтаа Иддэг юман дээр гишгэдэг байх 322
Хил дээр бичсэн шүлэг /Б.Лхагвасүрэн/ Хүний нутагт явсан цулбуур эвхэж Хилийнх нь боомтод ирлээ Торгон хилийн эмзэг зурвасны цаана Тортог суугаагүй эх орны минь сэжүүр Амаржих гэж байгаа эхийн хормой шиг намайг Алтан харганатай толгод нь өндөлзөнхөн байна Ай мөн сайхнаа Хилийн эрхэм түшмэл Хээмсэг ширтэж хуудас тараана Хоргодохын шүлэг /Б.Лхагвасүрэн/ Ухаантай байхаас Тэнэг нь илүү эрх чөлөөтэй Үнэн байхаас Худлаа нь илүү үнэтэй Байгаа бүх юмс Байраа сольчихсон мэтэд,,, Бадаг зүүд шиг Бүдэг заяа тэмтрэхэд Урт бодол агшиж Уйдах юм шиг санагдавч Өглөөг чөрхлөн авчрах үүрийн туяаг санаж Өөдлөх уруудахын хорвоод би Өөрийн эрхгүй хоргодно Хос Уянга /Б.Лхагвасүрэн/ Намрын шувуудын ганганаанаас Шаналахын жаргал авлаа 323
Найрын сайхан дуунаас Жаргахын зовлон авлаа Хайр хайрын зовлонгоос Санахын жаргал авлаа Хуурын хоёр чавхдаснаас Эцэхийн зовлон авлаа Усны элгэн чулуунаас Элэхийн жаргал авлаа Уулийн өндөр хяраас Тэвчихийн зовлон авлаа Авсан бүхнийхээ Оронд нь би Өөрийгөө өгнө Орчлон билэн хоёрын Өгөө аваа тэнцэнэ... Хуримын зар /Б.Лхагвасүрэн/ Гүүний сүүл хөл дундуураа уруудсан намрын өдөр Гил хар нүдэн чиний хуримын зарыг Олны салхинаас сонслоо. Устай хавчгийг чинь тэгнэлцэж явсан Худгийн асгарт хэллээ. Уулзаж учирч байсан намхан толгоддоо дуулгалаа. Найран дээр нь очлоо. Унага тамгалсан найртай давхацсан хурим Уул доргиосон нижгэр боллоо. Их хөлтөй найрнаас сэтгэл салган гарвал Эмээлийн мөнгөн баавар дээр хар чийг унажээ. Энтээ уулийн хярд, азийн цолмон өеөджээ. Найрын гэрээс Хайрлаж явсан хөөрхөн Хорголжин Хаданд цав суутал тас тас инээнэ. Эрхэлж унасан намрын мананг яран Эр бор харцага сэрчигнэнхэн замхарна. Уг нь би тэднийд агсам тавья! гэж бодсон юм Ухаан ардын дуундаа хүлээтэй байгаад чадсангүй. 324
Хөх хотод бороо орсны дараа /Б.Лхагвасүрэн/ - " ... Нүүхэд үлдэхгүй Үлдэхэд нүүхгүй Өгөр зан гаргадаггүй билээ" Чингэс хаан Гинигидэй хунанд хэлсэн үгнээс "Монголын нууц товчоо" Даргиад ирж яваа борооны түрүүчээр Дэлгэсэн бараагаа тэнгэр зүхэж хураасан Хятад хүн Элбэг асгарсан зуурхан борооны дараа Эрдэнэ шиш шиг шүдээ гарган инээж аядна Үнэ хашгирч сөөсөн хоолойгоор орилоход нь Үүлний сүүлч үргэж сарнина Хатаж ангасан хуурай шар шороо Хагас үнийг нь дартал газраас шуурсаныг тэр мэднэ Борооны дараа Бороо эс үнэртэнэ Даг болсон хувцасны хир Далайд байснаа мартсан загасны үнэр үнэртэнэ Ил болгодог есөн зорын хоолны үнэр Ирэх хүнгүй гудамж дүүрч ханхална Хөглөртөл хураасан жимс ногоо Хөөрцөглөн тэргэн дээрээ навчилах шахна Агшин төдий бороо гэдэг Арилжааны "нойтон садаа" болохоор Хөххотод орсон бороонд Хятад хүн норох дургүй . Хүн гэж өгөхийн шүлэг /Б.Лхагвасүрэн/ Салаа гэзэгтэй Салхинаас бусдад үнсүүлээгүй Цэцэг шиг явахад чинь Сарны гэрэлтэй ширэлдэн орооцолдож Гэрэл цуулсан гар гараасаа хөтлөлцөн Гэрийн чинь гадаа хүргэж өгдөг л байлаа Бөөр алаг тугал шиг сурагч хувцастай Хөөр халгисан ,, Улаан хацарт,, явахад чинь Бөгцөг няслах шиг харвах ододыг нулиман 325
Хөөрхөн чамайгаа хүргэж өгдөг л байлаа Эвлэж өгөхгүй зовоох үгээ дундаа дамжилж Инээмээргүй юманд цамцаа язартал инээж Санаархсан хөвгүүдийн нүдэн дундуур туучин Сайхан чамайгаа хүргэж өгдөг л байлаа Амьдрах заяаны зөнд хатан Алхаа сүүдэр хоёроо нийлүүлэн Бүрэг зангийнхаа хил дээрээс Бүтэн жил чамайг хүргэж буцсан Нэг л өдөр би чамайг Гэрийнхээ үүдэнд хүргэж ирсэн Ижийдээ нэрийг чинь хэлж Ичиг хагарч амарсан Бөрт цагаан гэрийн өрхний эрээн дээсэнд Би чамайгаа хүргэж өгсөн Болж бүтэх амьдралын галын захад Бе сэтгэлээ чи надад хүргэж ирсэн Гаиц олдох амьдын заяа салгаж Газар ижийд хэн нь хэнийгээ хүргэж өгөх нь Үлдэх үр хүүхдүүд минь Үзэж л байж таах оньсого Хүүдээ унших шүлэг /Б.Лхагвасүрэн/ Аав нь хүүгээ согтуу явахыг үзлээ Азгүй хүнээ би... Аманд багтдаг байсан тэр хөөрхөн хөл нь Агуу орчлонг онож ядан тэнчигнэнэ. Залуу насны багтаж ядсан аагинд Заамны товч нулимс шиг унаж Дээл битгий хэл Дэлхий багадсан чиний насыг аав нь Үүл хуйлартал янцгаах морьдын Дэл сүүлний салхин дунд Үнэн дүнжгэр уулынхаа Дэнж бэлийн цэцгэн дунд Бүрэг номхон зантай нь Бүдрэхдээ гутдаггүй зоригтой нь орхисон сон. 326
Аав нь хүүгээ согтуу явахыг харахад Алтан ургын багана ганхаж байх шиг уйтай Аавыгаа чи лав хоёр болгоно үзэж байгаа. Нэг нь үхэхэд Нэг нь үлдэх юм шиг дэвэрч байгаа. Чи бидэн хоёр хэн хэндээ ганцхан шүү үр минь... Чамаараа би зөндөө гоёсон /Б.Лхагвасүрэн/ Харахгүй өнгөрч чадахгүй харчуулын нүдэн дундуур туучиж Халуун залуу үзэсгэлэнт охин чамайг Хань минь болооч гэж гуйж Хайрын зовлонгоор гоёсон Чанад холын мөрөөдлөөр зүрхээ бялууруулж Чамайгаа олсондоо нар өвөртлөн гялайж Чандага дэгдэх шиг мэлс мэлс санаа алдан Чамайгаа би холоос үхтлээ санаж Санахын жаргалаар гоёсон Балга балга инээдэнд чинь согтож Балтай урууланд чинь зөгий шиг шигдэж Хасын саран үүлэнд бүдэчсэн шөнөөр Харц харцаа шатаан гэгээ татуулж Чамаараа би зөндөө гоёсон 327
Галын ээлэнд алтан ургийг уяж Газрын заяанд аралт тооныг өргөж Бадмын цэцэг мэт сүүт ижий чамаар Бавуугийн ганц хүү өөрийгөө Ёс болгож гоёсон Үйрэн үйрэн эмтэрч Үнэний чулууг дэрлэхдээ Үйлийн үргүй сайн ханьтай хорвоог туулснаа Үхэлд хүртэл гайхуулж Чамаараа би гоёноо,,, Чамдаа хардуулах сайхан.. /Б.Лхагвасүрэн/ Омогшин асах гал хайранд чинь Оньсого шиг нэгэн хар унгаж.. Огт гэмгүй мөртөлөө чамдаа хардуулаж Олон хоног өөрийгөө цагаатгаж явах сайхаан Хал даахгуй нүдийг минь хоргоож Хараацай шиг харцаараа намайгаа ээрч Уурлаж ч чадахгуй инээж ч чадахгүй Урт урт санаа алдан дэнслэх чинь сайхан Нүд чинь гурвалжилан Нүгэл хэрчих хутга шиг гялалзан Ирж яваа нулмис дуунд шүүдэрлээд Ингэнэ гэж санаагуй хэмээн Бодолоо тэслэх чинь сайхан Учир бүхэнийг тайлсан хойно Удаан юүнд намайг зовоов доо гэж Халуу тоонуулэн энгэр налж Хацар дээгүүрээ нулимасаа дэгдүүлэн Тайтгарах чинь бүүр сайхан.. 328
Хардах тоолонд чинь би чинийх гэдэгээ мэдэрдэг юм Хичнээн их хайраар хэнд ч огохгуйг чинь ухаардаг юм Үг унсан худлаад битгий хэл.. Үхэлээс бусдад намайгаа өгөхгүй ханьдаа.. Үe үeхэн хааяа хааяахан хардуулах сайхаан Эмэгтэйчүүдэдээ эх үрсийн баярийн мэнд хүргэe.. Чи бидэн хоёр /Б.Лхагвасүрэн/ Алтан нарыг тооноо гээд Алаг дэлхийг гэрээ гэвэл Хөх тэнгэрийг мөрлөн өндийсөн Хос багана нь бидэн хоёр Уулын өндрийг дээвэрээ гээд Ухаа толгодыг туургаа гэвэл Эвлэж уулзсан таван хананы Эхлэл төгсгөл нь чи бидэн хоёр Тэнгэрийн заадсыг тотгоо гээд Тэнүүн талаа босгоо гэвэл Үрийн заяаг мялаах хаалганы Өлзий утас нь чи бидэн хоёр Эвийн загасыг хайраа гээд Энх голомтоо түүхээ гэвэл Илчээ соёрхох ган тулганы Ихэр дөл нь чи бидэн хоёр Чинийхээ дэргэд өтөллөө би /Б.Лхагвасүрэн/ Амраг хань минь би 329
Анх л чамдаа хэлсэн үгэндээ багтаж өтөллөө Амраг хань минь би Алдаа оноо хоёрын үгэнд багтаж өтөллөө Ижил хань минь би Илүү дутуугүй аман хишгийн заяанд багтаж өтөллөө Ижил хань минь би Ирэх буцах алаг тавилангийн зайг гудайлгаж өтөллөө Сайн хань минь би Саран наран хоёрын хэвтэрт багтаж өтөллөө Сайн хань минь би Санах мартах хоёрын хоосонд багтаж өтөллөө Жаахан багын хань минь,,, би,,, Жамын модны сүүдэрт зэхээстэй өтөллөө Жаахан багын хань минь,,, би,,, Жаргал зовлон хоёрт хэлхээстэй өтөллөө Чинийхээ дэргэд өтөллөө би... /Б.Лхагвасүрэн/ "Хүүхэд насыг чинь би мэднэ Хүүхэн насыг чинь хань чинь мэднэ..." Тэмдэглэлийн дэвтрээс Салаа гэзэгтэй хөөрхөн зураг тань Сайртын горхины толионд байдаг Би л таньдаг... Санаанаас гараагүй чанга цовоо дуу чинь Саргиат хайрханы хаднаас цуурайлдаг Би л сонсдог 330
Алаг алаг чулууны бөөрөнд Алганы чинь хээ байдаг Миний л гарт тордог Агьтын хоолойн ягаан ганга Аалгүй салхинд ганхараар үнэр чинь гардаг Би л мэдэрдэг ... Айлын сайхан гэргий болсныг чинь Аймаг хошуугаараа мэддэг Би л үнэмшдэггүй... Шагнал /Б.Лхагвасүрэн/ Ээж минь намайг Цагаан сүүгээрээ шагнаж Эцэг минь намайг Эсгий үнэгээр мялааж Эх орон минь Эрх чөлөөгөөр шагнасан Хувьсгал миний шагнал Хувь заяа ч миний шагнал Өрх татахад тооноор бялхсан нар Өлгий дээр минь гэгээ мандуулж Өндөр босгоо давж, талын сэжүүр өлмийлөхөд Өөлөн чулуу халиун цэцгээ дэвссэн Дэлхий миний шагнал Хайрыг даана гэдэг Шагнуулахаас хэцүү Ханаж сагасан байвал Yхсэнээс дор Салаан даргадаа ч Сайшаалгаж яваагүй цэрэг эр Сайхан эх орныхоо төлөө Шагнал гэж хумсын чинээ ч бодолгүй Шархныхаа цусыг хэгзэрсэн эх газартаа юүлж Дотно амиараа эх орноо шагнаж Дотоод хормойг нь нөхөж нөгцсөн 331
Орчлонг хувьсгасан Ленин Одонгүй байсан Ленин өөрөө Дэлхийг шагнасан Мөнхийн одон Алаг эрээнтэй ч Амьдрал өөрөө шагнал Амраг минь намайг үнсэх нь ч Амьдын жаргалын шагнал Элэгхэн шүлэг минь ч Энэхэн бие минь ч Эх орноо шагнасан шагнал Ирэх цаг Ирээдүй миний шагнал Элээ улирсан Түүх ч миний шагнал, Уртын дууны талд хоносон цуурай Ураг улаан галын зуунаар цогшсон амь Уулын оройд хоносон нойрмог цагаан манан Усны ногоон тохойгоос намайг ширтсэн жимс Уйлж явсан зовлон Ээж минь намайг Цагаан сүүгээрээ шагнаж Эцэг минь намайг Эсгий үнэгээр мялааж Эх орон минь Эрх чөлөөгөөр шагнасан Хувьсгал миний шагнал Хувь заяа ч миний шагнал Өрх татахад тооноор бялхсан нар Өлгий дээр минь гэгээ мандуулж Өндөр босгоо давж, талын сэжүүр өлмийлөхөд Өөлөн чулуу халиун цэцгээ дэвссэн Дэлхий миний шагнал Хайрыг даана гэдэг Шагнуулахаас хэцүү Ханаж сагасан байвал Yхсэнээс дор Салаан даргадаа ч Сайшаалгаж яваагүй цэрэг эр Сайхан эх орныхоо төлөө Шагнал гэж хумсын чинээ ч бодолгүй Шархныхаа цусыг хэгзэрсэн эх газартаа юүлж Дотно амиараа эх орноо шагнаж Дотоод хормойг нь нөхөж нөгцсөн Орчлонг хувьсгасан Ленин 332
Одонгүй байсан Ленин өөрөө Дэлхийг шагнасан Мөнхийн одон Алаг эрээнтэй ч Амьдрал өөрөө шагнал Амраг минь намайг үнсэх нь ч Амьдын жаргалын шагнал Элэгхэн шүлэг минь ч Энэхэн бие минь ч Эх орноо шагнасан шагнал Ирэх цаг Ирээдүй миний шагнал Элээ улирсан Түүх ч миний шагнал, Уртын дууны талд хоносон цуурай Ураг улаан галын зуунаар цогшсон амь Уулын оройд хоносон нойрмог цагаан манан Усны ногоон тохойгоос намайг ширтсэн жимс Уйлж явсан зовлон Ухаарсан алдаа минь хүртэл шагнал Надад байгаа бүхэн миний шагнал Надад илүү шагнал хэрэггүй Харин Амраг ханийн минь Ачдаа дуулах бүүвэйн дуугаар шагна! Дүн өвлийн нүдгүй шуурганаар малын захад Дуугаа хөлдтөл гууглаж яваа эцгийг минь Нараар шагна Дун цагаан үс нь Намрын салхинд хийсэж Дуутын шаргал хөтөл дээр Намйг харуулдаж зогсоо Ижийг минь Мөнхийн усаар шагна! Дайны айдсаар түгшэж байгаа Дэлхийг минь Энх амгалангаар шагна! Шагна! Эр хүнийг хайрлаж яваарай /Б.Лхагвасүрэн/ Эрхлүүлэнхэн өсгөсөн Солонго, Намуу хоёртоо 333
Манцуйтай байхдаа манайх байлаа Магнагаа өмсөөд хүнийх боллоо Угжтай байхдаа манайх байлаа Уужаа өмсөөд хүнийх боллоо (Молорын үгнээс) Хоёр жигүүр дэлгэн Хорвоог ханьтай туулдаг. Дөрвөн чимээгээр хаяагаа мялааж Дөрвөн алган дээр үүрээ засдаг Нар сар орж гардаг хорвоогын Чухаг, мунхаг хатуу жам. Нас бие ирж оддог ертөнцийн Чулуутай цэцэгтэй алаг зам. Хүн дундуур урсаж өнгөрдөг Он жилүүдийн цэнхэр мөрөн Хүй бие хоёр шиг ойрхон Орооцолдож бүтсэн халуун хэлхээ Тоонын хүрээ тулалцсан Бүсгүй номхон заяа. Тотгот тулганд бадамласан Зүггүй галын бурхад Үүдэн хоймрын цэлгэр зайд Гэрийн нар дагаж мөлхсөн Зүүдэн хоосны тохиох одонд Нэрийн отог үлдээхээр заяасан Салаа гэзэгээсалхиар самнаж Сайн морины нуруунд ниссэн Саагийн халиагаар хормой мялааж Сайхан эхийгээ өвчиж өссөн Миний хоёр охин минь Гал таслана, тооно өргөхөд чинь Ганзаганд чинь хэлэх Гэрийн чинь чагтаганд уях Гэзэгний чинь үзүүрт сүлжиж өгөх Гуравхан мөр шүлэг аав нь тэрлэлээ. Эмээл дээр ургасан уул атлаа Элгэнд чинь багтсан толгод Эр хүнийг хайрлаж яваарай!!! 334
Эргэцүүлэл /Б.Лхагвасүрэн/ Жингэр тойрсон нохдын отлоо Шуурга шиг хуйларна Жин цуваа нь дундаа хэмхэрч Шуу цавьныхаа арьсыг хуулалцана Эгзэгтэй газраа таглан Оцойж суусан амттай жингэрээ Эр ноход шүлэнгэтэн тойрч Омголон улаан чивээ долооно Азарган ноход омгоо хазалдан Уралцаж хэмхэлцэх сиймхий дунд Адтай жижигхэн Бээжин хав Ураг барилдчихсан сэлбэлзэн зогсоно Зовлон хуваалцах шахдаг хоточ нохдын удам тасарч Золбин давжаа эрлийз нохдоор хот хороо дүүрнэ Эрчүүл эзгүй зун /Б.Лхагвасүрэн/ Тэр жилийн зун дэлгэр байсан ч Тэнүүн сэтгэл бачуу Хур бороо элбэг ч Сэтгэл санаа хазгай. Эрчүүлийг Халхын гол дуудчихсан Исгэсэн айраг, нэрсэн архи уух хүнгүй. Ээртэл чихдэх эрчүүлгүй болхоор Эрт гарсан унага хулан шиг догшин Эмс охидын зүс хүртэл гундуу Хоймрын авдраа гаргаад тавьчихсан юм шиг Гэр ханхай. Холын дайны сураг чимээ Оньсого шиг битүү. Ханаг бүхний үүдээр цацсан үүлэнд хүрч болуужих 335
Халхын гол, Талын манханд сүүгээр бороо ормоор... Хагас нь ханхай дэрэн дээр Уйлж хүлээх бүсгүйн нулимсанд Хат суусан ээмэг нь Усны чулуу шиг мөлийж байсан. Тэр жилийн зун дэлгэр байсан ч Тэнүүн бодол бачуу Хур бороо элбэг ч Сэтгэл санаа хазгай Эрчүүл эзгүй хагас байсан ч Эх оронтойдоо бид бүтэн байсан. 1972 он...Хос Уянга номноос... Эцэг эхийн хурал /Б.Лхагвасүрэн/ Хүү Ирмүүнзаяадаа Эцэг эхийн хуралд очиход Энд хүү чинь суудаг гэж Багш нь заасан Миний хүү Энэ л ширээн дээр Амгалан өглөөний нартай элбэн "А" үсгийг хэлээ булталзуулан бичсэн. Багтаж суумгүй тэр бяцхан ширээний ард Бараг л ёо хэлэлгүй шүү тараав. Зүггүй гэнээ,миний хүү Зүүн баруун хоёр чихий минь Хөлдөөд гэсэж байгаа юм шиг Халуу оргиулав. Эцэг нь энэ үү? гэсэн шиг Хүмүүс над руу ширтэнэ. Давчдуулсан олон харцнаас Дальдран доошоо харвал Ширээн дээр Заяа гээд сийлчихэж... 336
Гэмээ нуух гээд Нэрээ нуух муу ухаан ороогүйд нь Хүүдээ баярлаллаа Гэртээ ирлээ Аав аа ! Багш намайг юү гэж байна? гэж Хүү минь шалгаав. Сансрын нисэгч Нисэх хөлөг дээрээ нэрээ сийлдэггүй Буусан хөлөг дээрээ нэрээ бичдэг гэхэд Ахадсан үг сонссон хүү минь гайхан тормойв. Ахиулж бодохын зав өгөхгүй Хүүхдүүдийн гадаа шуугих шуугиан Хүүгийн минь сөөм далийг дэрвүүлэв. Гарч тогло доо! миний хүү. Гадаа хавар ирж Газрын гижиг хүрч инээд алдан байгаа... 1983 онд. Ээжийнхээ ачийг аялаа даа /Б.Лхагвасүрэн/ - Ээжийнхээ дурсгалд Билүүтэй уулынхаа овоонд Чулуу ганцыг нэмлүү дээ Биеэ хувааж төрүүлсэн Ээжийнхээ ачийг ч яалаа даа ! Алтан гандартай талдаа Ойрдоо би очлуу даа Амиа хувааж төрүүлсэн Ээжийнхээ ачийг ч яалаа даа ! Уйлах шиг мэлтэгнэх усандаа Өссөн биеэ харлуу даа Ухаанаа асгаж ургуулсан Ээжийнхээ ачийг ч яалаа даа ! 1990 он 337
Өнжүүлийн хөх өвгөд /Б.Лхагвасүрэн/ Ард минь биш Урд минь Ааруул үнэртсэн Үгээ хэлдэг Ил далд нэг л зантай Инээх нь хүртэл дугуй нартай Ухаантай өвгөд минь Уулын оройн хадад минь Буруу бүхнийг дарж Булгарч унадаг чулууд минь Дөрвөн улирал хэрэлдсэн хөдөөдөө Дөрөөн дээрээ босоо өвгөрсөн Хэдэн улаан уул минь Хэлхэгэр дээлтэй туульс минь Талд багтдаггүй уртын дууг Тавган дээрх үзэм нуртал дуулж Янаглаж ирдэг зовлонгийн нулимсыг Ясаа нортол дотогшоо залгилж Даанч ажина үгүй явсан Даалиндаа хяруутай Эр бор харцагууд минь Ижиид минь Унага татаж өгч Эцэгтэй минь Цэрэгт цуг мордож Цагаан агсамаар найр сандааж Эсгийд боолгон хашигарч Цагтаа сайхан хүүхнүүдийн Зүрхний гижиг нь явсан Өнгөрсөн он цагийн алтан гэрэгэ Өнжүүлийн хөх өвгөд минь Золгох гээд очиход Буцсан байх юм Зовлонгоо ярих гэхэд 338
Дутсан байх юм Аашаа эвдэхэд минь Хошлон байдаг Алдаж оноход минь Багана байдаг Гэр дэрвэхэд Чагтага байдаг Төр үймэхэд Тулга байдаг Түүхийн жаварт биеэ ирлэсэн Түрэмгий бардам өвгөд минь Өнжүүлийн хөх өмгөд минь Үр могой (Домог дууль) /Б.Лхагвасүрэн/ “Устай чулуу тааралдвал үмхэж битгий тоглож байгаарай” могойны өндөг байгаа юм гэнэ лээ… Дивангарт нэг хүнээс… (Эмээгийн захиас) Эрт урьдын цагт гээд Үлгэр эхэлдэгггүй байсан үеийн Амар сайхандаа жаргав гээд Үлгэр дуусдаггүй байсан цагийн Элин домог Алсын хатавчинд ургаж Айзам шүлгэнд минь яргав.... Зохиогч Домгийн цагаан азарга Над руу айсуй... Дороос нь манарсан тоос ану 339
Үүл ажуу... Дээрээ эзэнгүй эмээлийн Гөлөм нь хийсэж айсуй... Дэрвэж буйн шалтаг ану Салхи ажуу... Буруу талын дөрөө нь Хадтай харшин ханхийхүй Бие жихүүцсэн домог шивнэсэн ину Энэ ажуу... Овоохойн дотор орилох дуун Овоохой тойрон орчих олон Цаашаа наашаа холхих хөлөнд Цас ёолно Цалалзах жаврын үзүүрт Хад улина Омгийн зайран цамнан бууж Одтой тэнгэрийг зүхэн дуудна Олон шигшрэг шаргин дуулж Онго шүтээнийг жиргэн даллана Хоёр амь салж ядсан эгшинд Хорвоогийн хормой чичирч Билүүнд ирлэсэн хутга шиг нүд Хоргодохын “амь” царайчилж Бэргэсэн тэнэмэл “бурхад” Хатавчны завсраар шагалзана Гадаа “Цагаан ороолон” маналзаж Гал руу нулимчин шуурга шарвалзана Туг галын төөнө бараадан Тулгар эх төрөх гэж Гурван шөнийн од дамжин Гурван өдрийн үүл дамжин Гуниг зовлонгийн үйл дамжин Гурван хөтлийн онь дамжин өвдөв. Төрдөггүй үр заяасанд Төрлийн сэтгэл үймж Ась үлдэх эсэхийн Азын төлөг төөрөв Хөдлөх тоолонд нь Хөх толбо гардаг байсийм... Хөөрхий минь...гэсэн Хөгшдийн уулга гал тойрно Хөх нь уурагласан ч Хэвлий нь тэлээгүй дээ Хачин юм... гэсэн Хүмүүсийн гайхах оромж тойрно 340
Омгийн зайран цамнан бууж Оочин хадыг үйртэл бөөлж Тэнгэрийн заадсыг мурийтал дуудаж Тэнхлээ баран муужран унав. Зэгэл үдэш шөнөтэй залгах Зөнөсөн нохой хий боргох Зэвүүн совин дээстэй ороолдох цагаар Зээрийн хонгор арьсан дээр эх төрөв. Амсхийсэн сэтгэлийн амьсгаа Айдсын сүүдэрт хахаж Хүссэн баярын тайлал Хүрэн эрээнээр эргэв Хүлээсэн бүхний нүд Духан дээрээ үсрэн гарч Хөөрхий зовсон эх Дөнгөж төрөөд ухаан алдав. Халуун хэвлээс нь тасарч унасан Хар эрээн могой арьсан дээр цагираглаж Сул асгарах халуун цусны тунараанд Сүвэгч нь сохор тэвнэ шиг толгойгоо дүрнэ Сүү нэхэх шиг хэлээ гозолзуулан Сүүтийсэн болгоныг бараалан мурилзана. Үзээгүй ёрын сүрд дарагдсан Үр минь ирнэ гэж хүлээж ядсан эцэг ину: - Тэнгэр үр хайрлана гэсэн чину Лус надад могой хайрлалаа... Идэр янгир уулнаас нь хагацаан намнаж Илчийг нь бодож зэхсэн өлгийгөө яанам... Эр хүн төрнө гэж битүүхэн дотроо бэлэгшээж Илд давтаж гурван голын усанд хатааснаа яанам? Амь зуулгын “улаан” хүнсээ татрааж Амьд амьтан руу нум эвшээлгэлгүй хүлээснээ яанам Хүйтэн чулуу дэрлэн биеэ орхихын цагт Хүү минь тонгойж үлдэнэ гэж итгэсэн минь яахав? Гэж Ховор гардаг эр нулимсаа Энгэрээ хөлдтөл урсгаж Хорвоогийн цаашаа харсан өсгийд Эвхрэн эвхрэн сөгдөв.... Хорвоод мэндэлсэн “эрээн үрийнхээ” Хортой хоргүйг мэдэхгүй... Холдуулж тууя гэхнээнэ Хоргодоод хөдөлж өгөхгүй... Эх нь нэгэнтээ ухаан орохдоо Энэ л миний лай даа... хэмээн Төрөхдөө эгшсэн сүүмэн биенээсээ 341
Төгрөг төгрөг нулимс нэрж Цээж дарах хөхөө хөнгөлж Цэгээн сүүг нь амсуулъя даа Ирвэгнэн ирвэгнэн Хэвлийд хөдлөхөд мину Чимчигнэн чимчигнэн Чинэсэн лээ... Үр мину, үр мину гэж Дотогшоо амьсгалан Өдий болтол нь Тээсэн лээ... Цогтой галын Илч бараадаж Цоройн цаанаасаа Унагасан лээ... гэж Тохмон дээр саасан гал уураг Толгойнх нь тушаа ойртуулбал Цэв хүйтэн үр нь хэдэнтээ сорж Зөв мэт толгойгоо өргөн цогнолзов Омгийн зайран цамнан бууж Ойртсон бузрыг түлхэн бөөлж Отгийн булингарыг тунгаан дуудаж Онго сүлдээ тамлан даллав Гай дайрав Лай дөтлөв Эхийн тунамалд бөрт унаж Элэнц хуланцын сүнс хилэгнэв Үйлтэй хоёрыг эргэж ч харалгүй Үнсэн дээр нь торойтол хаяж Гарзны амыг лайтнаар таглаж Галын тэнгэрийг авран тасдаж Нар бүлэгнэн мандахаас өмнө Гал дүлэгнэн асахаас урьд Хүнд нойрын манан дундуур Хөдөлтүгэй .... хэмээн айлдав... Айлдлын утгыг анзаарав гэлтэй Алаг эрээн үр нь эхийнхээ хөлийг орооно Чимээ шуугиан гарах тоолон Чивчирч улам чангарна өрөвдөхийн сэтгэлээ давхар ачаалж Заншлын дээсээр чивчиртэл татаж Өвөр хуваасан хань нь хүртэл дүлийрч Зайранг даган орхиж одов Зүүдэнд ч багтахгүй хагацлын илд Зүрхэн дээр мэслэн бууж Зүхлийн урсгал шиг 342
Зүг тахьсан мөрөө чирч Уур савссан Буудал ханхайлж Уулсын хөтлөөр Нүүдэл давав Утаа уугисан Ганц оромж Уулын суганд Өнчин торойв Эргэж нэг харах Энэрэл хургасан нулимстай нүдгүй Их нүүдэл “гайнаас” Исгэрэх сум шиг дайжиж Малын жимээс бусад нь Дүн цагаан цас Малгайлан орох дуртай гэдэг нь Өдөр болгон бургаа Амьдрал хэмээх “алаг нүдний” Хөмсөгний гадаа хаягдсан Амьд явах насны Хөсөгний сүүлд гээгдсэн тэднийг Харанхуй тойрно. Хараал тойрно Газардахын аранга тойрно Ганцаардлын айдас тойрно Унтаа араатан шиг нам гүм Архирах цагтаа Залгих юм шиг занал... Уулсын дундах ажин түжин Айдсын хорлол Халиах юм шиг түгшүүр Нар сар хөөцөлдөж Гэрэл харанхуй химлэлцэнэ Үр - могой Хоногийн хэцийг Гулгаж, цагираглаж давна Эх - хүн Хоногийн хэцүүг Иөлхөж босож давна Төө илүүхэн үр гаргасан ч Төрсөн л болохоор эхийн бие нялх Өлгий, бүүвэй хоёр хэрэгггүй Өлзий бус “үр” нь танхи Цагираглаж хэвтээ “үр” могойгоо эх харж -Цоройн цаанаас унасан Цоохор эрээн үр минь 343
Цогонд орчих вий гэж эмээнэ Унтаж байгаа юм шиг Удаан гэгч нь цагираглахад нь Амандаа бүүвэй гиншиж Айдсыг нь үргээн ганхана Ангир уургаа сааж Аман тушаа ойртуулна Үйлийн үрийн харанхуй зайд Үгсэж бас үзнэ. Үр могой нь харин Үсчиж хэнэггүй шавхчина Хаа нэгэнтээ сураг алдрахад нь Хань бодсон сэтгэл нь эзгүйрч Ар өврөө самнан үгүйлж Адсага хөмөө сөхчин эрнэ Хоног тоолон могой томорч “Хорхой” тойлон эх доройтов Эрүү толгой хоёр шиг Газар тэнгэрийн дунд Эх үр хэмээгдэх Хоёр “хэцүү” амьтныг Хоолойг нь давах “хоол” мартжээ Холдон холдсон “нүүдэл” мартжээ Холбинзон асах “гал” мартжээ Хомроглон эргэх чоно хүртэл мартжээ. Ээлгүй тавилангийн хатууд Эх улам туйлдаж Хүйтний алга дэрлэн Хэвтэрт орон атирчээ Хөхний сүү нь ширгэж Хөлөөсөө эхлэн хөрчээ. Түлэх модондоо хөл хүрэхгүйд “Галын бурхан” туйлдана Балгах усандаа гар хүрэхгүйд “Насны бурхан” харангадна Бурхан цөөрсөн газар Чөтгөр бүжиглэг гэж Буйлсан цасан шуурга Чих залхтал хөгжимдөнө Амьдын сэжүүрээс зүүгдсэн Ганц хар цэг Алдууран алдан дэрвэж Мөхлийн инээд хүргэнэ - Биеэ барагдтал Би энийг тэжээлээ... Харь үр гэлгүй 344
Халуун сүүгээ цутгалаа Өглөө... өглөө... гэхэд Өнгөн нь цагаан болсонгүй... Амьдрал чиний дунд Ийм цөл байдаг аа... Азгүй азгүй гэхэд Ийм заяа байдаг аа... Нуугаад уйлахад барагддаггүй Нулимс байдагсан... алга... Нутаг нутагтаа багтдаггүй Хүмүүс байдагсан... алга гэж Гавлаа цууртал эх гаславч Ганцын заяа үржсэнгүй Ижилтэй байхын тэнгэр хаяж Ижий байхын “заяа” гээжээ. Алаг эрээн үр нь Амьсгал хөлдөс хүйтнээс дайжиж Аманд нь шургаж бүлээцэх гэнэ Аваад хаячихад хилэгнэнэ Ширгэсэн хөхөө дэмий тэмтрэхэд Ширүүн занд нь урь бууна - Гарсан юм даа надаас гэж Харсаар байж тураалтай биш гэж Гараа эсгэж цусаа өглөө... Сүнсийг нь хүртэл үргээсэн үр нь Сүү цус хоёрыг ялгахгүй сорно Өлсөх тусмаа нүд нь хурцдаж Өөдөөс нь цоргитол ширтэнэ Хөдлөх тоолонг нь хариулан дагаад Хөвчөө тийрэх сум шиг гөвөлзөнө - Миний зовлонг мэдмүү энэ гэлтэй Мэндийн зөрөө шиг бодол цахилж эх баярлалаа. Нар мандаж нялуурсан Насны совин алдуурсан өглөө Үлгэр домгийн өлсгөлөн могой Үмх ч хоолгүй өлсгөлөн могой Эрлэгийн элчтэй дэр хувааж хоносон Эхийнхээ хөлд нойрссон “үр” Эвхсэн биеэ хилэнтэй задалж Унтаад сэрсэн нойрмог орчлонг бэргэтэл Улайссан зэс шиг нүдээр сүлбэж Эцсийн хоолондоо ам хүрч Эхийгээ хөлөөс нь залгиж эхлэв Хальж байгаа амь эргэх шиг Халуу дүүгэн эхийн хөл бүлээцэв 345
Бүрэг барагхан ухаан орсон эх - Би үртэй хүн юм аа гэж бодов Биеэ эвхрээн улангасан залгих могой Бэлхүүсийг нь хүртэл эхийгээ залгив Хэсэгхэн эгшин харвасан хойно Хэвлий нь бүлээн оргиход - Өсгөөд өгчихсөн байхад Өтлөхөд хөл хучдаг нь үнэн юм аа Хувь тавилан хэрчиж заяасан Хар эрээн үр минь гэж амандаа шившихэд нь Өөрт нь хоргодсон эцсийн шүүс Өрөөсөн хөхнөөс нь цийлэн сүү Төмөр мэт толгой дээр нь дуссанаа Төдхөнөө тэгээд ээдэв Төгсөхийн их амирлан залгав Халуун залуу насны нь дурсгал Харын хар гэзэг, могойн завжнаас унжиж байв Домгийн цагаан азрага Над руу айсуй... Дороос нь манарсан тоос ану Үүл ажуу... Дээрээ эзэнгүй эмээлийн Гөлөм нь хийсэн айсуй... Дэрвэж байгаа шалтаг ану Салхи ажуу... Буруу талын дөрөө нь Хадтай харшин ханхийхуй Бие жихүүцсэн домог шивнэсэн ину Энэ ажуу... 346
Бурхан хүсэл /Ж.Мөнхбат/ Мэнэнгийн тал мэт тархсан их эвийг нэгтгэж Сэлэнгийн урсгал мэт их хүчийг хурааж Ерөөлийн хадагт хүслээ ес болгон зангидаж Есөн тугтаа хүчээ нэг болгож залбирсан Өвгөдийн минь өв Өрлөгийн минь эв Мандаж гандаж зовсон эх орноо Маргааш хайрлана гэвэл орой биш үү элгэн түмээн Төрийн сүлд өршөө гэж сүүгээ өргөдөг үрэстээ Төмөр мэд хатуурхвал буруу биш үү эх ороон Хадаг дэлгэсэн гарт чинь эв байна уу гэж Хаан төрдөг гэрт чинь эе байна уу гэж Хасбуу тамганы дардас бүтэн байна уу гэж Хаан төрийн чинь сүлд босоо байна уу гэж Бүтэн заяатай Монголын хаяа бүтэн байна уу гэж Бүүвэйн дуутай гэрт чинь удам ариун байна уу гэж Эх орныхоо дархан хилийг алтан шарилаараа зурсан Эцэг өвгөдийн сүнс биднээс асууж байна Эрхт төрийн сүлдэн биднээс асууж байна Арга билэг зөрөлдсөн алтан соёнбо шиг Арслан заан ноцолдсон аавын гэрийн хормой шиг Ерөөл ерөөлийн нүд тааруулж хүслээ шивнэе Есөн зоосны нүх таруулж хүслээ шивнэе. Жадны үзүүрээр монгол гэдэг нэрийг Хадны сүг зурагтай нь сийлж үлдээснийг амилуулж хайрла 347
Тургиж манддаг номхон улаан наран дор Тулганы гал шиг бадарсан төрийг минь амилуулж хайрла Буутай дайсан ирвээс онинд нь эхэлж орох Бугтай нөхцөж ирвээс ширгэнд нь эхэлж орох Булгилах энэ л зүрхнийхээ чин ганцхан хүслийг Бурхан танд шивнэлээ шүү, Бурхан чамайг бурхан өршөөг өө! Дутах эс дутахын шүлэг /Ж.Мөнхбат/ Жаргалтай нарны цацрагийг Тоонон дээрээ аргамжиж Жавартай шөнийн гурван одыг Тотгон дээрээ залсан Нар зөв монгол заяанд уйлж төрөхөд Надаар эх орон минь дутаагүй ээ, Тотго босго хоёроороо дэмнүүлж Тоодон бойтгийнхоо хонхыг анх чимэглэхэд Аав суудалт уулс нь салхиараа дэмнэж Алтан нар хүртэл цацрагаараа дэмнэж Эхний мөрөө газар баярлуулан гишгэхэд Эх орон минь надаар дутаагүй ээ! Бялууртлаа түмнийхээ буянд эрхэлсэн Балга цус амины үнэ мэдэхгүй намайг Довон дунд дэгэнцсэн хөсөг тэрэг шиг хэдэн шүлгээ Дотроо их томдож, омголон явахад Чамаас ч илүү үрсийнхээ сүнсийг Уулс дундаа бүвэйлж байдаг юм гэж Чангахан зандарсан аавын харц шиг Ухаарал өгөхдөө эх орон минь надаар дутаагүй ээ . Надаар дутаагүй эх орноороо харин Насаа үдтэл би дутаж амьдарна, Хэнз яргуй аргалын үнэртэй Хээрийн салхиар дандаа би дутдаг Дөрөөн дээр сүү дусаасан учралын харгуйтай, Дөрвөн улиралаар нь үргэлж би дутдаг аа, Сүүлчийн амьсгал нь толгод болсон 348
Ааваараа би дутдаг Сүүн цацал бүхэн нь цэцэг болсон Бурхан ээжээрээ дутдаг Морь буусан дөрвөн бэрхээр заяаг минь тэгшилсэн Монголоороо би дутаж амьдрахын учир Сүүдрээ дэвсэж элгэнд чинь нойрсохдоо ч Сүнс минь танаар л дутна, эх орон минь ээ Амьдрал минь /Б.Мөнхдөл/ Халуун зуны салхинд жиндэхийн учир хайрыг би хайдаг Хөмөрсөн тогоо цуурах шиг од харвахын тоолонд хүслээ би шившдэг Хөндийд татсан солонго ихэмсэгхэн замхрахад чамайгаа би үгүйлдэг Харласан аргамжаа тойрч зүүд эргэлдэхэд он цагийг би дурсдаг Хөлд тээгэлсэн чулуунд бүдрэхэд сүүдэр минь намайг түшдэг Хагссан зүрхний гуниг самрахад нулимс минь намайг намайг аргаддаг Уянгагүй хуур харцаараа хөглөхөд итгэл минь намайг зоригжуулдаг Унаган багын дурсамж даллахад шүлэг минь намайг хөтөлдөг Ангасан сэтгэлийн цангааг тайлахгүй ч бороонд би шалба норон зугаалдаг Алдарсан итгэлийн туяаг таягдахгүй ч болзоонд би жавар энхрийлж зогсдог Аньсганд торсон нулимс баяр гунигийнх ялгаагүй шорвог байдгийн адил Амраг төрсөн чамтайгаа зовсон жаргасан ч хамаагүй амьдрахыг ганцхан хүсдэг Алдсан бүхэн харуусал дагуулдагч өөрийгөө би шийтгэж өнгөрснийг уучилдаг Агуу ихийн мөрөөдөл тасардаггүй ч өнөөдрийг би шагнаж шүлгээ бичдэг Хөлсөө дуслуулсан тэмцэл дүүрэн, эзэвэргэн тэр хүнд өдрүүд Хожим дурсахад жаргалд ташуурсан сохор үеэс алтан мөчөөр дүүрэн байдаг Yе үехэн би дурлалдаа шатаад үнс болон салхинд тэнүүчилж чамайгаа хайдаг Yнсэлт чинь өөр нэгний уруул тэмтрэхэд би хэдийн зүүд шиг замхарсан байдаг Yүрээр хайрын бурхан надад чи байгаа цагт тэр байж л таараа гэж шивнэдэг Yлгэр үргэлж дардан байвал жаргал гэдэг амтгүй гэж ирээдүйгээр шилбүүрддэг Амьдрал минь эрэл минь хүлээлт минь Алган дээр буух цасан ширхэг минь Итгэл минь сэтгэл минь сэрэл минь Ирж яваа гэгээн учрал минь... амьдрал минь 349
Бороон дусал /Б.Мөнхдөл/ Нулимс шиг гуниг, тайтгарал дүүрэн Над дээр чи дандаа урилгагүй ирдэг Нуугдаж, эс нуугдаж тэнгэрийн дор би чамтай учирдаг Нэг л мэдэхнээ чи надаас уйдсан юм шиг зугтдаг Чиний харцанд би өөрийгөө ичгүүргүй тольдож Чармай нүцгэн биеэ нууж чадахгүй тушаадаг Заримдаа бүр хүсэл тачаалдаа хөтлөгдөн Загас шиг чиний биенд удаан сэлдэг Нарны туяа сормуус гижигдэж нойрноос сэрээхэд Нулимстай нүд, хүйтэн тэврэлттэйгээ хамт чи үгүй Хөнжил дотор, хэцэн дээрх хувцасанд, нойтон алчуур… Хэлбэрээ алдсан үсэнд чи галбираа үлдээгээд оджээ Тэр нэгэн бүсгүй шиг 2003 он Амтад зүүд буюу миний ард түмэн /Г.Мөнхцэцэг/ Сэр дээ сэр гэж том наран Сэтэрхий уулс давж манддаг Сэхэх мөхөхийн зайг дүүргэх гэж дэлхий эргэдэг ч Сэлүүхэн чөлөөг нь дарж бага түмэн ард өсдөг өө Хожимдсон тоглоомоосоо хасагдчихсан юм шиг Хорвоод цөөхөн цөөхөн миний ард түмэн Хормойдож дагасан үр удаан хөлд ордог гэм Нойтон өлгийгөөсөө одоо нэг сал даа миний ард түмэн Дэлхийг хотолзуулсан холын хол тэр цагийг Дэр доороо мартсан нь ил дээ Гэнэтхэн санасан юм шиг гүйлтэд Дээвэрээ даахгүй хөгшин Еврэй хүртэл нурж байхад Дэргэж л байх юмтай шиг миний ард түмэн Охидын даашинз нь хормойгоороо шөнийн сарыг ичээж Одод нь барааг тасартал хундага шаргуулж суудаг 350
Олзонд ирсэн эмсээр өрөхөө татуулахыг бүү хэл Орхиж наадсан шагайгаасаа төрийг нь хайдагсан даа Миний ард түмэн Алдсан эрснээ олохгүй аргаа барж зарим нь Аяншиж гүйсэн агтаасаа ч цэрвэж байх юм Авсан өгсөн хоёроо аргадаж Амьтанаас нууж нударгандаа наймаалчихдаг чинь яалаа Өвдгөө тэвэрсэн хүн чөлөөнд нь амь орохыг хүлээх шиг Өчнөөн өчнөөн жил гуниг үгүйхэн суухад Өвчүүн доороос нь гал ноцох шиг харийнхан шахалдаад Өсгийдөө наалдсан нутгийн минь шороог Өвөртөө хүртэл энэрч суух юумаа тэд Чулуу чулуугаа хөдөлгөдөгөөс Чонын хоолоор илжиг тоглодоггүй гэсэн чинь хаана нь байна Миний ард түмэн Хөвөнтэй дээлийг нь нөмөргөж Хөгшидөө бууны сумнаас салгаж эрхэлсэн Хөв хөх уулс толботойгоо байхад Задарсан алдаагаа зүдэрч санасан ч Захгүй дээлтэй явсан тэднийгээ өр өвдөж дууссангүй байна Миний ард түмэн Ижийдээ яарсан үр нь хүртэл гэрэвшиж очдог хойно Иим их зүүдэлсэн ард түмэн сэрэлгүй яадаг юм одоо Олигтойхон нэг маань түрүүлж буцчихаад байхад Орхиж үлдээсэн насыг нь нөхөж жаргаалгүй яадаг юм бид . Амьд явах гэсэн юм /Г.Мөнхцэцэг/ Ядуухан найрагч өөрийг чинь хайрлаж Яруухан гуйлагчин өөрийгөө хэмлэж сууна Яахав дээ үүрийн үр минь гайхаад яахав Яназага цахилах талын дунд чамаар л дутаж явна шүү дээ Ижийнхээ энгэрт цадахыг үзэж Илүүгээр ангахыг үнэгчлэхдээ би зүүдэлсэнгүй 351
Чамаар дутахыг тэгэхэд би мэдсэнсэн бол Чарлан ирж очлонг цочоохгүй байсан Эцгийнхээ дээлэнд багдахыг ажиж Эр хүний нөмрийг даарахдаа анзаарсангүй Нударган дотор гар дулаацдагыг тэгэхэд мэдсэнсэн бол Ухаан дутах юм даа гэж, чамайг харуулсан орчлонд Усандаа чулуу зөөлөрдөггүй ч үхэж болохгүй нь дээ Уруул нүд хоёр ямар бие биенээ харах биш Улирч одсон гэгээн бүхнээр чамайгаа би хуурахгүй Яахав даа үйлийн үр минь гайхаад яахав Ядуухан яруухан найрагч л амьд явах гэсэн юм Арван зургаан насны намар /Г.Мөнхцэцэг/ Навч хөлөргөж, нарны хүү хайраа хэлдэг Навч унаж, газрын охинд хайраа өгдөг Эр өвс эхэлж ургадаг Энүүхэн хавийн цэцгээ тоолосхийгээд ганхдаг Хярсан салхи нүдээрээ инээж Хялгасанд хүртэл хайраа хэлдэг Хясаа шиг аашиндаа хөлбөрч орхиод Хамтдаа л явах гэж хийсгэж оддог Уулга алдуулж бороо асгаран Ухаангүй саналаа гэж хурмаст шивнэдэг Уйдна даа, чи надаас уйдна гэж Улаан зээрд гол амиа тасартал хөөсөрдөг Тэнгэр, газар хоёр биенээ цоо ширтэж Тэсгэл алдахдаа манан унагаж уулздаг Өдөржин нээсэн зовхио амраахын төдий харамлахдаа Өөрөөсөө бусдад тэнгэр сүүдэр дагуулж харддаг Дээшээ ургадаг биш, дотогшоо яргадаг бүхэн биенээ барааддаг Дэндүү их хайрыг дааж ядахдаа дэлхий эргэдэг Цэврүү исгэгдэх шиг л нулимс ивлээд явчихлаа Цээжинд минь иссэн чамд хайртай болчихож , би Гунигтай бадаг /Г.Мөнхцэцэг/ 352
Нуурын шувууд ганганавч намар буцсангүй Бууриа тамгалж, цас ханзарсан ч хавар харьсангүй Үүлэн жихүүцээд, шүүдэр жиндсэн ч зун зугтсангүй Үндсээ далдалж, модод нүцгэрсэн ч өвөл өнжсөнгүй ээ Хөл тавьсан газрын мөр бүхэн салхи хундагалж Хөлчүү саран дүүрэн хоносон ч сүүдэр бүдэрсээн тэр л үдэш Чинэрсэн хөхний товч үнгэчих шиг хур залгисан ч Чийг нөөж, зулай нь битүүрээд мөр минь алгаа, тэр толгодод Хоргодсон бүхэн минь холоо үлдэж Хожим нь надаас дурдатгал нэхээд ирчихэж Байсан бүхнээ хайж, бодлоо дагаад үүргэлсэн ч Будаг, зураг хоёрыг нь сэтгэлд дэлгээд багтсангүй ээ Араг үүрсэн жилүүд эмээ бид хоёроос цаашилж Аргал, ааш хоёрт минь тээглэж унаад ирсэнгүй Хэвлий, хөх хоёр бие биенээ бараадсан юм болов уу Хэлэхийн өөгүй эжий минь бөгтөр эмгэн болох нээ Аньсага, сормуус хоёр гэгээ нэвчээх бүрийд Алдаа оноогоо үүрч, хүслээ дагаад бидэрнэм Араншин бүхнээ гээж, авс дэрлэхийн цагт Амьд явснаа мэдэрч, хясал дагаад холдоно 1991.06.10 Дагуулахдаа л дагуулна /Г.Мөнхцэцэг/ Асгараад чиг цутгана уу дуслаад чиг орно уу яавал чиг яаг дээ Аясыг нь дагаад нороод л буцна Аашлаад чиг хөөнө үү аргадаад чиг сууна уу яавал чиг яаг дээ Амрагтаа би очихдоо л очно Хөглөрөөд чиг унана уу хуйлраад чиг хийснэ үү яавал чиг яаг дээ Хөл дороо нь би гишгэхдээ л гишгэнэ навчсыг Уйлаад чиг гуйна уу дуулаад чиг явна уу яавал чиг яаг дээ Учрахгүй байсан ч би зүүдэлж хононо амрагийг Хатираад чиг явна уу бусгаад чиг хаяна уу яавал чиг яаг дээ 353
Хазаарыг нь тааруулаад унахдаа л унана хүлгийг Харамлаад чиг нууна уу халираад чиг хөөнө үү яавал чиг яаг дээ Хүнийх байсан ч дагуулахдаа л дагуулна амрагийг Ертөнцийн хайр /Г.Мөнхцэцэг/ Навч хөлөргөж нарны хүү найраа хэлдэг Навч унаж газрын охин хайраа өгдөг Эр өвс эхэлж ургадаг Энүүхэн хавийн цэцгээ тоолос хийгээд өсдөг өө Хярсан салхи нүдээрээ инээж Хялгасанд хүртэл хайраа хэлдэг Хясал шиг аашинд хөлбөрч орхиод Хамтдаа л явах гэж хийсгэж оддог оо Уулга алдуулж бороо асгаран Ухаангүй саналаа гэж хурмаст шивнэдэг Уйдна даа чи надаас уйдна гэж Улаан зээрд гол урсгалаа тасартал хөөсөрдөг Тэнгэр газар хоёр биенээ цоо ширтэж Тэсгэл алдахдаа манан унагаж уулздаг Өдөржин нээсэн зовхио амраахын төдийхөнд харамлахдаа ч Өөрөөсөө бусдад тэнгэр сүүдэр дагуулж харддаг аа Дээшээ яргадаг биш дотогшоо ургадаг бүхэн биенээ барааддаг ч Дэндүү их хайрыг дааж ядан дэлхий эргэдэг Цэврүү исгэгдэх шиг нулимас ивлээд явчихлаа Цээжинд минь эссэн чамд л хайртай болчихож дээ би... 354
Ижийд минь битгий хэлээрэй /Г.Мөнхцэцэг/ Хүнд намайг дурласан гэж битгий хэлээрэй Хөөрхий ижий минь шаналж мэднэ Хөөрхөн явснаа зэмлэж мэднэ Хүнээс далдуур уйлчихаж мэднэ Босон суунгүй боддог гэж Бодоод байхлаар уйлдаг гэж Бов бор нүдтэй гэж Болоогүй бас чамд шүлэг бичсэн гэж Ижийд минь битгий хэлээрэй Зүүдэлж сэрэхлээрээ хөөрдөг гэж Зүггүйтэж орхиод ходдог гэж Хав хар хөмсөгтэй гэж Харамлахаараа атирдаг ууртай гэж Ижийд минь битгий хэлээрэй Үсийг минь хааяа илдэг гэж Үймүүлж орхиод холддог гэж Худлаа хэлдэг уруултай гэж Хуурсаар байгаад үнсчихдэг гэж Ижийд минь битгий хэлээрэй Цэцэг голдог эрвээхэй хүртэл цоохор байхад Цээжинд ахлах хайраа өөрөөн олсон гэж Даанч тэр минь хүнийх гэж Ижийд минь битгий хэлээрэй Дандаа намайг өрөвдөөд дэндүү эрт хөгширчихөж мэднэ Ижийд минь битгий хэлээрэй. Танд /Г.Мөнхцэцэг/ 355
Уйтгарт харц минь бүүдгэр гэрэлтэй Уйлахаас өөрийг тэнд үзэхгүй Сэмхэн бас оргох санаатай би Сэлэмний ирээс даанч айхгүй Цоожтой хаалганы дуу сонсдохгүй Цоныны дэргэдээс харц минь холдохгүй Хачин намуухан исгэрэх салхинаас Хааны минь үнэр танил санагддаг Холын холд жаргаж бий хааны тухай Холхиж одох бодлууд минь дураараа Хатнаас нь оргуулах зориг минь Хаа ч сөгдөхгүй чөлөөтэй Дурласан зүрхийг минь эдгээх Далайсан илднээс эмээхгүй Олзолсон охидын чинь сайхны дунд Орхихоос өөр аймшигт үхэл надад үгүй ээ .... Тэнгэр газар хоёр бие биенээ цоо ширтэж ... /Г.Мөнхцэцэг/ …Тэнгэр газар хоёр бие биенээ цоо ширтэж Тэсгэл алдахдаа манан унаган уулздаг Өдөржин нээсэн зовхио амраахын төдийхөнд ч харамлахдаа Өөрөөсөө бусдад тэнгэр сүүдэр дагуулж харддаг даа Дээшээ ургадаг биш дотогшоо ургадаг бүхэн бие биенээ барааддаг Дэндүү их хайрыг дааж ядахдаа дэлхий эргэдэг Цэврүү эсгэгдэх шиг нулимс ивлээд явчихдаг Цээжинд минь иссэн чамд хайртай болж дээ би Харц /Г.Мөнхцэцэг/ 356
Сэм, сэмхэн алхсаар түлхүүрийн нүхээр шагайхад чинь Сэртхийхдээ би нүдийг чинь ч олж хараагүй ээ Нарны алтан утас бүхлээрээ шургавч багтамгүй нүхээр Намайг чи лав бүтнээр нь олж харсан байж таарна Тэгэхэд хацарт халуу шатаж, халаасанд захидал тийчигнэж Нар хүртэл ичихдээ үүлээр халхалж байсан ч Намайг харин чамаас хэн ч халхалж чадаагүй Тэгэхэд салхи имхэрдээд багтаагүй тэр нүхээр Намайг чи харах гэж гүйхдээ Сүүдрээсээ өөр нэгэн хөл Солбиж явааг мэдээгүй байж таарна Дэрвэлзэх сормуусаараа тоос алгадаж зогссон ч Дэндүү халуун хайрандаа цангасан байж таарна Холоос ирэх шувууд гуниг далласаар одох юм... /Г.Мөнхцэцэг/ Холоос ирэх шувууд гуниг далласаар одох юм Хоёр нүдний мэлмийд нулимс дүүргээд буцах юм Хэний нутгийн нууранд очоо бол доо, та нар Хэдэн нь харин эргэж ирэх бол доо, хөөрхийс Нууцгайхан сэтгэл гэгэлзээд Нуугдмаар, нуугдмаар болох юм Нуугаад хэлээгүй үгэнд нь Нулимс амтагдаад байх юм Зүггүй нэгэнд нь гомдож яваа шувуудыг Зон холын гаригт ямархан асуулттай угтах бол Зүйдэлгүй цаасан дээрх хайрын үгс Зүрхэнд очихдоо халуун байдгийг би мэдлээ Битүүхэндээ шивнэлдэх голын урсгал Бие биесээ дэрлэн хоржигнохуй Хавирган сар үүлэн цаанаас ичингүйрч Хайрын хорвоо нам гүм Бодолд минь сэтгэлийн сүү хөөрөн дэвэрч Болох, болохгүй бүхнийг оддоос л асууж зогсоно Хаа нэгэнтээ нь миний од бий Хайртай гээд шивнэсэн 357
Хэн нэгний од ч бас байгаа Газар дэлхийн аялгуу бүхнийг Гариг ертөнц, тэнгэрийн эрхэс сонсож байгаа Гарцаагүй намайг явахад хэн нэг нь минийх биш гэж нулимна Ганцхан надад хайртай од уйлах ч юм билүү, Орчлон гэж бөөрөнхий юм хойно доо Одод ч гэсэн бие биедээ хайртай ч байдаг юм билүү 1990.09.24 Хулгайллаа шүү, би чамайг /Г.Мөнхцэцэг/ Хайрласан бүсгүйгээс чинь Хацрыг чинь хулгайллаа Хаашаа ч явахгүй шүү, чи Ханцуйгаараа норгож арчлаа Үс гэзгээр чинь оролдож Үймүүлж хааяа тоглоё юу гэсийм Хайртай гэж чихэндээ шивнүүлж Худлаа жаахан хэлүүл юү гэсийм Учирсан бүсгүйгээс чинь Уруулыг чинь хулгайллаа, би Улаахан будаг, удаан үнсэлттэй нь Уулзуулахгүй шүү, би зүрхэндээ цоожиллоо Хөг ордоггүй хөгжим гэж байдаггүй юм Хөмсөг, сормуус хоёрыг чинь магтъя л гэсийм Хүүхэн болгон ямар үнэнч байх биш Хүний юмаар жаахан гоё юу л гэсийм, би Цагаахан цамцан дороос чинь Цээжийг чинь хулгайллаа, би Эмсийн үнэр, эрээн зангиатай чинь Эвхэж шатаалаа, би цээжин дотроо Эр хүн ямар чам шиг төрөх биш Энгэрийг чинь налж, жаахан дуул юу гэсийм Үгээр ямар цадах биш дээ, би Үнэнээсээ чамайг оргуулъя юу гэсийм Нүдээрээ чи инээгээд л байвал 358
Насаараа чамайг хулгайллаа шүү, би Найрагчийн зүрхэнд ассан гал Намдана л гэж үгүй дээ Чамаас олсон эх орон минь /Г.Мөнхцэцэг/ Өөрийгөө би чамаас олсон Өлгий болоод живх, өндөр өндөр уулс чинь байсан Өндөр босгыг чинь алхах гэж Өт болоод хорхой аль алиныг нь дамжсан Унах газраа олохгүй тэнэсэн намайг Уйлахаар минь таних гэж тоссон эх орон минь ээ Ижийгээ би чамаас олсон Ижилгүй дуурай гэж зүсийг нь өвчилж төрсөн Дахиад ямар цээжин дотроос нь түлхэх биш Даалимбан дээлийнх нь хормойг шалба норгож унасан Сайхан ижий минь намайгаа үүрч алхахад Салхи чинь хүртэл хүнддэнэ гэж хийсч одсон Ижийнхээ нурууг амрааж хөлд орохын цагт минь Ивж ургасан өвс нь налж сөгдсен эх орон минь Ижийгээн би чамаас олсон Гуниггүй залуу насаа би чамаас олсон Гайхуулж бас гайхаж үрсэн он жилүүдийг чинь Үсээ задалж , бүсээ тайлж сарыг чинь евөртөлж хоноход Өрөвдсөн байлгүй үүрээр зугатсан байсан Үлгэр хэлүүлдэг насыг минь харамгүй та өгсөн атлаа Үнэтэй цаг хугацаагаа надаар элээлгэсэн эх орон минь Гуниггүй залуу насаа чамаас би олсон Эрх танхил үрээн би чамаас олсон Эрхлүүлэх гэж дахин би хэлд орсон Ийм муухай амьтныг минь хелд оруулах гэж Их үдийн чинь наран ханын толгой дамжсан Хамгийн нандин дуугаа үрийнхээ зулай дээр аялахад 359
Хүй дарсан газрын минь чулууд сонссон Ирсэн болгоныг хувьтайд дуулгах шиг Ивэлсэн юм шиг ас.гарсан бороотой эх орон минь Эрх танхил үрээн би чамаас олсон Сайхан амрагаан бас чамаас олсон Сартай шөнөөр хань хийж, салхиар чинь хүртэл гоёж үзсэн Хилээн мануулах гэж төрүүлсэн олон эрсийн чинь Хичээнийг нь би шүлгээр уяруулж өөрийгөө манууллаа байз Булгилсан зүрхийг минь шалгах гэж Бусдын амрагийг үзүүлэн тохуурхаж Булаалдаж эрхлүүлсэн эх орон минь Сайхан амрагаан би чамаас олсон Буцна буцна гэвч чамайгаа би айлгахгүй Бууриа хөдөлгөвч надаар чи дутахгүй Бусдаас гуйхгуй үхлийг хүртэл чамаас олохын цагт Бурхад чинь хүртэл намайг булаалдана эх орон минь Гуниггүй залуу насаа би чамаас олсон Гайхуулж бас гайхаж үрсэн он жилүүдийг чинь Үсээ задалж, бүсээ тайлж сарыг чинь өвөртөлж хоноход Өревдсөн байлгүй үүрээр зугатсан байсан Үлгэр хэлүүлдэг насыг минь харамгүй та егсен атлаа Үнэтэй цаг хугацаагаа надаар элээлгэсэн эх орон минь Гуниггүй залуу насаа чамаас би олсон Эрх танхил үрээн би чамаас олсон Эрхлүүлэх гэж дахин би хэлд орсон Ийм муухай амьтныг минь хөлд оруулах гэж Их үдийн чинь наран ханын толгой дамжсан Хамгийн нандин дуугаа үрийнхээ зулай дээр аялахад Хүй дарсан газрын минь чулууд сонссон Ирсэн болгоныгхувьтайд дуулгах шиг Ивэлсэн юм шиг асгарсан бороотой эх орон минь Эрх танхил үрээн би чамаас олсон Сайхан амрагаан бас чамаас олсон Сартай шөнеөр хань хийж, салхиар чинь хүртэл гоёж үзсэн 360
Хилээн мануулах гэж төрүүлсэн олон эрсийн чинь Хичээнийг нь би шүлгээр уяруулж өөрийгөө манууллаа байз Булгилсан зүрхийг минь шалгах гэж Бусдын амрагийг үзүүлэн тохуурхаж Булаалдаж эрхлүүлсэн эх орон минь Сайхан амрагаан би чамаас олсон Буцна буцна гэвч чамайгаа би айлгахгүй Бууриа хөдөлгөвч надаар чи дутахгүй Бусдаас гуйхгүй үхлийг хүртэл чамаас олохын цагт Бурхад чинь хүртэл намайг булаалдана эх орон минь Чамдаа /Г.Мөнхцэцэг/ Эрхлэхээ нууж омголон гүйсэн минь Эрхэмсэг ихэмсэг ертөнцөд эгэлхэн төрхөөрөө чи ирсэн Хээрийн салхи хүртэл ноолсон ганцхан үгийг Хэнээс ч сонсоогүй юм шиг шив шинэхэн чи авч ирсэн Нар үгүйлж дөлгөнөсөн тэнгэрээс Намрын бороо шиг дусаал шивнүүлж ирсэн Атаархал дундуур чи жороо морьтой хатирч Ар цармын бялзуухай үргэн нистэл надад ирсэн Бичиж амжиагүй шүлгийн дунд Бишүүрхэн байж ирсэн Тасарсан сур нудраган дотор зангирч Тал дунд ч нөмөртэй эр хүн болж ирсэн Аз эзийн тавиланд жишим ч үгүй өнгөрсөн нэгний Алдаа баймаар сайхныг үргээн байж надад ирсэн Альханд ч жинтэм гэгээн сэтгэлд минь Амраглаж жаргаагүй үнэнтэй минь цуг чи ирсэн Равжаа аялсан дууны бадаг аргадан байж Рашаан буулгаж ирсэн ч тосох газаргүй би чамайг бодон тоссон Ээдсэн сүү самруулж түүх эргэнэ ... /Г.Мөнхцэцэг/ Ээдсэн сүү самруулж түүх эргэнэ 361
Эр үхэр саах гэж хүмүүс зовно Элгэн тараг бүрэх гэж цаг хугацаа үүрэглэнэ Эхлэл, төгсгөлөө олох гэж нийгэм уйлна Өөрсдөө хаяснаа нэхэж Өрөөлийг зэмлэнэ Өрөөлийг харан байж Өөрсдийгөө буруутгана Бусдыг хуулан томсон дээсээ Буцааж тайлах гэж биеэ зовооно Булингартсан салхийг үнэнээр шүүж Буян, нүглийн дэнсэнд хүмүүс л үлдэнэ Он цаг урсан өнгөрөхдөө Онож, алдахын заяаг нөхөж үргэлжилнэ Өөрийгөө өрөөлөөр нөхөж, чулуу босгоод буцах хүмүүс Өнгөрсөн түүхийн боол болж үлдэнэ 1990.11.02 Янжинлхам бурханд мөргөж гуйх шүлэг /Г.Мөнхцэцэг/ Энгэрийн чинь дууг сонсож Эвэршиж хатсан сэтгэлээ хөглөж Эгшиглэнт эх таны өлмийн салхийг үргээж Эрхэлж гуйх нэгэн шүлэг өргөмүү: Гэрийн үүдийг угаах гэж эм амьтан бүхэн сүүтэй төрдөг юм гэнэ Эгшиг дуу алдуулж ятга юугаа тоглож Энгэр ялдам Янжинлхам тэнгэрээс хааяа бууж ирдэг юм гэнэ Үгээ барж хэлье , үнэнээ дэлгэж хэлье Цөхөрч мөргөсөн бүхнийг сүүдэртээ ч болов багтааж хайрлй Авьяастай нь мөлхөж , азай нь хөлжиж Шүлэглэдэг , эгшиглэдэг алин боловч Шуналт эрвээхэйн үлгэр шиг Шатаж үхэж байна энэ хорвоод чинь Өөрийгөө хоосолж бусдыг жаргаадаг Өөхөн денгийн гэрэл шиг нар сарыг нэвширтэл нь дуулчихаад Намарждаггүй шувуу шиг хурдхан үдэлчихдэг Нулимс ихтэй энэ урлагийнхний насыг нь жаахан нэмж хайрла Хааны ордон хатдаар хахаж байхад 362
Харин л муусайн салбдай нар тэднийг инээлгэх гэж Хагарсан шаазан эвлүүлж ядах шиг Хар үс нь дотроосоо цайж байдаг юм Олныг баясгасан нэг нь жаргадаг гэдэг худал байна Овоо л амьдарсан даа гэж итгэсэн минь худал байна Одод унаж иртэл ганган дуулдаг Дашням Гартаа тулах таяггүй сөхөрсөн гэдэг Гишгэж яваа энэ газрыг минь хаана нь од домнож байгаа юм бэ? Нацагдорж , Ядамсүрэн , Чойном нарын урьдад жаргасан нь хаа байна бий тэд Сэрүүн амьддаа зурж зурж асаагаагүй галыг нь Сэмхэн хулгайлаад үлдчихсэн юм шиг одоо л бид өртөж байна шүү дээ Элдэвлэж элдэвлэж энгэр цоолдог одон шагнал Элээтлээ ямар эдэнтэйгээ цуг байх биш Ихийн их авьяас харин эзнээ дагуулж буцдаггүй юм Асгарсан дарс шиг үерлэж үерлэчихээд Ардаа орхих үеэ согтоож үлдээдэг юм Эгшиглэнт тэнгэр Янжинлхам минь сонсож хайрла Ядарсан Монголын минь ахадсан ухааныг Хярвасан дөнхөөс нь салгаж хайрла Ямар хүнээс харамлаж наргих биш Ямартаа баясгадаг авьяасыг нь өнгө оруулж хайрла Янжинлхам минь . Бор гэр минь /Н.Найдансүрэн/ Өргөн хорвоод мэндлэхэд Өнөр бүлдээ багтаасан Босгонд тань бүдэрч уйлж явсан Бор гэр минь,бор гэр минь Хаа холоос санан санасаар ирэхэд Халуун илчээрээ тосон угтдагсан Хэнз багын төрхөндөө эргэн нэг орж Хэрдээ л чинийхээ хойморт бурхан Далан давхар харшид суувч Дасахгүй дээ, сэтгэл минь Дан бүрээстэй сиймхий байлаа ч Даарахгүй дээ, таныхаа дотор 363
Буянт 1990 он Гэрийн хоймрын зай /Н.Найдансүрэн/ Гэрийн хойморын зай Эрийн завилгаанд дүүрдэг ч Эзэн хүнээ үгүйд Ээрэм их талаа Хоймрын зайгаа эр хүн Эзэмдэж чадаж гэмээнэ Хотлын заяанд тэр айл Гудайна гэдэг холоо Алсын нарны тусгалгүй бол Дэлхий гэдэг юу юм бэ? Аав зайгаа эзлээгүй бол Айл гэдэг юу юм бэ? Шавь нартаа /Н.Найдансүрэн/ Өгсөн даалгавар биелүүлээгүйн Өр төлөөс Ганцхан мөчийн өмнө Гайгүй сайн зэмлүүлснээ мартчихаад Өөдөөс инээвхийлэх та нараа хараад Өүлэн эхээс өвөлсөн Өрөвч зан минь хөдөлж Өчнөөн олон тав тавьчихмаар бодогдох юм Буянт 1993 364
Эндүүгүй Орчлон /Н.Найдансүрэн/ Борооны дараа солонго татах шиг Бодлын харгуй уужран цэлмээд Ботгон тэшээ сэтгэл бөмбөрнө Болохгүй юмгүй орчлон юм уу даа Хүж дэлхийд наран гийх шиг Хүнд бодлууд уужран алслаад Ингэн тэшээ сэтгэл бөмбөрнө Ижилгүй уяхан орчлон юм уу даа Дуулаад байгаа дуу чинь Хэн нэгэнд зориулсан юм бол Дурлаад байгаа сэтгэлд минь саад бүү учраасай 365
«Пионер» Лагерь дээр /Д.Нацагдорж/ Зун цагийн найртай сайхан өглөө Энэхүү дэлхий юутай сайхан тааламжтай вэ? Хойчийг залгамжлагч пионер нар эртлэн босоод , Хүйтэн булгийн усаар нүүрээ угаана Дөрөв дөрвөөрөө эгнэн жагсаж явах бөгөөд Нүцгэн шилбүүд нь чийрэг агаад шулуун Эгнээ бүрийн дундаас дуурсаж бүхий дуу нь Тунгалаг болоод өндөр, яруу болоод сайхан Сэтгэл зориг нь нэгэнт хөгжсөнд Уул боловч асар өндөр бус Тал боловч төдий л хол бус, Туйлын гүн далайгаас ч үл эмээнэ. Юу ч болов бэрхтэй гэж санагдахгүй Хаана ч болов хүрэхгүй гэж бодогдохгүй . Баясгалант сэтгэлээс хувьсгалын дууг дуулж Уудам талбар дээгүүр зоригтойгоор алхална Улаан тугийн доогуур адил янзын хувцас яралзан Улаан бүчис салхинд сэрвэлзэх тутам сэтгэл нь хөгжинө Борлосон нүүр нь хөрстэй агаад өнгөтэйгөөр үзэгдэж Сортгор нүд нь сэргэлэн бөгөөд цогтойгоор гэрэлтэнэ. 1930 он Ааш зан хувирахуй /Д.Нацагдорж/ Агуулах савны явцууд Амьсгал цээж минь давчидна Аашлах загнахын ширүүнд Уур омог минь хөдөлнө Жадны үзүүрийг тулгаж Жаахан аягүй бол дүрнэ Зүрх уушиг минь догдолж Зан ааш минь догширно Өдөр хоног өнгөрөвч Өглөө үдэш хэвээр Эелдэг ааш минь эвдэрч Өжиг хажиг болно Уудам талыг үзэхгүй Уудам газар явахгүй Агуу ухаан минь битүүрч 366
Уур омог минь нэмэгдэнэ Шорон гянданы зовлонгоос Салгах этгээдийг хүсэхдээ Шаналж энэлэхийн үүднээс Шашин шүтлэгийг ч горилно Өршөөгч энэрэгчийг хүсэхдээ Өнгийн юманд горьдоно Мухардаж гачигдаж энэлэхдээ Мухар сүсэгтэй ч болно Зовлон гаслангаас гарахыг Зүүдэнд хүртэл эрмэлзэнэ Зам мөрийг эрэхдээ Залбирах мөргөхөд хүрнэ Төөрч эргэж гайхахдаа Төлөг мэргийг итгэнэ Түргэн гарахыг хүсэхдээ Түйтгэр гайг наминчилна Энэлж шаналж гайхахад Элдвийн хийрхэл төрнө Зэвэрсэн зоорины ёроолд Зэвхий үзэгдэл сүүмэлзэнэ Энэ тэрийг бодсоор Эргүү мунхаг болно Идээ унд зохихгүй Өвчтэй зэрэмдэг болно Санаа сэтгэл минь гутаж Сар өдрийг өнгөрүүлнэ Сайн юмыг мартаад Саар юмыг дуурайна Олон хоног болоход Орчлонгийн сайханг мартасхийнэ Шоронгийн орчлонд идээшээд Солио хүн болно 1932 он Алс газар сурахаар явагч /Д.Нацагдорж/ Алс газар сурахаар очих замд Намрын салхи өмнөөс сэржигнэнэ Өвсний толгой намилзан халиурахын дундуур Түүний гэрийн утаа цэнхэрлэн холдоно 367
Зуун уул, мянган голыг нөхөрлөхөд Үдэн өнгөрөх гацаа, хот цугаар хүний Залуу хүү зочдын гэрийн цонхыг түшиж Дэмий л үүнийг гайхан, түүнийг сонирхоно Алжаалыг өөрийн сэтгэлд бясалгаж Баяслыг харийн хэлээр уламжлаад Шинэ үзэгдэл өөр амтанд умбахад Түүний далайгаас сувд, тана шүүрдэнэ Өнгөрсөн ирээдүйг шүүмжлэх зуур Олон одон жарав, жирэв Хээрийн галуу нисэн үл хүрэх газраас Хүний хүү тэгж эрдэм өвөртөлж ирнэ 1927 Анхны цас /Д.Нацагдорж/ Өвлийн эхэн сард хүйтэн сая эхлэхэд Өвгөд, хөгшид галыг түлэн, гэрийг дулаацуулна Өмнөд уулын оройгоор шамрага будан ороход Эрэгтэй эмэгтэй залуучуудын сэтгэл хөдөлж, бие биеэ бодно Шинэтгэл сарны гэрэл халхлагдаад шинэ цас хаялахад Хүн бүхний сэтгэлийн дотор тус тус нэг янзын дүр орно. Сэвсийн хаялах цасанд гутлын ул нуг нуг дуугарахад Шивэр авир гэлцэх дуу бүрхэг өдрийг баясуулна Жавар хүйтэн нэн чангадаж цасны их улам унах тутам Залуу хүний цус оргин буцалж , хүйтэн салхийг мөрөөднө Зургаан мичид орой дээр гялалзаж, зулын гэрэл хажууд сүүмэлзэхэд Зүрхний толин өвөр дотор гялбаж зэргэлдээ айлын үүдэн дээр тусна. 1931он 368
Анчны дуу /Д.Нацагдорж/ Уудам талын цэцэг Ургаж алаглаад чимэгтэй еэ Уран ганган охин минь Эрс бидэндээ чимэгтэй еэ Хөдөө хээрийн араатанд Бугыг гүйцэх үзэсгэлэнгүй Хүн төрөлхтний дотор Хүүхнүүдийг гүйцэх үзэсгэлэнгүй Атар хангайд зориглосон Анчин эрсээ угтацгаа Ая эгшгээ эгшиглэцгээ Агшин зуур наадацгаая 1933 он Ар янхны шуудан /Д.Нацагдорж/ 1. Өглөөний нар сая гарч уур цан оргилно Өргөн чөлөөгөөр нэг ч хүн үл үзэгдэн нохой бас унтаж байна Өнөөх хар хүн дамнуурчны гудамжнаас сүүмэлзэн гарч ирээд Өлбөлзөн сөлбөлзөн алд дэлмээр алхана. 2. Өвлийн хүйтэн хангинаж байтал, дан сармай дээлтэй Өрөөсөн гараа өвөртөө хийж, нөгөөх гартаа бас таяг барьжээ Өргөө гэр нь хаана вэ гэвэл, хүрээ нийт, хороо даяар Өчигдөр шөнө хэнийд хонов гэвэл, Хуар хүүхний халуун ханзан дээр 3. Харанхуй шөнөөр явахад дадалтай, ханцуйдаа гэрэлтэй, хармаандаа хутгатай Гудамжны нохой дайравч гөлөөг гэвэл түүнийг таниад буцна Хөгшин хүнийг хуурч чадна, хүүхэд хүнийг айлгаж ч чадна Хүүхэн хүнийг хөөж ч чадна, эхнэр хүнийг эргүүлж ч чадна 369
4. Нүдэндээ том гэгчийн дүгрэг шил хийж, хүнтэй уулзвал хөмсгөө зангидна Нүүртээ бага бага оо тавьж, хүүхэн уулзвал бас жаахан духи үнэртүүлнэ Хийдэг ажил нь юу вэ гэвэл хэсэх, тэнэх хэрэлдэх, зодолдох хааяа хааяа Хичээл эрдэм нь аль гэвэл хүүхэн мүүхэн, хөзөр даалуу, архи дарс, алиа зугаа 5. Өчигдөр гар тариулсан өнгөрсөн шөнө нойр бас дутуу Өнөө өглөө жавар чанга, одоо хаашаа одох юм билээ Өнөөх айлдаа ор юу, өглөөний цайг бууд юу? Өндөр хоршоонд ор юу, өнөөх хүүхнийг хүлээ юу? 6. Ууж идэхийг яарахдаа урт хөлөө гуравдугаар араанд залгав Ууцаан үүрч, элгээн тэврээд, урт хороо уруу харайлгав Гудамжны дунд нэгэн юмны үнэр өндөр хамрыг цохив Гурвантаа шиншиж, ийш тийш хэдэнтээ хараад тэр зүг тэмүүлэв 7. Тэр айлын үүдэнд очоод, дээлээ засаж малгайгаа тэгшилнэ Дэргэдүүрээ хүн гарахад, дээгүүр харж төв байдлыг гаргана Нүднийхээ жилийг арчиж, нүүрнийхээ тоосыг цэвэрлэнэ Нусаан нийж, хоолойгоон засан, хоёр гурав ханиагаад оров 8. Олон хүн тулга тойрон суухад нь толгой дараалан мэндлэв Орон дээр нь сандайлаад, олон хэлийг хольж ярина Цай авчраад өгөхөд нь “За за зүгээр зүгээр” гэнэ Цаашаа аваад явахад нь “За яахав нэг хийгээд аль” гэнэ 9. Буурал толгойтой эмгэн будаатай цай хийгээд Бувар бувар хүлхэж, буйл завжаа бунтайлгана Өнөөх хүний өлссөнийг хэлэх үү, өнөөх чавганцын идэхийг хэлэх үү Үмхэж хүлхэж байгаа юманд нь өт хорхой хөдөлнө 10. Баруунтаа суусан хүүхний хөөрхөнийг хэлэх үү Пялан дотор байгаа махны сайхныг хэлэх үү Хорхойг хөдөлгөсөн түүний нүд, хоёр би0н дээр ээлжлэн тусахад Хойгуур урдуур суусан хүүхдийн шивэр авир ярилцах нь хэцүү 11. Хөгшин авгайг эмээ гэж аргадаад, элдэв юм ярьж, Хөөрхөн хүүхнийг дүү минь гэж энэ тэрийг асууна Хуучин танил гэж худал хэлэн, хоршооны түшмэл гэж хоймор сууна Хуудас гаргаж, хий гайхуулан хувь цалин ихтэй гэж хээв ярина 370
12. Өглөөний цайны яриа үдшийн хоолны үед хүрэв Өнөөх хүн хэдийнээ хоймор суув. Хоол хийх болов Хэсэг махыг тас тас цавчин, бүдүүн өөхийг бөөнөөр холино Хийсэн хоол нь хүүхэнд хурцдаж, чавганцад шорвогдов 13. Хүргэн хүү ч болов. Хэдэн шөнө ч хонов. Гэрийн эзэн ч суув Хориод өдөр ч өнгөрөв. Хөөрхөн хүүхэн ч ярвайна Энэ тэрийг асуухад ичих царай, өвдөх нүүр Эрүүлийг хамгаалахад орвол ичгүүрт яр гэнэ 14. Үүнийг хэнээс олов гэвэл, өнөөх хүнээс зайлахгүй Өөрийг нь авчраад үзвэл, үнэр танар нь ч муухай Хайран хүүхнийг гэмтүүлснийг харааж зүхэвч баршгүй Халдаасны хууль байх тул өнөөх түүнийг эдлэв 1935 он Арван дөрвөн жилийн хойно нэг үзэхэд /Д.Нацагдорж/ Ардын хувьсгал мандсанаар Анагаах ухааныг эрхэмлэж Европын эмнэлэг дэлгэрэхэд Идэр залуу шуугин гайхалдав Түмний сүйтгэлийг улсаас гаргаж Том барилгуудыг байгуулав Түүний ач тусыг Ард түмнээр эдлэв Өвчтэй хүрээд очвол Угтаж аван эмчилнэ Өөрийн гэр шиг байлгаж Удалгүй эдгэнэ Нүд чих, хамар хоолой Яр хүйтэн, дотор гадна Олон зүйлийн өвчнийг Ялган салган эмчилнэ Хот хөдөө, ойр хол Анги салбарыг зохиж Эрэгтэй эмэгтэй, лам харыг 371
Сувилан эдгээхийг сайшаах дуу цөөнгүй Ард түмэн эрүүл бол Эд хөрөнгө баялаг болно Эрдэм соёлыг сурч чадна Эрх чөлөөг хамгаалж чадна Арван дөрвөн жилийн ялалт Нүдний өмнө гэрэлтэнэ Түмэн олны энхийг Ийнхүү тэмцэн бүтээнэ. 1935 он Арван дөрвөн жилийн өмнө /Д.Нацагдорж/ Насан залуу монгол хөвгүүн хурдан хээрийг унаж Наранд борлож уулын бэлд ойртоно Найган зугаацах навч цэцэг жигдэрч Идэр эрийн сэтгэлд бодлого төрүүлнэ Аавын үлдээсэн өв хөрөнгө мал байдаг болоосой Адуулж маллаад өсгөж суухсан Ээжийн хураасан эд хогшил байдаг болоосой Эвлүүлж эдлэн баяжиж суухсан Өндөр хад л хажууд сэмхэн ажиглаж Өөрийн эзэн гэртээ чимээгүй муу санана Өвгөн буурал эцэг эх минь Өглөө үдэш бодогдож Өнчин сэтгэл, хоосон биеийг гутаана Арван мянган адууны дэлийг чичивч Аминд ноогдох нэг ч үгүй Ардаг тарган болтол адуулавч Авч эдлэх эрх мэдэлгүй Хөлстэй дээл мөрөн дээр миний хувь Хөрст дэлхий хөл дор миний тэр 372
Хүмүүжих газар эзний хаяа Хөөгдөх өдөр хэзээ ч болзошгүй Эзгүй тал ширтэн сэтгэл бухимдана Эзний таргыг харж, нүд өвдөнө Эрхэм дээдсийн царайг зусардаж тайтгаруулна Энэ бие эрхгүй хөсөр орхигдоно Ингэж яваад насыг барна Энэ насны үйл гэж бодож Эцэс хойтдоо жаргах болтугай гэж Эргүү бодлого гашууныг уяруулна 1935 он Бас /Д.Нацагдорж/ Богд уулын ард Дөчин градус хүйтэн боловч Бага залуу бидний сэтгэл (янаглал) Бяцхан ч хөлддөггүй юм даа Харанхуй гудамжаар явахад Хальтиргаа бултаргаа олон боловч Хаалгыг нь дуудаад орвол Хайрын гэрэлд ханадаг юм шүү дээ Богд уулын ард Дөчин градус хүйтэн дээ хүйтэн дээ Бяцхан хүүхний өвөрт Наян градус халуун даа 373
Бид хоёр /Д.Нацагдорж/ Бид хоёр энэхүү ертөнц дээр хамгийн өчүүхэн амьтан Бид хоёр орчлонгийн долгиноо учралдаад түүнийг дагалдан хөвнө Бид хоёр ямар ч догшин ширүүн халивч гар гараан алдахгүй бол манай заяа тэр Би хаана төрөв? Чи хаана төрөв? Бид хоёр монгол оронд төрж түүний усаар угаагдсан Бид хоёр бие биеэ хэдийнээс таньсангүй боловч эрж олов Бид хоёрыг хэн ч уулзуулсангүй Бие биеэ үзээд харьцан янаглаж нийлэлдэв Би чамд хайртай болов. Чи надад хайртай болов Бид хоёрын сэтгэл хэзээд нэгэн ямхын дотор хослов Бие биеэсээ холдвол өлсөнө Бид хоёрын өчүүхэн зүрх Бид хоёрт юу ч хэрэггүй Гагцхүү янаглал гэдэг нэгэн үнэтэй юм би. Би чамайг гэнэ, чи намайг гэнэ Бид хоёр ертөнц дээр ангир шувууны адил явнам Бид хоёрын сэтгэл Бие биеэ үзвэл даруй цадна Би хоёр орчлонг сонирхохгүй Гагцхүү ижилдсэн сэтгэлээ хайрлалтай яа. Миний гүехэн сэтгэл өлсөнө Тэгээд бас амтыг сонгон олж ядна Ай юунаас болов? Ямар юм идэхээ хэлж үл өгнө Гагцхүү амаа ангалзан тэмүүлнэ Хэмжээ хязгааргүй орчлон биш үү. Түмэн зүйлийн өнгө цацран гялалзана Үнэнийг үзэх гэрч бас олдохгүй Үзүүргүй бэлчсэн хүсэл гэгч тэр мөн Хэчнээн их зовдгийг би бас төсөөлнө Хөөрхий туйлын тэнэг сэтгэл ээ! Хүний сэтгэл эрх дураар юм аа! 374
Түүнийг хөнөөж хэмжээлж огт үл болно. Муу биеийг эзлэн дарангуйлаад Мөн түүнийг төөрүүлэх ч магадгүй, тэгшлүүлэх ч магадгүй Хэрэв сэтгэлээ цатгалан байлгая гэвэл, Сайн сайхан огт үл бодогтун Орхиж чадахгүй болоод хэтэрхий бодвол Хоосоор чамайг зовоохоос юуны өөр өө! 36.8.15. Шөнийн 1 цагт бичив. Бидний сурагчид /Д.Нацагдорж/ Хөх монголын ач нар, түмэн түмэн эрс, Хөвгүүд охид цугаар, цог заль төгс, Хүний түүхнээ манлайлсаар Хойчийг залгамжлагч залуучууд Хөдөөгийн уул талаар соёлыг тарих үрс 1927 он 375
Биеийн тамир /Д.Нацагдорж/ Чийрэг биеийн бэхлэг булчин, зангирам үеэ гүйцээгээд Долгилом насны цалгилах чадал бүрдэх чанартаа хүрэв Зуны цагийн баясгалант өдрийн цэнхэрлэх тунгалаг агаарт Чөлөөт үеийн бадрангуй зохилт сайхан өдөр өө Уянгат хөгжмийн хангинах эгшиг бүгдийн зоригийг хөгжөөж Урьхан салхины сэрүүцүүлэх урсгал дэлхийн амьсгалыг амсуулан Баясгалант далавчийн тунгалаг өнгө огторгуйд тодорч Бахтай идэрчүүдийн царайд баярын солонго татна Энх саруул эрхэм биеийг тамираар шалгаж Эрүүл чийрэг жаргалантай оршихыг үүрд эрхэмлэн Эртний алдарт эрийн наадам эрийн хүчийг үзүүлэн Эрүүл царай эрчимт биес нийтийн сэтгэлийг хөдөлгөнө Цэвэр эрүүл, чийрэг төгөлдөр биед өвчин үл хүрнэ Цэнгэл жаргал баяр тэргүүтэн эрүүл хүнд хэрэгтэй Хүн төрөлхтөнд эрүүл явахын нөхцөл болсон 376
Эрхэм арга махбодын сайжрал биеийн тамирыг судалъя 1935 он Боловсон ёс /Д.Нацагдорж/ “Гаталшгүй усан хүчтэний Гарц олом гүехнийг эрж яахан барна Ганц бие амь зулбан гаравч Гэр орон, эд хогшил хөсөр хаяхад бэрх байв Боловсон арга дэлгэрснээс хойш Өндөр талбар, өргөн амыг зохиогоод Боогдол гачигдлын усан хэрмийг дав, Үзэсгэлэнт гүүрийг солонго мэт зурайлгав...” 1935 он Гайхалтай /Д.Нацагдорж/ Хар малгайтай залуу эхнэрийн Үзэсгэлэнт би ихэд магтана. Толгойтой түүний нөхрийн Аргыг би бас сайшаана. 1930 он Ганган хүүхэн /Д.Нацагдорж/ Энийг харж инээсэн, түүнийг ширтэж мишээсэн Эрж цөхөшгүй, сураглаж ядашгүй Хэнд боловч алдрыг үлдээсэн 377
Хэзээ боловч марташгүй Ганган тэр авгай гэж байхад Хөгшин, залуу, лам хар, хүн бүхэн хүсэж, Амтат идээ, шимт зоогийг дэээжилж Алиа хошин наадам цэнгэлийг үйлдсээр Нас дээшилж үс цайхын үед Нармай хамар ч гуншигнан эхэлж Насны залууг санан гунихарч Найр наадмыг хүсэвч Нэгэнт асрах үр хүүхэдгүй Нийлж амраглах нөхөр ханьгүй Газар дээр гав ганцаар Гангалж өнгөрөх гэгч энэ болжээ. 1935 он Гуанзны хүүхэн /Д.Нацагдорж/ Орой болохын ч үе Олон чийдэн асахын ч зэрэгцээ Орос хоолны гуанзны Онцгой тасалгаанд ормогц өмнөөс хэдэн хүүхэн “Хүүе яадаг билээ Та хаалгаа хаачихъя гэм Хи хи хи” гэж инээлдэнэ Хоёр гурван ч бүсгүй байна Хотын залуу ч хүүхэн байна Шилтэй пивийг зэрэглэж байна Шилэн хундага гялалзаж байна Бас нүдээ анилдуулан ирмэлдүүлэн аальгүйтнэ “Хүнээс айдаг яасан хүүхнүүд вэ” гэсэнд мөрөө хавчин, хүзүүгээ ганхуулан “Айлгүй яахав, айлгүй яахав” гэж бас дахин “Хи хи хи” инээлдэнэ Орж суугаад нэгэнт ширвэн ажиглавал “Хүн хоол идэж байхад Хараад яасан хүн бэ” гэж Мөн дахин “Хи хи хи” гэж инээлдэнэ 378
Хүрэн дурдан дээлийг нарийн бүсээр бүсэлж Минжин малгай өмссөн Хүрээний хөөрхөний тоонд ордог нэг хүүхэн Хөдлөх бүр аальгүйтэх бөгөөд Харах бүр: “Хи хи хи” гэж нүдээрээ инээнэ Дараагаар “Чи тэгээд, би ингээд Тавгаа цаашаа, шаазангаа нааш аа, Наадах аа уучихъя Цаадахаа хийчихье Энэ хүнийг, Тэр юмыг гэлцэн Дээгүүрээ түлхэлцэн Доогуураа нудралцан Арван таван минутын зуур үргэлж: “Хи хи хи хи хи” гэлцэн байхад Басхүү “Хи хи” гэж аальгүйтэж годолзон сууна Хэнийг хүлээж байгаа хэн мэднэ! Гурван үе /Д.Нацагдорж/ 1 Үзэсгэлэнт охин нэгэн үе Баян сүргийн хажууд саравчилж Монгол дуу лимбийн эгшгээр Жавхлант уул талд цуурайтна 2 Түмэн жилийн шавар балгас Ертөнцийн гэрлийг халхалж 379
Монгол охины соёл эрдэнийн туяа Харанхуй хэрмийн дотор замхарна 3 Хай, хөөрхий шагшравч хожимдож Хайран хорвоо, хойд энгэрийг түшээд Хасын царай, хонгор бие Ертөнцийн нүднээ хагас хугас болов. 1935 он Гэгээн замыг нийтэд нээе /Д.Нацагдорж/ Ард түмний тусын тул, Арваннэгдүгээр оны цагаан сарын Амирлангуй хорин хоёрын өдрөө Ардын намыг байгуулав аа Харгис гамин чандруу Харштай Унгерн нарыг сөнөөгөөд Халх монголын ардуудыг Хайрлан энэрч жаргаав аа Ардын засгийг байгуулаад, Амгалант эрх чөлөөг Ар халхын ардуудад Асрангуйн зорилгоор олгов оо. Эрдэм соёлд боловсорч , Эрийн сүрийг бадруулъя. Эзэрхэг харгисуудыг устгаж , Эрх чөлөөг бататгая . Гишүүн болсон бид бүгдээр Гэмт гажуу явуулгыг засаж, Гэрэлт сурталдаа боловсорч, Гэгээн замыг нийтэд нээе. Гэргий хүүхдээсээ хагацахуй /Д.Нацагдорж/ Нимгэн зөөлөн зүрхэнд минь Ширүүн хур асгарна Миний гүн зовлонг 380
Хэн хэрхэн мэднэ Эцэг эх хоёулаа, Энхрий охинтой гурвуулаа Эндүүрч хоомгойдож бодвол Энэ гурвуулангийн зовлоон Сэтгэлийн мянган зовлонг Сэргээх юмгүй юм гэж үү? Сар шиг охиноо ширтэж, Санааны чамайгаа гайхна Ганц охиноо бодоход Хайрлах сэтгэл ундарна Гаслант орчлон ийм тул Хаанаас түүнийг тусална Хайртай амраг хурц аа! Хагацах өдөр бас буй Хоёр сэтгэл гаравч Гурван зүрх хайчлагдахгүй Миний нэгэн сэтгэл Чиний хатан санаа Охины төрөлх мэдрэл Хэн нь хэзээ түрүүлнэм. 1936 он Гүндэг чавганц, Гүрмийн хэнгэрэг /Д.Нацагдорж/ Гүндэг чавганц хангинуулан ёолно Гүрмийн хэнгэрэг дүн дан дуугарна Гэдэсний нян ходоодыГ нь мөлжинө Гэлэн лам эдгэнэ эдгэнэ гэнэ Хоёр хоног гүрэмдэв Гурван лам цадав Гүндэг чавганц үхэв Гэдэсний нян баярлав 381
Идэж уух нь элбэгсэн Нян хорхой нь тархсан сан Цав манжаар дамжиж Цааш бас халдварлав Гурван гэлэн түрэмдсээр Өөртөө барьцтай Хэвлийдээ нянтай Хийддээ буцжээ. 1935 он Давалгаа /Д.Нацагдорж/ Далайн давлагаа хөхөрч Усан тал хөөсөн сувдаар буцалж Дараалж яралзах усан уул Давалгаа болон үргэлжилнэ. Үүнийг үзэхэд: Сэржигнэн бужигнах чимээгээр Ширхэглэн цацрах хүчээр Эрэг газраа эвдэн хэмхчиж Элэг хадаа цовхчин омоглож Намирлан боссон сувд хэлхээ наранд гялбана Наад талаас нь харвал янзтай солонго хүрээлнэ. 1934 он 382
Дэгжин банди /Д.Нацагдорж/ Шар өнгийн торгон дээл дээр Хүрэн өнгийн дурдам ороож Шав хийсэн залуу эр Шашны өмсгөлийг өмсжээ. Хөгшин эмгэд, настай өвгөдөд хувраг гэгдэж Хүүхэд нялхас, залуу идэрчүүдэд банди гэгдсээр Хүний ёс суртлыг мэдэхийн эрхгүй номлож Хөндлөн сууж, морь гуядан, зах дээр зугаацна Сайн дураа хүрвэл буян ном, бурхныг ярина Сайн өдрүүд тохиолдвол сархад нанчид зооглож Сайхан бүсгүйг санан санан давхиж Сайвар морь, жороо морийг хослуулан эдэлнэ Шашны ёсыг баримтлан нөгчсөн ханьгүй Санасан хүслийг журамлан самуун сэтгэлд автана Санваар сахил үнэнийг үзүүлсэн зүйлгүй Самууны үр, өвчний өртөө болжээ. 1935 он 383
Дөрвөн цаг /Д.Нацагдорж/ Хавар Мөнх тэнгэрийн дор мянга мянган хавар Монголын сайхан оронд жил жил дэлгэр Энх улирал ханхлахад хүний сэтгэл тэнэгэр Өвсний соёо ногоороход морь мал ханагар Холхи нар ойртож хасын цас хайлахад Хуучин дэлхий халагдаж хамаг юм шинэднэ Хөрсөн мод цэцэглэж хүүхэд багачууд наадахад Хөгшин хүн өөрийгөө залуу болсон шиг санан Хээрийн галуу айлчлан ирж гангар гунгар донгодоход Гэртээ суусан малчин түүнийг чанга уярна Хажуу дахь ууланд горхи булаг хоржигнон урсахад Хаяан дахь ишиг хурга майлалдан хөгжим нийлүүлнэ Эелдэг урьхан амьсгал ариуханаар үнэртээд Эрт эдүгээг бодогдуулан нуугдсан сэтгэлийг сэргээнэ 384
Өнөр сайхан төл баян хотыг чимэхэд Өлгийтэй бяцхан хүүхэд эцэг эхээ баясгана. Зун Цагийн сайхан зуны эхэнд Газрын сайхан хангайн нуруунд Хөхөө шувуу урьхнаа донгодох үес Энэхүү дэлхий юутай сайхан тааламжтай Ногооны униар огторгуй тулж зэрэглэн мяралзахад Хүлэг морь урт янцгааж төрсөн нутгийг зүглэнэ Цэцгийн хур дэлхийн нүүрийг угаахад Залуу хүмүүсийн сэтгэл сэргэж бие биеэ бодно Үзэсгэлэнт уул, тунгалаг ус зуны цагт тэгш Эрийн гурван наадам монголын манлай баясгалан Хүүхэд багачуудын гийнгоолох дуу хөндий талд яруу Хурдан морины яралзан ирэх нь хүн бүхний бахдал Уудам талд наадам цэнгэлийн аялгуу зөөлнөөр цуурайтна Хээр хөдөөд таван хошуу мал дураараа бэлчинэ Өрх бүрийн үүдэнд айраг сархдын үнэр сэнгэнэнэ Ийм сайхан баясгалантай тийм сайхан жаргалтай. Намар Намрын шар нар над дээр, чам дээр тусна Найган найгах улиралд нь бид бас найгана Буга хандгай урамдаж уул усыг баясгахад Үхэр шар мөргөлдөн малчин хүнийг зугаацуулна Сайхан огторгуйн дунд нимгэн цагаан үүл нүүхэд Идэр залуус алс газрыг сонирхон сурахаар одно Тунгалаг мөрөн зөөлөн зөөлнөөр дув дуугүй урсахад Түүний дотроо саран мишээж янагийн үлгэрийг сэмээр өгүүлнэ Өглөөний хяруу сувдын адил гялтгана бууралтахад Гадаа сойсон морь бүг бүг бөн бөн чичирнэ Гэрийн эзэн эртлэн, үнэг чоныг гөрөөлөхөөр одоход 385
Эхнэр хүүхэд аарц нэрж, түүнийг хүлээнэ Урьхан хонгор салхи өвс модыг намилзуулахад Хөгшин залуу хүмүүсийн сэтгэл бөн бөн бөмбөрнө Шарласан модны навч хоёр нэгээ унахад Сэтгэлийн доторх уйтгарт явдал хааяа хааяа бодогдоно. Өвөл Алсын салхи жихүүхэн амьсгалаар тас няс хийхэд Алтан дэлхийн уул тал мөнгөн хуягийг өмсөнө Өвлийн шөнө тэнгэрийн одод оч мэт гялалзахад Уудам талд жинчин хүний дуулах яруу Өндөр уулын оройд будан хүдэн зугаацаад Өргөн талын хөндий нүд гялбам мэлцийхэд Бэлчээрт гарсан малууд соргог үсийг гялалзуулан буцахад Идэр залуу малчин түүнийг хураан исгэрнэ Өндөр газрын хүйтэн тасхийм тасхийм, ясхийм ясхийм Монголын залуус нүүрээ цогтой, нүдэндээ галтай Зургаан мичид орой дээр, зулын гэрэл хажууд Хөгшид өвгөд галыг базаан, хуучин үгсийг ярилцана Өвөл, хавар, зун, намар дөрвөн улирал Уул, ус, нар, сартай нөхөрлөнө Хүн бүр өтгөсийг үдэж нялхсыг угтан Мянга мянган жил өчүүхэн ч чөлөө завгүй 1935 он Дөчин хоёр хувиар /Д.Нацагдорж/ Өвгөн Балдан өвдөөд таван сар болов Энэ ламыг залж, тэр ламаар гүрэмдүүлсээр Барьж суусан ганц гэрээ хүртэл Барьцаанд бэлэглэхээр шийдэв 386
Баруун Гандан, Зүүн хүрээ, Байдаг газраар явж үзэв Өвчин ч улам ихэддэг, Халуун ч улам нэмэгддэг Ганц эмгэн гаслахаас өөр үггүй үлдэв Ядуу өвгөн ёолохоос илүү үггүй болов Арга барагдаж амьсгал давхцаж байтал Хорины дарга орж ирээд Хурдан докторт очих хэрэгтэй Хувь заяа бий болбол эдгэрч болно гэхэд Докторт очив Дотоод гадаад эрхтэн бүгдийг үзэв Дотрын өвчин гэмгүй, гэмгүй Долоо хоног дотор эрүүл болно гэв Должин эмгэн хөл газар хүрэхгүй болов Докторын үг санаанаас гарахгүй байв Дөчин хоёр хувиарын халуун Дөнгөсөөр байж гучин найм болов Өвгөн Балдангийн өвчний нян үхэж дуусав Өнөөх доктороос илүү эрдэнэгүй болов 1935 он Дүлий өвгөн /Д.Нацагдорж/ Монголын хувьсгал өдий олон жил болоход Нүднээ үзэгдсэн бүгд, давшилтын дүнг үзүүлнэ Мандаж хөгжсөн хувьсгалын жил жилийн ой болоход Мэдрэл оюунд түүний гавьяа тодорхой мэдэрнэ Үзвэл, нүдэнд илхэн, санавал оюунд тодорхой Гагцхүү дүлий өвгөн миний сонсох мэдрэлд Чухам юу болж байгааг нь үл мэдэгдэх нь Цухалдаж гунихравч, багтамжгүй, үнэхээр уйтгартай Эдүгээ эрүүлийг хамгаалах газар очиж эмчлүүлсээр Эрхтэн мэдрэл, дутуу байсныг сэлбүүлсээр 387
Эрүүл энх жаргалд дэвшиж баясан Энэ төрлийн хөгжил, эрдэм ухааны онолыг сонсгоё Өдрийн бодол шөнийн зүүдэнд үргэлжлэн Магтвал барагдашгүй түгээмэл бишрэлт засаг аа Хэлэлцвэл салшгүй түмэн энэрэлт Гайхамшигт төр энэ мөн аж гэв. 1935 он Ертөнцийн гурван гайхамшиг /Д.Нацагдорж/ Бүгдийг гэрэлтүүлэн, бүхнийг баясгагч наран үнэхээр гайхамшиг Амьсгалыг сольж, амьтныг жаргуулагч агаар үнэхээр гайхамшиг Ургамал амьтан, бодис тэжээгч ус үнэхээр гайхамшиг Алтан туяат нарны гэрэл түмэн газар цацарч Амьтан, хүн, ургамал тэргүүтнийг дулаацуулан баясгана Аугаа хүчин бүрэн зориг түүнд шүтнэ Монголын малчин ард нарны дор насыг барна Чийрэг бие, эрүүл царай, түмний сэтгэлийг хөдөлгөнө Наранд шарагдсан монгол хүн дэлхий дахинаа дурсагдана Навч цэцэг гоёмсог сайхан нарыг хүснэ Наадам цэнгэл, баяр ёслол наран дор хөгжинө Нар гэгч жаргалын туяа мөн Амьсгалын хүйтэн амьтны амийг баримтална Агаар хий хүний биеийг тэтгэнэ Ачит ёс агаар түүнд оршино Уудам талын цэлгэр агаарт монгол хүн амьдарна Уужим цээжнээ цэвэр амьсгалыг солино Урт сайхан дуугаа хол холоос дуулна Улаа бутарч хүрэн даасан монгол царай Ухамсар бүрдэж, оюун тодорсон мэргэн ухаанд Агаар, нар, ус гурав хэзээд холбогдоно 388
Архаг хуучин учирвал, рашаан усанд орно Ариун цэвэр, гоёмсог, эрүүлийг хүсвэл усанд угаана Агуу хүчин ариун цэвэр, ус түүнээ боловсорно Уудам талд усан булаг, ундармал рашаан бүрэн Угааж цэвэрлэх өвчин эмгэг бас ч ховор бус Учрыг мэдсэн мэргэн авъяастан ариуныг эрхэлнэ Ургамал, амьтан, хүн төрөлхтөн алин боловч Усыг хүсэж, хурыг урих нь ховоргүй Ухамсарлахад энэ гурав марташгүй гайхамшиг 1935 Залуу бие ганихрахуй /Д.Нацагдорж/ Туйпуу туурга нь зузаан Түүний дотор харанхуй Тунгалаг царай минь зэвхийрч Тодорхой ухаан минь балартана Насан идэр залуу Нийгэм журмын оюутан сан Нэгэн өдөр ч ил явбал Нийтийн боловсролд нэмэрсэн Зовлонт гянданд хоригдсоноос Зуурдын замыг хөөмөөр өө Залуу насаа хайрлаж Засгийн энэрлийг хүлээнэ Энэлэгт гянданд хоригдоход Энэ ертөнц хэрэггүй шиг Эрдэм боловсролоо бодвол Энэ улсдаа хариулалтай шиг Харгис феодал лам нар Халбайн салбайн сууна Харах бүр уур хүрч Хэлэлцэх бүр хэрэлдэнэ Нударган нударган баячууд Бузар хоолоо идсээр 389
Юунд би тэдний хоолонд Нүд тусган горилно Өсөх бага наснаас Өөрийн улсдаа зүтгэв Өнчин надад эх болсон Өршөөлт засаг минь танина уу Хар бага наснаас Хайрт улсаа гэв Ганц надад хань болсон Хайртай засаг минь харна уу Арван хэдэн наснаас Ардын хувьсгалыг дагав Алдаа эндэгдэл байвал Анхаарч засах минь лав Үгээгүү ядуугаар бойжив Үнэнч шударгаар хүмүүжив Үйлдсэн хэрэггүй юмсан Өчүүхэн намайг гаргана уу Ногооны униар тунахад Нүхэн зооринд оров Модны мөчир шарлахад Миний бие гундсаар Хаврын сайхан нарнаас Харанхуй гянданд оров Намрын сайхан салхинд Намайгаа гаргах болов уу 1932 он Залуу нас цэцгийн адил /Д.Нацагдорж/ Залуу насанд үхэхийг хэн хүснэ Бүү өгүүл, хэн ч үл хүснэ Насан хутгийг гуйхыг хүснэ үү Бүү өгүүл, хэнээс ч үл гуйна Эрүүл явбал насан хутаг тэр Энэ нь гагцхүү өөрийн анхаарал Идэр насан гэгч нь Мандарваа цэцгийн адил Найган ганхах цэцгийг 390
Намрын салхи гутаана Идэр сайхан биеийг Өвчин эмгэг гутаана Цэцгийг чимэхийн тулд Өдөр бүр ус шүршинэ Биеийг арчлахын төлөө Цаг бүр сэргийлнэ үү! 1935 он Залуу хүү /Д.Нацагдорж/ Залуу хүүг завхай гэж хороо хороогоор ярина Засрах төлөвгүй гэж хөгшид хүртэл занана Гэнэт жаргалын үр нь зовлон болж Гэрээс гарах эрхгүй болж хэвтэв Яр хүйтэн хослон идэж Янагийн эрхтэнг сүйтгэв Яр хүйтний тасаг зах дээр гэж бодовч Яаж очих билээ гэж ичингүйрэн бухимдана Лам багшаар эмчлүүлье гэвч Эдгэрэх төлөвгүй эрхтнээс салах ойртжээ Нэгэн өдөр зориг төрж зовлонгийн эцсийг жаргал гэж сэтгэж Докторт очиж хагас эрхтнээ үзүүлэхэд Хайран хайран гэж харамсаж эмчилсээр Хагасыг нь бүтэн болгож завхайг нь шударга болгов 1935 он 391
Зээлийн чимээ /Д.Нацагдорж/ Өндөр Дамбий, өнөөх Дамбий, хөх Дамбий, халтар Дамбий Өглөөний нар сая гарч, уур цан оргилно Өргөн чөлөөгөөр нэг ч хүн үл үзэгдэн , нохой бас унтаж байна. Өндөр Дамбий дамнуурчны гудамжнаас сүүмэлзэн гарч ирээд , Өлбөлзөн сөлбөлзөж алд дэлмээр алхална . Өвлийн хүйтэн хангинаж байтал, дан сармай дээлтэй , Өрөөсөн гараа өвөртөө хийж, нөгөө гартаа бас таяг барьжээ. Өргөө гэр нь хаана вэ гэвэл, хүрээ нийт, хороо даяар , Өчигдөр хэнийд нойрсов гэвэл , Хуар хүүхний халуун ханзан дээр гэнэ. Нүдэндээ том гэгчийн дүгэрэг шил хийж , хүнтэй уулзвал , хөмсөг зангидна Нүүртээ бага бага оо тавьж , хүүхэнтэй уулзвал бас жаахан духи үнэртүүлнэ Хийдэг ажил нь гэвэл , хэсэж тэнэж, хэрэлдэх, зодолдох хааяа хааяа Хичээл эрдэм нь аль вэ гэвэл хөзөр, даалуу, архи дарс жаал зугаа Харанхуй шөнө явах дадалтай , ханцуйдаа гэрэлтэй хармаандаа хутгатай Гудамжны нохой дайравч , гөлөөг гэвэл Дамбийг таниад гэдрэг буцна Хөгшин хүнийг хуурч чадна , хүүхэд багачуудыг айлгаж ч чадна Хүүхэн хүнийг хөөж ч чадна, эхнэр хүнийг эргүүлж ч чадна Өчигдөр өдөр хоол идээгүй, өнгөрсөн шөнө нойр бас дутуу , Өнөө өглөө жавар чанга, одоо хаана очих юм билээ Өнөөх айлд оч юу, өглөөний цайг бууд юу Өндөр хоршоонд ор юу , өвөр түрий суйл юу гээд , Ууж идэхийг яарахдаа урт хөлөө гуравдугаар араанд залгав Ууцаа үүрч, элгээ тэврээд, урд хороо уруу харайлгав. Гудамжны дунд өөх тосны үнэр өндөр хамрыг цохив Гурвантаа шинжиж ийш тийш хараад , тэр зүг тэмүүлэв Тэр айлын үүдэнд очоод, дээлээ засаж малгайг тэгшилнэ Дэргэдүүрээ хүн гарахад харж төв байдлыг гаргана. Нүднийхээ шилийг арчиж, нүүрнийхээ тоосыг цэвэрлэнэ Нусаа нийж, хоолойгоо засаад, хоёр гурав ханиагаад оров Олон хүн тулга тойрон суухад нь толгой дараалан мэндлэв Орон дээр нь сандайлаад, олон хэлийг хольж ярина Цай авчраад өгөхөд нь <За за зүгээр зүгээр> гэнэ Цааш нь аваад явахад нь <За яах вэ , нэг хийгээд аль> гэнэ Буурал толгойтой эмгэн будаатай цай хийгээд Бувар бувар хүлхэж, буйл жавжаа бунтайлгана . Өндөр Дамбий өлссөнийг хэлэх үү өнөөх чавганцын идэхийг хэлэхүү 392
Үмхэж хүлхэж байгаа юманд нь өт хорхой хөдөлнө. Баруунтай суусан хүүхний хөөрхнийг яах вэ ? Пялан дотор байгаа махны сайхныг яах вэ ? Хорхой нь хөдөлсөн Дамбийн нүд хоёулан дээр ээлжлэн тусахад Хойгуур урдуур суусан хүүхнүүдийн шивэр авир ярилцах нь хэцүү Хөгшин авгайг <эмээ> гэж аргадан, элдэв юм ярьж Хөөрхөн хүүхнийг <Дүү минь>гэж, энэ тэрийг асууна. Хуучин танил гэж худал хэлэн, хоршооны түшмэл гэж хоймор сууна Хуудас бичиг гаргаж, хий гайхуулан, хувь тавилан ихтэй гэж хээв ярина Өглөөний цайны яриа, үдшийн хоолны үед хүрэв. Өндөр Дамбий хэдийнээ бүсээ тайлж, хоймор сууж хоол хийх болов. Хэсэг махыг тас тас цавчин, бүдүүн өөхийг бөөнөөр нь холино Хийсэн хоол нь хүүхэнд хурцдаж, чавганцад шорвогдов. Хүргэн хүү ч болов. Хоёр шөнө ч хонов. Гэрийн эзэн ч суув Хогшил юмыг авчрах болов. Хоёр ачааны чийчээ хэрэгтэй гэнэ Хойд өдөр нь хоёр илжиг тэрэг хашааны хаалган дээр тулжээ Хөх Дамбий хөлсөө гоожуулан, дааж ядан юм авчирна Авч ирсэн юм нь асар үнэтэй ховор эд гэнэ Амьтан хүнийг хавьтуулахгүй наагуур цаагуур нь тойрно. Гай газар доороос , гарт барьсан авдрын ёроол цөмрөв. Хагарсан лонх, хатсан колбоос, ханзархай гутал ийш тийш давхина Хүргэн хүү хүзүү сунгаж гүйнэ . Хүн бүгд түүнийг харуулдана. Хөгшин эмгэн үзээд, хөлсний тэргийг нь гэдрэг дуудав, Халтар Дамбий ха ха инээсээр, хамаг юмаа дахин ачаад, Хар илжгийг тас гуядан явав. Хаана очсоныг бүү мэд. 1931он Идэр хоёр /Д.Нацагдорж/ Хос алаг нүд минь Хоёр биедээ солонголно Холбоо хоёр зүрх минь Хувирахгүй янаглана Цолмон хоёр нүд минь Цогийн халуунаар ширтэлцэнэ 393
Цогцос хоёр зүрх минь Цохихын тоогоор ярилцана Идэр хоёр насны Эвийг хэн ч эвдэхгүй Өргөж босгосон тооно нь Үүрд мөнх мандана Ийм байх зүйтэй /Д.Нацагдорж/ Орох оронгүй нян Орших газрыг эрнэ Олны цугларсан газар Ойртохдоо баярлана Хоосон салхинаа хийссээр Хайхрамжгүй хүнээр дамжсаар Хүрсэн хүнийг орлож чадна Хүүхэд багачуудыг үхүүлж чадна Бадарчны довоос гарав Баруун хороогоор дайрав Өртсөн хүмүүст халдав Олонх ихэнхийг үхүүлэв Урт байшинд оров Хийморь заль нь дэлгэрэв Гишүүн нөхөд нь олшров Улам цааш явав Тоо томшгүй багачуудын Дотор нь ороод баярлав Залуу сайхан хүмүүс байна Зажилж идэхэд зөөлөн биз Орох орон ч тохиолдов Одоо жаргах ч болов Үржих өсөх минь магад биз Үхүүлэх хорлох минь үнэхээр Хүн бүхэнд тараад Гүехэн судлаар нь дамжсан Хүчтэй лейкоцитод тохиолдож Хоромхон зуур дарагдав Сургууль боловсролын газар санж Соёлын тарилгыг үйлдсэн санж Нэг ч хүн гэмтсэнгүй санж Нян хорхой нядлагдсан санж 394
Хоёр гурван нян үлдсэн санж Хаашаа явахыг гайхсан санж Галч нэгэн хүнд халдсан санж Халууруулж сандруулж байсан санж Хурдан туслагч ирэв Сувилах газар аваачив Эрүүлийг хамгаалахад очив Эмч доктор цугларав Халуун цусыг авав Хэсэг нян оролцов Хайрцагт хийгээд илгээв Байцаах газар хүргэгдэв Өнгийн будагт холиулав Хангайн юмст хутгуулав Ухаан сэхээг алдаад Дурангийн аманд нягтлуулав Явсаар явсаар баригдав Юу болохоо танигдав Өөрийг нь түлээд алав Нөхдийг нь эрээд гарав Өвчтэй хүн дээр очив Эмч доктор гарав Хатгаж эмийг оруулав Хамаг нян хордов Бүдүүн ламаас айсангүй Бүсгүй сувилагчаас айв Дордог жинсрэгт түлэгдсэнгүй Дусал эмэнд сөнөөгдөв Сургуулийн газар баригдав Эрүүлийг хамгаалахад хүргэгдэв Ингэж явсаар сөнөв Тэгж байх нь зүйтэй 1935 он Магнит /Д.Нацагдорж/ Цагаан туурганы хажууд 395
Улаан малгай тунарах бөгөөд Улаан малгайны доогуур Хасын царайг гэрэлтүүлэгч Эү Лю Ба Зэүгийн залуу охин Миний сэтгэлийг булаана. 1930 он Манийг хэн ална /Д.Нацагдорж/ Харгис өшөөтөн дайсан Хутга буугийн зүйл Хор идээний хөнөөл Цөм манийг илтэд ална Харин түүнээс хэцүү Харагдах үзэгдэх юмгүй Гасалгаж зовоож байгаад Хайргүй алдаг өвчин буй Барьж болох биегүй Байцаах шийтгэх эрхгүй Дэлхий дээр дураар сэлгүүцэж Тохиолдсон хүнийг сөнөөнө Үүнийг сайхан мэдээрэй Өөрөө сайхан сэргийлээрэй Түүнийг захирах газар нь Эрүүлийг хамгаалах гэгч буй шүү 1935 он Миний нутаг /Д.Нацагдорж/ Хэнтий, Хангай, Саяаны өндөр сайхан нуруунууд 396
Хойд зүгийн чимэг болсон ой хөвчийн уулнууд Мэнэн, Шарга, Номины өргөн их говиуд Өмнө зүгийн манлай болсон элсэн манхан далайнууд Энэ бол миний төрсөн нутаг, Монголын сайхан орон Хэрлэн, Онон, Туулын тунгалаг ариун мөрнүүд Хотол олны эм болсон горхи булаг рашаанууд Хөвсгөл, Увс, Буйрын гүн цэнхэр нуурууд Хүн малын ундаа болсон тойром бүрд уснууд Энэ бол миний төрсөн нутаг, Монголын сайхан орон Орхон, Сэлэнгэ, Хөхүйн онц сайхан голууд Уурхай баялгын охь олон уул даваанууд Хуучин хөшөө дурсгал хот балгадын сууринууд Хол газар одсон харгуй дардан замууд Энэ бол миний төрсөн нутаг, Монголын сайхан орон Холхи газраас гялалзсан цаст өндөр хайрханууд Хөх тэнгэр цэлмийсэн хөдөө хээр цайдмууд Холын бараа харагдсан ноён шовх сарьдгууд Хүний сэтгэл тэнийсэн уудам амьсгалт талууд Энэ бол миний төрсөн нутаг, Монголын сайхан орон Хангай говийн хооронд Халхын уудам нутаг Хар бага наснаас хөндлөн гулд давхисан газар Гөрөөс араатан авласан урт урт шилүүд Хүлэг морин уралдсан хөндий сайхан хоолойнууд Энэ бол миний төрсөн нутаг, Монголын сайхан орон Салхины үзүүрт найгасан соргог нарийн ногоонууд Саруул талд яралзсан сонин янзын зэрэглээтэй Сайн эрс цугларсан байц бэрх газартай Сүлд тахилга улирсан сүмбэр их овоотой Энэ бол миний төрсөн нутаг, Монголын сайхан орон 397
Нарийн өвс ургасан малын сайхан бэлчээртэй Нааш цааш сүлжих тэнэгэр сайхан нуруутай Дөрвөн цагийн улиралд дураараа нүүх газартай Таван зүйлийн тарианы хөрс шороот газартай Энэ бол миний төрсөн нутаг, Монголын сайхан орон Өлгий сайхан ууланд өвгөдийг тавьсан газар Үр ач хүүхдийн үржиж өссөн орон Таван хошуу малууд дүүрэн бэлчсэн нутаг Монгол хүн бидний сэтгэлийг сорсон нутаг Энэ бол миний төрсөн нутаг, Монголын сайхан орон Өвлийн тасхийм цагт цасан мөсөн бүрхээд Болор шилийн өнгөн гилтэгнэж гялалзсан орно Зуны нартай улиралд цэцэг навч дэлгэрээд Жигүүртэн шувуу холоос гангар гунгар донгодсон орон Энэ бол миний төрсөн нутаг, Монголын сайхан орон Алтай Хянган хоёрын завсарт атар баялаг орон Аав ээжийн минь оршсон ашдын заяасан нутаг Алтан нарны туяанд энхжин тогтносон орон Мөнгөн сарны гэрэлд мөнхжин гялалзсан газар Энэ бол миний төрсөн нутаг, Монголын сайхан орон Хүннү Сүннүгийн үеэс хөгшид өвгөдийн минь нутаг Хөх монголын цагт хүчирхэг боссон орон Он онд идээшиж олон жилд дассан нутаг Одоогийн шинэ Монголын улаан туг бүрхсэн орон Энэ бол миний төрсөн нутаг, Монголын сайхан орон Өссөн төрсөн бидний үндэсний хайртай нутаг Өнгөлзөгч дайсан ирвэл үтэр өшиглөн хөөнө Хувьтай эх орондоо хувьсгалт улсаа мандуулж Хойчийн шинэ ертөнц дээр хүндтэй гавъяаг байгуулъя 1931-1933 398
Миний хэнз хурга /Д.Нацагдорж/ Миний хэнз хурга Магнай халзан зурвастай Мянган хонины дундаас би хармагц таньдаг Мярс мярс майлж Намайг чиглэсээр ирдэг Дун цагаан үстэй Дуран хар нүдтэй Түмэн хонины дунд Түүнээс хөөрхөн амьтангүй Төрсөн хот дотроон Тэр бид хоёр тоглодог Өвдөг юугаан сөгдөөд Өөрийнхөө ээжийг хөхдөг Өвөр дээр минь гараад Өхөөрдмөөр өхөөрдмөөр эрхэлдэг Нааш цааш дэгдэн Малчин хүнийг бясгадаг Миний ээж /Д.Нацагдорж/ Монгол үзэсгэлэнт саран гуа, намайг төрүүлсэн ээж Яруу сайхан эгшгээрээ бөн бөн бүүвэйлсэн ээж Зөөлөн цагаан гараараа хөдөлгөн өлгөсөн ээж Зүйтэй уран үгсээрээ сурган хүмүүжүүлсэн ээж 1935 он Мод /Д.Нацагдорж/ Есөн сарын анхны сайн өдөр Идэр залуучууд бүгдээрээ гарч жагсан ёсолно Хувьсгалын улаан тугаар бүх ертөнцийг бүрхээд 399
Хүн бүхний чихэнд хөгжмийн дуу сонстоно. Пролетари залуучуудын зориг нь хөгжөөд Сүрт жагсаалын дунд урамтайгаар алхална Өндөр хоолойгоор хувьсгалын дууг дуулахад Эсэргүүгийн сүлд зайлж, өөрсдийн ангийн зориг хөгжинө Хүн төрөлхтний ихэнх нь гарч жагсаад Хөгжмийн дуу туг далбаагаар дэлхийн бөмбөрцгийг бүрхээд Гэгээн нар тэртээгээс тольдон үзэж сонирхон сайшаагаад, Ертөнцийг цэлмэгээр гэрэлтүүлж есөн сарын ёслолд баярыг хүргэнэ. 1930 он Монголын үрс маш олон болтугай /Д.Нацагдорж/ Эхийн умайгаас төрмөгц Монгол угсааны тэмдэгтэй Зөөлөн харлаг үcтэй Торомгор хар нүдтэй Эцэг эх хоёр нь Нярай хүүхдээ хайрлана Энэхүү засгийн зорилго Нялхас бүхнийг асарна Нялхас хүүхэд бойжвол Улс өрнөхийн тэмдэг Нялхасын өвчин гэгч Гагцхүү түүний дайсан Хуучин бүдүүлэг байдлаар Хүүхдийг сувилж болдоггүй Хичнээн түмэн нялхасыг Түүний харгайгаар алддаг шүү Үр хүүхдээ үхүүлбэл Эцэг эх нь нулимстай Үүгээр үл барам Улс төрдөө гарзтай Түмэн олон ардууд аа! 400
Түүнийг сайхан мэдээрэй! Нялхасыг хамгаалах газар Хүүхэд бүхнийг сувилна Нярай хүүхэд эрүүл бол Бойжих хүмүүжихдээ хурдан Инээмсэглэх хөөрхөн царайгаар Эцэг эхээ баярлуулна Улс төрөө бодвол Нялхас хүүхдийг асар! Бидний үрс үржвэл Цугаараа цугаараа баясгалантай 1934 Монголын үрс маш олон болтугай /Д.Нацагдорж/ Эхийн умайгаас төрмөгц Монгол угсааны тэмдэгтэй Зөөлөн харлаг үcтэй Торомгор хар нүдтэй Эцэг эх хоёр нь Нярай хүүхдээ хайрлана Энэхүү засгийн зорилго Нялхас бүхнийг асарна Нялхас хүүхэд бойжвол Улс өрнөхийн тэмдэг Нялхасын өвчин гэгч Гагцхүү түүний дайсан Хуучин бүдүүлэг байдлаар Хүүхдийг сувилж болдоггүй Хичнээн түмэн нялхасыг Түүний харгайгаар алддаг шүү Үр хүүхдээ үхүүлбэл Эцэг эх нь нулимстай Үүгээр үл барам 401
Улс төрдөө гарзтай Түмэн олон ардууд аа! Түүнийг сайхан мэдээрэй! Нялхасыг хамгаалах газар Хүүхэд бүхнийг сувилна Нярай хүүхэд эрүүл бол Бойжих хүмүүжихдээ хурдан Инээмсэглэх хөөрхөн царайгаар Эцэг эхээ баярлуулна Улс төрөө бодвол Нялхас хүүхдийг асар! Бидний үрс үржвэл Цугаараа цугаараа баясгалантай 1934 Мөрөөдөл /Д.Нацагдорж/ Хаврын найртай улирал бас дахин ирж Бургасны мөчир цэцэглүүлэн эхлэв Хайрт янаг чи хэзээ хүрч ирж Миний зүрхийг баясуулан цэнгүүлэх вэ Өндөр уулын орой дээр гарахад Холын бараа цэв цэлийн үзэгрдэнэ Өөрийн биед хоёр жигүүртэй болоосой Даруй нисэж чамдаа очих юум сан Гэгээн наран нэгэнтээ ойртон ирж Цонхны доорхийг гэрэлтүүлэн эхэллээ Хэдийнээ амраг чи одоо учирч Миний хэнхдэгт зул барих цаг боллоо Агаарт нисэн жиргэгч шувуу Малчин хүнд хөгжим зугаа болно Алс газраас дурсан суугч хонгор чи Миний сэтгэлд мөрөөдөл болно. 402
Намар /Д.Нацагдорж/ Намрын шар нар над дээр чам дээр тусна Найган найгах улиралд бид бас найгана Буга хандгай урамдаж уул усыг баясгахад Үхэр шар мөөрөлдөн малчин хүнийг зугаацуулна Сайхан огторгуйн дунд нимгэн цагаан үүл нүүхэд Идэр залуус алс газар сургууль соёлд одно Тунгалаг мөрөн зөөлөн зөөлнөөр дув дуугуй урсахад Түүний дотор сар мишээж нэгэн үлгэр шивнэнэ Өглөөний хяруу сувдын адил гялтгана бууралтахад Гадаа сойсон морь бүг бүг бөн бөн чичирнэ Гэрийн эзэн эртлэн үнэг чоныг гөрөөлөхөөр одоход Эхнэр хүүхэд аарц нэрж түүнийг хүлээнэ Урьхан хонгор салхи өвс модыг намилзуулахад Хөгшид залуусын сэтгэл бөн бөн бөмбөрнө Шарласан модны навч 2 нэгээр унахад Сэтгэлийн доторх уйтгарт явдал хааяа хааяа бодогдоно Намрын өглөө /Д.Нацагдорж/ Үүл манан уулын оройгоор зугаацаад Улиасны навч нэгэн хоёроор хийснэ. Улс амьтан нааш цааш зорчоод Усны шувууд гангар гунгар хийлнэ. Өрмөг тогтон гол мөрөн зайрмаглаад, Өвсөн толгой өглөөн сэрүүнээ бууралтана. Үнээн зэлэнд тугал бяруу мөөрөлдөөд Уяан дээрх морьд бөмбөлзөнхөн чичирнэ. 1930 он 403
Нар аа /Д.Нацагдорж/ Өө нар аа! Тунгалаг нар аа! Гэв гэгээн туяа чинь юутай хол сацарна Тунгалаг сайхан гэрэл чинь юутай хурц гялалзана Ертөнц бүхэн чамд мянган мянган баярыг хүргэнэ Нар чиний гэрэлт царайг мартаж үл чадна бид Манай хүн төрөлхтний ирээдүйн явдлыг хэмжиж үл мэднэ. Өө нар аа! Гэгээн нар аа! Чиний сайхан гэрэлд энэхүү дэлхий дээрх амьтны аймаг цугаар шүтэж амьдарна Улбар өнгөт туяанд чинь тэд нар тус тус янз янзаар үзэгдэнэ Алтан сайхан гэрлийг чинь амьтан бүхэн эдлэхийг хүснэ Тод сайхан гэрлийг чинь булт юм бүгдээр их багаар ашиглан замбуутив цугаар цэнгэнэ Хэрвээ чи гэгээн гэрлээ хураан авбал тэдгээрээс ямар ямар өнгө сүүмэлзэх бол Өө нар аа! Сайшаалт нар аа! Хаврын улиралд ойртон ирэхэд чинь энэхүү дэлхийн цэцэг навч баярлан инээмсэглэнэ Зуны тунгалаг өдөр нуур мөрний хөвөөгөөр хүн бүхэн цугларч жигүүртэн шувууны жиргэхийг сонирхоно Намрын шар наранд хөгшид бүхэн бууцаа засавч цааш өчүүхэн ч мандчилалгүйгээр одно Өвлийн тасхийм хүйтэн болоход сая санаж мөрөөдөн хүсээд хэзээ хавар болохыг хүлээцгээнэ Чиний сайхан гэрлийн дор би гагцхүү мандарва цэцгийг сайшаана 1933 он Нойрын дунд /Д.Нацагдорж/ Шөнийн гүн хав харанхуй Гурван цагт чив чимээгүй Залуу хүмүүс нойрын дуг Янагийн зүүд амтны дунд, Сэтгэлийн онгоц далайн долгионд 404
Шинэ янаглал галын дөлөнд Зулын гэрэл бүрэг бараг Зөн билэг араг тараг Хөдөлсөн хүсэл хэрмийн дээр Хүүхний толгой дэрний дээр Гудамжны жавар тас няс Янагийн халуун 40 градус, Цагийн дуун заг жиг , Сэтгэлийн дотор жирэв жарав. Хайртай амраг хэн бэ ? Халуун хөнжил хаана вэ? 1931он Нууц янаг /Д.Нацагдорж/ Хуралдсан олны дунд учирмагц Дөрвөн зүг эсрэг ширтэлцэж, Хоёр сэтгэлийн дотор нэг зэргээр Зул гэрэлтэж буйг хэн мэднэ. Хожим өдөр гүн ойн дунд учирч Сэтгэл зүрхийг хангахад Гагцхүү хажуугийн цэцэг үзэж Бид хоёрын зүг инээмсэглэнэ Эгшин зуур боловч , Түмэнтээ бодогдох бөгөөд Хэзээ ба хаана гэж Өчүүхэн хоёр зүрх нь өвдөнө Хоёр бие хэдийгээр Эрх чөлөөгүй боловч Сэтгэл зүрх нь хэзээд Нэг сарны дотор хосолно. 1930 он 405
Нэгэн дусал цуснаа тавин сая /Д.Нацагдорж/ Өндөр хангай халзан уулын бэл дээр Өвгөн тарвага шагшран шагшран сууна Анчин Жамсран, амьсгал татан гэтэж хүрээд Амин зүрхэнд нь алтан товчийг тушаана Олсон олз, өвчсөн арьсуудаа Хоршоонд өгч хонжиж баясав Хоёр, гурав, дөрөв, тавыг өдөрт алдахгүй Хонжвор хөлс, хоол унданд барах ч үгүй Амар амгалан сууж байтал Аюулт өвчин аюулт өвчин Ард түмэнд ухуулга зарлал Арчилж хамгаалах ёс журам Аль учир нь мэдэгдэхгүй ядуу байтал Аюулт тахлын нян өчүүхэн амьтны тухай Доктороос таниулсан нь “Нэгэн дусал цуснаа тавин сая” гэнэ 1935 он Нэгэн дусал шүлс /Д.Нацагдорж/ Анаа дацангийн үүд нээгдэж Арван зүгээс буянтан хурав Түшлэг, олбог, жавдан хүртэл Бурханы шавиуд суудал барив 406
Хэнгэрэг, цан, бүрээ бишгүүр хангинан Хижиг өвчний гамшгийг арилгах болов Ард түмний эрүүл энхийн тулд Рашаан адисалж аврал буув Буяны мөрийг түм түмээр үйлдэв Бурханы шавиуд рашааныг тарнидав Дээд ламаас доод лам хүртэл тарнидаж байтал Гавж Галсангийн бие муудан ханиалгаж байсан болов Буянд гамшиггүй гэж бодовч Бузар шүлс сүрьеэгийн нянг нулимав Удсангүй түмэн хүнд сүрьеэ тархаж Нэгэн дусал шүлснээс алтан амиуд сүйдэв Шинжлэх ухааны эмнэлэг довтлон хүрч Мянган хүний аминд оров 1935 он Нэгэн үг дэлхийг донсолгов /Д.Нацагдорж/ Балтын далайн хөөсөрсөн давлагаа эвхэрч Баруун зүг хаялан цохилов Петр хааны тансаг ордны өмнө Зуун мянгаар ажилчид залуучууд үхнэ Бид эрхээ тэмцэх ч хэрэгтэй, эсэргүүцэх ч хэрэгтэй . Винтов буу цагаан цэргийн гарт тачигнана Зүрх, уушиг, толгой биеийг ялгалгүй Цагаан цэргийн жад, сэлэм нэвтэлнэ Баатар зоригт алх хадуураа барин Бид дайсныг дарах ёстой , дийлэх ёстой Мянга есөн зуун арван долоон оны арван нэгдүгээр сард Манан будан , дарь утааны дотроос Улаан туг цухуйсаар мандана. Бид хорыг шингээж , дайсныг ялав Орос орон , алх, хадуур сүлд тэмдэг болов Олон сая үйлдвэрчин тариачин баярын цуурайг сонсов. Октябрь гэх нэгэн үг дэлхийг донсолгов. 1931 он 407
Нялхас /Д.Нацагдорж/ Үе үед түмний үндсийг залгамжлан Үр хүүхэд ганганан гунганан байх нь үнэхээр баясгалантай Эцэг эх нь энхрийлэн таалан өсгөж Энэ ертөнцийн сайханд хүргэх нь тааламжтай Эрүүл тунгалаг эр эм болон янаглаж суугаад Эрхэм хонгор үрсээ үлдээхэд Үхэх өтлөхийн цаг ирж буурал боловч Үндэс язгуураа ертөнцөд үлдээснээ бахархана Өвчин эмгэгээр шарханд баригдсан бол Өөрийн биеэ шинэтгэж яахин үлдээх ажээ Үнэнч шударга эрүүлийн ачаар Үр сайхан хонгор юугаан үлдээдэг тул Өтлөвч бие амар Үхэвч сэтгэл тайван 1935 он 408
Нянгийн яриа /Д.Нацагдорж/ Нэгэн хуй салхин дотор Ярны бөөн нян оршин Яарсан сандарснаар Хөдөө зүг давхиж явна Гэтэл өмнөөс нь Гэдэсний өвчний нян Угтан учирч мэндлээд “За нөхөр хаана очно” гэнэ Ярны нян: “Орон хотод очих газаргүй болоод Одоо хөдөө сэлгүү газар очиж амьдаръюу гэж явна Хүрээ гэдэг чинь маньд бэрхтэй болоод байна Хүний цусанд эм хийж, манийг алаад байх болов” гэнэ Гэдэсний өвчний нян санаа алдан өгүүлрүүн: “Ай ай, нөхөр минь тэгвэл яадаг билээ Хөдөө газар ч бас тийм болоод байна Хоёулаа одоо хаана очиж, амь зуунам” гэнэ Ярны нян өнгөрсөн ирээдүйг эргэцүүлэн бодож өгүүлрүүн: “Эрт цагт бид нар юутай жаргалтай байсан билээ Лам нар, оточ нар маньд яасан их өршөөлтэй байлаа Одоо бид нар гэлэн сахил авсан гэж хийдэд очиж суувал тэр дээр” гэнэ Ийнхүү хоёул ярилцаад, “хурдан хурдан” гэлцээд Хуй салхи хөдөлгөөд хуврагийн орноо очих зам Хуучны феодалын үлдэгдлүүд, тэднийг өлзийт нөхөд гэж угтан цайлж байна 409
Хувьсгалын хүмүүжилтэй хүн микроскопоор барьж байна 1935 он Нүд /Д.Нацагдорж/ Эхийн умайгаас төрөөд Эрх дураар хүмүүжив Аав ээжээн үзэж баярлан Ах дүүгээн харж бахдан явав Дөрвөн зүг, найман зовхис Хязгааргүй уудам тунгалаг Түүний доторх уул ус Үнэхээр гайхамшигтай сайхан Найган найган ганхах цэцэг Нүднээ тусахуйяа үзэсгэлэнтэй Наадам цэнгэлийн сайхан чимэг Нүүрний өмнө гоёмсог Энэхүү дэлхийн үзэсгэлэн Ийм л сайхан тийм л сонин Үүнийг үзэж, түүнийг харавч Энэ насанд ханашгүй билээ гэтэл Юуны харгайг бүү мэд Хэний, гайг хэн мэд, Хараа нүд нь муудсаар Харалган барай болов Тод юм бүртэгнэж Тодорхой сэтгэл бүрхэгдэхэд Ухаан санаа бачимдаж Одоо хэрхэхийг гайхав Ачтай гэсэндээ очив Аврал даатгалыг үйлдүүлэв Эм танг уув Энэ тэрд залбирав 410
Харалганаасаа харанхуйлав Харах үзэх ч үгүй болов Улигласан сэтгэл нь цөхөв Орчлон дэлхийг мартав Түүнээс Үүд хаалгыг үл олно Үр хүүхдээ эс үзнэ Сайн хүнээр алхам хөтлүүлнэ Саар хүнд наадам болно Нар мандавч гэрэлгүй Насан амьдравч ертөнцгүй Арван жилийн харанхуй Уушиг зүрхийг бачимдуулна Санамсаргүй байтал Сайн хүн тохиолдов Санаандгүй гайхамшигт Нүдний эмчид учруулав Харанхуй нүдэнд гэгээ орж Хэдэн өдөр гялбав Хуучин дэлхийг дахин үзэж Сэтгэл санаа уужрав 1935 он Од /Д.Нацагдорж/ Холхи газраас гялалзах харагдах өнгөт од оо! Хязгааргүй огторгуйн дунд зугаалсан олон улаач оч оо! Нарт ертөнцийн дотор суугаа марс од оо Манай хүн төрөлхтөн чамтай танилцахыг хэдийнээс хүсэв. Алтан сайхан бие дээр чинь ямар хүн, эрдэнэ оршном? Уул ус,цэцэг мод чинь юугаар бүтсэн бэ? Манай ертөнц шиг янз янзын юм холин байна уу? Нийгэм журмын байдал чам дээр тогтсон уу? Үгүй юу? Од чиний тэндээс энэ дэлхий ямар өнгөтэй үзэгднэм бэ? Орчлон ертөнц гэдгийг чи мэднэ үү? Үгүй юу? Янаглал амраглалын дөл аль зэрэг хурц вэ? Юунд манай ертөнцөд захиа үл илгээнэ чи? Эрдэмт марс од оо! Чи нэгд нэгээр харж байна Энэ дэлхийн түмэн байдлыг юу гэж сонирхоно чи? 411
Огторгуйн оргилын олон эрдэмтэн чамайг хэдийнээс сонирхов Урьдаар нийгэм журам байгуулж дараагаар чамтай ураг больё гэнэ. Октябрь /Д.Нацагдорж/ Нэг мянга есөн зуун арван долдугаар онд ертөнц дээр алдарт Октябрийн хувьсгал Энэ өдрийн арван нарнаа үйлдвэрчин тариачны алх хадуур өндөр өндөр гялалзав Уралын баруун зүүн этгээдийг гэнэт улаан туг бүрхээд дарлагдсан ардуудын сэтгэлийг хөдөлгөв Зөвлөлт засаг тогтнож ертөнцийн чих, нүдэнд хувьсгалын дуу, гэрэл зэргээр тусав Ильич багшийн ариун суртал, үйлдвэрчин ардын халуун гараар бүтсэн Октябрийн хувьсгал Зүүн Европ, Умард Азийн оронд урьд үзэгдээгүй гайхамшигт шинэ орчлонг тогтоов Зуун мянган жилд оршин байсан царь-ийн (хааны) ширээг зальхай Керенскийн сүргийг зайлуулав Оросын уудам сайхан орныг бузарласан хөрөнгө газрын эздээс үйлдвэрчин тариачин өөрийн орныг цэвэрлэн авав Түмэн орны харанхуй түүхийг халсан Октябрийн хувьсгалд дэлхий дахин цугаар цочин ширэв Газар бүрийн пролетари нарт яруу уриа сонстоод өргөн жагсаалын холхи зам тодров Колони ба хагас колонийн түмэн ардыг нойрноос сэрүүлээд, үнэнч нөхөр хань нь 412
төрөв Будангуйрсан хөрөнгөт ертөнцийн байдлыг тэгшлэн засах хүчтэйеэ долгион хөдлөн шуугив Болшгүй хуучин орчлонгийн бузар явдлыг бут эвдээд бас дахин шинэ ертөнцийг тогтоох Октябрь Боолын гинж, хөрөнгийн урхийг тас огтлоод нийгэм журмыг байгуулах Октябрь Баруун Европ, Америкийн үйлдвэрчинд үлгэр болоод таван тивийг бүрхэх Октябрь Байн байсаар бүх дэлхийн Октябрь болж, хуучин байдал бүхэн цөм өөрчлөгдөөд гагцхүү наран хэвээр мандана. Орчлонгийн жамыг танихуй /Д.Нацагдорж/ Өсөх бага наснаас Өнгийн зовлонг үзэв Өнөө өдөрт ирээд Шоронгийн зовлон эдэлнэ Таван жангийн байшинд Дагаад салдаггүй нь олоон Зургаан тохой зооринд Жигшин муулдаг нь олоон Хувхай царайг минь үзээд Хуучин нөхөр минь зугтаана Хулгайч ялтанд тооцоод Хялайн харах болно Өнгөт орчлонд явахад Үерхэх нөхөр олоон Өмхий зооринд хэвтэхэд Үтэр орхидог нь үнээн Нарны гэрэлд явахад Янаг амраг олоон Нарсны ёроолд хэвтэхэд Яасныг бүү мэд Гадна сайхан явахад Хайртай амраг олоон Харанхуй гянданд ороход Харж үзэх нь ганцхаан 413
Гэгээн засгийн энэрэлээр Гэртээ харих өдөр бий Гэмгүй явсны үрээр Хэтийн зам олдоно Ертөнц дээр төрсөн хойно Юм юмыг үзэх нь зүй Энэлгээт гянданы зовлонг Эдлэн амсах бас хэрэгтэй Залуу бага насандаа Жаргал зовлонг ээлжлүүлж Жам ёстой танилцан Заавар далдыг олох нь мөн Түмэн зүйлийн зовлонг Туулан гарч гэтэлбэл Түүний үр шим нь Тус ашгийг олгодог ч бий Жаргалыг хамтатгасан этгээд Зуурдын орны дайсан Зовлонг хамтатгасан хүү минь Ёстой миний амраг мөн Энэ өдрийн зовлонг хуваасан Энхрий амраг хүүтэйгээ Эцэс өдрийн жаргалыг би Эрхгүй чамтайгаа хуваана 1932 он Пионерийн дуу /Д.Нацагдорж/ Бүх олон багачууд аа Бүрхсэн улаан цэцэрлэгтээ Бүр шинэ үүсгэлээр Бужигналдан наадацгаая Бэлхэн ээ Ариун улаан цусандаа Ардын хувьсгалыг шингээж Агуухан цагаан тархиндаа Ашдын боловсролыг тогтооё 414
Бэлхэн ээ Шинэхэн улаан бүч минь Салхины зүг хийсэхэд нь Шинэ өсвөр багачуудын Сэтгэлийн үзүүр хөдөлнө Бэлхэн ээ Бага алаг бөмбөрийн маань Пар пар дуугарахын хамт Багачууд хүүхдүүд бүхний маань Баяр зориг нь хөгжинө Бэлхэн ээ Арьсан бөмбөгийг бөмбөрүүлэхэд Асар догдлохын адил Алсын их улирлыг Авцгаах багачууд мөн өө Бэлхэн ээ Бэлтгэн нэгдэж жагссан Багачууд бид бүгдээр Бахиралдан гүйлдсээр Баатар хувьсгалыг залгамжилъя Бэлхэн ээ 1925 Рашаан /Д.Нацагдорж/ Газрын хол, хөрсний гүнээс гарсан Ганболд амтыг чанар болгон шингээсэн Тунгалаг сайхан рашаан ус ертөнцөд үнэлэгдэн Туул голын орчим комбинатын дэргэд ундарчээ Эрхтэн мэдрэлийг сувилан чадах эрдэмтэй Зүрх судсыг шинэтгэн чадах шимтэй Шинэ мандсан засаг төрд ашигтай 415
Шинжлэх ухаан тус нэмэртэй Ийм нэгэн тунгалаг рашаан ундран ундарч Тийм сайхан шим эрдмийг агуулан чадаад Улаанбаатар хотын урд тал Улсын их үйлдвэрийн дэргэд Түмний сэтгэлийг баясган Мянганы биеийг засна. 1935 он СО - Ё Хайрлана чамайг /Д.Нацагдорж/ Шинэ боловсролоор хүмүүжсэн залуу оюутан сан Шугам замыг алдаагүй шударга хувьсгалч зан Олон жил зүтгэсэн гавшгай ажилчин сан Одоогийн шинэ монголын нэгэн удирдагч сан Улсдаа үүрдийн их гавьяатан сан Олондоо онц эрхэм хүндтэн сан Чин ариун сэтгэлтэй хүн сэн Цэгц эелдэг зантай нөхөр сэн Хамаг ардын төлөө хайран амиа алдав Хайран чиний хойноос гашуудаж баршгүй Хатуу чанга зоригийг чинь магтаж хязгаарлашгүй Халуун цусан гавьяаг чинь бид марташгүй Өргөн алдар нэр чинь улсын түүхэнд тэмдэглээстэй Өндөр дурсгалт хөшөө чинь манай өмнө гэрэлтэй Орчлон ертөнцөд чамгүй ир л өнчирнө . Онол эш хоёр чинь хоцорсон хань болно. 1932 он 416
Сар аа /Д.Нацагдорж/ Хөгжилтэй тунгалаг сар аа Хөдлөх явах эрх чөлөө чинь хэмжээгүй Хөнөөл хяхал чамд хүргэх хэн ч үгүй Хууль ёсоор чамайг захирах этгээд ч үгүй Хүн бүхэн чиний гайхамшигтайг үзээд атаархана Саруул сайхан сар аа! Сав ертөнцийг нар гийгүүлж чөлөөлмөгц оронд нь чи мандана Сүрхий хүчтэй гэрэлд чинь шөнийн харанхуй дийлэгдэнэ Сацарсан өргөн туяанд чинь хүн төрөлхтөн Мянган мянган түмэн түмэн байдлаар үзэгдэнэ Хаасан сэтгэлийн дотор хүсэж бүхий Хамаг юм чиний гэрлийн адил өнгөтэй болж болно уу Хязгаарлашгүй наст сар аа! Гагцхүү уул ус чиний эгч дүү болох биз ээ Хангай дэлхий хэвээр байтал хүний явдал их л өөрчлөгдсөнийг Хасын сайхан сар аа, хайрлан надад хэлж өгнө үү Хамаг амьтны түүх хэчнээн хувилсаар ирснийг та мэднэ шүү дээ Магад эрдэмт сар аа ! Мэргэн танаас жам ёсыг сонсохыг хүснэ Мандах буурахын заримыг таньж мэдсүгэй гэнэ Мандал сайхан сар аа ! Манай олон түмнийг ялгалгүй нэгэн адил гэрэлтүүлнэ Манд хүн төрөлхтний ирээдүйн түүхэнд гэрэлтэй замыг зааж өгнө үү 1933 он 417
Сэхээтэн /Д.Нацагдорж/ Зоригт Монголын ач нар,түмэн түмэн үрс Золбоот хөвгүүд охид,цог заль төгс Хүндэт нэрээ дуудуулсаар хойчийг залгамжлах залуус Хөдөөгийн уул талаар соёлыг тарих хүмүүс. Торон дотор уйтгарлахуй /Д.Нацагдорж/ Орчлон ертөнцийн байдал Огоот байхгүй орон оо Уйтгарын манан бүрхсэн Ондоо янзын орчлон оо Өөрийн ертөнцөөс гараад Өөр ертөнцөд очсон шиг Орчлонт ертөнц бий юу, үгүй юу Ураг садан үхсэн үү, амьд уу Харанхуй шөнө төөрсөн шиг Хад ууланд суусан шиг Харах үзэх юмгүй Гансрал гунсралын орон оо Хүний олон үзэгдэхгүй Сохор цөл газраа Хөгжмийн дуу сонсогдохгүй Дүлий балай орон оо Жаргал цэнгэл байдаггүй Зовлон гаслан хагацдаггүй Баясгалант үг сонсогдохгүй Балай уйтгарт орон оо Үзэх харах юмгүй Үнсэн царайтай хүмүүс 418
Үг дуугүй гиюүрч Урт урт санаа алдана Өдөр шөнийн хорин дөрвөн цагийг Он жил мэтээр өнгөрүүлнэ Уйдах унтах өлсөхөөр Өглөө үдшийг халалцуулна Зовлонт асуулт зогсохгүй Гаслант асуулт хагацахгүй Уйтгарт хүмүүс цугларч Уруу харцгаасан газраа Харанхуй сүүдэртэй нөхөрлөж Хаалга үүдийг чагнана Хана туургыг балбаж Харийн чимээг хүснэ Орчлонгүй хүний орон болсон Орог оготнын үүр болсон Уйтгар мөрөөдлийн уг болсон Ийм нэгэн газраа Уйтгарын орон үүнд Удаан хэрхэн хүлцэнэ Учирч амсаж ч үзэв Одоо чөлөөлөх ч болов 1932 он Туурганы зургийг үзвэл /Д.Нацагдорж/ Ертөнцийн дөчдүгээр бүслүүр дээр оршигч Италийн орон юутай сайхан улиралтай вэ Зуны сайхан нар , Генева (Гуня) хотыг гэрэлтүүлж, Тунасан хөх далай үзэсгэлэнт харшид тулжээ Гоо залуу охин, мяндсан шүхрийн сүүдэрт янагийн дууг дуулах бөгөөд Жавхлант идэр ээ эр, дарвуулт онгоцонд сууж ирэхийг хүлээнэ Харилцан учралдаж, гар барилцан, онгоцноо суугаад салхины эсрэг хурданаар одох агаад Гүн далайн эзгүй арал дээр очиж , мянгантаа тэврэлдэн, түмэнтээ үнсэлцэнэ. 1930 он 419
Туяа үзэгдэв /Д.Нацагдорж/ Найман сарын арван тавны туяа Мөнгөн аягын адил гэрэлтэн инээмсэглэхэд Нахиад угсааны олон ард ширээ будааг засаж Баяр ёслолыг хийх бөгөөд Урьдын догшин монголын Довтолго дарлагдлаас гарч , Эрх чөлөөгөө олсны дурсгалыг үйлдэнэ. Харгис үндэсний үзэлтэн үзээд Хар хятад гэж хараан занах боловч Одоо цагийн залуу оюутан Интернационалын үзлийг баримталж Талархан үзэх нь тодорхой бий гэхээс гадна Энэ орой хэдэн уран зохиолчид цугларан Утга уянгыг шүүмжлэн хэлэлцэхэд Явхийтэл, найман сарын арван таван тохиолдсон бөгөөд Тэрхүү, толь мэт тунгалаг, цас мэт цагаан саран Дүв дүгрэгээр манай хажууд гэрэлтэж Идэр залуу зохиолчдын оюун ухаанд Гэгээн туяагаа тусгана. 1930 он Тэргэл сарыг үзэхүй /Д.Нацагдорж/ Дүгрэг сайхан сар чамайг Дөрвөн сар үзсэнгүй Төмөр сараалжны завсраар Тэмүүлэн энэ орой ширтэнэ Гайхамшигт сайхан сар чамайг Харанхуй гяндангаас харуулдана Хасын сайхан гэрэлд чинь 420
Хайртай хүү минь харагдах шиг Сар чамайг үзэхэд Санаа сэтгэл минь хөдөлнө Саруул сайхан туяанд чинь Сугадалцан хүүтэйгээ явдаг сан Намрын сайхан сар минь Нарт ертөнцийг тойрсоор Насан өнөдийн хүү минь Намайгаа үргэлж эргэсээр Өнгөт сайхан сар минь Орчлон ертөнцийг дагасаар Үнэн сэтгэлт хүү минь Өнчин намайгаа хүлээсээр Тэргэл сайхан сар минь Танын сайхан өнгөтэй Танхи энхрий хүү минь Дассан янагласан нь зузаан Шинэтгэл сайхан сар нь Шинэ хурц гэрэлтэй Сэтгэл зүрхний хүү минь Шимтэй халуун янаглалтай Тунгалаг сайхан сар нь Туяан дундаа онцгой Туйлын хайртай хүү минь Дотно зүрхэнд минь оршино 1932 он Төвд эмнэлэг /Д.Нацагдорж/ Түмэн жил улиран өнгөрөвч түүнийг мэдсэнгүй Мянган зүйл шинэ ухаан дэлгэрэвч түүнийг судалсангүй Төвд орны аглаг өндөр уулсын дунд Шарын шашин чив чимээгүй дэлгэрчээ Шар дээлтэй лам захтай хүн бүр эм барина Сайн муу, шинэ хуучин ямар ч ялгалгүй 421
Тавин өртөөний цаадах өвчтэй хүн ямар нь ч мэдэгдээгүй байтал Тун эм солиулан өгч тайтгаруулахыг хүснэ Бие махбод, эрхтэн, мэдрэл ямарыг нь ч үзээгүй байтал Барьц, тавьц, гүрэм ном санаанд орсныг ярина Шинжлэх ухаан дэлгэрч, хүний оюун нээгдээгүй газар Шашны сүүдэр харанхуйн түгжил хэзээд хойш татна Түмэн бодисын улирах хувьсахыг үнэхээр судлаагүй цагт Төвд эмнэлэг хуучин арга хэзээ ч үл сайжирна 1935 он Түүхийн шүлэг /Д.Нацагдорж/ Манай монгол улс маш эртний улс аа, Монголын яруу түүх, магад их гэрэлтэй, Гэгээн мянган жилээс, бид энд оршсоор, Хэдэн мянган жилээс, бид энд оршсоор, Хэдийнээ балар цаг, таван мянган жилийн өмнө, Хойд газар оршиж, хол ойрыг хувьсгасан Хүннүгийн үе хүрээд, хүчирхэг улсыг мандуулсан Хянган уулын тэндээс, тэнгэр уулыг тулсан, Энэхүү Хүннүгийн улс, хоёр мянган жилийн тэртээ, Өмнө нанхиадыг сүрдүүлж, урт хэрэмийг цогцлуулсан Ромын улсыг хүрч, европ дахиныг сандруулсан, Өөрийн дурсгалт зүйлээ, монгол орондоо хоцоргосон, Сяньби, Тобагийн монгол, шаштир түүхийг залгамжилсан Тюрк, Уйгуртай нийлж, төрөлх орноо сахисан Харь хязгаар газарт, Хятан улсыг байгуулсан, Гадаадын дайсан алинд, хэзээд эрэлхэг явсан, Хаан Чингисийн үед, хамаг улсын тэргүүнд, Хөх Монголын үрс, хуяг дуулгаа засацгаасан Хоромсог саадгаа агсаж, хүлэг морио ташуурдсан, Холхи ойрхыг нэгтгэж, хүний түүхэнд манлайлсан Мянган голыг гаталсан морин туурайн гавьяа, 422
Найман зүгт мандсан эцэг өвгийн гавьяа, Нармай төрийг байгуулсан, дэлхий дахинд гавьяа Манай өнгөрүүлсөн түүх хүн төрөлхтөнд гавьяа Монгол хэмээх нэгэн нэр, ертөнцийн чихнээ дуурсгалтай, Монголын тул хэмээх сэтгэл, манай зүрхэнд холбоотой Өсөхөөс сурсан үндсэн хэл, орхиж болшгүй соёл мөн. Үхтлээ орших төрөлх нутаг, салж болшгүй орон мөн өө, Хангай дэлхий хэвээрээ атал, хүний явдал их хувирсан, Хойших мөрийг харж, урагшлах замыг давшилтай, Харийн хөнөөл хэтрэхэд, үндэсний хувьсгал гарсан шүү Түмэн оны энхийг ийнхүү тэмцэн бүтээнэ. 1936 он Уйтгар зовлонг санагдуулахуй /Д.Нацагдорж/ Өмхий зоорин дотор Үнсэн царайлан сууцгаана Өдрийн уртыг өнгөрүүлэхдээ Үлгэр оньсогыг ярина Гундсан сэтгэлийг сэргээхдээ Худал баахан ярина Хуучин үгийг шүүмжилж Хууль заргыг хэлэлцэнэ Минут бүр маргалдаж Мангуу тэнэгтээ хүрэлцэнэ Хэрэлдэж зодолдож шуугисаар Хэдэн цагийг өнгөрүүлнэ Хоолойгоо сөөтөл бархирч Хөгжил наадам болгоно Хоёр гурваараа дарвиж Харуулын цэрэгт зандруулна Бужигнаж дэвхцэн хашгиралдаж Бухимдсан сэтгэлийг мартуулна Бууний жад ороод ирэхэд Бутарч гүйлцэн сандарна 423
Нарны гэрлийн оронд Лаа дэнг барина Нарсан даалууг балбаж Наадам жаргал болгоно Гурил шатрыг тавьж Гурав дөрвөөрөө бөөгнөнө Хутга шөвгийг үйлдэж Гутал хувцсыг дархална Шалиг үгсийг ярилцаж Санаа сэтгэлийг хуурна Сайхан хүүхнийг ярьж Шөнийн зүүдийг хүлээнэ Бясаа хорхойтой баатарлана Барьж олбол баярлана Нохой бөөстэй ноцолдоно Нойрон дундаа сэрнэ Үхширтэл удаан унтвал Өдөр өнгөрөөхийн баяр Өнөө шөнө зүүдэлбэл Маргааш өдрийн сонин Шинэ хүн ирвэл Сүйд болон баярлана Хэд хэдээрээ бөөгнөж Хэл амыг татална Хий юм санаж Гиюүрсэн сэтгэлийг зугаацуулна Гэртээ гэж бодож Гэрэлт ертөнцийг мартана 1932 он 424
Улаанбаатараас Берлин хүртэл /Д.Нацагдорж/ Тэр өдөр явахыг бэлтгэн завдаад, Энэ тэртэй баярлалцан ёслолцов. Өртөөний улааг дуудан хүлээлгэсэн бөгөөд , Морин тэргэнд сууж баруун хойд зүг замнав. Хотын захад нэгэнт гармагц Алсын замын үзүүрт оров Хойд давааг өсгөн шогшиход Хол ойр элдвийг санан бодон явав. Энэ үе уул давааны энгэрт Намрын шар нар жигдлэн тусаад Мөн ард нимгэн цас алагласан болоход Эргэх цагийн улирлыг гайхан явав. Умарт давааны орой улам улам ойртмогц Улаанбаатар хот улам улам холдон униартана. Урагш хэдэнт, шогшиж, замыг дөхөөн Хойш хэдэнт харж, хот орноо санагалзан явав. Мааньтын даваан дээр нэгэнт гарвал Манай хүрээ нэгд нэгнээр үзэгдэнэ. Гэдрэг хандаж, сэтгэлийн дотор уяран ёслоод Их давааны ар замаар довтлон одов. Хээр хөдөөгийн газар нэгэнт болоод Уул ус жигдлэн , өвс ногоо үргэлжилжээ. Толгойтын давааг авиран гарч гэдрэг үзвэл , Богд хан уул тодорхой үзэгдэх нь гайхамшигтай Хүй голын өртөөнд хүрч очоод Улааны морийг халж, цааш явав. 425
Хөндлөн голд уудам талбар газар бөгөөд Хуучны долоон хошуу наадам бужигналдан байжээ. Бургалтайн өртөөнд бууж амраад, Бүрий гэгээгээр шинэ сарны гэрэлд шогшино. Хунцалын өртөөнд хүрч , буудаллан хоноод Хойд зүгт өглөө эртлэн явав. Бороогийн голын хажуугаар өгсөн явахад Буудай тариа үргэлжилсэн нь сонирхолтой Бидний монголын тариалангийн газар энэ орчим бөгөөд Улмаар хөгжүүлбэл, ардын амьдарлагад (амьдралд) тустай нь магад Хуримтын өртөөнд хүрч хоёр шинэ нөхөртэй нийлэлцээд Хойд зүгт гангар, гунгар хийлцэн урамтайяа давхилдав Хараагийн өртөөнд очоод , ажиглан үзвэл Газрын байдал уул ус жигдэлжээ. Голын эхэн тийш саруул хөндий гэрэлтээд Зүүн хойдод өндөр нуруунууд ханарчээ. Дөрвөн зүйлийн малууд энд тэнд сүрэглээд Өвсний соргог , усны тунгалгийг даган бэлчжээ. Хөвөн цагаан үүл хэсэг хэсгээр нүүгээд Намрын салхи сэр сэр салхилна. Дөрвөн зүг тунгалгаар цэлмийгээд Цээж дүүрэн ариун агаар амьсгална. Аяа уудам сайхан хөдөөгийн газар хэмээгч Нүүдэлчин монгол хүний сэтгэлийг булаана. Өөрийн нутгийн цэнгэлийг гайхалцаж Харийн орны сонинг тэмцэн хатируулав. Манхтайн даваа манаран үзэгдэнэ Монголын хэдэн хөвгүүн давхисаар бэлд хүрэв. Хус мод жигдлэн ургасны дундуур сажлан авирч Бэрх,эгцийг, оройн нар уулын толгойд давав. Баянголын өртөөнд буудаллан цайлаад, Бас мордон цааш шаардан (яаран) явав. Саруул шөнийн сэрүүн салхийг сөрсөөр Сая Өрмөгтэйн өртөөнд хүрч буудаллав. Шаламгайлан бэлтгүүлж , эртлэн мордоод Шарын голыг уруудан одов. Хадлан тариалан үргэлжилснийг сонирхсоор Хүйтэний өртөөнд хүрч, улааг халав. 426
Хөдөөгийн монголчуудын энхийг бахадсаар Хойд этгээд Төмст давааг давав. Уул ухаагийн бодисуудыг харсаар явтал, Удалгүй Ерөөгийн өртөөнд хүрч иржээ. Ерөө мөрнийг бэрвааз (перевоз) онгоцоор татлаад Оройн сэрүүнд урт хоолойг өгсөв. Цагаан давааг мацалхийлэн давж өнгөрвөл , Цаана холгүй Ивцэгийн өртөөнд буудаллав. Өглөө эртлэн босож улаалан мордоод Туж нарсыг арайхан өнгөрч харвал , Баруун хойно Бүргэд уул дүнсийн үзэгдэх бөгөөд Зүүн хойно их нуруунууд үргэлжлэн байна. Хойд энгэрт Алтанбулаг хот илхнээ үзэгдэх нь Хурдлан давхисаар удалгүй хүрэв. Хуучин нааш цааш явахад дайрсаар байсан тул Түр буудаллан байгаад цааш хил давав. Хязгаарын боомтын газар хялбар нэвтрүүлсэн боловч, Гаалийн газар байцаан нэгжих нь яршигтай СССР улсын хилд нэгэнт ормогц Элдэв зүйл цөм гадаадын байдал болов. Торайцарь (Тройцкосавск) хотод тусгай буудлын газар сууж, явах өдөр цагийг хүлээнэ. Хойд энгэр оросын хилээс урагш Монгол нутгаа сонирхон авай Гурван хоног болсны дараа уулын тэргээр цааш яваад, Элст давааг давж, Сэлэнгэ голын хөвөөнд очив. Өвлийн улирал ойртож, голын ус татарчээ. Уурын онгоцны оронд морин тэргээр хатируулав. Оросын паар тэрэг хүв хүв тар тар хэмээн таржигнуулна Халхын хэдэн хөвгүүн тэрэгний дээр бөндөгнөнө . Явах зам Буриад монголын нутаг Байдал төлөв монгол газрын ойролцоо Хөдөөгийн буриад айл цөм, хэдэн пин саравчаар буурилж Хэдэн мал, хэсэг хадлан тариаланг ажиллан сууна Хойд зүг дардан замаар давхиулан явсаар Хоёр гурван ухааг давав. Галуутын нуур уудам хөндий мэлцийм их Умард этгээдэд их уулс ханаран үзэгдэнэ . 427
Уулын оройгоор үүл манан ундраад Удалгүй хүйтэн шамрага будран оров. Тэрэгний бүрхүүлээр хүйтнийг хамгаалсаар , Замын айлд хүрч цайлаад , цааш явав. Оройн бүрийгээр шаардан давхиулсаар Удалгүй Өвгөн гэдэг газар хүрч ирэв. Өглөө эртлэн босож, цай идээг базаагаад Цагаан хярууны дундуур цааш хатируулав. Явах замд буриадын нэгэн хийд бий . Байдал дүрс монголынхоос ялгалгүй, Хажуугийн ууланд рашаан ус бий агаад Урт модон хоолойгоор хийдийн тийш урсуулжээ. Хэд хэдэн давааг даван өнгөрч Хөдөөгийн айлд цайлан дулаацаад мордов Цааш замын хажуугийн модны хэмжээг тоолон Холын барааг харсаар явав. Жавартай салхийг өгсөн давхиулж , Тамхиа татан ярилцсаар явтал Зүүн хойд нурууны дор Үд хот униартаад, Хажуугийн энгэрээр галт тэрэгний утаа оргиж байв. Хотын бараа үзэгдэн , замын үзүүр ойртоход Жолооч хүний нүд сэрвэлзэж , исгэрэн ташуурдмагц Хөллөсөн морины хамар нь онголзож , тэмүүлэн давхиад Тэрэгний хонхоо харжигнуулан, Сэлэнгийн хөвөөнд очив. Их мөрнийг Бервааз (перевоз) онгоцоор гатлах тул Өдий төдий аянчин дараалан байна. Тэрэг морь бид бүгдээрээ онгоцоор гатлаад , Элсийг бужигнуулсаар Үд хотноо давхин оров Их гудамжны амсар дээр монгол нөхөдтэй учралдан ярилцаад Төдөлгүй нэгэн буудлын газарт буув Нэг зэрэг цай хоолыг базааж амсхийсний дараа Нөхөд энэ тэрээр явалцаад, цааш явахыг завдав, Галт тэрэгний өртөөнд очиж , өдөр цагийг асуугаад Гэдрэг ирж сул сул үгийг ярилцан байв. Гэтэл хэдэн цаг өнгөрөөд , явах цаг болсон тул Өртөөнд очиж шөнийн хоёр цагт галт тэргэнд суув . 428
Галт тэрэг хэмээгч өртөөний улаатай адилгүй тул Орсон даруй орыг олж тавлан сууна. Шөнө унтаад өглөө эртлэн босож үзвэл Байгал нуурын хөвөөнд ирээд байна. Газар орон үзэсгэлэнтэй сайхан Энэ этгээдэд их нуур , Нөгөө этгээдэд өндөр уулс ханарсан нь Үнэхээр сонирхон, хүсэлтэй газар болой Далайн ус гүн өргөн, дув дуугүй мэлмийсээр Цаад хязгаар тэнгэртэй зэрэгцэн залгалджээ. Тунгалаг ус хар хөх өнгөөр гэрэлтээд Жигдэлсэн долгион үелэн хаялж байна. Зах хөвөөгөөр загасчин хурд бага онгоцоор яваад Цаана дарвуулт ба уурын онгоцууд үзэгдэнэ. Саарал шувууд усан дээгүүр жиргэлдэн нисээд Загас жараахай энд тэнд пол пол хийж байна. Өвлийн харвал уулын шовх үзүүр үзэгдээд Хурц хянган, сүр жавхлантай Орой дахь дун цагаан цас гилтэгнээд, Дундуураар үүл манан хосолж үргэлжлэн тунажээ Ой мод нягт зузаан ургаад Балар ногоон өнгөөр уулсыг бүрхжээ. Өвс ногоо сахлагаар жигдлэн дэлгээд Ариун агаар их л тааламжтай Уулын хормой далайн эргийг дагуулан Бэрхийг засаж төмөр замыг байгуулжээ. Нэг талаас уулын улаан хад хавчаад Нөгөө талаас гүн нуурын хөвөө тулсан нь сүртэй Уул устай залгалдсан олон гацааг цоолж Нүхэн замыг байгуулсан нь сонин Үе үе тохиолдож шурган гарсаар Удалгүй Ангар мөрний хөвөөнд ирэв Их мөрний хөвөөгөөр явсаар Эрхүү (Иркутск) хотод довтлон хүрч очив . Өртөөний газар буудаллах ялдмаа Хотын захыг сонирхон үзэв. Төмөр гүүрээр Ангарыг гатлаад , цаашлах тутам 429
Өндөр уул гүн уснаас улам улам холдоно. Доод Үд хотыг нэг хоног дээр дайраад Цааш урт аяны замд гүнээ оров. Урт мөрөн Енисейн хөвөөнд Улаан - Яарсаг (Красноярск) хотыг дайран гарав. Өдөр шөнөгүй явсаар авч газрын дунд болоогүй Урт замын уйтгар хөдлөн ядна Сибирийн уудам хязгаар их агаад Шилмүүст нарс модоор бүрхсэн нам газар ажээ. Замын дуусан , хөдөөгийн тариачин айл тохиолдох агаад Намрын буудай шарлаад, хадаж хураасаар байна. Об (Объ) мөрний хөвөөнд хүрч ирвэл Новосибирск хотод түр буув. Сибирийн орны гол хот бөгөөд Мөн ч үймээн хөл ихээхэнтэй газар болно. Гурав дөрөв хоног болж газрын дунд ирвээс Үргэлж ойт нам газраар явсаар байна. Киргизийн тал уудам тэлүүн болох нь Монголын говь газар мэт байдал бий. Омск хэмээх хотод хүрч ирээд Иртыш мөрнийг их гүүрээр гатлав Баруун зүг бас л өдөх шөнө явсаар Сая Свердловск хотноо ирэв. Уралын нуруу гэгч урт бөгөөд алдартай Ой мод, ус булаг ба уурхайн баялаг их л юм. Энэ нуруун дундуур явж давахад Азийн хязгаараас гараад, Европын хил нэгэнт болов. Зүүн европын газрын байдал Сибирийн хязгаартай төлөв ойролцоо бөгөөд Өвлийн улирал ирж, сэвсгэр цас будраад , Сэрүүн салхи умраас салхилна. Вятка (Киров) хотод ирээд үзвэл Бага сага сонин худалдаа дэлгэсэн газар бий . Волга хэмээгч урт их мөрөн агаад Каспийн далайгаас Нева мөрөнтэй каналаар (суваг) залгажээ. Зургадугаар өдөр урт замын үзүүр болоод Москва хотноо хүрч ирэн буудаллав. 430
Их хотын өндөр байшин, энэ тэр үзэсгэлэнтэй агаад Үймээн шуугиан, элдэв сонирхол зам дүүрэн юм . Шинэ дэлхийн халуун зүрх Москва хот Шинэ боловсролын охь орон Москва хот Дугар хөвгүүн юм үзэв, нүд тайлав Эрдэм сурав, эр болов . Энэ тэрийг гүйцэтгэх ба үүгээр түүгээр явсаар Хоёр гурав хоноод бас цааш явах болов. Үдшийн нэг галт тэргэнд суугаад унтсан нь Өглөө босоход Ленинград хотноо ирэв. Октябрийн буудал дээр буувал Олон хүн бужигналдсаар байна. Урьдын суусан танил хот болох тул Олон монгол овогтны цуглардаг Буддагийн сүмийн газар буув. Танил нөхдүүдтэй учралдан хөгжилдөхөд Үнэхээр сонин сайхан зугаатай байв. Түүгээр үүгээр сэлгүүцэн явахад дасамгай агаад Тавтайяа хуучин нутагтаа ирсэн адил байна. Санамсаргүй байтал хэдэн хоног болоод Уурын онгоц явах цаг болсон ажээ. Дахин хэд хоног суухыг хүсэх боловч Бас л цааш явахыг төсөөрөв. Их Невагийн хөвөөн дээр очиж Гааль ба хилийн газар байцаалган үзүүлэв. Үдэх нөхөдтэй уяралтайгаар ёслон салаад Үдшийн цаг бага онгоцоор далайн хөвөөнөө очив. Эргэнд тулж зогсоосон их онгоцонд ормогц Цөм Герман улсын хүмүүс байна. Өгүүлэх ярихаас эхлэн сонин жигтэй болоод Элдэв байдал бүгдээр их л өөр юм . Энэ тэр этгээдээс гуншилцан гун ган бархиралцаад Яа яа, найен,найен гэхээс цааш олон үгийг үл мэднэ. Дэмий л толгой сэжин, гар дохилцон байсаар Нэг хоёр тасалгааг олж суув Тэр шөнө хөдлөлгүй тэндээ хоноод Маргааш өглөө хэвхэн баруун зүг одов. 431
Финийн хоолойн ус хязгааргүй үргэлжлээд Баруун уур манан бүрхсэн нь юу ч үл үзэгдэнэ. Онгоцны явах нь зөөлөн сайхан агаад Удалгүй Кронштадт хэмээх арлын хажууд зогсов. Оросын хилийн газарт хянуулан байцаалгаад Оройн цаг бас цааш явав. Бид тэд нартай хэл үл нэвтрэлцэх нь Гагцхүү нэг хоёр оростой хааяа бага ярилцана. Хоол цайны цагт орж идэж уугаад Бус цагт хоорондоо дэмий гүйлдэн явна. Их онгоцны орой дээр салхинд суух агаад Дөрвөн зүг мэлцийгээд уснаас өөр юм үл үзэгдэх нь сонирхолтой Умар зүгээс сэрүүн салхи сэржигнэн салхилаад Хэдэн цагаан саарал шувууд усны дээгүүр эргэлдэн нисэцгээнэ. Нэгдүгээр өдөр өнгөрөөд ирэхэд Их далайн ширүүн давалгаанд оржээ. Уурын онгоц зомгол мэт далбилзан халбилзаад Урагш хойш догшин долгионд цохигдон бөмбөрнө. Сүрхий их хөдлөн долгиоход Суусан бидний махбод харшлаад Хүн бүр толгой өвдөн, дотор хутгалдан Оронд хэвтэцгээн идэж уухыг орхив. Цонхоор шагайж, далайн усыг үзвэл Уул хад мэт долгион дээр доор орж байв Бүлэг бүлэг боргилсон ус цонхон тийш халиад Ширүүн салхитай шуугих эмээлтэй Улам улам явах тусам нэн нэн хөгжөөд Хүн бүр бие зүдүүрэн санаа галирчээ Дэмий хэвтэцгээн, хааяа босож бие биеийг эргэцгээгээд Хэзээ, Балтийн далайг гатлахыг хүсэн асуусаар явав. Зургадугаар өдөр болоход газар ойртсон бөгөөд Онгоцны явдал нэлээд зөөлөн болов Бүгдээр аяархан сэргэж босоцгоогоод Идэж уун, нааш цааш явцгаах болов Удалгүй явсаар буух шахсан гэхэд Сэтгэл баяртай яаран бэлдэцгээж байв 432
Гэтэл тэртээ талд хуурай газар үзэгдэхэд Хуучил танил нөхөртэй учирсан мэт санагдаж байв. Бие засарч сэтгэл сэргэсэн нь Онгоцны дээр салхинаа суун явав Мөн далайд цутгасан Одер мөрний адагт ирвэл Уул ус жигдэрсэн сайхан газар байна. Далайн мөрний хөвөөгөөр зэргэлсэн уул үзэгдэх агаад Мод ба ногооны амьсгал тунгалаг агаартай хослон үнэртэнэ Шинэ сарны гэрэл туяаран усанд гэрэлтээд Олон од жирэв жарав гийлцэнэ Тэртээд улаан туяанаа олон гэрэл гилтэгнэх нь Штенин хэмээх хот ойртож байнам гэнэ Энэ тэрийг сонирхон явсаар байтал Удалгүй мөн хотын Гаваньд (Далайн булан ) онгоцыг татав Штенин хотноо үзвэл Герман улсын хязгаарт нэгэнт иржээ Газар, орон, хүн ардын байдал сонин болоод Мөнөөх л энэ тэрийг сонирхон харсаар явав Хамт явсан орос эхнэрээс газарчлуулаад Гаалийн газар очиж байцаалган Бас өртөөний газар очиж тэрэгний пиу авсны дараа Буудлын газар очиж хонов Ирэх өглөө эртхэн босож замдаа Галт тэрэгнээ сууж Берлин зүг явав Явах зам нөгөө тариалан үргэлжилсэн агаад Ой мод тарлан, их төлөв мэлийн газар болно Хөдөөний айлын орон суурь байдлыг сонирхон Энэ тэрийг цонхоор харан явтал, Агшин зуур хоёр цаг өнгөрөөд, Хотын дэргэд хүрч ирэв Берлин хотноо нэгэнт ирээд Штенинийн их банхув (буудал)дээр буув Эндээс нэг газарч хүнийг олж явсаар Монголчуудын суусан газрыг олж очив Олон хүүхдүүд угтан гарч гүйлдэхийг үзвэл, Цөм боловсон улсын хувцсыг өмсөж, байдлыг олжээ 433
Харилцан амар мэндийг мэдэлцэн дараа орж сууцгаагаад Тэд нутаг зүгийг сонирхон , бид энэ газрыг сонирхоно Тэгээд Берлин хотноо байр байдал олж төвхнөн суугаад Үүгээр түүгээр явалцан хот орон, энэ тэрийг үзэв Өдөр ирэх тутам газар орны байдал энэ тэртэй танилцан дассаар бөгөөд Энэ газар сууж, эрдэм боловсролыг сурч, улс ардад туслахаа зорив. хэмээсэн энэхүү замын өгүүллийг 1927 оны 8 сарын 27ны өдөр Берлин хотод гүйцэтгэн бичив. 1927 оны 8 дугаар 17 Берлин Шарлотенбург Гролман Гудамж 23 434
Ургамал бодисыг мөрөөдөхүй /Д.Нацагдорж/ Зургаан сар болж байна Модны навч хөхөрсөн биз Зуны сайхан улирлыг Зоорин дотроос мөрөөднө Уулын ногоог харахад Уур униарт нь мансуурна Ургамал бодисыг санахад Уушиг зүрх минь догдолно Сараалжин цонхыг түшиж Санаа алдан гиюүрнэ Сар өдрийг тоолж Салхи нарыг мөрөөднө Өнжиж хонон гарахад Өчүүхэн салхи үнэртэнэ Үнсэн цэнхэр царайгаа Өнгөт наранд үзүүлнэ Нялх бага наснаас Нарны гэрэлд явав 435
Ертөнц орчлонгийн дээр Чамгүй яасан уйтгартай Нар чиний илчгүйгээр Навч цэцэг ч ургахгүй Алтан сайхан гэрэлд чинь Амьтан бүхэн баясна Агуу сайхан нар минь Агаар тэнгэрт мандана Аяа миний бие Алд зооринд хэвтэнэ Урьхан хонгор салхинд нь Уулын ногоо ганхана Удаан хоригдсон би чинь Уйтгар зовлонд шанална Хөх тэнгэр цэлийж Хөвөн үүл хөвсийхөд Хүн төрөлхтөн би чинь Хөдөө талыг мөрөөднө Уудам талд өссөн сөн Уужим газар дассан сан Уулын орой харахад Уул нутаг минь санагдана Намрын хонгор салхи нь Найган ганхан салхилна Надад хайртай хүү минь Намайгаа харуулдан хүлээнэ Идэр бага би чинь Ертөнцийн сайхныг мөрөөднө Янаг амраг хүүтэйгээ Наранд золгохыг харна 1932 он 436
Уриал /Д.Нацагдорж/ Дэлхий дээр маш эрт юунд бид оршив Үнэхээр гэмшивч барахгүй харанхуйн зовлон дор суужээ. Он удтал зовлонгийн униараар шөнийн цагийг өнгөрөөхүйд Миний дотор тохиолдсон гашуудлыг хэмнэвч барахгүй Нэгэн үе бурангуйн өнцөг дор бүгдээр сууцгаагаад Дарлагч доромжлогчийн гашуудлыг тэсдэшгүй хүлээв. Гэв гэнэт Сибирийн оронд пролетарийн хөгжим сонстоод Гал цахилгааны дуу нь хувьсгалын уриал болон сонстлоо Сэтгэлийн зориг ихэд хөдөлж уйтгар бүгд арилаад Шинэ цагийн шийдэм баттай гаруудад баригдаж Хувьсгалын жагсаал нийтийн хамт сүртэй жагсав. Дарлагч авгай, доромжлогч авгайг тулалдахаар дуудав аа Хуучны байгуулсан шавар шавхай өмхий байдлуудыг 437
Илжирсэн туйпуу гэр мэт нураагаад Шинэ янзын хувьсгалт оронд бүгдээрээ суун Марксын Уриалыг ихэд хөгжимдөв. Дэлхий дээр хүний сүрэг оршсон нь цөөнгүй Бүгдээрээ бидний хөгжмийг сонсоод салхины зүг баригдана Нааш ир нааш ир нөхдүүдээ хэмээн бархиралдаж МАРЛЫН залуучуудыг уран хөгжмөөр ихэд уриална. 1931 он Феодалын янаглал /Д.Нацагдорж/ Бараан царайтай Баяр туслагч Баян болоод Феодал мөн Балай цагийн ёсоор Бадамын хүүхнийг богтлон авчээ Баруун гэрийн хоймор сууж Багачууд хүүхнийг зандарна Барлаг боолчуудыг зэрэглүүлж Бие ба эхнэрийг хүндлүүлнэ Эд мөнгө ч элбэгтэй Эхнэр хүүхэнд дуртай Эеэр эс болбол Эзний зарлигт хүргэнэ Эр нөхөр байвал Эрүү ялд унагаана Эгч дүү байвал Эмийн адил хэрэглэнэ Хуучин эхнэр хөгширч Хоёрдугаар эхнэр хэрэгтэй болов Хөөрхөн бүсгүйг эрвэл Хөдөөнөөс эс олов 438
Хот газар ирэв Хогшил гэрийг төхөөрөв Хоёрдугаар эхнэр аваад Холхи гэрийг мартав Залуу эхнэр эрх Зан авир дээрэнгүй Жаргах зовох хоёрын завсар Жаран нас шахав Жар хүрч байгаа боловч Завхай сэтгэл хэвээр Зах зээлээр явж Марзганаж явдаг хуучнаар Баруун хороогоор явж Багачууд хүүхдийн доог болов Байн байн хэсүүчилж Байдаг хүндээ барав Отгон эхнэр омогтой Олон хүний дунд загнана Орой болтол унтаж Ор дэрийг үл хураана Оёх эсгэхийг мэдэхгүй, Орж гаран явна Орог болсон туслагчийн Орой дээр суув Хоёр эхнэр эвгүй Хоорондоо хэрэлдэнэ Хувхай толгойт туслагчийг Хоёулаа ээлжлэн загнана Хоолоо өвгөн хийж Хоймор суухаа байв Хорин хэдэн насанд үзээгүйг Хожим болсон хойно үзэв 439
Хөрөнгө мал нь хураагдаж Хөдөөний эхнэр ирэв Хөгшин толгой гурван эхнэрт Хөл гарын боол болов Хүсэлдээ хүлэгдээд Хүлээсэндээ тээглэж байгаа Хөгшин толгойг үзэв үү Хүн бүгдийн инээд хүрнэ Хавар /Д.Нацагдорж/ Тааламжтай сайхан хавар, найртай сайхан хавар Дахин дахин ирж дэлхий дахиныг гийгүүлнэ. Тэргүүнээ өргөж, дөрвөн зүг хандвал Тэнгэрийн хязгаар цэв цэлийн, уудмаар амьсгална. Алтан наран гийж, мөнгөн цасыг хайлуулаад Амьтан бүхэн төлжиж цэцэг навч соёолно. Шар дэлхий ногоон дээлийг өмсөн ёсолж Цөцгий болжмор жиргэлдэн хөгжим өргөж угтана. Бургаас модны навч зулзага бултайн цэцэглэж 440
Туулай чандага үүгээр түүгээр харайн наадна. Хурга, ишиг энд тэнд майлалдан давхилдаж Хоньчин хүү нимгэн дээлийг өмсөн дэвхцэнэ. Голын мөсөн хойд далайд нүүн одож Булгийн ус хөгжим мэт эгшиглэн мяралзана. Хараацай шувууд хоосон агаарт дураар сүлжиж Хүүхэд багачууд түүний жиргэхийг дагалдан гүйлдэнэ. Урьхан хонгор салхи өвс модыг намилзуулж Хөгшин залуу хүмүүсийн сэтгэлийг бөмбөрүүлэн уяруулна Үдшийн жавар нуугдаж өглөөний хяруу ичээд Морь мал дураар бэлчин зүлгэн дээр хөрвөөнө. Ногооны униар дэгдэж уулын мод хөхрөөд Буга хандгай сүрэглэж яруу сайхнаар урамдана. Хүн ард бүгчим гэрийн мухрыг огоорон Уудам талбар, ариун агаарт давхилдан цэнгэнэ. Цэцэг навч төлжин, тэргүүнээ дээш өргөөд Цоморлогийн дотроос өнгө бүрээр инээмсэглэнэ. Хээрийн галуу ирж гангар гунгар донгодоод Хүний сэтгэлийг хөдөлгөн догдлуулж холхийг мөрөөдүүлнэ. Найртай улирал огторгуйг тулж, дахин шинэтгээд Эрт эдүгээг бодогдуулан нуугдсан сэтгэлийг сэрүүлнэ. Хүсэлтэй сайхан хавар аа, цэнгэлтэй сайхан хавар аа, Хүн бүхэн чамайг хүлээж, бодис бүгд чамайг мөрөөднө. 1931 он Хайран охин /Д.Нацагдорж/ Хар цагаанаар ялгаран наадсан алаг нүд Харах зөөлхөн урьхан харцыг тохируулжээ Хайран охинд халдварт өвчин хүйтэн тусаад Харах нүдний харцыг сүйтгэжээ Харанхуйн дотор сэтгэл нь бухимдаж 441
Хасын царай нь өдөр тутам доройтжээ Ертөнцийн сайхныг таалах гэж горьдовч Ийм зовлондоо уйлан гаслан гунихарна Орчмын гоёмсгийг үзье гэж бодовч Осол цалгараа санан санан гутна Айл аймаг ах дүү нараар айлчилъя гэвч Арга барагдан, таяг барьж, хашаа хатгана Адгийн муу нохойд ааглуулж айвч Аюулхай зүрх дэлдэж зовлонд төөрнө 1935 Хайран хамар /Д.Нацагдорж/ Халдварт өвчин ярны нян Хамрын ноён нурууг нурааж, Харанхуй нүх, хагархай сорви болгон Харах нүднээ гутамшиг болов Дуран хоёр нүд нь алаглаад Дун цагаан шүд нь яралзаад Цав цагаан царай нь гялалзаад Цаст өндөр уул мэт хамартай байхад Харсан хүний сэтгэлийг хөдөлгөж Хавьтсан хүний зүрхийг чангааж Тангад, хятад таван хэлний хүнд Даанч гэмгүй гэгдэж явсан нь Харин бүүр ч больж 442
Харъяа гэвэл нүд муу Хазъя гэвэл нүдгүй Хамар гэвэл харанхуй нүх Уйлавч тусгүй Гаславч нэмэргүй Гагцхүү мөрөөдөх нь Хайран хамар болжээ. 1935 он Хайран, хайран, тоогүй, тоогүй /Д.Нацагдорж/ Залуу хөвгүүн арван настай Дунд сургуулийн эрдэмтэй Дун цагаан царайтай Дуран нар нүдтэй Эцэг эх нь хайртай Энгийн хүн ч эрхэмлэнэ Гэртээ тустай, улсдаа хэрэгтэй Хүн болох нь зайлшгүй билээ Хамгийг зовоогч гамшиг Хаанагүй халдвар Гэдэсний халуун өвчин Хайран хүүг үхүүлэв 443
Эцэг эх нь толгой татахгүй Эмгэнэж гаслах нь хүн бүхэн Эртнээс тариулсан бол Иймд хэрхэн хүрэх билээ 1935 он Халаг /Д.Нацагдорж/ Харанхуй гэрийн мухарт Бүдэг гэрэл сүүмэлзэнэ Хот газар авчраад худалдахад Хосгүй эр ширхэггүй торгоор гоёно Ховдог хомхой нь илрэхэд Хуулийн нүд алгасалгүйгээр тасална 1935 он Халдаг балдаг /Д.Нацагдорж/ Шинэхэн авсан опел дугуйны дээр бөгсөө холбилзуулж Сиймхий торгон оймсны дээгүүр гуяа гялалзуулсан Хөдөөний гэхэд гоёмсог , хүрээний гэхэд урьд үзэгдээгүй хүүхэн Усны гудамжийг уруудан , ухаангүй жийж явна Комбинат дээрээс гарсан , хойноо юм ачиж урдаа Хүн сундалсан бохир хар дугуйтай, бор даавуу дээлтэй Ажилчин гарч ирэхэд, хүүхэн дээгүүр харж исгэрэн Дэгжирхэн сээмэлзэж, яг хийтэл тулгаран завдахад Лувсан бохир хар дугуйгаа буруу тийш нь нэг эргүүлж Зөв тийш нь хоёр холбиулсан боловч, хойноос ирж байгаа хүүхэн хайхралгүй байгаад, хариугүй ойртоход <<Хүүе яадаг билээ? Хүрээд ирэв Халдаг балдаг. хайшаан хүн бэ ?>> гэж хашгиран Уулга алдаад тулгаран унав. Дурдан дээл нь дугуйны гинжинд орж 444
Дугариг цагаан царай нь ув улаан болов Хажуугаар явсан хүнийг ханцуйгаар даллаж <Ёо ёо гэж ярвайн, уруулаа унжуулж уйлах мэт Гингэнэж энэ хүнд эрхлэн тэр хүнд тэмүүлнэ . Ажилчин хүн <Аальгүйгээс хамаргүй>гэсэнд <За яршиг даа та юу хэлж байгаа юм бэ Хүүе яадаг билээ . Хамаргүй болбол харин хэцүү байгаа Үгүй ердөө хүний царай яаж харах билээ > гэж нүүрээ таглана. 1931он Халдварт өвчин /Д.Нацагдорж/ Ад чөтгөр, лус савдаг Алт мөнгө, аврал гүрэм Өргөц тавьц сүсэг бишрэл Аргалаад аргалаад барахгүй Хэнгэрэг цан, хонх дамар Хэчнээн цохивч нэмэргүй Хилэнц, гамшиг, гай түйтгэр Хянан залбиравч тусгүй Халдварт өвчний амьтай нян Хамгийн өчүүхэн жижиг амьтан Харах эрхтэнд үл үзэгдэх бөгөөтөл Хааш нэг дуу чимээнээс юунд арилна 445
Рашаан нанчдыг адиславал шүлсэнд нян оршино Ам амнаас тамхи тамхилбал адилхан бөгөөд Арга шалтгааныг мэдсэн шинжлэх ухааны эмнэлэг Амархан бөгөөд хялбархан сөнөөж чадна 1935 он Халуун хижиг /Д.Нацагдорж/ Болгож боловсруулсангүй ногоо хоолны зүйл Буртаг бохир, бузар муу байдлуудаас үүсэж Гэдэсний халуун хижиг хэцүү догшин нян төрж Гэр бүл, айл өрхийг сүйтгэн сарниулна Өвгөд, эмгэд уйлан гасалж зөвлөнг үзнэ Хүүхэд нялхас үхэж үрэгдэн сэтгэлийг шаналгана Эд хөрөнгө сүйдэж, айл гэрийг бусниулна Эцэг эх зовж гасланг эдэлнэ Энэхүү хүнд муу өвчнөөс сэргийлэхэд Эртнээс сэргийлэх тарилгыг эс үйлдвэл Зовлонгийн нулимс нүднээ үүл татна Гаслангийн дуу цээжнээ бухимдаж уул болно Хагацсан хайртан шаналж мэдрэл муудна Халуун зуны бүгчимд сэтгэл мэдрэл доройтно 1935 он Хан ертөнцийн сар /Д.Нацагдорж/ Хан ертөнцийн сар минь Хангай дэлхийгээс хагацахгүй Хайртай амраг хүү минь Гагцхүү намайг гэсэн Ялгам сайхан сар минь 446
Ертөнц дэлхийн дэнлүү Янаг амраг хүү минь Ямагт миний дэнлүү Алман сайхан сар минь Арван зүгт сацарна Алтан сайхан гэрэлд чинь Амраг сайхан хүү минь баярлана Яхир банзан дээр хэвтэхэд Яс мах минь шархирна Ялтан хэрэгтэн гэгдэж Ямар хүнд ч доромжлогдоно Орчлон ертөнцийн дээр Олон юмыг үзэв Одоо нэгэн бие минь Гянданы зовлонг эдэлнэ Харанхуй гянданы дотор Гаслангийн манан тунана Гаслах өлсөх хоёроор Хань нөхөр болгоно Хажуугаар суусан хүмүүс Хар бараан царайтай Гаслах зовох яриагаар Хамаг өдрийг өнгөрүүлнэ Дулааны улирал болоход Цэцэг навч дэлгэрнэ Зөөлөн ариун зүрх минь Гянданы дотор ялзарна Зүдсэн муу бие минь Зоорин дотор өмхийрч Зовлонт хөөрхий сэтгэл минь Үүгээр түүгээр тэнүүчилнэ Зэвэрсэн гянданы дотор Зовлонгийн уур дэгдэнэ Зэвхий царайтай хүмүүс Зэрлэг араатан шиг үзэгдэнэ Шорон гянданы орон дээр Шарилж өвс ургавал Шаналан зовсон миний Санаа сая ханана. 1932 он 447
Холбоо шүлэг /Д.Нацагдорж/ Баясгалант үдшийн өргөн талбар тавцан дээр Жавхлант залуучуудын уран биеийн тамир үзэгдэнэ. Цагааран, улааран, ногоорон, ягааран тусах тунгалаг туяа Цамхаглан, давхарлан, өндөрлөн бүжиглэх түмэн гоёмсог Үзэхүйеэ сэтгэлийн дотор урьхан гижиг жирвэгнэн Зүрхний орчим баясгалангийн мэдээ хүргэнэ. Эрүүл сайхан цэвэр биес жигд жигд ижилхэн бөгөөд Нэгэн алхам гишгэх явах нь түмний дурыг булаана. Хөнгөн шаламгай хурдан түргэн нь цахилгаанд тэнгэцэж Хүч шөрмөсийн зангирах нь ёстой монголын үр сад мөн Харваас нүднээ чимэг болж уйтгарыг арилган Хад уул, мод цэцгийн сайхан хүнээр бүтсэн мэт санагдана. 1936 он 448
Хоёр зохиолч /Д.Нацагдорж/ Ваартай цэцгийн хажууд Бага залуу хоёр зохиолч зугаацан сууж Пиво хэмээх архиар гэдсээ баясуулан Бахтай сонин яриагаар сэтгэлээ хөгжүүлнэ. 1930 он Хувьсгалын дайсан шар хар харгис хүний дайсан дотуур гадуур өвчин /Д.Нацагдорж/ Эх болсон зургаан зүйлийн хамаг амьтан гэж өгүүлээд Өвчин эмгэгийг хэнгэрэг цангаар хуурагч хэн бэ? Эзэн богд гэж олон түмнийг мэхлэн дарлаад Энх амраар үл байлгагч хэн бэ? Энэ хоёр бол шар хар харгис мөн Эсэн амгалан биеийг байн байсаар хорлоод Энэлэх гаслах дууг огторгуй тултал дуурсгагч хэн бэ? Энэ өдөр явсаар байтал маргааш өдөр үхүүлээд Өрх гэрийг эмгэнэл зовлонд учруулагч хэн бэ? Энэ хоёр бол эмгэг тахал гэгч мөн Төр улсыг түйвээгч харгис эзэрхэг олон Түүнийг занаж хэзээ ч ер баршгүй Түмнийг энэлгэгч өвчин тахал үлэмж Түүнийг басаж өнөд огт болшгүй Энэ хоёр үгийг үүрд л мартана уу Харгис эзэрхэгийг ард түмэн нэгэнт танина Хатаан засаглахыг хувьсгалт хууль эрхэлнэ Өвчин тахлыг эрүүлийг хамгаалах анагаана Үүнийг шүтвэл, эцэг эх, үр хүүхэд цөм баяртай Энэ хоёр үгийг санаандаа хадгална уу 1935 он 449
Хувьсгалын үр /Д.Нацагдорж/ Хаврын найртай улирал ирэхэд бургаасны зулзага цоморлигийн дотроос бултайн цэцэглэж , Зугаацахаар одогчдын сэтгэлийг маажилна . Харгисын суртлаас мултарсан эх, бяцхан хүүхдийг өлгийгөөс гармагц Цэцэрлэгийн дотор аваачиж, түүний наадахыг үзээд баясна Хувьсгалын үед төрсөн хүүхдүүд хүүхдийн цэцэрлэгт хүмүүжиж Хөөрхөн дүгэрэг царай нь хөрсжөөд, хоёр хар нүд нь тормолзоно. Хол ойроос ирсэн хөгшин залуу тэд нарын бужигналдахыг үзээд Хүн бүхэн өхөөрдөн инээмсэглэж, энэ хүүхдийг магтан, тэр хүүхдийг гайхна Тэнгэрийн хязгаар цав цэлийн гэгээн нар ойртон тусах нь тааламжтай Тэдгээр хүүхдүүд цэцэрлэгийн дотор цугларан наадаж Ариун агаарт эрүүл энхээр хүмүүжинэ . Дэргэдэх эгч нарыг дуурайн хувьсгалын дууг дээр дор, нарийн бүдүүнээр аялах бөгөөд Бяцхан улаан тугийг барьцгааж, бөндөг, бөндөг алхлах нь өхөөрдөлтэй Хараацай болжмор хөгжим мэт эгшиглэн үүгээр түүгээр сүлжин нисэхэд Хүүхэд тэд нар түүнийг сонирхон, чагнаж, нэг нь нөгөөдөө зааж, нөгөө нь нэгэндээ хэлнэ Балчир атал чадвартай боловсронгуйгаар наадах нь бахархалтай Бага атал хэвлүү, бас орос монгол алинаар ч ярих нь сайшаалтай 450
Зуны тунгалаг наранд Туулын голын зүлгэн дээр цугларч Галуу ангирын дэгдээхэй мат гангар гунгар хийлцэн наадах нь юутай хөөрхөн Элдвийн өнгөтэй эрвээхэй хоосон агаарт ийш тийш нисэхэд Хоёр гурваараа зэрэглэн хойноос нь хөөлдөх нь цогтой бөгөөд эрэмгий Хувьсгалын байдлын хүмүүжилд дэрвэлзэж байгаа хоосон ядуу ардын хүүхэд тэд нарыг Эцэг эх эгч нар нь үзээд бахархаж , хүүхэд төрвөл даруй хүргэн авчирна Хойчийг залгамжлах пионерийн дүү нар болох Хорьдугаар зууны хүмүүжилтэй тэд нарыг үзэх бүрий өхөөрдөж , харах бүхий бахархан , бодох бүрий сайшаана би. 1932 он Хэвлэл /Д.Нацагдорж/ Хавтгай том машины түр түр эргэх тутам Хажуугийн хүний хөлс чив чив дусална Нимгэн цагаан цаасны ярс ярс дэлгэх бүр Өтгөн хар бэх энд тэнд будна. Хэвлэн гаргасан дэвтрийн дотор Бүх ертөнц толь мэт үзэгдэх бөгөөд Хүн бүхэн түүнээс хамаг боловсролыг Сая олж мэднэ. 1930 он 451
Хөдөөгийн байдал /Д.Нацагдорж/ Үзэсгэлэнт мод, цэцэг ногоо жигд жигдрээд Өссөн төрсөн нутаг нүднээ тов тодхон Уран зураачид сэтгэл зүрхийг гив гижигдээд Үсрэнгүй дэвшилт одоогийн байдал ив илхэн Танан цагаан гэр байшин цав цайраад Тэртээ энгэрт тариа будаа найган найгана Таван хошуу мал сүргээ ардууд хоршоолжуулаад Талын монгол шинэ өрх бүлд нэгдэнэ. 1930 он Цуст байлдаан /Д.Нацагдорж/ 452
Улаан цэргийн хүчин баатарлаг Өнгөлзөгч дайсныг тулан дарна Улаан цусны дүгрэг цагираг Орж ирэх нянг эсэргүүцэн сөнөөнө. Төр улсыг хамгаалахын тул Ардын цэрэг байдаг Төрсөн биеийг хамгаалахын төлөө Цусны цэрэг бас байна. Улсын цэрэг гэгч Ардын хөвгүүдийг хэлжээ. Цусны цэрэг гэгч Нэгэн өчүүхэн махбодыг өгүүлжээ. Эрдэнэт хүний бие олдошгүй, Энэ махбод бүтсэн нь гайхамшиг Өвчин тахал гаднаас халдахад Эсэргүүцэх махбод дотроос байлдана Ардын цэрэг хил хязгаарт сууж Өдөр шөнөгүй манана Цусны цэрэг судлын амсар сахиж Агшин хоромгүй сэргийлнэ Хүний зүрх чөлөө завгүй цохино Биеийн цус түүнийг дагалдан гүйнэ Нэгэн өчүүхэн нян ирвэл Мянган нөхдийг дуудан тэмцэнэ Түмэн бодис гайхамшигтай Хүнээс илүү ухаантай, Түүнийг мэдэх нь бэрхтэй Шинжлэх ухааны судлалтай Хэн ч гэж өөрөө мэдэхгүй амьтан Чиний биеийг хамгаалах атал Хүн чи өөрийн биеэ Өвчнөөс юунд үл сэргийлнэ 1935 он Цэнхэрлэн харагдах /Д.Нацагдорж/ Цэнхэрлэн харагданаа хө хө Цэцэг навчтай уул байнаа хө хө Чин зоригийг баривал хө хө 453
Цэнгэж болмоор уул байна хө хө Алаглагхан харагдана хө хө Алим жимстэй уул байнаа хө хө Амраг хоёр үртэйгээ хө хө Амьдарч болмоор уул байнаа хө хө Рашаан булгийн ус нь хө хө Ар талаараа урсаж байнаа хө хө Арслан барсын зулзага нь хө хө Арав хориороо үүрлэж байнаа хө хө Нарс хайлаас мод нь хө хө Навчаа дагаад ганхаж байнаа хө хө Начин шонхор шувуу нь хө хө Намгийн дээгүүр эргэлдээд байнаа хө хө Улиас хайлаас мод нь хө хө Уулаа дагаад ганхаж байнаа хө хө Уран шонхор шувуу нь хө хө Урьхан донгодож байнаа хө хө Арын гурван хайлаас нь хө хө Алтнаас илүү гялалзаад байнаа хө хө Амраг хонгор үр минь ээ хө хө Алиалан сайхан наадаж байнаа хө хө Шансонет /Д.Нацагдорж/ (Завхай дуу) Опел дугуйдаа мордъё доо Роща цэцэрлэгтээ очъё доо Олон хүнийг үзэж Орчлонгийн сэтгэлийг сэргээе дээ Туулын хөвөөн дээр зугаалъя даа Тунгалаг усанд нь умбая даа Долгио цалгиаг нь хаялуулж Дуртай хүүхнээ сочооё доо Завь онгоцонд сууя даа Жаахан (жахаг) арал дээр гаръя даа 454
Залуу хүүхнийг сугадаж Замурын цаагуур оръё доо Бъюик тэргэнд сууя даа Пикникийн газар очъё доо Битүүлэг архийг задалж Бяцхан хүүхнийг дайлъя даа Наадаж цэнгэж дуулъя даа Найрын дунд жаргая даа Нарийн хөгжмийг дуугаргаж Наагуур цаагуур нь бүжиглэе дээ Хад ууланд авиръя даа Хажуугийн модонд нуугдъя даа Хайртай хүүхнээ аваачиж Харганы сүүдэрт үнсье дээ Шинжлэх ухаан /Д.Нацагдорж/ Шинэ ёсон мандаж, шинжлэх ухаан дэлгэрэхэд Шинэ цагийн хүмүүс, шим үрийг нь хүртэнэ Шашны ном хөсөрдөж шил талд хийсэхэд Шар хар харгис нар шургачин унаж үхнэ Бурхны номлол тэнгэрийн ёсыг сонссоор Бүтэн гурван зуун жил харанхуй нүхэнд унтав Бодисын ёсны шинжлэх ухаан гэнэт гарч ирэхэд Буруу зөвийг сая бид ялган танив Хуучны суртлыг ховх цохиж Хуурмаг сүсгийг хусан хаяхад Худал хуцагч лам нар сандран гасалж Хувхай ширээнийхээ доор дэмий л улина Бодисын ёсны шинжлэх ухаан бол 455
Бурангуй ёсыг эвдэгч илд Бүдүүлэг байдлыг гэгээрүүлэгч толь Бүх дэлхийн нийгэм журмын нөхөр юм. 1931 он Шинжлэх ухааны эмнэлэг /Д.Нацагдорж/ Шинэ ёс мандаж, шинжлэх ухааны эмнэлэг дэлгэрэхэд Шинэ цагийн хүмүүс шим үрийг нь хүртэнэ Сүсэг бишрэлийн эмнэлэг хөсөрдөж шил талд хаягдахад Хэнгэрэг цангийн дуу зөөлөн зөөлнөөр холдоно Бүдүүлэг эмнэлгийг дан ганцаар шүтсээр Бүтэн гурван зуун жил эцэг өвгийг үдэв Бодисын ёсны шинэ эмнэлэг гарч ирэхэд Буруу зөвийг сая бид ялган танив Хуучны бүдүүлгийг анхааран таньж Хурдан анагаагч эмнэлгийг өргөтгөн дэлгэрүүлбэл Хүн бүхэн аяндаа ухамсарлах бөгөөд Хойчийн эрүүл энхийн зам нээгдэнэ Бодисын ёсны шинэ эмнэлэг бол Бузар өвчнийг цавчих илд Бүдүүлэг байдлыг гэгээрүүлэх толь Хүн төрөлхтний нөхөр мөн 1935 он 456
Эгшиг /Д.Нацагдорж/ Манхны цаанаас лимбэ эгшиглэхэд Уужим цээлхэн аялгуу нь Сэтгэлийг хөдөлгөж Чихэнд чимэгтэй Цээжинд бахтай Урьдаас эхлэн сонстсон Уянгат аялгуу Ус мяралзах Ургамлын жигдрэх Уулын өндөрлөгийг үлгэрлэн Урин сайхан байгалийн Үзэгдлийг тодруулна 1933 он Эзгүй хээр /Д.Нацагдорж/ Болжмор шувуу жив жив хэмээн жиргэж Бургасны үзүүр сэр сэр хэмээн найгахад Булгийн ус пор пор хэмээн оргилж Бутны орой ярс ярс харагдана. Өвгөн шувуу гав ганцаар суухад Өндөр хад чив чимээгүй ажиглана Өвлийн хатуу салхин үлээхэд Өлөн чоно ганцаар түүнийг тойрно. 1934 он Эндүү хүн /Д.Нацагдорж/ Алс талын уудам хөндийд адуу мал бэлчсэн нь Хуудуу Дамдины шүлсийг асгаруулна Тасалж туугаад шавх гуядахад Танхай эрийн баярын магнайд хөлс бөмбөрнө Хот газар авчраад худалдахад 457
Хосгүй эр ширхэггүй торгоор гоёно Ховдог хомхой нь илрэхэд Хуулийн нүд алгасалгүйгээр тасална 1935 он Энэтхэгийн бүсгүй /Д.Нацагдорж/ Энэтхэг газрын эрдэнийн хормогчоор доод биеийг чимсэн Эрүүл сайхан цээжин биеийг ил гаргаж гайхуулсан Эргэлдсэн хурц нүдээр хүн бүхний дурыг булаасан Эелдэг зөөлөн аашаар энэхүү ертөнцийг хайлуулсан Энэтхэгийн залуу бүжигч охин чамтай танилцахыг хүснэ 1930 Эрх чөлөөг хүсэхүй /Д.Нацагдорж/ Хүсэх мөрөөдөл хязгаарлашгүй Хүлээст гяндан завсаргүй Хүний эрмэлзэл хэмжээлшгүй Хүслэнгийн үүл нээлтгүй Эр бага настай Эрдэм чадал хомстой Эрх чөлөө хоёр минь Эрчит цоожны дотор Явдаг газар минь хэмжээтэй Явган цэрэг дагаастай Ярих хэлэлцэх тоотой Ялимгүй юмнаас загнана Музейд хоригдсон араатан шиг Мөрнөөс хагацсан загас шиг Мөхлөгт учирсан миний бие 458
Мөнхийн чөлөөг мөрөөднө Торонд орсон шувуу шиг Талд хоцорсон янзага шиг Түгжигдэж хоригдсон миний бие Түргэн гарахыг тэмүүлнэ. Залуу бага бие минь Жадны үзүүрт захирагдана Зарим догшин цэргүүд Зандран хөөж сүлбэнэ Чөлөө эрх хоёр минь Цэнэгт бууны аманд Жаахан түдэх гэвэл Замаг оньсыг тачигнуулна Эрх чөлөөгүй гачигдахад Энэ ертөнц хэрэггүй шиг Эрдэнэт хүний бие Энэ дэлхийд олдошгүй шиг Усан доторхи загас Уруу өөдгүй дураараа Усны амьтан ч болоосой Нуур далайд явахсан Цонхны цаагуур нисэгч Болжмор юутай жаргалтай Жижигхэн шувуу ч болоосой Түүнтэй хамт наадах юмсан Шоронгийн босгыг алхвал Чөлөөт ертөнцийн талбар Тэрхүү сайхан талбар дээр Хэзээ би зогсоно! Гиюүрсэн миний эрх чөлөөг Гэгээн засаг минь нигүүлсэх биз Төрсөн сайхан орондоо Түүгээр үүгээр явахсан 1932 он 459
Эрүүл /Д.Нацагдорж/ Ертөнцийн зохиол байгалийн бүтээлт юутай сайхан Есөн өнгө, түмэн зүйл бодис юутай сонирхмоор Бодисын дотор хүний бие юутай гайхамшиг Бодол мэргэн, ухаан гүн, эрдэм төгөлдөр юутай сонин Хүний дотор баясгалантай болбол юутай сайхан Хүний дотор зовлонгүй болбол юутай сайхан Эрүүл биед зүдүүр гачигдалгүй сайхан Энх тайван жаргалд саадгүй сайхан Сайхан гэгч өвчингүйг хэлнэ Саруул гэгч нартайг хэлнэ Эрдэнэт хүний бие гэгч үнэхээр сайхан Энэ ертөнц дээр түүнд хослох юун Эрүүл гоёмсог царай эрүүл чийрэг бие Үүнд дурлахгүй хүн хаана байх вэ Баатар чийрэг, эрэлхэг зориг гэгч эрүүл мөн Баярламаар сайхан, бахархмаар гоо гэгч эрүүл мөн Түмэн сая тооны ардууд эрүүл бол Түүний үндэс үр хүүхэд цөм эрүүл Энэ төрийн эрдэм соёл бас эрүүл Эр цэрэг, эд хөрөнгө мөн ч эрүүл Эртний үг бий гэлээ, “Өргүй бол баян, Өвчингүй бол жаргал” гэж үнэн биш үү Өвчин гэгч дайсангүй бол Өвгөд, эмгэд, нялхас хүүхэд яахин хагацна Өнчин өрөөсөнгийн зовлонд яахин унана Өөрийн бие өмч хөрөнгийг яахин сүйтгэнэ 1935 он Эрүүл пионер /Д.Нацагдорж/ Зуны цагийн найртай сайхан өглөө Энэхүү дэлхий юутай сайхан тааламжтай вэ 460
Хойчийг залгамжлагч пионер эртлэн босоод Хүйтэн булгийн усаар нүүрээ угаана Дөрөв дөрвөөрөө эгнэн жагсаж явах бөгөөд Нүцгэн шилбэнүүд нь чийрэг агаад шулуун Эгнээ бүрийн дундаас дуурсаж бүхүй дуу нь Тунгалаг болоод өндөр, яруу болоод сайхан Сэтгэл зориг нь нэгэнт хөгжсөнд Уул боловч асар өндөр бус Тул боловч төдий л хол бус Туйлын гүн далайгаас ч үл эмээнэ Улаан тугийн доогуур адил янзын хувцас яралзан Улаан бүч салхинаа сэрвэлзэх тутам сэтгэл нь хөгжинө Борлосон нүүр нь хөрстэйгөөр үзэгдэнэ Сортгор нүд нь сэргэлэн бөгөөд цогтойгоор гэрэлтэнэ. 1935 он Эрүүл явбал улсын наадмыг үзнэ /Д.Нацагдорж/ Жил бүрийн долоон сард Зуны улирал найртай сайхан Зүйл бүрийн бодис дэлгэрээд Зугаацан наадахад тааламжтай Богд уулсын бэл доор Туул голын хөвөөн дээр Төвшин сайхан буянт ухаад Туйлын сайхан наадам болно Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улсын Бүх энх ард нь цуглараад Бөх наадмаар сонирхолдон Бүжиг хөгжмөөр баясалдан 461
Шинэ эрээн майхнуудаа Шил талаар жагсаан шаагаад Шилдэг сонгодог морьдоо Шавхран уяж засна Хүүхэд багачуудын гийнгоолох дуу Хөндий талд яруу сайхан Хүн бүхний сэтгэл хөдлөөд Хурдан морины ирэхийг хүлээнэ Таван хошуу малуудаан Талбар ухаагаар бүрхээгээд Дөрвөн зүгийн ард түмэн Тус бүр учралдан хөгжилдөнө Эрх чөлөөгөө олсон ардууд Эрийн гурван наадмыг үйлдэнэ Эрүүл энх байвал, Үүнд жил бүр цэнгэлдэнэ Ард бүхэн баясан найрлаж, Айраг цагаагаан ууна Алив өвчнөөс сэргийлбэл, Ийнхүү найрлан баясна 1935 Эрүүлийг хамгаалах газар /Д.Нацагдорж/ Улаанбаатар нийслэл их хотын дээр Хувьсгалын жавхлант тугууд, алсыг гэрэлтүүлнэ Айлчин жуулчин орон нутгийн ардуудад Алс холоос хувьсгалын амар сайхныг эрнэ Уудам дэлгэр их хотын төв дунд Ардын эрүүлийг хамгаалах газар байна 462
Өргөн цэлгэр хашааны талбай дээр Өнгө тунгалаг цагаан байшингууд зэрэглэн Өндөр үзэсгэлэнт байшингийн шилэн гэгээвчүүд Тааламжит нарны гэрэлд найрлан наадна Хол ойр газар бүрийн монгол ах дүү Хүнд хөнгөн зүйл бүрийн өвчтэй монгол хүмүүс Ачит ёсны шинжлэх ухааны бодит эмнэлгээс Асруулан, хүн баясан эдгэрэн байсаар Хувьсгалт орны түмэн шат алхан хөгжсөнийг Хувь хувьдаа зөшилцөн баясгаланг эдэлнэ 1935 он Эрүүлийн баярын дуу /Д.Нацагдорж/ Эрүүл эсэн гэгч Өдөр бүр баяр Нүүр царай гялбаж Цог заль бадарна Хөдлөх явах дураар Хийх бүтээх сэтгэлээр Зорьсон газар хүрч Санасан хэргийг үйлдэнэ Хээр хөдөө зугаацаж Бие махбодыг сайжруулна Наадам цэнгэлээр баясаж Сэтгэл санааг тайтгаруулна Өдөр бүр ажиллаж Өөрийн биеийг тэжээнэ Урам зориг өрнөж Улс төрдөө туслана Залуу насандаа гялбалзаж Нар сар шиг тунгалаг Цаг цаг амгалан Хүйтэн халуунд эрэлхэг Эрүүл эсэн болбол Энхийн жаргал мөн Идэр бие хөгшрөвч 463
Нэг насан чийрэг 1935 он Эрүүлээр хүмүүжих нь ийм /Д.Нацагдорж/ Хаврын найртай улирал ирэхэд бургаасны зулзага цоморлигийн дотроос Бултайн цэцэглэж зугаацахаар одогчдын сэтгэлийг маажилна Харгисын суртлаас мултарсан эх бяцхан хүүхдийг өлгийгөөс гармагц Цэцэрлэгийн дотор аваачиж, түүний наадахыг үзээд баясна Хувьсгалын үед төрсөн хүүхдүүд, хүүхдийн цэцэрлэгт хүмүүжиж Хөөрхөн дүгрэг царай нь хөрсжөөд хоёр хар нүд нь тормолзоно Хол ойроос ирсэн хөгшин залуу хүмүүс тэд нарын бужигналдахыг үзээд Хүн бүгд өхөөрдөн инээмсэглэж энэ хүүхдийг магтан тэр хүүхдийг гайхна Тэнгэрийн нар цэв цэлийн, гэгээн нар ойртон тусахын тааламжтайд Тэдгээр хүүхдүүд цэцэрлэгийн дотор цугларан наадаж, ариун агаарт эрүүл энхээр хүмүүжнэ Элдвийн өнгөтэй эрвээхэй хоосон агаарт ийш тийш нисэхэд Хоёр гурваар зэрэглэн, хойноос нь хөөцөлдөх нь цогтой бөгөөд эрэмгий. Хувьсгалын байдлын хүмүүжилд дэрвэлзэж байгаа хоосон ядуу ардын хүүхэд тэд нарыг Эцэг эх, ах, эгч нар нь үзээд, бахархаж хүүхэд төрвөл даруй хүргэн авчирна Хойчийг залгамжлагч пионерийн дүү нар болох Хорьдугаар зууны хүмүүжилтэй тэд нарыг Үзэх бүрий өхөөрдөж харах бүрий бахархан бодох бүрий сайшаана би 1935 он Эсэргүүг сонсвол /Д.Нацагдорж/ Бурхан буддын номыг үсээ цайтал өдөр бүр уншаад Бурангуй хомхой сэтгэлийг уул далай мэт тэжээсэн юутай хатуу сэтгэл вэ? Бодисадын алтан хөргийг хойноо шүтэж наминчлан мөргөөд 464
Бослогын (Босхалын ) бялуу шийдмийг өмнөө барьж боссон ямар хорт гар хөл вэ? Аглаг оронд завилан суугч ариун санваартан гэсэн лам нарын дотроос Амьтан хүнийг алж хядах бузар яргачин бас гардаг ажээ Хоосон чанарын номыг бясалган нярвааны сурталтнаас Харин хүний түүхэнд үзэгдээгүй хорт явдлыг үйлджээ. Зуун мянган жилд зэрлэг уул , хээр талын дунд Зэвсэг барьж жагссан цэргийн үйлдээгүй алалдааныг Байн байсаар бурхны сүм, бодисадын хийдийн дотор Боть уншиж, завилан суусан лам нараас гэв гэнэт үүсгэв Монголын уудам сайхан орон дээр мянга түмэн жил өнгөрөхөд Манай түүхэнд тохиолдоогүй хорт хөдөлгөөнийг Санамсаргүй шар хар феодал нараас удирдаж Шастир түүхийг хүний цусаар бузарлав Гадаадын олон байлдаан дайлалдаанд үрэгдээгүй Хүний олон амь, хөрөнгийн их сүйтгэлийг Гайхал хар шар феодал нараас хөдөлгөн гаргаж Хайран олон ардыг хорлон, хашаа малыг түймэрджээ Сүсэг , цуу үгээр зэвсгээ хийж Япон хятадын харгис генералуудыг нөхрөө гэж Шинэ ертөнцийн байдлаар мандаж буй хувьсгалт улсыг эсэргүүцсэн Шунахай харгис шар хар феодалуудыг шастир түүхэнд занасугай. 1932 он Юунд нохой тэжээнэ /Д.Нацагдорж/ Хүний амьд мэнд орших гэгч юутай баясгалантай Энэ дэлхийн наран дор жаргах гэгч юутай тааламжтай Эрүүл сайхан найр наадмыг өнгөрөөх юутай сайхан Энэ биеэ тордон өсгөх юутай жаргалантай Эдүгээ байгалийн хувирах гэгч юутай түргэн Эмгэн болж өтлөх гэгч юутай сонирхолтой Хорт өвчинд алтан голыг алдах гэгч юутай аймшигтай 465
Хойд талын энгэрт хогийн ноходыг тэжээх юутай гутамшигтай Хүний биеэр нохой тэжээх гэгч Феодалын үеийн банз шаахайд зулгаалгахаас юуны өөр аж. 1935 он Янаг /Д.Нацагдорж/ Уул ус нь тэгш бол Жигүүртэн донгодох нь яруу Уг сэтгэл нь нэг бол Үг хэл найрамдуу Сэтгэлийн амраг гэгч нь Шижир алтнаас үнэтэй юм Шилж түүнийг авах нь Хямдгүй хэрэгдээ Үнэн сэтгэл гэгч нь Энэхүү ертөнцөд ховор юм Учирч түүнийг олох нь Орчлон дээр чухал юм Нийлсэн хоёр сэтгэл нь Мянган лан алт шиг Зайгүй хатуу нягтад нь Зүүний үзүүр орохгүй Янанг амраг гэгч нь Эмзэг гэдэг нь яах аргагүй Яльгүй бяцхан хөндвөл Эмтэрч эвдрэх нь хялбархан Янаг амрагаа мөрөөдөхүй /Д.Нацагдорж/ 466
Нарны гэрэл үзэгдэхгүй Шувууны дуу сонсогдохгүй Намайг, чамайг зовоосон Яасан сүрхий гяндан бэ! Шоронгийн мянган зовлонг Шаналж эдлэхийн дотор Янаг амрагаа мөрөөдөх Нэг зовлон хэцүүеэ Гэдрэгээ хараад хэвтэхэд Хэнхдэгийн дотор давчидна Гэрээ санан бодоход Гэргий ханиа мөрөөднө Хажуу тийшээ хараад хэвтэхэд Хамаг бие минь чилнэ Хайртай амрагаа тэмтэрч Гансран гунсран үгүйлнэ. Зүүн тийшээ хараад хэвтэхэд Зүрх элэг минь өвдөнө Зүрхний амраг хүү минь Зүүдэнд ороод зовооно Түрүүгээ хараад хэвтэхэд Түмэн зүйлийг бодно Түүний дотор онц нь Дотно зүрхний хүү минь Нүүрээ таглан хэвтэхэд Нойр үл хүрнэ Нүдээ аниад бодоход Янаг хүү минь дэргэд Нар өдөр бүр мандавч Надад үл үзэгдэнэ Янаг амраг хүү минь Гагцхүү зүүдэнд учирна Эргэж тойрч ирэхэд чинь Энэрэлт чам руу тэмүүлнэ Энхрий чамайгаа санахад Элэг зүрх минь эмтэрнэ Хоригдохын зовлонг үзэхэд Хорвоо ертөнц хэрэггүй юм шиг Хонгор хүүгээ санахад 467
Гарч уулзахыг бодно Өдрийн бодолд уягдаж Шөнийн зүүдэнд үзэгдсэн Өөрийн амраг чамтайгаа Үтэр уулзахыг мөрөөднө Харанхуй гяндан нь битүү ч Халуун сэтгэлийг халхлахгүй Хаах цагдах нь хэцүү ч Хайртай хүү минь хүлээсээр 1932 он Яр өвчний дэлгэрдэг шалтгаан /Д.Нацагдорж/ Сэтгэлийн жаргал, биеийн цэнгэлийг эрхэмлэн Сайн үйлс зөв хүмүүжлийг мартсан Хүний ёсыг хуурмагаар тэвчиж цээрлэсэн Эхнэргүй эрчүүд хэчнээн болбол төдийгөөр Янаг амрагийн ёсыг гажуудуулан явсаар Яр өвчний үрийг олноо тарааж Мянган хүний эрдэнэт биеийг сүйтгэн Түмэн хүний ухаан мэдрэлийг гэмтээнэ Ноёд, баяд, хутагт хувилгаад цэнгэн жаргаж Иргэд данжаад найрлан баясан цэнгэсээр Үзэсгэлэнт охид, жавхлант бүсгүйчүүдэд Өчүүхэн нян ярыг үрийг тавиад Жаргалант орны жавхлант ардуудад Зовлонгийн үр, өвчний хөрөнгийг үлдээжээ 1935 он Өвчин /Д.Нацагдорж/ Энэхүү дэлхийн сайхан юутай тааламжтай Эрдэнэт хүний бие яасан гайхамшигтай 468
Эрүүл эсэн явбал, энэ насны жаргал аа Өвчин эмгэг гэгч, хүн төрөлхтний дайсан аа Түгээмэл нарны дор цэнгэн орших байтал Түмэн олныг зовоож, аж ахуйг алдуулагч нь Нүднээ үл үзэгдэгч чихнээ эс сонсогдогч Ертөнц дахиныг энэлгэсэн өвчин гэгчийн танилтай Өтгөс нялхсыг салгаж, эцэг эхийг гасалгана Өнчин бэлэвсэн болгож, үр ачийг энэлгэнэ Эд хөрөнгийг сүйтгэж үгүү хоосонд хүргэнэ Ухаан санааг мөхөөж, эргүү мунхаг болгоно Эртний хүмүүс бүдүүлэг өвчин гэгч чадалтай Эргэцүүлэн гайхаж ядахдаа мухар сүсгээр төөрсөн Чөтгөр шулам гэж түйтгэр гайг наманчилсан Түүний тусыг ололгүй, өвдөж үхсээр ирсэн Шашин шүтлэгийн үүднээс ташаарсан ухдаг мунхаг Сүсэг бишрэлийн хоосноор түүнийг хэрхэн тэмцэнэ Шинэ ёсны эмнэлгээр түүнийг таниад авсан Шалгадаг ухааны аргаар нядлахыг бэлтгэсэн Мянган хувь томруулж өчүүхэн нянг үзнэ Нэгэн бяцхан хорхой түмэн амьтныг үхүүлнэ Түүний хортойг бодвол занаж өшивч баршгүй Зөвхөн тэмцэх арга нь шинэ ёсны эмнэлэг мөн 1935 он Өвчтөний ёолох дуу /Д.Нацагдорж/ Миний нэг нөхөр Нас гуч илүү Хуучин өвчинд нэрвэгдээд Гэрийн мухарт хэвтэнэ Огт танихгүй хүн болоод Орон дээрээ дараастай Ойр хавьд нь хүрмэгц Ёолох дуу гиншилнэ Чихнээ сонсоход зэвүүн Сэтгэлд бодоход сэрчигнэмээр Зүс царай нь шарлаад Арьс мах нь хэлхэлджээ. Толгой хүзүүг хөдөлгөн чадахгүй Тод үгийг өгүүлэн чадахгүй 469
Уйтгарт орноо хэвтээд Үхэх өдрийг хүлээнэ Эм тангаар хоол хийж Өвдөх чинэрэхээр зугаа болгоно Өөрийн бие хайран болоод Улсдаа бас хэрэггүй болжээ. Энхрийлж явсангүйн харгай Эртнээс сувилсангүйн хохь Эрүүлийг хамгаалахад очсон бол Ингэж юунд хэвтнэм билээ 1935 он Өлзийт өвчин гэгч /Д.Нацагдорж/ Нас хорин тавхан атал Ярны шатыг төгсгөөд Нахиу хамраар шагнуулаад Ямба тушаал өндөрлөжээ Арван хэдтэй яртсанаа Айхтар гайхуулж ярина Эмнүүлж аргалуулж явсангүйгээ Эрэлхэг баатар болгоно Өнгө царай нь өөрчлөгдөөд Үг өгүүлэх нь хувираад байтал Өлзийт өвчин яр гэж Өөрөө бас сайшаан өгүүлнэ Ийм л буруу тийм л ташаа Энэ мэт хүн бас л олон ажээ Юутай хайран залуу нас Эс сэргэмжилбэл ийм болдог ажээ 1935 он Өргүй бол баян, өвчингүй бол жаргалан /Д.Нацагдорж/ 470
Жаргалан, жаргалан, жаргалан Энэ ертөнцийн түмэн жаргалан Түүний доторх чухам жаргалан Эрүүл энхийн нэгэн жаргалан Залуу бие эрүүл бол Өдөр бүр амгалан Нэгэн өдрийн амгалан Мянган жаргалын үүд Өтгөс өвгөд эрүүл бол Насан бартал амар Амар байж нөгчвөл Орчлонд төрсний гавъяа Жаргалыг хүсвэл Эрүүлийг хүс, Эрүүлийг хүсвэл Эмнэлгийг хүс Үзэсгэлэнт охин сан /Д.Нацагдорж/ Цэцэгийн хур орж Таван өнгийн солонго татахад Цэмцгэр цагаан гэрийн хажууд Жавхлант охин зогсох нь үзэсгэлэнтэй Царайны өнгө арчсан толь мэт Цав цагаан шүд яралзаж, өдийн хөмсөг зурайна Харах нүдний хар цагаан нь хослон Хас чулуунд шигтгэсэн лүн тэн мэт 471
Энхрий охин энэ жил арван долоон настай Эцэг эхдээ эрдэнэ мэт хайрлагджээ Идэр залуусыг өнгөөрөө гялбуулж Нэгэн аймаг хотод мартагдан хүсэгджээ Үзэсгэлэнт охин олон боловч Үнэхээр түүнд тэнцэх нь ховор Өсөх төлжих амьтан эрдэнэ мэт бөгөөд Үзсэн хүн бүхний сэтгэлээс үл хагацна Ийм л нэгэн сайхан охин Энэхүү ертөнцийн дэлүү болжээ Эсэн мэнд явахыг Энэ тэр хэн ч хүсэх бүлгээ Гэтэл цэцэг өвчний нян Бүх орчлонг бүрхэхэд Хэднийээс сэргийлсэнгүйн харгайгаар Хөөрхий охин өвдөв Эмзэг зөөлөн бие нь Хөдөлж чадахгүй болов Энхрий хөөрхөн охин Гаслангийн орноо хэвтэв Өөрийн нүүрийг толинд харж Үе үе шүүрс алдана Орчлонгийн царайг хэрхэн үзэхээс Ичгүүрэн, байн байн бухимдана Толь шиг царай нь барайж Жигшмээр хирдхиймээр үзэгдэнэ Тунгалаг нүд нь үүлтэж Үзэшгүй болжээ Урьдах үзэсгэлэнг санах бүр Хүн бүхэн гашуудна Урьдаас тариулсангүйн харгайгаар Ийм болсон нь гэмшилтэй. 1935 он 472
Үйлдвэрчний бие /Д.Нацагдорж/ Аж үйлдвэр гэгч Улсын тулгуур багана Үйлдвэрчин ард гэгч Түүний бүтээх хүчин Чийрэг эрүүл биетэй Чадалтай идэвхтэй ажилчин Түргэн түргэн үйлдвэрлэж Түмний дотор гайхуулна Эмгэг өвчтэй болоод Эр чадалгүй ажилчин Өөрийг тэжээж чадахгүй Улсыг тусалж чадахгүй Энэ төрд болбол Ажилчин гэгч хэрэгтэй Ажилчин хүнд бол Эрүүл гэгч хэрэгтэй Нэг өвчин халдвал Идэрсэг бие нь гэмтээд Түмэн төгрөгийн хүчийг Түүгээр нэгмөсөн мөхөөнө Эрүүл энх байвал Өдөр бүр чийрэг Гар хөдлөх тутам Олз ашгийг хураана Биеийн хүчнийг үнэлэх гэгч Үйлдвэрчин ардын хэрэг Эмгэг өвчтэй бол Хэрхэн хүчнийг үнэлнэ Элдэв өвчнөөс сэргийлж Идэр биеэ хамгаалан Боловсон эмнэлгийг шүтэж Үүрд эрүүл яв 1935 он 473
Их Тамирын хөндийд тэнгэр дуугарсан шөнө /Д.Нямаа/ Тас хийж Тэнгэр дуугарах эгшинд Тамирын гол Цалгин цалгин одов. Тамирын голд Тэнгэр дуугарсан шөнө Тайхар чулуу доргин доргин суув. Малгай шүүрэх Шөнийн ширүүн салхинд Майхан газраас Тасран завдан байв. Их Тамирын хөндийд Тэнгэр дуугарсан шөнө Хадтай хангайн уулс Цууриа татан хонов. Освенцимд авахуулсан гэрэл зураг /Д.Нямаа/ Освенцимд авахуулсан гэрэл зураг минь Ондоо хүн шиг гарчээ Нүүрэнд сүүдэр унаж Нүдэнд дайсан үзэгджээ Харагдах л юм, Освенцим Халуун тамын Освенцим Ширүүн улаан гал тэр! Ширмэн хар зуух тэр! Yзэгдэх л юм, Освенцим Yхэл зовлонгийн Освенцим Хүүхнүүдийн хайран гэзэг тэр! Хүүхдийн өрөөсөн бойтог тэр! 474
Санагдах л юм, Освенцим Саяын тэр Освенцим Дөчин гурван он тэр! Дөрвөн сая хүн тэр! Бодогдох л юм, Освенцим Болж өнгөрсөн Освенцим Зүйргүй хэргийн мөр тэр! Зүрхэнд орсон сум тэр! Освенцимд авахуулсан зураг минь Ондоо хүн шиг гарчээ. Нүүрэнд сүүдэр унаж Нүдэнд дайсан үзэгджээ. Оюутны хороо /Д.Нямаа/ Хэцүү гантай тэр жил Оюутнууд энд хороо барьжээ Хэцийн чулууг адуу шиг нурааж Хажуу газар зөөж барьжээ. Нам гүмхэн толгойн өвөрт Хүн амьтан гэнэтхэн бууж Нарнаас өмнө нэг өглөө Хүрз жоотуу хангинасан байлгүй. 475
Газар газрын хүний үрс Гараа гарган хороо барих гэж Этгээд халуун зуны наранд Энэ чулууг зөөсөн байлгүй. Нураасан чулуу зөөгөөгүй нь лав Нуруу биеэ наранд шатааж Хондны захаар гортиг татан Хороогоо эхэлж өрсөн байлгүй. Магадгүй бас холын нэг нь «Манай тэнд сайхаан» гэж Хүний газар нутгаа магтан Хүнд чулуу үүрсэн байлгүй. Хүчээр мөхөс нь өргөсөн чулуугаа Хүргэж чадалгүй зуур алдаж «Амь нь хаанаа явдаг юм» гэж Амьтны тохуу болсон байлгүй. Бөөрөнхий чулуу ховх татаж Бөөн үймээн гэнэт дэгдэж Энд тэндээс гүйлдэн цуглахдаа «Энд могой, могой» гэж шуугьсан байлгүй. Цуглаан хийж дүнгээ гаргаад Уралдаан авсан бригад гэж Чулуун хорооны нэг үзүүр дээр Улаан туг дэрвэсэн байлгүй. Хөөрхөн охинтой нэг нь танилцаж Хөвөнтэй бээлийгээ ээлжээр өмсөж Хоног хоногоор ойртон дассаар Хотод очоод гэрлэсэн байлгүй. Майхны дэргэд гал асааж Май тавин цайгаа чанаад «Буцаллаа цайгаа уугаарай» гэж Бусдыгаа тэндээс дуудсан байлгүй. 476
Хааяа энд баяан хангинаж Хайрган дээгүүр бүжиг эргэж Оюутан тэдний дуулан байхыг Ойрын айлууд чагнасан байлгүй. Хэцүү гантай тэр жил Оюутнууд энд хороо барьжээ Хэцийн чулууг адуу шиг нурааж Хажуу газар зөөж барьжээ. Нарны халуунаас таслан авсан шиг Намрын хонд бүлээхэн байна Насныхаа халуунаас таслан өгсөн шиг «Оюутны хороо» дулаахан байна. Разлив нуур /Д.Нямаа/ Yзээгүй байхдаа Разлив нуурыг би Yзсэн юм шиг санадаг байв Торгон зах нь хүнд харагдахгүй Том нуур бий гэж боддог байв Ажилчин Емельянков сайхан сэтгэлтэй Амьдарч суудаг жижигхэн байшинтай Разлив нуур зөөлхөн долгиотой Архан талдаа өвсөн овоохойтой « Хаана байна. Ленин » гэж Харгис засгийнхан эргэдэг байсан юм. Нууцхан анир гарах нь уу гэж Нуурны долгиог чагнадаг байсан юм. Хээрийн бяцхан энэ нуур тэгэхэд Хэнд ч нууцаа алдаагүй юм Их Ленинийг дайснаас нуусан Ийм нуур дэлхийд байдаг юм 477
Тэгэхээр Разлив хамгийн том нуур Тэрнээс том нуур би мэдэхгүй юм Самаркандын шөнө /Д.Нямаа/ Сар чанх дээр нь хонодог Самаркандын шөнө тагтан дээр суухад Салхи сэм сэмхэн үлээж Сайхан арц модны үнэрийг над авчирна. Дэлхийн гэрэлт цэг Самарканд гэж Дээр үеэс нүдэнд туссан газар Дорно дахины их шүлэгчдийн Домог цуутай яруу найргийн өлгий Намрын сарны саруулд Намайг танихгүй өвгөн хот налайна Багил ногоон цэцэрлэгийн дунд Багачууд хүүхнүүд дуу аялна. Эрдэнийн чулуун хана туурга Эртний түүхийн чулуун хуудас Yзэмж тансаг Самаркандын шөнө Yлгэрийн юмс амилж ирэх шиг болно Сайхан төрсөн Биби-ханум Сарны гэрэлд туяа татуулан явна Түмэн боол чулуу үүрэн бөхийж Түүний урдуур цувж өнгөрөх үзэгдэнэ Этгээд холын аян дайнаас тэр Эр нөхрөө ирэх дөхсөнийг санана Харш ордоо гүйцээж эс чадвал Хаан эзний уур хилэн бадарна Түргэн улирах хоног өдрийг дагаж Түгшүүр аймшиг хаяанд бүр ойртоно Ууртай хаан тоос татуулан ирвэл Уран Мамуржаны хар толгой өнхөрнө Биби-ханум: 478
Харь холын аян дайнаас Хань нөхөр минь ирэх боллоо яана Алд биеэ үнэний тангараг няцвал Амь нас аюулд учирна яана Мамуржан: Хатагтай минь та миний үгийг сонс Харш ордыг би товлосон өдрөө гүйцээнэ Зүйргүй хөөрхөн Биби-ханум чи л Зүрх сэтгэлээс гарахаа болилоо яана Биби-ханум: Эр нөхөртөө хатуу тангарагтай Эхнэр хүн намайг та өршөөнө үү Хэдэн мянган боолынхоо дундаас би Хэн дуртайг чинь танд өгье Мамуржан: Санаанд оромгүй сайхан хүүхэн Самарканд хотод өөр байхгүй Би хараагүй хөөрхөн хүүхэн гэвэл Биби-ханум чи шүү дээ Биби-ханум: Будагтай өндөгнүүдийг та хар Бусдаас ялгарах өнгө өнгийн хэрнээ Бүгдийг хагалж үзвэл аль нь илүү байх вэ Бүсгүйчүүл гэдэг ийм юм шүү дээ Мамуржан: Адилхан энэ хоёр жүнзэнд та Архи ус хоёрыг нэг нэгээр нь хий Халуу оргиж аль нь амыг согтоох вэ Хайр гэдэг ийм шүү дээ Өнө эртний домогтой Биби-ханумын сүм Өнөө хүртэл алдартай уран ядуусын бүтээл Гарах хаалганд ургасан тоорой модны хаяагаар Гадаад холын жуулчин толгой сэгсрэн цувжээ Yлгэр домгийн мянга нэгэн шөнийн 479
Yргэлжлэл гэмээр Самаркандын шөнө Холхи оддын тэртээ гал гялалзаж Хоёр замд онгоц яваа үзэгдэнэ Дэлхийн гэрэлт цэг Самарканд гэж Дээр үеэс нүдэнд туссан газар Дорно дахины их шүлэгчдийн Домог цуутай яруу найргийн өлгий Сарны доор яруу найрагч олон Самарканд хот энэ дэлхийд ганц Дурсгалт Самаркандыг үзээгүй бол Дуулал шүлгээ дуусаагүй найрагч Тооно /Д.Нямаа/ Хорол тооно барьсан хүнтэй Хотод би гэнэт таарав Удахгүй барих гэрийн тухай Урамтай бодол надад төрөв Тэр тоонын том гэдэг Тэнгэрийн нар бүтэн багтана Барьсан хүний нь залуу гэдэг Харсан хүн цөм бахадна Гэрээ баривал говьд бариарай Гэгээн тэнгэрийн нь тооноор хараарай Мал авбал тэмээ аваарай 480
Манай нэгдлийн гишүүн болоорой Сайхан говийн нар нь том Саруул тооно танд хэрэгтэй Загийн говийн тэмээ нь олон Залуу хүн тэнд хэрэгтэй Хүрээт гуай Улаан талбайд /Д.Нямаа/ Хүрээт гуай Улаан талбайд Хүрч ирсэн зогсож байна. Зүүдэлсэн юм шиг итгэж ядан Зүг зүг тийшээ харж байна. Хээр талдаа дууг нь сонссон Кремлийн цаг уянгалан цохилж Гайхам тунгалаг тэр дуу нь Газар дэлхийд дуурсаж байна. Тэнгэрийн хаяанд Хүрээт гуай Тэмээгээ хариулж суухдаа Холын Москвагийн цагны дууг Хоногтоо хэд сонсдог байсан юм. Өнөөдөр гэртээ хэн буусныг Өдөртөө бараг мэдэхгүй хэрнээ Тэртээ Москвад юу болсныг Тэрхэн дор нь олж сонсдог юм. Хашаатын хөндийн усан цэнхэр... Хааш хаашаа уужим цэлгэр... Тэнгэрийн хаяаг холдуулан тууж Тэмээ мал бэлчих нь үзэсгэлэнтэй. Нам жим талын гүнээс Нарийн шингэн эгшиг үүсч Чихний үзүүрт дуулдахын төдий Чимээ өргөх нь сонсоход уянгатай Тэнгэр уужим 481
Тал бас уужим Тэр хоёрын аль нь уужим юм Мэдэхгүй. Тэнгэр өндөр Тэмээ бас өндөр Тэр хоёрын аль нь өндөр юм Мэдэхгүй. Хөх тэнгэрт Говийн нар тогтуун Хөндий талд Тэмээн сүрэг тогтуун. Зээр гөрөөс Хүний нүд дагуулж Зэрэглээн дунд Тоос өргөн алга болно. Аглаг хээрийн Анир амьсгал гэмээр Халуун амьдралын Хань бараа гэмээр Галын шинэ утаа Газраас ургав бололтой Цэх дээшээ Цэнхэрлэн хөөрөв. Хүлээн авагчаар Өөрийн Москваг чагнан Хүрээт гуай энд Yдийн цайгаа чанадаг юм. ... Тийм холоос Улаан талбайд Тэмээчин хүн ирчихсэн явдаг Чимэгтэй яруу цагны нь дуу Чихэн дээр яг уянгалж байдаг. Хүний зам урт юм гэж 482
Хүрээт гуай энд бишрэн бодов Түүнээс цааш эх орон Түүх намтраасаа эргэн санав. Он жилийн уртыг туулж Олныг хэдий үзсэн ч гэлээ Улаан Москвад ирнэ гэж Ухаан санаанд ороогүй юм. Ийм газар хөл тавьж Их Лениний мавзолей үзэж Өвдөг тэнүүн алхана гэж Өвгөн болтол зүүдлээгүй юм. Улаан талбайд Хүрээт гуай Удаан зогсож хармаар санагдав Оргил Кремлийг ширтэн байж Олон юм бодмоор санагдав Тоононы нар буухын өмнө Уяан дээрээсээ мордсон юм Тогоотой цай буцлахын зуур Улсын хил давсан юм Хоёр нарны хооронд багтаж Холын Москвад ирдэг байна Хоногийн зөрөөг үзэж амжилгүй Улаан талбайд буудаг байна Тэмээний нутгаас Улаан талбай Тэнгэрийн од шиг хол байх юм Хайрлан суухад Улаан талбай Халуун зүрхэнд ойр байх юм Монгол нутгаас Улаан талбай Мориор хүрэмгүй алс байх юм Хүрээд ирэхэд Улаан талбай Хүний зүрхэнд ойр байх юм Хээр талдаа дууг нь сонссон 483
Кремлийн цаг уянгалан цохилов Гайхам тунгалаг тэр дуу нь Газар дэлхийд дуурсан тарав. « Дэлхийн том цагны дууг Дэргэд нь ирж сонсов» гэж Орчлонгийн зайд жаргал зарладаг Октябрийн цагийг бахархан харав Бугуйн цагаа Хүрээт гуай гаргаж Буурал Кремлийн цагтай тааруулав Монголын тэмээчин ардын цаг Москвагийн цагтай яг таарав. Шөнийн талд адуу янцгаана /Д.Нямаа/ Шөнийн талд адуу янцгаана Эртний домог шиг буурал тал Эргэн тойрон чимээ алдарна Алс замын алжаал тайлж Аяны хүн талдаа хононо Гүн харанхуйд тэнгэрийн заадас Гүүн зэл шиг сунайн цайрна Амгалан талын аяс хөндөж Алдуурсан унага шиг од харвана Эртний домог шиг буурал тал Эргэн тойрон чимээ алдарна Оддын дундаас ижлээ үзсэн юм шиг Шөнийн талд адуу янцгаана Энд намайг ирэхэд /Д.Нямаа/ Энд намайг ирэхэд Тулгын чулуу ч байгаагүй газар Туулайн бүжин унтаж байсан гэж Эрдэнэтийнхэн ярих юм. 484
Энд намайг ирэхэд Хээрийн салхинд хаяа нь дэрвэсэн Хэдэн майхан , бас хайгуулчид байсан гэж Эрдэнэтийнхэн ярих юм. Энд намайг ирэхэд « Социалист Эрдэнэт хотыг энд барина » гэсэн Содон харагдах тэмдэг байсан гэж Эрдэнэтийнхэн ярих юм. Энд намайг ирэхэд Сургуулийн барилга сая эхэлж Суурийн чулууг нь тавьж байсан гэж Эрдэнэтийнхэн ярих юм. Энд намайг ирэхэд Нацагдоржийн гудамжны Наймдугаар байшинд гэж хүн гэрээ заасан Эрдэнэт байлаа. Энд намайг ирэхэд Нэрт дуучин Виктор Харагийн дуу Нээлттэй цонхоор нисэж чихэнд унасан Эрдэнэт байлаа Энд намайг ирэхэд Хайгуулчийн тосгон, ажилчны клубт Хамгийн сүүлчийн шинэ кино гарсан Эрдэнэт байлаа Энд намайг ирэхэд Байгал-Амарын төмөр замыг Байгуулж байгаа нүргээн чимээ нь сонсогдсон Эрдэнэт байлаа Энд намайг ирэхэд Өндөр хүчдэлийн ган шонгууд Өдөр шөнөгүй Ильичийн гэрэл тээсэн Эрдэнэт байлаа 485
Энд намайг ирэхэд Аварга том Белазын бүхээгт Алёша Бор хоёрын нөхөрлөж жолоо залсан Эрдэнэт байлаа Энд намайг ирэхэд Амаржих газар сая төрсөн хүүдээ Аав нь Ган-Эрдэнэ гэж нэр өгсөн Эрдэнэт байлаа. Энд намайг ирэхэд Огторгуйн цэнхэр дэвсгэр дээр Октябрийн яруу алдар гэж нарны гэрлээр бичсэн Эрдэнэт байлаа. Өндөр газар /Д.Нямаа/ Өндөр газар Өөр юм.... Өвөл зун хоёр Айл байх юм. Гэнэтхэн энд Цас орох юм Гэрийн тооноор Yүл унах юм. Өндөр газар Өөр юм.... Од чулуу хоёр Ойр байх юм. Сарлаг энд Өндөрт асах юм Сартай хамт Хээр хонох юм. 486
Ирээдүй /Н.Нямдорж/ 1. Ирээдүй - энэ цохигдоогүй туйпуу Ирээдүй - энэ засагдаагүй чулуу Ирээдүй - энэ нээгдээгүй уурхай Ирээдүй - энэ үндэслээгүй хот Ирээдүй - зуун зуунаар цуварч Ирээдүй - миний урд байна энэнийг би барьж босгоно Ирээдүй - хүүгий минь урд байна тэрнийг хүү минь барьж босгоно. Ирээдүй - ач гуч нарын минь гарт байна. Түүнийг ач гуч нар маань барьж босгоно. Хүн нийгмийн тэмүүлэлт хөгжил Хүрч очих туйлын сайханд Аж төрөх хязгааргүй азтай Алс зууны цуут иргэн танд Атаархнам баярланам. Огт санаанд оромгүй Ой ухаанд багтамгүй Гайхамшигт дэвшилт давшилт Ганцхан - хүний цуут ухаанаар Гал мэт илчит гараар бүтэх бүхнийг Төрөөгүй ач нарын гарыг Тэдний үр саданы гарыг Санан санан хүлээнэ Саатан саатан хүлээнэ. Yелэн цуврах зуун зуун жилүүдэд Yнэтэй дуун, яруухан дуун болон Санаагаар биш хүний гараар бүтэх Сайхан ирээдүй өөд Омголуун хөлөг шиг дугтран тэмүүлнэм Оргилсон булаг шиг халгилан тэмүүлнэм Оволзсон зүрх шиг догдлон тэмүүлнэм Өтлөх гэгчийг мэдэлгүйгээр Yхэл гэгчийг үзэлгүйгээр 487
Ухаант нийгэмтэйгээ цуг Улиран мөнхрөхийг хүснэм. 2. Зүүн нь үгүй бол баруун нь үгүй Зүрх нь үгүй бол судас үгүй Yр нь үгүй бол удам нь үгүй Цагийн явц цаашлах хууль ийм билээ Ирээдүй - энэ өвгөрч яваа та Ирээдүй - энэ өсөж яваа би Ирээдүй - энэ анхны бэрийн гал Ирээдүй - энэ өлгийн уян дуу Ирээдүй - энэ шинэ нээгдэх сургууль Ирээдүй - бидний байгуулж буй нийгэм Барьж байгаа барилга Бас нэмж босгох бүхэн Ингээд босоход ирээдүй гэдэг маань Их л наанаас эхэлнэ. Харцны минь доорхиноос Хамрын минь үзүүрхнээс Харгилан урсах шиг Хавтгайран өргөжих шиг... Өдөр өдрийн явцуу хүрээнд эргэж Өнө холын их хэргээ мартвал Өнөр орны иргэн болж төрсөн Өндөр алдар минь унах нь тэр... 3. Улс хөгжнөө гэж сайхан юм Урьдын бүхнээ мартаж Зоогоо үүрд тэнийлгэх юм. Нусгай банди явсан Нуруугаа зодуулж байсан Өвгөд өнөө үлгэр адил Өнгөрсөн цаг харуулна. Зовхи нь буусан Зол нь буурсан Хуучин үеийн Хөх Монголыг Эндээс 488
Эрэгт далайгаас алс төв Азиас Эрээд дэмий. Цагийн гарз. Энэ нь Монгол улс сөнөсөн ч гэсэн үг биш Эх орноо хаяад нүүсэн ч гэсэн үг биш Тэмдэг ч үгүй болтлоо хөгжлөө гэсэн үг Эрин цагийн Иргэн бид Хийх гэснээ хийж Хэлэх гэснээ хэлж Хүслийн уртад боогдохгүй болжээ. Хүний доор орохгүй болжээ. 4. Гэр болгонд гэрэл нь хүрч байдаг Хүн болгоны хүсэл нь биелж байдаг Ард болгонд ач нь хүрч байдаг Ардын засаг бэхэжтүгэй. Өнөөдрийн Монголын Өнөр царай Залгамж хойчийн Залуу дууг Өргөн дуулах Өр зүрхний хүслэн. Өглөө орох шинэ байраа Ууршиж буцлах халуун цайгаа Инээж сэрэх алаг үрээ Эрин цагаа Эгэл нөхдөө Эгшиглэн дуулнам Ирээдүй - бидний хувь заяа Ирээдүй - тойрог дээрээ хазгай орчлонгийн хувь заяа Тэнхлэгээ эргэх бөмбөрцгөө Тэнхээгээ олсон хөгжлөө Хар дайны аманд Хаяж хэзээ ч өгөхгүй. Ирээдүй коммунизм! 489
Миний ард түмэн /Н.Нямдорж/ Босгоны ёроолд Боол мэт Бохирч суухаа больж, Хаалганы аманд Харц гэгдэж Хавсарч суухаа байж Хувьсгалаар хувьсаж Хувь заяандаа эх орондоо Дархан эрхт эзэн болон Дархлагдсан миний ард түмэн! Мөнгөн цагаан гэрийнхээ Мөөгөн хүрээ шиг зайд Цэцэн цэлмэг ухаанаар Цэвэр тунгалаг сэтгэлээр Дундгүй дүүрэн Дутмаггүй хангалуун Ахиухан хийж Арвихан авч Амьдралаан төгс утгаар нь Авч явах боллоо. Хүүхэд бүхэн маань сургуульд, Хөгшид бүхэн маань тэтгэмжинд Нам төр маань ард иргэдээ Нар шиг халуун ивээж байна. Хайр ихт төрийнхөө Халамж хүртээгүй хүн үгүй. Энх энэ засгийнхаа Энэрэлд ивээгдээгүй зон үгүй. Хүн бүхний Хүсэл сэтгэл Хүчтэй болж Хүндтэй болж Ард бүгдийн Ажил үйлс Ахицтай болж Алдартай болж 490
Ажилласан бүхэн Ахуй цагийнхаа бахархал баатар Олныхоо омгорхол болон яригдаж Олныхоо сүр болон дуулагдаж байна. Эд нар цөм Их нэр төрийг Хулгайлж олоогүй Худалдаж аваагүй Хуйвалдаж гараагүй Энгүүн их зүтгэлээрээ Илүү тод ялгарсан юм. Ажилласан бүхэн Ахуй цагийнхаа бахархал баатар болон Нүүр бардам алхалж Нүд дүүрэн харагдаж Сэтгэл дүүрэн санагдана. Хэлсэндээ ч эзэн Хийсэндээ ч эзэн Хариуцсандаа ч эзэн Хаа ч эзэн болж Яавал хөлсөө, хүчээ гаргаж Яавал ихийг бүтээх вэ гэсэн Яруухан омог санаа хүн бүхний Яс маханд хадаастай бий. Миний ард түмэн Ийм л улс Миний эх орон Ийм л иргэдтэй орон. Ажлыг алдаршуулсан Ажилчин бүгдийг алдаршуулсан Алдар гавьяаны их зуун Агуу их үе минь мандтугай. Нерудын орон Чили /Н.Нямдорж/ 491
1. Андын урт нуруу шиг Асар урт Андын өндөр нуруу шиг Аймшигт өндөр Тэнгэрлэг сайхан Тэр орон Нерудын орон Найргийн орон Альендын орон Амгалан орон Чилийнхний эх орон Чили байлаа. 2. Чилийн газар шорооны Чийг нь шим нь Шимж ургасан бүхэн нь Чили - чинийх Чили хэзээ ч ийм Чили байгаагүй Чили Чилидээ яг хүрэх гэсэн, Чили Чили ёсоороо болох гэсэн Орны царай Ондоо байлаа Олны сэтгэл Оргилуун байлаа. 3. Энэ орны чулуу нь Эгэл хөх тэнгэр нь Ээх сайхан нар нь Эвдрээгүй бүтэн байлаа Талын ялдам цэцэг нь Тариа будаа ургац нь Тансаг хот суурин нь Тайван сайхан байлаа. Цэцэрлэг сургууль хүүхэд дүүрэн 492
Цэнгэлдэх хүрээлэнд суудал дүүрэн Хагас юмгүй энэ орны Хамаг бүхэн нь бүтэн байв. 4. Ер бусын амгалан тэр өглөө Ерөнхийлөгчийн утас Юунд хангинав Амгалан дөлгөөн Альенде Учиргүй гэнэт уурлаж «Урвагч» гэж хэнийг хэлэв Зовлон дуулгах Золгүй мэдээ Зоригоор долгион цацав уу Эх орны чих бас Ингэж эрт хангинав уу 5. Ард зондоон Амь Амьсгал Амьдрал болсон газар шороо нь Алт шиг санагддаг Адилхан харагддаг Асар баялаг зэсийн орон Чили Урвагчдын улан доор Унасан байнам Улаан цус нь Урсан байнам. Энд - хүнлэг хүн Хүн биш болжээ Энд - хүнлэг ёс Ёс биш болжээ. Жадан дээр Засаг тогтох уу Жадан дээр жаргал байх уу. 6. Ганц үгийн зөрөөгүй 493
Галзуу офицер Гаррисон... Yнэн хүн хоёртой Yгээр харьцах Тийм ёсон Тэр даргад байсангүй Тэнгэрт тэрэнд Тэнэгэр сэтгэл хайрласан ч үгүй Эх орноон Эгэл орныхоо хөгжил дэвшлийг Эвдэн сүйтгэлцсэн Чи Эх орныхоо Эцэг болсон Эмч болсон Энэрэн хайрлагч болсон Эргүүлэн шинэтгэгч болсон Альендийг Чи ал луу. Алуурч ... Аж төрөхийн дайсан Ард түмний дайсан Нүглээн удахгүй Нүдээрээн үзэх вий. Тэр лав өөрийгөөн Тэнэг биш Цэцэн гэж бодож яваа Чили орныхоо хувь заяанаас урваагүй Чин үнэнч гэж бодож яваа Хартантай баатарлан тулалдсан Хатуу зоригтон гэж бодож яваа Хамаг олноо хайрлан энэрэгч Халуун сэтгэлтэн гэж бодож яваа Yгүй... тэр Yхлийг будаа мэт таригч Yзэшгүй хар нүгэлтэн. 7. Нерудын орон унаж Нерудын зүрх шаналж 494
Нерудын дуун хилэгнэв. Найргийн орны Найр нь хиртэж Эрэлхэг ардын цус Эгэл цээжнээ буцлав. Орныхоо Олны хүзүүнд Олс зүүж Yхлийн дарцаг Өндөрт өргөв. Генерал Пиночет Генерал Пиночет Пиночет - Гитлер Гитлер - Пиночет Өлгий орноо Шорон болгоод Өөрөөн үүдэнд нь Хуяг болжээ. 8. Генерал Пиночетын Yхлээр далайлгах Yзэл бодол Генерал Пиночетын Жадан дээр тогтох Засаг төр Эх орныхоо жаргалыг Эгэл олныхоо амьдралыг Харалгүй гишгэлж Хахалгүй залгижээ. Нерудын орон Найргийн орон Луис Рекабаррений орон Луис Карваланы орон Чилийнхний эх орон Чили ялна. 495
Явлаа даа /Н.Нямдорж/ Явлаа даа... явлаа даа... явлаа даа... Яагаад ч сэтгэл минь тогтохгүй нь Унасан нутгийнхаа хавартай Учрахаас нааш болохгүй нь Нарлаг сайхан нутаг минь Намайгаа гэнэт дурсав уу Өегшин дассан газраа би Өөрийн эрхгүй үгүйлэв үү Яагаад ч сэтгэл минь тогтохгүй нь Явлаа даа... явлаа даа... явлаа даа... Буцлаа даа... Буцлаа даа... Буцлаа даа... Бухимдсан сэтгэл минь тогтохгүй нь Бууралхан ээжийнхээ дугараанаас Булхаж л гарахгүй бол болохгүй нь Сэтгэлээр сайхан ээжий минь Сэмхэн намайг дурсав уу. Уулаас санах ээжийгээ би Ухаандаа гэнэт үгүйлэв үү. Бухимдсан сэтгэл минь тогтохгүй нь. Буцлаа даа... Буцлаа даа... Буцлаа даа... Харилаа даа... Харилаа даа... Харилаа даа... Хайрхан сэтгэл минь тогтохгүй нь Халуухан насныхаа амрагтай Харалцахаас нааш амрахгүй нь Гэнэхэн насны минь дурлал Гэнэтхэн намайгаа дурсав уу Арванхан хэднийхээ дурлалыг 496
Алагхан зүрх минь үгүйлэв үү. Алагхан зүрх минь Хайрхан сэтгэл минь тогтохгүй нь Харилаа даа... Харилаа даа... Харилаа даа... Их далайн давалгаан /Д.Отгонсүрэн/ Эрэг хязгаар нь олдомгүй Их далайн давалгаанд Эрхийн чинээ завьтай Эр тэнцэн явнам, би Тэнгис далайн тэртээг Тэнгэрийн хаяа дэрлэн Тэр гэж ялгаж заахын Тэмдэг мөргүй цэнхэртнэм Далай завийг минь сэгсчиж Даамай зоригийг минь тэнсэнэ Их далайн гүнд Хөл алдан живэхээ Эх газраа зорин Хүч мэдэн сөрөхөө Гарын булчин мэднэ Ганцхан зориг л мэднэ. Далай давлах давалгаатай Дайвж цалиглах нь нүргээнтэй Сахрах долгион нь үзэх өнгөтэй Саатан чагнам, сайхан аялгатай Далай завийг минь сэгсчин Даамай зоригийг минь тэнсэг. Дөрвөн зүг тэмтэрч Дүйвээнээр би яваагүй Усанд унасан навч шиг Урсгал даган хөвөөгүй Найр тавих наран зүг Намайг угтах маргааш тийш Сэтгэл бодлоо нум шиг хөвчлөн Сэлүүр амраалгүй хөвнөм. 497
Мэлмий /Д.Отгонсүрэн/ Минжин хангайн хархан нүдэн гэлтэй Мэлмэлзэн урсах намрын харз шиг тунгалаг Мичид түгсэн шөнийн саран мэт гэрэлтэй Мэлмий, нүдний сайхан мэлмий тормойно. Хөөвч үл баригдах солонгын адил зугтамхай Хүслийг татах далдын шид нуугдаастай Мэдэл үгүй дуу алдам тэр мэлмий Миний өмнөөс үг хэлэм инээмсэглэв. Ботгон нүдний цавчих тоолон шаналж Борхон зүрх минь хэмнэлээ алдан булиглав Бороонд норсон мойл шиг хархан мэлмий Бодлын сувдан хэлхээг хүвэнхэн талимаарав. Болчимгүй алдсаныг сэм сэмээр мартуулан Богинохон энэ насны нэгэн жаргал эдлүүлэв Илүү маяггүй тэр мишээлд нь найрсаж Элгэн хайр өөрийн эрхгүй хөвсөлзөв. Ижилгүй хөөрхөн тэр нүдний талимаанд Эдэлдэг жаргал бүхнийг амтлан жаргая гэтэл «Сайхан юм бүхэн өөрийн тавилантай » гэж Санааны үзүүрт нууц түгшүүр харвалаа. Ажин саатвал, хархан нүдний талимаанд Амраг хайрын оч гялсхийн үзэгдэв Хэрийн хүнд нандин түүнийгээ өгөхгүй гэх Хэрсүү бодлын сүүдэр төдхөн бас халхлав. Хаа хэзээний өнчрөл гунигаа далдалж Хайр хүргэн мэлмэлзсэн мэлмийг харахад Холын хоёр ертөнцийн таталцах хүчин мэт Хос зүрхний хооронд соронзон айлчилна. Их ус харвал ядаргаа арилдаг гэж Эцэг дээдсийн минь хэлсэн үг учиртай л Намрын харз шиг тунгалаг хархан мэлмийг Насаараа харах хүн хамгаас азтай л. 498
Сэтгэлийн утас /Д.Отгонсүрэн/ Шаширлах тариан түрүүнд исгэрэх Салхин шивнээ Шижирлэх долгио хаялан мэлтэлзэх Голын шуугиан Шинэхэн цэцгийн цомирлог ундлах Хурын шаагиан Шимээр ногоорох мөчрөө тэлэх Навчсын сэржигнээн Сэлгүүн орчлонг бүхлээр нь багтаах Сэтгэл дотор минь амилан байна Ай, миний сэтгэлд Хүрвэл яруу тунгалаг аяс эгшиглэх Хөгжмийн утас хөвчлөөстэй байнам Дардас бүхнээс нь өнгө аялгуу цацран Даамай симфони, баатарлаг марш ч төрмөөр байна. Гагцхүү арван наймтын сэтгэлд л төрөх Гайхамшигт уянга ч бас л эгшиглэх билээ Сэрүүн салхинд намрын навчис газардахуйд Сэтгэлийн минь утас доргин дуугарнам Миний сэтгэлд Хүлгийн төвөргөөн Бөмбөрийн цохилт шиг дэргэдүүр тачигнаснаа Хөндий талынхаа арвинд уусах мэт Алслан алхалсаар намжих адил Аялгуу айзам эгшиг бий. Ай, миний сэтгэлд Голын шуугиан Хурын шаагиан Салхин исгэрээн Навчсын сэржигнээн амилан бий 499
Ай, миний сэтгэлд Баатарлаг марш, симфони Баярын сонат Хайрын уянга Харууслын хөгжим аялан бий. Үр тариа /Д.Отгонсүрэн/ Би үр тариа билээ Би бүр учиртай үр тариа билээ Нервийн салбарласан судал шиг Нийслэлээс салбарласан зам шиг Ишнээс салбарласан их үндсээ Эх дэлхийдээ бөх суулганам Энэ дэлхий минь намайгаа дүүрч Эх дэлхийгээсээ би зуурч Бид хоёр бие биеэ Бие сэтгэлээсээ энхрийлэн тэвэрнэм. Хөх манхан тэнгэртээ Тэргүүнээ би өргөнөм Хөдөө талынхаа салхинд Түрүүгээ би өргөнөм Хөрст дэлхийнхээ гүн тийш Yндсээ би суулганам Шим ертөнцийн нарны Шижир сацрагаар амилан Шиврэн буух хурын Шаагих дуслаар ундаалнам. Ээх нар минь Шингээд орчихдог нар биш Буух хур минь Ширгээд хатчихдаг хур биш Суух хөрс минь 500
Шим нь дуусчихдаг хөрс биш. Тийм болохоор би Тив дэлхийд дуулиантай Тэнгэр огторгуйд дуулалтай Тийм болохоор би Ертөнцийн салхинд халиурах Ердийн тарианаас учиртай. Наргүй, хургүй, хөрсгүйсэн бол би Нармийж хорчийгоод хатчихсан байгаа. Тэр гэхийн тэмдэг мөргүй Тив дэлхийгээс тонилчихсон байгаа. Нартай хуртай хөрстэй болохоороо би Намжаа дэлхийг нар шиг баясааж явдаг Уяхан замбуутив маань намайг тарьсан юм Уяхан замбуу тивдээ би таригдсан юм. Би тариа болохоор Би таригдсан болохоор Хураах ургацтай хувьдаа бэлэгтэй. Ургацаа өгөх л гэж би Унтах нойроо Умартан яарнам. Ургацаа өгөх л гэж би Улирах мөчтэй Уралдан яарнам. Би ургацаасаа таригдах Yрийг үзэх гэж яарнам Би угтаа Маргаашийн тариаг тарилцах гэж яарнам Тэр цагт энэ бие маань Ургасны хэрэг гүйцэх байна Тэр цагт эх дэлхий маань Ургуулсны хэрэг бүтэх байна. «Найрамдал» лагерь /Н.Очирбат/ 501
Үсээрээ, зүсээрээ ялгаатай бидний Үерхэн нөхөрлөх үүдийг нээсэн Нэрээрээ нүүрээрээ учраагүй нөхдийг Нэгэн эхийн үрс шиг дасгасан Найрсаг монгол ээж шиг ээлтэй «Найрамдал» лагерь энхийн дуутай. Хэлээрээ, заншлаараа ондоохон бидэнд Хэзээ ч ариун итгэл төрүүлсэн Хайрлан хүндлэх нандин чанарыг Хатан зүрхэнд мөнхлөн шингээсэн Найрсаг монгол ээж шиг ээлтэй «Найрамдал» лагерь энхийн дуутай. Тэнгэрийн одод шиг жавхаалаг төрөөд Энгэрийн цэцэг шиг өнгөжин дэгжсэн Бидний сэтгэл сүү шиг цагаан Биеэсээ түших ах дүү шиг үнэнч Найрсаг монгол ээж шиг ээлтэй «Найрамдал» лагерь энхийн дуутай. Алсаас алсад хараа сунган Улсаас улсад урин дуудсан Бидний уриа-интернационал Биелэх ирээдүй-саруул коммунизм Найрсаг монгол ээж шиг ээлтэй «Найрамдал» лагерь энхийн дуутай. Нутгийн шороо алт /Н.Очирбат/ Нууран дундаа шувууд чуулаад Нургин хийлэн үймж эхлэв 502
Нутаг нутгийн залуус дарвиад Нулимс мэлтрэм дуулан хайлав. Уран зэллээ мэтгэн дэвсээр Урин орныг зорих шувууд Уртын аяндаа тасарч ядан Уймран ганганах юусан билээ. Эрхэст тэнгэрт хөөрөх жигүүр Эхээс төрүүт заяаж өгсөн Цэнгэг ус нь соронзон адил Цэрвэн нисэхэд нь татаа юмуу? Оюун санаа баяжаам сэргэг Олны үр сад найрсан баясаад Эрдмийн далайд умбах атлаа Эргэн хургах юусан билээ Үйзэн хорвоод нэргүй мэндлүүт Үрийн ёсоор тосож авсан Нутгийн шороо алт болохоор Нууцхан нэгийг шивнээ юмуу? Хүү төрлөө /Н.Очирбат/ Ургах нартай Уралданхан Хүү төрлөө. 503
Уйлаан дуулиан Хадаанхан Хүү төрлөө. Энэрэлт ээжээ Мэлмэрүүлэнхэн Хүү төрлөө. Эгшигт бүүвэй Аялууланхан Хүү төрлөө. Ачлалт ааваа Уярууланхан Хүү төрлөө. Алаг зүрхийг нь Хайлууланхан Хүү төрлөө. Хөрст дэлхийг Хотойлгонхон Хүү төрлөө. Хөх тэнгэрийг Гүдийлгэнхэн Хүү төрлөө. 1963 Аргамжааны чулуу /Т.Очирхүү/ Төө зайгүй хайртай эх орноо санаж Түмэн бээрийн чанадаас бодол бэлчээн суухад Таталт сайтай дуран шиг нэхэн дурсах сэтгэлд минь Танхил багын нутаг нэгд нэгэнгүй тодрох юм. Өргөн Ширтийн зуслан нүдний өмнө илхэн Өвст судгийн эхэнд аргамжааны чулуу тодхон Гучин жилийн тэртээ яг л байсан газраа Гурвалжин хөх чулуу явсан ч үгүй янзаараа 504
Хэн нэгний морь аргамжаатай байгаа санагдана Хэнзхэн ногооны үнэр анхилж байх шиг бодогдоно. Унаа морио бөхлөхтэйгөө болж дээ хүү минь гэж Урамшуулж хэлсэн эцгийн үг Бядгүй балчирхан насны минь бяцхан гарын оромтой цуг Аргамжааны тэр л чулуунд арилшгүй үлдсэн бий Ширхэгхэн ганц чулуу нь ч сэтгэлийн угт уяатай Сэрүүн Алтай нутагтаа би хүлэг морин шиг аргамжаатай Аргамжааны тэрхэн чулууг тойрон идэшлэх хүлэг шиг Аяа эх орон чамдаа би тоосны үзүүрээс эргээстэй. 1978 Гэрлийн тухай бодол /Т.Очирхүү/ Орой болсон хойно цонхоо нээж Орон хотын гудамжийг харвал Шөнө дөлийн их хот Өнгө өнгийн гэрлээр ярина Улаан хэрээстэй түргэний тэрэг Урагшаа шурхийн өнгөрлөө. Оч үсрэх шиг гялсхийсэн энэ тэрэгний гэрэл Орчлонд нэг шинэ хүн төрлөө гэж хэлнэ үү дээ Хаа нэгтэй айлын цонхны гэрэл Харанхуйн дунд гялсхийн аслаа Гэрийн эздийг баярлуулж Гэнэтхэн тэнд холын зочин оройтож ирэв үү дээ Тэртээ тэнд эгнэсэн олон гэрэл Тэрэг, машин хүмүүсийн чимээ чих дэлсэнэ Тэнд аварга үйлдвэрийн зүрх лугшиж Тэнхээт ажилчин хүн шөнийн ээлжиндээ гарч байна уу даа Хойд талын байшингийн хоёр цонхны гэрэл Холгүй зайтай асаж унтраад байх юм Анхны хүүгээ төрүүлсэн залуу хос Алдрайхан хүүгээ хуурайлах гэж сандарч байна уу даа 505
- Хол ойр гэрэл асч унтарч Хойш урагш машин тэрэг сүлжиж Их хот шөнөжин гэрлээр ярина Ээдээ, энэ гэрэл гэдэг амьдрал юм даа Яралзсан хотын гэрлийг харахад Яруу шүлгийн санаа бууна Гэрэл ... бас нэг айлын гэрэл Гэнэтхэн ирсэн онгодоо гүйцэж ядан Гэрэлтэй тэр цонхон доор найрагч шүлгээ бичиж эхлэв ээ 1978 Ильичийн хуучин хүрэм /Т.Очирхүү/ Суут Ильичийн хүрэм Сугандаа нөхөөстэй байх гэж үү Анхаарлын цусан тэмдэг шиг Асгарсан цусны дусал шиг Очиж очиж улаан утсаар Оёж шидсэн байх гэж үү. Их түүхийн музейд зочид гийчин олон Ильичийн хүрэмний дэргэд зогсож саатах нь олонтой Өрөө би зүрхэндээ шарх олсон шиг Өмнө нь очиж удаан зогсов Сэтгэлд гэнэтхэн хар бууж Сэрүүн зүүд шиг бодолд дарагдав Сум дайрсан энэ хүрэмний цаана Суут хүний зүрх цохилж байсан гэж бодов. Улаан тэмдэгт тэр л цоорхойг Урвагчийн бууны сум чиглэж ирсэн гэж бодов Тэр сум гэвч Ильичийн зүрхийг оноогүй Тэнгэрлэг их Лениний амь насанд хүрээгүй Буурал түүхийн их хүний өөдөөс Буруутан дайсны гар чичирсэн байж таарав. Сэтгэлд гэнэтхэн хар бууж Сэрэмжлэгтүн гэж зүрх минь шивнэв Буяны хорвоод ийм урвагч байсныг Сумны ортой Ильичийн хүрэм хэлж байна. Хаа нэгтэй дайсны сум бийг Хал үзсэн коммунистын зүрх хэлж байна. 1978 506
Найрагчийн өрөөнд /Т.Очирхүү/ Амьд сэрүүн цагийн нь алтан мөр болж Азербайджан найрагчийн өрөөнд хуучин пянз эргэж байна Сайхан сэтгэлт түмэндээ зүрхний үгээ хэлж Самед Вургун найрагч шүлгээ уншиж байна. Ганцхан заяах эх орныхоо тухай Газар дэлхий, эрх чөлөөний тухай Уулын цовоо эрсийн тухай Улаа бутарсан охидын тухай Яг л дэргэд минь идэр залуугийнхаа дуугаар Яруу найрагч шүлгээ уншиж байна. Хорвоогийн мөнх бусыг үзсэн найрагчийн өрөөнөөс Холдож ч чадахгүй, салж ч чадахгүй Хол ойрын хүмүүс тойрон эргэж байна. Үсэн буурал үеийнхэн нь Үйлсийг нь залгах хойчийнхон нь Үзэг нэгт нөхөд нь тойрон эргэж байна Гарцаагүй, энэ амьдрал мөнхийн гэрч Гадаа гудамжаар их бага тойргоор Үй түмэн машин тэрэг хүн зон Үдшийн Бакуг тойрон эргэж байна Найрагчийн дуу нэг тодорч, нэг бүдгэрч Хуучин пянз эргэж байна Намар оройн салхин гэгээвчээр үлээнхэн байна Гарцаагүй, энэ амьдрал мөнхийн гэрч Газар дэлхий, он цаг, хүмүүс Нарыг тойрон эргэж байна Найрагчийн хуучин пянз амьдрал адил эргэж байна Амьдрал гэдэг үнэтэй Алтаар хэмжишгүй үнэтэй 507
Амьд сэрүүн цагийн нь алтан мөр болж Азербайджан найрагчийн өрөөнд хуучин пянз эргэж байна Сайхан сэтгэлт түмэндээ зүрхний үгээ хэлж Самед Вургун найрагч шүлгээ уншиж байна. Баку 1977 Эмээл /Т.Очирхүү/ Цэнхэрийн говийн намаржаанд малчин өвгөн Цэрэгт яваа хүүдээ эмээл төхөөрч байв Мөнгөн чимэгт эмээлийнхээ ганзага олмыг тааруулж Мөдхөн ирнэ хүү минь гэж хоног тоолон байв Албаа хааж дуусахад тавхан сар үлдлээ гэж Аав нь хүүдээ эмээл төхөөрч байна. Нэг л өглөө хөтөлгөө морьтой Хонгорын шилийг давна гэж Нэгдлийн малчин өвгөн инээмсэглэн ярьж байна. Санаа цайлган ардын маань энхийн сайхан хүслэн Сайхь тэр өвгөний төхөөрсөн эмээлд байна Цэргээс ирэх хүүгийн эмээл тохох хүлэг Цэцэг бүрхсэн талдаа оноотой тарган байна Эмээл хүлэг хоёр эзнээ хүлээж Эх орон маань амар тайван байна. Цэнхэрийн говийн намаржаанд малчин өвгөн Цэрэгт яваа хүүдээ эмээл төхөөрч байна. Байгальтай сольсон үг /Д.Пүрэвдорж/ Цуурай -Хангинаж цангинасан Хадны цуурай чи Дуу бүхнийг яагаад Дууриан дуулдаг юм бэ? -Аяа эс тэгвэл Хэнийг би ялгахаа байна Алтан гургалдайг тэгээд 508
Хэрээтэй эндүүрвэл яана. Өргөс -Өргөс чи юунд Өстэй юм шиг Өлмий дороос минь Өвдтөл хатгав аа? -Өнгөт хорвоо гэдэг Өдөн дэвсгэр биш шүү Өлмий тавих газраа Өөрөө харах ёстой шүү. Чулуу -Харахад гаднаа хүйтэн Хагалахад дотроо хүйтэн Хад чулуу чамд Халуун илч бий юү? -Харин чи өөрөө л Хат гүйцсэн ган бол Хагалаад үз л дээ намайг Хариуд нь би ган өгнө. Тойром -Аагим халуун говийн Аяган бор тойром оо Алгандаа чамаас дээжилье Ангаа тайлаад мордъё -Урсгал байхгүй надаас Уух хэрэггүй хүү минь 509
Ус бүхэн ундаа биш Уулзсан бүхэн нөхөр биш. Тулгын чулууг хөдөлгөж болохгүй /Д.Пүрэвдорж/ Санхүү банкны сэсчээмтэй Сантехникийн сэлээсэртэй Барьцааны ломбаардтай Баталгааны нотриадтай Удирдагч нь куульттэй Удирдаач нь пуульттэй Хувийн коодтой Хувцасны моодтой Галын командтай Газрын кадаастартай Орцондоо ноймортой Ордондоо каамэртай Архины бокаалтай Ажлын бахиалтай Зайгуулын тараншээтэй Зайлуулгын тараактартай Клиникийн үзлэгтэй Клирингийн тооцоотой Хоол нь поорцтой Холио нь пээрцтэй Яам нь мээнэжэртэй Ямаа нь кашмиртай Өрөөлдөө портээзтэй Өвөртөө пороомсогтой Чихэндээ апараадтай Чивэндээ гондоомтой Эцэг нь таавчигтай Эх нь лээвчигтэй 510
Хүүхэд нь паампэрстэй Ууцандаа масаажтай Утсандаа мэйсэжтэй Унадаг бөх моосттой Уулзвар бүхэн поосттой Тээстээр шалгадаг Тээндэрээр уралддаг Шооконд ордог Сейфэнд нуудаг Пэлтаа наадаг Пэлээтэг залгадаг Рэзээвт бичдэг Истоор нээдэг Инчрээстэй тоглодог Стрээс тайлдаг Ханаа дараанкалдаг Хадлангаа пэрээсэлдэг Хийсэн бүтээл дисэртаац Хичээлийн давтлага консолтаац Өргүүр шат лийпт Өндөг араа лүүпт Цаасан хүүдий пакээт Царсан шал паркээт Томхон танхим заал Тойрон бүжвэл баал Хурлын дарга спикэр Хувийн дугаар эргистэр Аливааг чадвал маасчар Адрын гэрэл лүүстэр Түүчээ тэрэг бүүпэр Түгжээт нууцлал шийпэр Цусны чагт хэрээст Усны цорго караант Цайны идээ заваарк Цаасны хэмжээ формат Энгийн дэр падуушиг Ээрүүлт хүрд кадуушаг Яриан жүжиг дараам Янзны хүрээ араам Нэрийн чансаар эрээтэнг 511
Нэхэл өлгөц эрээплэг Албан суудал мээст Алдар хүнд чээст Санаандгүй явдал сюрприз Салбан өмд тарпээз Нүхэн гарц түнээл Нүнжигтэй эд оргинаал Ахалж яваа нь лийдэр Ард үлдсэн нь лоодор Мулгуу нь паакт Муу нь аакт Амьсгал хордвол угаар Аюулд өртвөл аваар Ханын шүүгээ шкаав Хомон хадаас скоов Тэвэг талх батоон Тэцэн хувин битаан Оноол ажил ноором Онцлох хувцас фоором Оготор банзал мийний Ороолдсон хормой макси Цэргийн дуулга каасаг Цээрийн баг маасаг Албаны өрөө оофис Амрагийн хурьцал сээкс Гэрийн тавилга мээбэл Гэрлийн утас каабэл Халуун уур паар Хальсан бөмбөлөг шаар Өвөөлжин шовоохой бүүтэг Өвчүүн завь лоотог Сахлын хутга бэрийтэг Саравчтай малгай кээпэг Ханцуйн товч заапанг Хавчих хавтас паапаг Эдийн солгой бараак Эргүү толгой дураак Данс баригч нарийдчаг Даган баясагч балиалшэг Хурууд эм таблээтаг 512
Хулгар сандал табурээтаг Алаг хөзөр каарт Агтан гуявч шоорт Тааран шалбуур жийнс Тарчиг тэтгэвэр пээнс Хоригдлын хэвтээш наар Хоногийн нэвчиш баар Эрээвэр зууш салаат Эмчийн нөмрөг халааат Элдэв шүхэр зоонтиг Эрвээхэй зангиа баантик Өвсний хадуур касилк Өвчтөний дамнуур носилк Yнэ хямдрал сээл Yнгэг шохой мээл Хайнцал нь ничээ Хийрхэл нь шизо Yзэх зүс имийж Yлэг жаал дэбийл Чимэгт зар рэклаам Чихэвч мөр рэглаан Илүү зан хооби Ихсийн булагнал лооби Сайн дуу хийт Сагсны бай шийт Нүдний шил ооптиг Нүүрний гоёл космээтэг Тунгийн тариур шипрээц Турсган цавуу скооч Аюулын нөөц фоонд Арилжааны өөш боонд Яншаа дуу хийп хооп Янагийн гоёл шууб наап Yзэсгэлэнт бүсгүй оны мийс Yдшийн мэдээ сийтий нүүс… Тусгаар тогтнол /Д.Пүрэвдорж/ 513
Ханат цагаан гэрийн од хийморийн тоонон дээр Хасаг халуун тулганы омог дөрвөн тотгон дээр Хан Алтай аавын онгон тэргүүн оргил дээр Хатан Сэлэнгэ ээжийн одод орчих мандал дээр Тусгаар тогтнол чамайг Тунхаглан бичнэ би Ганган улаан тэмээний зогдор дэвсэх тэшил дээр Гантай мөнгөн хэтний зоолог тээх тээгэн дээр Галбын халуун говийн хулан ангах ээрэм дээр Гантиг чулуун хясааны янгир халих элгэн дээр Тусгаар тогтнол чамайг Тунхаглан бичнэ би Хүж дурдан бүсний ташаа дарах нугалаан дээр Хүрэл манан хөөргөний даалин дарах наргиан дээр Хүйсийн шүүдэр буусан уулын гацаа бууцан дээр Хүннү дээдсийн тамгалсан улбаа гархин буурин дээр Тусгаар тогтнол чамайг Тунхаглан бичнэ би Ширмэн төмөр дөрөөний шивээ зурах тавган дээр Шижир алтан ээмэгний шигтгээ чимэх гархин дээр Шинийн хоёрны саран хаяарч шингэх тэнгэр дээр Шинэ нялх ногоо ханшиж задрах газар дээр Тусгаар тогтнол чамайг Тунхаглан бичнэ би Аавын мөнгөн хазаарын найман цэнгийн товруун дээр Азын алаг мэлхийн наян нэгэн шагайн дээр Алиахан саарлын унага хөллөн тэнцэх нуга дээр Ангирын хоёр дэгдээхэй хөвөн цэнгэх нууран дээр Тусгаар тогтнол чамайг Тунхаглан бичнэ би Индэр улаан галын цац бадман дөлөн дээр Ижил хоёр загалын цацаг шанхан дэлэн дээр Идэр гурван есийн цас чахрах цайдам дээр Есөн голын цан хөөрөх царман дээр Тусгаар тогтнол чамайг Тунхаглан бичнэ би Бэлгийн цэнхэр хадагны хоёр гардах дэлгээс дээр Бэхэн хар гэзэгний хосоор дарах сүлжээс дээр 514
Бэрийн домогт цэцгийн хорвоо уярах дэлбээн дээр Бидэрт мөнгөн сарны хоймор унах туяан дээр Тусгаар тогтнол чамайг Тунхаглан бичнэ би Урсгал татмал усны хөл алдах ёроол дээр Ургамал таримал модны хөрсөнд хавах ёзоор дээр Уяран мэлмэрэх янагийн дурлал амилах харцан дээр Уйлан мэндлэх үрийн дуулан орхих манцуйн дээр Тусгаар тогтнол чамайг Тунхаглан бичнэ би Ажнай сайн хүлгийн гал цахилах тууран дээр Аагисан улаан хүдрийн ган царцах хайлш дээр Амар түвшин жаргалтай ам бүлийн дансан дээр Алтан босго өлзийтэй айл бүхний үүдэн дээр Тусгаар тогтнол чамайг Тунхаглан бичнэ би Баяр найрын ширээний амтат тансаг идээн дээр Баян хангайд мөнхөрсөн арц хуш зээгэн дээр Балтаар давтан хийсэн анжисны торгон ирэн дээр Багц дүүрэн ургасан атрын тарианы мөрөн дээр Тусгаар тогтнол чамайг Тунхаглан бичнэ би Эрт айлын хаяа дархан хилийн дээсэн дээр Энхтайвны харуул дайчин эрсийн тангараг дээр Эрдэнэ зуугийн хэрэмний зуун найман суварга дээр Энэ зууны өргөөний зуун түмэн цонхон дээр Тусгаар тогтнол чамайг Тунхаглан бичнэ би Эрх чөлөөний зарлиг ардын үндсэн хууль дээр Эрх хэл соёлынхоо ад биш баян сан дээр Эрдэнэтийн арга билиг алтан соёмбын гачил дээр Эх нутгийн шорооны амиар солих ширхэг дээр Тусгаар тогтнол чамайг Тунхаглан бичнэ би Аав ээжийн буянтай өлзийт цагаан хоймор дээр Амин гарвалын толботой өлгийт нялхсын өөжин дээр Ардын журамт цэргийн өргөж ялсан туг дээр Амьсгалаа бидэнд өгсөн өрлөг дээдсийн дурсгал дээр Тусгаар тогтнол чамайг Тунхаглан бичнэ би 515
Хан тэнгэрт сүмбэрлэсэн үйлдвэр уурхайн яндан дээр Хаяа нийлж сүндэрлэсэн үлгэрийн харшийн туурган дээр Хангай говь талын үлэмжийн өв баялаг дээр Халуун эх оронч бүхний үндэсний их бахархал дээр Тусгаар тогтнол чамайг Тунхаглан бичнэ би Сав саваар саалийн харваж хүрэхгүй зэлэн дээр Сая саяар сүргийн хатирч хүрэхгүй билчээр дээр Сар нарны өртөөнд хагацаж болшгүй учрал дээр Сайхан монгол орноо хайрлаж ханашгүй ерөөл дээр Тусгаар тогтнол чамайг Тунхаглан бичнэ би Өглөө бүрийн нарны асгаран буух цацрал дээр Өвгийн морин хуурын аялгуу хослох утсан дээр Өргөн цээж чөлөөтэй амьсгалж яваа газар дээр Өөрийн толгой мэдэлтэй амьдарч яваа заяан дээр Тусгаар тогтнол чамайг Тунхаглан бичнэ би Ухаа хонгорын жолоог захлан татсан талбай дээр Ухаант жанжин Сүхбаатарын зарлан дуудсан тунхаг дээр Улаанбаатар нийслэлийн заяа тэтгэх дээвэр дээр Улсаа ачлан захирсан засаг төрийнхөө ордон дээр Тусгаар тогтнол чамайг Тунхаглан бичнэ би Нүүрэнд нь гал бадарсан монгол эцгийн хийморь дээр Нүнжгэнд нь нар гэрэлтсэн монгол эхийн сэтгэл дээр Нүүдлийн өргөөнд нэгдсэн монгол аймгийн холбоон дээр НҮБ-ын шилтгээнд заларсан монгол улсын далбаан дээр Тусгаар тогтнол чамайг Тунхаглан бичнэ би Эзэн сууж жаргасан их заяагаа сүсэглэж Эх орон талынхаа ирээдүйн таалалд нийцүүлж Эрдэнэсийн далайгаас шүүрдсэн итгэлийн сувд үгсээр Эрх жаргалаа баталсан иргэн бүхний гараар Тусгаар тогтнол чамайг Тунхаглан бичнэ би. 516
Амгалан хоосон сэтгэл нь /Д.Равжаа/ Амгалан хоосон сэтгэл нь Товчтойхон байтал Аливаа бүхнийг чадагч Ийм сайхан сэтгэл буй Аяа, танивал жаргал буй Аврагч лам ба Айлгагч эрлэгүүд Энэ насны явдал Илбэ мэт байтал Элдэв янзаар үзэгдэнэ Үзэгдсэн энэ сэтгэлд Удамборын цэцэг мэт Уйман ганхаж найгаад Элдэв дүрсийн чуулган Ямагт тахил болно Эелдэг үнэн үгтэй Яруу сайхан эгшиг нь Эсэрваагийн эгшгээс илүү Энэ жамыг бодвол Элдэв сэтгэл хөдөлнө Аглаг холоос анхилсан Амраг сэтгэлийн үнэр нь Зандан модыг дарвал Заяагаараа учирна Ийм сайхан үнэр буй Балын амт нь Балайдын сэтгэлийг дараад Хоосон чанарын амт нь Хоёргүй хонгор минь 517
Сэтгэлийг нь таниарай Тэнгэрийн хадгаас эелдэг Тэнүүн сайхнаа бодвол Тэгш уужим сэтгэл минь Амьтанд алаггүй байгаасай Аяа, гурван эрдэнэ Хамаг номын үзэгдэл Алс хоосон боловч Аливаа бүхэн үзэгдэл Амьтан бүхний үзэгдэл Өөрийн дураар болоорой Хол гэж орхино уу Ховдгорхож шунана уу Хотол төгс үзэгдэл Хоосон чанарын үзэгдэл Аяа, хамт жаргая Багаасаа моринд дуртай Багагүй эмд дуртай Баримтгүй сэтгэлийг Барин мэдэж аваад Баримтгүй жаргая Ламынхаа ачаар Лавтай үзлээр туулаад Хэн хүн боловч Хэвтэй сайхан жаргая Хэзээд Махагал айлд аа! Баян сүмбэр уул /Д.Равжаа/ Баян сүмбэр уулын 518
Бараа сүндэрлэн харагдахад Бага настай тэр минь Бас бас санагдана Итгэлт нөхөр нутаглавал Исал газар ч бол яруухан Итгэж ханилбал Инээж тогловч сонихон Хар элэгтэй боловч Ханилбал итгэлтэй Үргэлж ханилахыг санасандаа Өдөр өнгөрөх нь урт байна Амраг сэтгэл байвал Аглаг байвч ойрхон Амгалан хоосон ламд минь Алс ойр буй болов уу Их харынхаа адисаар Энэ насанд шуналгүй Ямагт амраг чинийхээ Нүүрийг таних болтугай! Алшаа уулын бараа хараад айлдав. Дадишуари нарт айлдсан дуу /Д.Равжаа/ Уужим гүнзгий саруул билгийн агаараас Утгыг мэдэх мэргэдтэй ханилах ухаантан сайн Улам улам ламын эрдмийг үзэж Уйтгаргүй шүтэн чадагч сүжигтэн сайн Хоёр талтай башрын номыг орхимаань Хотол төгс тонилохын мөрийг хүсэгчид сайн Хор мэт хүслийг тэвчээд Хол ойргүй энэрэх бодитон сайн 519
Уймж учраад гасалж салах нөхдөөс Уйтгарчилж магад гарах нөхөртөн сайн Улиг болсон найман номын утганаас Удаан унасан төвшин зантай морь сайн Чи минь мэд хэмээн айлдах орны Чин бат хуурмаггүй лам сайн Чигнүүрийн од мэт болзоогүй бол Чивэлт нөхдийг тэвчсэн сайн Магад дээд Ядам бурхнаан бясалгах нь Мандах шинийн сар мэт нэмэртэй нь сайн Махарч өөрийн биеийг сургах сэрэмжнээс Махчны гэрт ганцаар мэт сэрэмжтэй нь сайн Махагал,амьтны аврал тэрний минь Манай танайгүй хамт шүтвэл сайн Манан будан шиг үзэгдээд өнгөрөх насанд Манзшир богд хааны зарлигийг дагасан нь сайн Хэлбэлзэх туйлгүй сэтгэлийг тэвчээд Хэтэрхий дээдсийн зарлигаар болсон нь сайн Хэдийчинээн өстөн дайсан байвч Хэтэрхий бодь сэтгэлээр нэвт ханилсан нь сайн Аливаа үзэгдэл хоосон чанар мөний тул Атгаггүй уужим сулхан суувал сайн Ашдын амгалан бүгдийн үндэс лам тул Аливаа айлдсан бүхнийг дагасан нь сайн Зэргийн нөхөд дүйвүүлж байсаар мартаамуу Жигдрүүлж өөрийн сэтгэлд дурссан сайн Өтлөх ба үхэх, учрах, салах болзоогүй тул Өнөд энэ хойтод тустай ерөөл сайн Тэнгэр газар шалтгааны эрхээр урвамуу Тэгш буянаан амьтны тусад зоривол сайн Согтуу хүний үгэнд ямар болзоо вэ 520
Солиот хүний номоос зайлбал сайн Даш зайсанд хайрласан дуу /Д.Равжаа/ Аврал бүгдийн хураангуйд шүтэх лам нь Ааль зан нь уужим бөгөөд увидастай нь сайн Алгасалгүй анхааран авах шавь нь Уургүй номхон бөгөөд сүжигтэй нь сайн Ачит эцэг эхэд энэрэх сэтгэл нь Алаггүй зургаан зүйлд нийгэм нь сайн Ариудсан хоосон чанарыг оноход Атгагүй аливаа үзэгдэл сулхан нь сайн Ах дүү, үеийн нөхөдтэй ханилахад Алин боловч ариун үзэгдэл дадсан нь сайн Аюул бүгдийг үндэс, сэтгэлийг номхотгоход Ачит лам, үйлийн үрийг гэрчилсэн нь сайн Ажиггүй энэ насанд хууртахад Алстаа ганцаардахыг бодсон нь сайн Ариун, бузар, хар, цагааныг ялгахад Аврал эцэг ламын зарлигаар болсон нь сайн Аяа, хохой, өөр бусдын явдалд Аргагүй дотроос уйдах цагт Найман зүйлийн сайн хэмээн дуулан Найртай зүрхний хөвгүүн чамдаа барив Духтай хурдан хүрэн /Д.Равжаа/ Духтай хурдан хүрнийгээ Барин зусаж уная Дотнын минь амраг чамдаа Довтлон хүрч золгоё 521
Дэнж дүүрэн гарахад Дүүлэн борыгоо уналтай Дэнслэн санасан санаагаа Дэмгэрхэн чамдаа хүүрнэе Алс дэнжийн хөтлөөр Алхлан бараадсаар айсуй аж Амрагаа гэсэндээ Тэмцэн хүрээд ирэв үү Талын их арвинд Говийн их холд Голдоо санасан санааг Гол шиг чамдаа хүүрнэе Уйтгаргүй зангий чинь Уран гол шиг ааший чинь Огоот мартаж яднам Ойрхон ч болоосой гэм Тийм сарын зүсийг Чандлуулж шинжлэлтэй Зүйтэй амраг чамдаа Зүтгэж золгох нь бахтай л Төгөлдөр номын адисаар Тэгш манийг айлдаад Түүнийг минь өршөөгөөд Өнө бат болтугай! 522
Дэлгэр зуны жаргалд /Д.Равжаа/ Дэлгэр зуны цагийн жаргалд Дэргэдэх таныхаан зангийн сайханд Энэ өдрийн найрын бэлэгт Үнэн үгээ дуулъя Намар цагийн хонгор салхинд Навч цэцэг найгалзан ганхахад Зүлэг өвч халиуран хийсэхэд Зүйтэй чамайгаа санана Найрт зуны хөхөө донгодоход Насны үеийн улсыг үзэхэд Усгал сайхан ааль чинь Улам наддаа эрэгдэнэ Суунаглан татах газрын униар Сая буцах галууны явдал Цогцлон хурагч шинэ үүлэнд Цочмог сэтгэл хөдөлнө Хөхрөн харагдах алсын газар Хөдөлж ядах галууны зэрэглээ Тод тунгалаг нуурын амьсгалд Тогтуун сэтгэл уярна Санасан энэ сэтгэлд минь Саран мэт илхэн Учраад хэлсэн үг чинь Од мэт тодорхой Сая олдсон хүний биед Салж ядсан энэ насанд Мунхарч хоцрох хүслийн харанхуйд Мухирч төөрөгч сансрын жам Идэр сайхан насны эрчимд Өдий учирсан чинийхээ ачид 523
Тунгалаг хоосон чанарын гэрэлд Тонилохын мөрт учиръя Хувилж шарлах оройн өвс Хууртаж гэнэдэх насны саалтад Огоот гэмших зовлонгийн шалтгаан Олныг амсагч улсын жам Чамтайгаа барилдсан ерөөлийн хүчинд Чадал гүйцэд насны амарт Одоо хоёулаа хамт суугаад Одияанд мордъё Өнгөрөөд гарах энэ оронд Үхэж салах садан нөхөд Тамтаггүй явдлаар нөгцөөгч Тарчилгагч улсын жам Өршөөж хураалгүй Үнэмшиж шуналгүй Батгүй цогцыг эвдэрмэгц Бадам-Одод учиръя Энэ насны дотроо Үйлийн үрийг орхиод Үхсэнийхээ хойноос эмгэнэгч Энэ улсын жам Эндүүрэлгүй ламын мөрөөр Үзэл шуналын хүлээсийг Энэ насандаа огтлоод Эцсийн мөрийг ололтой Үнэмшимгүй энэ дууг Үйлийн үрээр ядуурсан Эгэл адил санагч улс Илт нэгийг мэдээрэй Янаг сэтгэлийн амгаланг 524
Илбэ мэт орхиод Элдэв эрдмийг мэдүүлэх Энэ хэний ач вэ? Хагацалгүй хоёулаа Хамаг номын чанарт Хамт нэг болохыг Үржин богд айлд! Дөмөн /Д.Равжаа/ Дөмөн дөмөн гишгэдэлт Хар нүдэн шарга минь Түмэн агтын дундаас Дөлөлзөж байдаг л Төдхөн зантай тэр минь Түмнийхээ дунд суудаг л Ааш зангийн сайханд Эрвэлзэн суудаг л Дэнж нуурын гургалдай Дэмий соньхон жиргэнэ Дэмий хүний үртэй Даанч юундаа янаглав Янаг гэгч юу вэ? Эртний сайхан ерөөл буй Энэ хол газрыг Энгэрээр нь дөтөлье Эгээрч санасан хүнтэйгээ Уулзаад мордох нь бахтай 525
Энэ явахад ном буян хэрэгтэй Эцэс хойтын сүнсэнд Авидын үүдэнд жаргая Лам гурван эрдэнэ /Д.Равжаа/ Лам гурван эрдэнэ, энэрч өршөө Муу гурван үйлийг сөнүүлэн соёрх Уулын чинь оройд ус үл тогтох, Омогтой хүний цээжинд эрдэм үл тогтох Нуурын чинь дундаас түймэр үл шатах Номч ламын цээжнээс муу үг үл гарах Хатсан тойрмоос хамаг шувуу зайлах Хатуу дотортой хүнээс хань нөхөр зайлах Зэвэрсэн модноос жимс цэцэг зайлах Зөрүү зантай хүнээс зэргийн нөхөр зайлах Баян болон явбал бардан сэтгэлээ даралтай Баахан болон явбал гуниг сэтгэлээ даралтай Тойн болон явбал ариун санваараа хичээлтэй Тун ганцаар суувал хатуу сэтгэлийг барилтай Нанчид нанчид гэвч нарийн хар архи Нарийвчлан шинжилбэл найман тамын нэг нь Там там гэгч там хаанаас байх вэ Тамтаггүй явбал там чинь тэр буй за Саруул тал байвч шавартай намгийг ажиглаарай Сайхан амраг байвч санаа сэтгэлийг ажиглаарай Хөх тэнгэр байвч хүйтэн дулааныг ажиглаарай Хөөрхий амраг байвч алсын зоригийг туршаарай Булгийн үер өнгөрвөл буцаад урсах ёсгүй Толь тунгалаг боловч тооцож үг хэлэхгүй 526
Тавтай нөхөд байвч Тодорхой санаа нь далд Хөвчийн түймэр өртвөл Хүчээр унтраахад бэрх Хүний дотор хартай бол Хүлээгээд суухад яршигтай Бодь сэтгэл үгүй ч болов Буянтай сэтгэл ачтай Бодлын хар далд ч болов Бултаад гарахад яршигтай Орох цагийн хурыг Огторгуйн салхи эвдэнэ Онох ухаан билгийг Уурын мунхаг эвдэнэ Найгах навч цэцгийг Намрын хяруу хиртээх Нарийн билгийн ухааныг Уурын мунхаг хиртээдэг Жигүүрт энэ ертөнцийн Жич бач нь олон бий Зэргийн нөхөд та минь ч бол Сэрэмжлэн санаж явалтай Малгайгаа аваад магтвал Магад үнэн гэлтэй Муу үг хэлбэл Хойт мөрөө хичээлтэй Энэ дууны нэр нь Лам гурван эрдэнэ Энэ дууг дуулмаань Энх амар жаргая 527
Молор эрдэнэ /Д.Равжаа/ Молор эрдэнийн эрдэм их Монгол газрын жаргал их Морь тэмээний тус их Мод түлшний хэрэг их Эдэлсэн бүгд арвитай үгүй Инээсэн бүгд итгэлтэй үгүй Идсэн бүгд шимтэй үгүй Эрдэмтэн бүгд тустай үгүй Хавар цагийн аян хол Ханахгүй сэтгэлийн эер хол Хангай газрын бараа хол Хартай хүнд алэг хол Ухаангүй хүнийг сургах гэнэн Ууртай хүнтэй тоглох гэнэн Улгүй бусдад халдах гэнэн Уяагүй сэтгэлийг хөгжөөх гэнэн Нүүргүй загнагч шударгын шинж Нягталж бодогч саруулын шинж Нуулгүй хэлэлцэгч янагийн шинж Нийцэж явагч нөхөрсгийн шинж Дээдэс ихсийн өлмий батдаад Дэргэдэх нөхдийн насан уртдаад Дэлхий дэх амьтны зовлон арилаад Дэлгэр сайхан жаргалангаар цэнгэх болтугай! 528
Найман зүгтээ /Д.Равжаа/ Найман зүгтээ найгасан Навчит бадмын адил Найгалзсан дүрс чинь Нарийн гол шиг аальтай Найртай ганц тэр минь Яруу биларын дуу шиг Эгшиг төгс үг чинь Элдэв сонин аялгатай Эрхэмсэг багахан тэр минь Эрхгүй бусдаас хувьтай Анхнаас хамт төрсөн Ариун занданы үнэр шиг Амрагийн чинь үнэр нь Аглагаас анхилан ирэхэд Аргагүй сэтгэл хөдөлгөнө Ариун тэнгэрийн рашаан шиг Амтат эгээрлийг хангагч Ааш зангийн чинь сайхан нь Арван тавны сар мэт Атгагт сэтгэлийг сэрүүцүүлнэ Бадмын амыг нээгч Бадрангуй халуун нар шиг Балмад харанхуйг арилгаад Бадмажунайн дэргэд Баяртай хамт жаргая Ойр хол явавч /Д.Равжаа/ Ойр хол явавч Орхилгүй энэрэгч 529
Очирдарь богддоо Осолдолгүй залбиръя Уярал цагийн он жилийг Удаан бодож хождоно Угийн санасан сэтгэлийг Урвалт хөрвөлтөөр эвдэнэ Саруул тал байвч Шавры нь мэдээрэй Сайхан янаг байвч Санаагий нь таниарай Хөх тэнгэр байвч Хүйтэн дулааныг ажигла Хөөрхий амраг байвч Алс зоригийг туршаарай Үер булгийн ус өнгөрвөл Буцаж юугаа ирэх вэ Идэр нас өнгөрвөл Эргэж залуу болох уу даа Хөвчийн түймэр ихэдвэл Хүйдсээр унтраахад бэрхтэй л Хүний сэтгэлд хар орвол Хүлээж суух нь цөөн бий Толь тунгалаг боловч Тооцож үг хэлэх үү дээ Товтой нөхөд цугларавч Доторх сэтгэл нь далд бий Бодитой эс үзэгдэвч Буянтай сэтгэл аятай Бодлоо хартанд алдвал Бултаж гарахад яршигтай 530
Нүүдэл явдлын аянаас биш Нүглийн төлөө биш сэн Аргагүй үйлийн үрнээс биш Арчаагүй сэтгэлтэй дээ биш сэн Зүдэг нөхдийн эрхнээс биш Зөрүүд зантайдаа бишсэн Бурхны номыг хүссэнээс биш Буруу элэгтэйдээ биш сэн Лам айлд гэснээс биш Лавгүй худалчдаа биш сэн Учраа урьд айлтгаснаас биш Урвалт олонтойдоо биш сэн Тулгаж тавьсан сум нь Тусгалаа хүрэлгүй зогсох уу даа Туурвиж санасан санаагаа Тухайгий нь үзэлгүй зогсох уу даа Эх хүүгийн санаа ч бол Эгээ нэг л гэдэг үү Эцсийн ерөөлийн хүчээр Эргэж буцаж золгомааж Арилсан оронд Амар явж хүрээд Амьтан бүгдийн тусад Ариун бүтээлээр жаргая Омогтойхон арсланг /Д.Равжаа/ 531
Ач төгс ламыгаа Арслант ширээн дээрээ зална Асрахуй сэтгэлээр Адислан соёрх! Омогтойхон арсланг Оготор хав яах вэ Олон бүгд хүнийг Онц нэгэн хүн яах вэ Жигүүртний хаан гарди бээр Аварга могой үзвэл Зандан модонд байвч Заалгалгүй иднэ Тас шувууны дэвэлгийг Тахиа яаж гүйцэх вэ Тангарагт хуврагуудтай Тэмцэгчид хөөрхий Тунгалаг нуурын дотор Тусах сарны гэрэл Тодорхой шиг боловч Тун хоосон хэмээнэ Санаа сэтгэл муут Шар тэмдэгтэн хөөрхий Сармагчинд адил Саваагүй тэмцэлднэм Хармаар эзлэгдсэн Хар санаатан хөөрхий Хамаагүй байтал Харшлагчид хөөрхий Балчиг дунд ургасан Бадам лянхуан цэцгийг Балай мунхаг амьтан 532
Барин ядан гайхна Хатсан нуурыг Хамаг шувуу тэвчинэ Хар санаат хүнээс Хань нөхөр жигшинэ Эрээн барс гэгчийг Эмээлээр яахан сургана Ээлжлэх ертөнцөд Эвдрэлцээд яах вэ Өндөр модны үзүүрт Үзэсгэлэнт гардийг Үзэн үзэн баатархагч Аяа, хөөрхий, барам хөөрхий Сарьсан жигүүрт багваахай Шөнө нисэх зантай Сайн хүнд халдвал Шантрахын тэмдэг л Ухаантайхан тотийг Урхиар яахан барина Угтай төрсөн хүнийг Үгээр яахан буцаана Хэнз баахан хээр минь Хэний адуунд байгаа бол Хил зантай авгай минь Хэний аянд байгаа бол Асга хад гэвч Алстаа нурна Амраг садан гэвч Эцэстээ хагацна Хонгор мориныхоо тарганд Хол газар юухан бэ 533
Хорин насны идэрт Хоромхон зуур хүрнэ зээ Өндөр уулын ус нь Өөд үл урсах Үнэн ганц сэтгэлийг Үргэлжид саналтай Эрх багахан цагаан чинь Эмээлтэйгээ тэмүүлнэ Эрхэмсэг багахан авгайдаа Эргэж бууж золгоё Уяхан дуут урманд Ооно халтар буганы Үнэмшиж ирэхийг Урьдаас сэрэлтэй Арслан гэгч амьтан Ариун бусын бөөлжсийг Эрдэнийн саванд хийвч Идэхгүй нь магад л Очирдарын адисаар Осолдолгүй яваад Орчлонгоос гэтлээд Очирдар болтугай Сэргэлэн зант цагаанаа /Д.Равжаа/ Сэргэлэн зант цагаанаа Идэр тарган байхад Эрвэлзсэн хонгортойгоо Золгохын санаа төрнө Хаврын урьхан салхи нь Сэнгэнэх шахлаа 534
Ханилж суусан нөхөд минь Тарж мордох янзтай Аав юугаа сэрүүнд Тохуун сэтгэл бахтай Ажиглаж бодохноо Хожимдох янзтай Цэл говийн манан нь Талаа дүүрээд бударлаа Хүний хайртай үр нь Олон санаа юу вэ? Өөртөө хайртай сэтгэл нь Амьтан бүгдийн зүрх Үзээд гарахын оронд Дүйвүүлэн сууж цэнгэе Чин үнэн сэтгэл минь Орчлонтой таардаггүй Загнаж суух зан минь Улсын аятай таардаггүй Амраг сэтгэлийн туйлыг Эд яаж мэдэх вэ Хагацашгүй амраг минь Сэтгэлийн төвд суудаг бий Гахай чоно ч бол Аминдаа хайртай байтал Аяа, гурван эрдэнэ Бид чинь яаж явах вэ Хотол төгс лам минь Хоосон чанарын адисаар Энэ сансрын чөлөөнд Элмэртэл жаргая 535
Тунгалаг толинд /Д.Равжаа/ Зээ. Тунгалаг толинд зээ Туяа юугаа үзээд Тогтсон хирээ арилгаад зээ Тодорхой цэлмэхүй адил Эрх багахан чамайгаа зээ Эмгэнэн санаж хараад Эрсэн хүслээ ханаж зээ Элдвээр жаргадаг билээ Зээ. Уянгат дуунд зээ Улс бүгд сонсоод Уяран сэтгэлээ сэргээж зээ Улам дурлахуй адил Хэлбэр багахан чамайгаа энэ Гэнэтэд санан тусаад Хүүрнэхүйг чинь сонсоод зээ Хүслээ ханадаг билээ Зээ. Харий зандангийн үнэр зээ Ханхилж сайхан анхилахад Хамрын эрхтэн ханаж зээ Гайхамшигт цэнгэхүй адил Тэгш багахан чамайгаа зээ Таалж сэтгэлээ амраад Тансаг элдэв тааваар зээ 536
Тавтай жаргадаг билээ Зээ. Сонин сайхан цэцгүүд зээ Амтат сайхан балд Шунасан зөгийдийн чуулган зээ Салтсыг зөөх адил Амраг багахан чамайгаа зээ Элдэв таавар тээвэрлэн Амар сайхан жаргадаг зээ Амар сайхан билээ Зээ. Хөнгөн зөөлөн жанчид зээ Хүрсэн биес амраад Хүсэл бүрдэж төгсөөд зээ Хүсэхүйгээр жаргах адил Амархан бүрэн чамлаараа зээ Алгасалгүй суугаад Элдэв хүслээ төгсөөд зээ Агнистын жаргалан мэт билээ Эрхэм гурван чухагт зээ Элбэрэн залбирмуй өршөө Эдүгээ хүссэн бүрдэж дээ Элдвээр жаргах болтугай! Тэргэл сарны гэрэл /Д.Равжаа/ 537
Тэргэл сарны гэрлийн тунгалаг нь Тэнгэр газрын энгийн уужим нь Тэрний минь зангийн сэргэлэн нь Тэгш ганц сэтгэлийн амар нь Настай буурал өвгөн эцэг минь Намайгаа гэж суугаа болов уу Аргагүй үйлэнд найдаж явсаар Арайхан хол төөрөлдөв үү Цагаан бор морины минь хурдан нь Цаггүй дөрвөн туурайн бат нь Аюулт дөрвөн давааны өндөр нь Аймшиггүй давагч сэтгэлийн баатар нь Сэмээр ирэгч хулгайчийн мэхтэй нь Сэрж манагч нөхдийн сайн нь Хэмжээгүй уужим балгадын их нь Хэрэгсэлгүй туулагч газарчийн сайн нь Алс эртнээс ерөөлтэй тэр минь Арайхан хожуу цагт учрав уу Арван зургаан нас чинь идэрхэн Аажмаар ханилсаар зорьсондоо хүрье Эцэг богд ламын минь адисаар Эх баатар дагинасын энэрлээр Энэ насны чөдрөөс тонилмаань Одияанд хүрэх маань болтугай! 538
Төвшин сайхан /Д.Равжаа/ Төвшин сайхан сэтгэлтэн Түмэн зүгээсээ цугламаань Төлөв сайхан найрласан Төвтэй сайхан цуглаан бэ Бороо хур нь дэлгэрээд Бургас зүлэг нь ногоороод Булт шувуу нь цуглараад Буянтай сайхан нутаг вэ? Луутай таягаа тулалцаад Лүнтэн эрихээ барилцаад Лут бат аальтай Луу шиг сайхан эмгэд вэ Бурхан номыг сүсэглээд Буянтай ерөөлөө тавилцаад Буурал цагаан үстэй Бузгай сайхан хөгшид вэ Өлзий бэлгээ бэлэглээд Үнэн үгээ хүүрнэлдээд Өөр бусдын тусыг Өмгөлөн бүтээгч нөхөд бий Огторгуйн сан шиг агуу их Оломгүй далай шиг гүнзгий Олон шим бүрдсэн Осолгүй хутагтын эдүүд бий 539
Далай дээрмийн аюул үгүй Дамжиглах сэжиг үгүй Дагт ган зуд үгүй Даанч сонин цагууд бий Би-д баригчийг дарагч Билэг барамидыг ниргэлээд Би үгүй номыг оносон Бэх сайхан егөзариуд вэ Амгалан хоосон даяанаар Амьтны авралыг бүтээгээд Арга билгийн явдлаар Ашид бат жаргая Урт сайхан хүрэн /Д.Равжаа/ Урт сайхан хүрэн чинь л Уужмын холоос гүйдэлтэй 540
Уйдашгүй танаасаа Тэнд хол суудаг л Манаран харагдагч гол нь Манай танай нутаг Мартья гэж санахнаа нь Зүүдэнд минь тодорхой Өндөр гэгчийн уул нь Өөрийн маань нутаг Өвөрчлөн бодохноо нь Энд минь ч үгүй л Тамчийн чинь талыг Сүүмэлзэн байхад Тас мэнгэн хүрнээрээ Мэхэлзүүлсээр туулна Учирч ханилахад Уйдашгүй амраг Хатирч унахад Хавтай сайхан морь Ханилж суухад Хагацашгүй нөхөд та минь Аян хол гэмээ нь Сэтгэлээ битгий гунигшаарай Ааш зангийнхаа сайхныг Азнан битгий мартаарай Идэр бага насандаа Итгэж ханилна Энэ бат сэтгэлээ Уулзан байж хүүрнэе Далай ламын адисаар Жан Шамбалын оронд 541
Дарнат богдыгоо Даган төрөх болтугай! Урьхан хонгор /Д.Равжаа/ Урьхан хонгор салхинд нь Улиас мод ганхана Уяхан зант тэр минь Удах тусмаа санагдана Хөх баглагар модонд Хөхөө шувуу донгодно Хөөрхий уян сэтгэлийг Хөдөлгөх янзтай Халиуран ганхах зүлгэнд Хальж мэлтрэх голд Хамаг шувуу ганганахад Харин нь элдэв санагдана Үүл мэт оргилсон Өндөр хангайн шилд Өнгийн цэцэг найгаад Өөрийн нутаг санагдана Хайрт хүний үр нь Хатираа сайт цагаанаа Хавтаслан сойж унамаань Харьж мордох янзтай л Хар элэгт улстай Ханилж суухад бэрх бий Түүнээ гэж санавал Түдэж юундаа суух вэ Арван хэдэн насандаа 542
Аав ээжийнхээ атганд Идэр цагаа гүйцэхүйд Эргэж юундаа хоргодох вэ Зэрлэг бүргэдийн зулзага нь Жигүүр сөдөө гүйцэхэд Уужим огторгуйд нисэхийг Олон бүгдээр мэднэ Сайн ламын шавь нь Санаа бодлоо гүйцэхэд Саатаж юундаа хоргодох вэ Сансрын орноос зайлаарай Ачит ламынхаа адисаар Аглагийн орныг шүтэж Амгалан хоосон даянаар Амьтны аврал болтугай! Хирий нь барьдаггүй ч болоосой /Д.Равжаа/ Ламдаа учраад хирий нь барьдаггүй ч болоосой Хүний биеийг олоод үхдэггүй ч болоосой Нар ургаад шөнө болдоггүй ч болоосой Буяны нь дурсаад мартдаггүй ч болоосой Жаргав юу вэ, омоггүй ч болоосой Зовов юу вэ, хатамжилтай ч болоосой Учрав юу вэ, зусаргүй ч болоосой Салав юу вэ, саналцдаггүй ч болоосой Өшлөв юу вэ, юмы нь авдаггүй ч болоосой Ханилав юу вэ, ачаа мэдэлцдэг ч болоосой Олов юу вэ, булаалддаггүй ч болоосой Үгүйрэв юу вэ, хулгай хийдэггүй ч болоосой Эрдмээ хэлэхэд хөөрдөггүй ч болоосой Гэмээ хэлэхэд уурладаггүй ч болоосой Нөхрөө сайн явахад атаархдаггүй ч болоосой 543
Өөрийн гэмийг мэдэж гэмшдэг ч болоосой Авахдаа адил, өгөхдөө мэргэшдэг ч болоосой Өөртэйгээ адил бусдыг өмөөрдөг ч болоосой Аль муу явснаа илхэн хэлдэг ч болоосой Сайн шүү башир загнаснаан ичдэг ч болоосой Уншихдаа уйлдаггүй ч болоосой Сургахдаа хал барьдаггүй ч болоосой Үзсэнээ мартдаггүй ч болоосой Санаснаа хэлбэрдэггүй ч болоосой Үгүй юмаа бий гэж нэрэлхдэггүй ч болоосой Өндөр доорд бусдыг сонжилдоггүй ч болоосой Нэг муугаа эвсэж муулдаггүй ч болоосой Муулав юу вэ, нэрмэдэггүй ч болоосой Нуув юу вэ, амрагтаа хэлдэггүй ч болоосой Хэлэв юу вэ, худал үг нэмдэггүй ч болоосой Мунхаг байж бусдыг сургадаггүй ч болоосой Сургав юу вэ, мэх сургадаггүй ч болоосой Ажнай, ийм ч хөөрхий сансар бол Эвий минь, бас нэгнээн саналцана уу Халхай, харин хашрах янзтай Зүй, зээ хөө, нэг л хэсэг жаргалцъя Хурмаст тэнгэр /Д.Равжаа/ Хурмаст тэнгэр төгөлдөр Найман шидэт найраа барин жаргая Үүл нь гараад бороо орохын цагт Үүдэн гэмээ нь хоймор юуны ялгаа вэ? Үйл байгаад үхэхийн цагт Хөгшин гэмээ нь залуу юуны ялгаа вэ? Мойлор модыг тарин суувал Могой болоод хортон түүнээс гардаг бий Муу хүнтэй ханилан суувал Муу болоод мундар түүнээс гардаг бий Саглагар модыг тарин суувал 544
Салаа бүрийн жимс түүнээс гардаг бий Сайн хүнтэй ханилан суувал Саруул ба билэг түүнээс гардаг бий Огторгуйн од олон боловч Ончтой гэрэлтэй нэгэн хоёр Орчлонгийн амьтан олон боловч Ончтой мэргэн нэгэн хоёр Жаварт тэнгэр салхилнам гэлээ Жалгын ногоо сэргэнэм гэлээ Жаргалтай суугаад зовлонтой гэвэл Зовлон түүнээс ирдэг Зэ, зээ-хөө, зээ нь вайдуу зээ Гурван богд өршөө! Хөвчийн өндөр /Д.Равжаа/ Хөвчийн өндөр модонд Зулзаган шувуу цуглана Хөгшин буурал ээжээсээ Хөндий хол ирэв үү Ар цээлийн говийг Аргамагхан хараараа туулав Агь нь буурал ээжээсээ Арайхан хол ирэв үү Уяатайхан улаанаараа Утай шанд зорьё Унтах нойроо тэвчмээни Ээждээ хүрч золгоё Хэрээтэйхэн хээрээрээ 545
Хэрлэн голыг туулав Хэнз бага насандаа Хэний аяыг дагах вэ Хошуу дээгүүр гарахад Хоёулаа ч болоосой Хол тэнд суухад минь Хоёр заяа мэдэм зээ Далай ламын адилсаар Дайн дайсныг устгаад Давхар баяр болохыг Дарнат өршөө Цэвцгэр хурдан шарга /Д.Равжаа/ Цэвцгэр хурдан шаргыгаа нь вайдуу зээ Цэлмүүлэн засаж уная Цэвэрхэн гол шиг авгай тантайгаа вайдуу зээ Цэнгэн найрлаж жаргая Цэлмэсэн сарны гэрэл мэт вайдуу зээ Цэцэн тунгалаг ухаантай Цэвэрхэн гол шиг авгай тантай вайдуу зээ Цээжний үгээ хүүрнэе Хэлэхээрээ л бэлэн зантай тэр минь вайдуу зээ Гэнэхэн зантай ч билээ л Гэнэтхэн суугаад бодохноо нь вайдуу зээ Гэмшиж гуниглах янзтай л Хамт ойрхон суухад вайдуу зээ Хагацашгүй амраг Харин холдоод одоход вайдуу зээ 546
Хурамч ертөнц болуузай Энд ойрхон суухад вайдуу зээ Энгийн хүн адил Тэнд холдоод одоход вайдуу зээ Санан эрэгдэх янзтай Зунд нь барьсан гүүний шим вайдуу зээ Зонхова бурхны рашаан Зориглоод ирсэн авгай танд вайдуу зээ Зоог болгон баръя Эрдэм билэг хоёрыг вайдуу зээ Нарийвчлан судлалтай Арга залхуу хоёрыг орхиж вайдуу зээ Ашдын туйлд хүрэвсүү Сайрхах маань биш л вайдуу зээ Сайхан залуу насандаа Санасан санаагаа хүүрнэн вайдуу зээ Сайхан амар жаргая Нарийн хөх морь чинь вайдуу зээ Наадам юунд сойлттой Насан болсон ээждээ вайдуу зээ Намрын сэрүүнээр золгоё Хүссэн хүслийг хангагч вайдуу зээ Чандмань эрдэнэ Эрсэн хүслээ хангаж вайдуу зээ Энх амар жаргая. Үлэмжийн чанар /Д.Равжаа/ Үлэмжийн чанар төгөлдөр Өнгө тунамал толь шиг 547
Үзэсгэлэнт царайг чинь Үзвэл лагшин төгс маань Үнэхээр сэтгэлийг булаанам зээ Хөшүүн сэтгэлийг уяруулагч Хөхөө шувууны эгшиг шиг Хөөрхөн эелдэг үг чинь Хүүрнэн суухад урамтай Хөөрхөн ааль мину зээ Учирмагц сэнгэнэсэн Уран гол шиг бие чинь Угаас хамт бүтсэн Улаан занданы үнэр шиг Улмаар сэтгэлийг хөдөлгөнө зээ Бадмын дундаас дэвэрсэн Балын амт адил Баясгалант ааль чинь Бахдаж ханашгүй Баярыг улам арвитгана зээ Хүний энэ насанд Хүссэн хэргээ бүтээгээд Хүсэлт тэнгэрийн эдлэл мэт Хөлгүй жаргалангийн далайд Хөвж хамт жаргая Англи хэлэнд итгэж зориулав /Б.Ринчен/ Загас, сармагчин хоёртой хэлээ ололцолгүй Зовж, хэлмэрч хайж 1600 үеийг туулахад Зуслан эсвэл өвөлжөө рүүгээ нүүх аятайхан санагдаад, Арслан Заан агнаж, агуйд амьдрах аягүй санагдаад 1200 үе өнгөрлөө Монголын радио хятадаар мэндлэхэд би үхнэ. Өвөө, эмээ хоёрт минь үсэг нүдлүүлэх гэж 24 нь нойргүй хоноод Өөрийн минь номыг хэвлэх гэж 22 үе минь хүлээхийн жаргал эдлээд Нэг зуун мянган жилийн өмнөх их мөстлөгөөр бурхан цусыг минь хөлдөөхгүй гэж зовоод 548
Наранд итгэхгүй надад цахилгаан зуух өвлүүлэх гэсээр зургаан ч үе барагдлаа Монголын ТВ солонгосоор цаг агаарын мэдээ уншихад би үхнэ Шуурга тавьсан солирын бөмбөгдөлтөнд бөмбөрцөг 20 тэрбум жил ёолоод Шөнө, сар хоёрыг төрүүлсэн нар 10 тэрбум жил ганцаардаад Шоргоолж юм уу, өтний өвөг сарнаа явагч шиг хорвоог хэмжсээр зургаан тэрбум жил наслахад Шугуйн жимсийг зах дээр надад 10 жилийн өмнө худалдаж байлаа Монголын сонинууд японоор мэдээ нийтлэхэд би үхнэ. Батгана бялдууч хоёр /Б.Ринчен/ Баасанд батгана яагаад шавдаг вэ? Баахан үнэр өмхий болоод шавдаг бий! Хүнд бялдууч яагаад шавдаг вэ? Хүний чих зөөлөн болоод шавдаг бий Батгана их шавбал - өтөхийн шинж бий Бялдууч их шавбал - ялзрахын шинж бий Батгана өт хоёрт - ариутгагч эм ерөндөг Бялдууч зусар хоёрт - олны шүүмжлэл өрнөдөг 1957.01.27 Залуу нас /Б.Ринчен/ Судар шиг их амьдралын харгуйд Сур шиг харваад эргэн ирээгүй Суу алдарт залуу нас чамайг Санаж дурсахгүй хэн байна вэ? Гэнэн гэхэд хүүхэд шиг гэнэн 549
Гэгээн гэхэд мэлмий шиг тунгалаг Ээжий шиг дандаа хайрлаагүй явтал залуу нас чи Эрчит мөрөн шиг урсан одном... Харагдан өнгөрөхийг чинь мэдсэн хэрнээ Хатуу хүтүүд хамаагүй зүтгүүлсээр Хавар шиг яруу залуу нас чамайг Хайранд жаргааж бүүвэйлж явсангүй. Орчлонг таниагүй омголон насандаа Олдошгүй хайрыг хэнэггүй гишгэчихээд Нэхэл хату сэтгэлийн өрийг төлөх гэж Нэл цэцэг мэл залуу нас чамайг би зовоосоон Алдар хүндийн тавцангаас зайдуу Алиа наргиант цэнгэлээс хол Хээрийн зөөлөн сэвшээ адил Хийсэн одсон залуу нас чамайг Хэт бардам зантны өмнүүр Хийморь жавхааг чинь бууруулж Уйтгарч хүлцэнгүй харагдуулсан бол Уучлаарай намайг залуу нас минь... Монгол хэл /Б.Ринчен/ Чихний чимэг болсон аялгуу сайхан монгол хэл. Чин зоригт өвгөд дээдсийн минь өв их эрдэнэ. Сонсох бүр яруу баялгийг гайхан баясч Сод их билигт түмэн юүгээн бишрэн магтаму би. Мөрөн гол цутгалант ширгэшгуй их далай мэт Мөнхөд үр ач нарын залгамжаар бадранхан дэлгэрч Хөндий цээжинд орогч бүгдийг нэвтрүүлэх чадалт Хөгжим мэт яруу баясгалант монгол хэл. Урьдын бэрх цагт улс монголын хэт заяг Уйтгарлан бодоход урам зоригийг минь сэргээсэн 550
Өөдлөн дэгжихийн төгс хувьтайд нь итгүүлсэн Өрнөн мандахын шинж бүрдсэн өвгөдийн минь хэл Өсөх наснаас өтлөх насан хүртэл чам юугаан судлан Өдөр бүр үгсийн эрдэнийг чинь баярлан түүнэм. Түгшүүрт бэрхийг даван туулсан баатар түмний минь Төвшинээ соёл эрдэнэ юугээ мандуулахын Гэгээн улирал нээгдсэнээр Сэлбэл үгүй сэцэн оютан хэл юугээн Энхрийлэн хөгжүүлэю хэмээн Сэтгэл урмас бадран бахдаму үсэн буурал өтгөс би. Хутаг өлзий бүрдсэн хувь заяат түмний минь Хурц авьяаст хөвгүүд дүү нэр Халуун элэгтэн хотлоор Эгшиг сайхан монгол хэл юугээн нэн хайрлан дээдэлж Энхрийлэн бадруулахын бат зориг юутай сайхан. Чихний чимэг болсон аялгуу сайхан монгол хэл. Чин зоригт өвөг дээдсийн минь өв их эрдэнэ. Сонсох бүр яруу баялгийг гайхан баясч Сод их билигт түмэн юугээн бишрэн магтаму би. Намрын өвсний шивнээ /Б.Ринчен/ Ордос нутгийн элсэн манханд чи минь санаанд орлоо, Онц хайртай газраар намар орой явсан сэтгэлд ургалаа. Энхжиний орон мэт дөлгөөн, Ирасекийн сайхан нутаг, Немцов Боженын эмээгийн голоор явахад минь Намрын шар навч чи бидэн дээр эргэлдэн унаж билээ. Шар навч дарж, хог ургасан балтгар чулуун хүн, Чаг бас! Божены минь хайртай эмээ энэ гэж үү? Эмээгээ сэтгэлд мөнхжүүлсэн Божена ч гэсэн Энэ намрын бүрхэг муухай өдөр, Божена минь, Эзэн Чингисийн сүмийг гүдгэр дээр босгосон Элсэн манхан Ордос талд хамхуул өвс бөмбөрч, Шарчигнан өнхрөхөд, сэтгэлд таатай Ян Хүс багшийн Сэргэлэн нутгаар ноднин явсан минь санаанд орлоо. 551
Элсэн довд ганданхан шарласан өвс, ордос талд Энэ намрын бүрхэг муухай өдөр, Божена минь, Юухан гэж надад шивнэсний нь мэдэв үү, чи минь. Ордос. 1957.09 сар Таван жил үү, таван мянган жил үү? /Б.Ринчен/ Айл зэргэлдээ хоёр улсын соёлын харилцааны сударт Ард шинэ Монгол, чөлөөт шинэ Дундад улс шив шинэхэн Нэгэн хуудас нээн сөхсөний таван жил одоо болжээ. Нэг таван жилээр ч барахгүй, таван мянган жилээс наашгүйдэг. Түүхийг бүтээсээр ирсэн жирийн хүн ардын үүсгэж зохиосон Түмэн сайхан уламжлалт манай соёл, найрамдлын судар. Бээжин 1957 он Хуушааныхаа шүлэг үзээд... /Б.Ринчен/ Манайд яруу найрагч цөөвтөр боловч, Маш олон шүлэгч бий юмуу даа, та минь! Тоо томшгүй шүлэг үзлээ энэ завсар би. Толгой холбовол шүлэг гэж боддог шүлэгч, Томцуулыг магтвал шүлэг гэж боддог шүлэгч Толгой тоолон төгрөг, шад тоолон шагнал! Эх оронч л яруу найрагчийн шүлэг, та минь Эгэл түмний нь цээжинд зүрхний хамт цохилом! Улаанбаатар . 1958.03.08 Эр хүн /Б.Ринчен/ Эр хүн эрэлхэг зоригтой байвал нэн эрхэм 552
Эх орондоон* шудрага үнэнч байвал нэн сайхан! Үлээхэд цаашаан өрөвхийхэд наашаан болж, Үзэглгүй бөөрөнхийгөөр хамхуулыг дууриагаачин, Эцэстээн олны инээдэм, хүний доог Эх орондоон шившиг, түмэндээн гутамшиг! 1957.01.25 * Шүлгийн аялгуунд ОРОНДООН,ТҮМЭНДЭЭ гэж ардын аман аялгуунд байдгийг хэрэглэхэд дуудлага яруу болох учир тийнхүү хэрэглэлээ. Алишер новайтай амраглаж хонолоо /Сүглэгмаа.Х/ Агаарт цас хялмаалах мөнгөлөгхөн шөнөөр Арван хоёр сарын сэрүүн тэнгэрийг нөмөрч Алишер Новайтай амраглаж хонолоо Аялагхан сэтгэлд нь халууцаж хонолоо Дарсны сайхан нь аль билээ, алив ууя гэнэ Далавчны цуцашгүй нь аль билээ, алив нисье гэнэ Давшгүй бэрх нь аль билээ, алив туулья гэнэ Даанчиг уянгалаг нь аль билээ, алив дуулья гэнэ Зовлонгийн цагаан орчлонг ар ардаа нууж Зоргоороо шүлэг шиг шөнийг хувааж хүлхлээ, бидэн хоёр Зоосны хоёр тал шиг там диваажинд сэлгүүцэж Зол баярын замбуулинг хөтлөлцөж туучлаа, бидэн хоёр Жавартай тэнгэрийн салхийг анзаарсангүй, дулаахан л байж дээ Жаргаж мандах сарны сэвхийг анзаарсангүй, дурлачихсан л байж дээ Залбирч нисдэг шувууны далавчийг анзаарсангүй, жаргалтай л байж дээ Зам замын үзүүр дэх учралаа аргадсангүй, омголон л байж дээ Үүлтэй тэнгэрийн хаяа ийм холсон билүү Үргэлжид биенээ мөрөөдөх үйлийг нь яалтай, Новай Үлэмжийн нартай ертөнц ийм сэрүүхэн билүү Үсэнд минь хүртэл шингэсэн үнэрийг чинь яалтай, Новай 553
Агаарт цас хялмаалах мөнгөлөгхөн шөнөөр Арван хоёр сарын сэрүүн тэнгэрийг нөмөрч Алишер Новайтай амраглаж хонолоо Аялагхан сэтгэлд нь халууцаж хонолоо Алтай хангайн уулс /Сүглэгмаа.Х/ дуучин Адарсүрэнд зориулав Арван хэдэн насандаа Миний сонссон хоёрхон дуучин Адраа, агаа хоёр минь, Тэгээд Алтай хангайн уулсыг шүү Их хотын гудманд бүрсгэрхэн царайг нь хараад Ийм хүн байдаг юмуу гэж тантай би уулзав Эрт багын дурдатгал сураг алсад одоод Энэ цагийн бурхад нүүр буруулсан мэт санагдана Улаан хамбан дээл ноосон хөх малгай Уранхай муу гутал хуучин баяань хуур Ус нутгаараа шүтэж ирсэн дуучин минь Уйтай бүүдгэрхэн харцаа урд минь дэвсэж зогсоно Архинд орсон гэнээ өнөө муу Адраа Алив миний хүү таарвал агаадаа нэг хэлээрэй Арав таван цаас, мал хуй гээд Амьд хүнд ер юу эс хэрэг болохов Агаа бид хоёр ингэж ярив Алтай хангайн уулсыг өмөлзүүлэн гунив Арай ч үгүй байх аа төрийн концертод ороод Араажив зурагтаар дуулаад Адраа ах сайн яваа даа Амьтан хүний хэлэх адилгүй ээ Арын сайхан хангай түших байлгүй энэ чинь Арай тайвширч байна, Агаа нүд нь гэрэлтээд ирэв Амьдын ганц шүтээн нь гэнэ, 554
Аргагүй дээ хөөрхий Намрын сэрүүхэн өглөө хотын давчуу гудманд Нааш цааш сүлжилдэх өлөн хөх нүднүүдээс Наана чинь Адраах ах харагдана уу Надад уулзах хэрэг байна гэж сураглав Намхан хөх уулс ч өндийж таныг сонссон доо Намайг ч хэнийг ч ер танихаа байжээ тэр Насаараа таныг шүтсэн агаа минь өгүүлсэн юм Надаас та энийг аваад өгөөч гэж сарвайв Аравхан ширхэг зуут гарт нь чангахан атгуулаад Агаа минь танд явуулсан юм өвөртөө хий дээ гэв Агаарын будан хөшилдүүлж ятгатай дуулсан эр хүн дээ Алтай хангайн уулс нь харж л байгаа байх даа Арван хэдэн насанд Миний сонссон хоёрхон дуучин Адраа, агаа хоёр минь, Тэгээд Алтай хангайн уулсыг шүү [/font] 2004 он Бурхнаас нуусан амраг /Сүглэгмаа.Х/ Зүсэр зүсэр бороог хүйтэн гээд яах вэ Зүүдэнд эрхэлдэг амрагаа хүнийх гээд яах вэ Зүмбэр зүмбэр уулсаа холых гээд яах вэ Зөн совингийн амрагаа хүнийх гээд яах вэ Ай миний Зөн совингийн амраг аа хөө Зүг зүгийн жаврыг сөрөхгүй гээд яах вэ Зүйтэй жаахан амрагаа санахгүй гээд яах вэ Зөрүү сөрүүхэн заяаг аргадахгүй гээд яах вэ Зүрх сэтгэлийн амрагаа санахгүй гээд яах вэ 555
Ай миний Зүрх сэтгэлийн амраг аа хөө Будар будар салхийг буруулдаг гээд яах вэ Бодлоос уяатай амрагаа бусдынх гээд яах вэ Бумбан бумбан толгодоо буйдхан гээд яах вэ Бурхнаас нуусан амрагаа бусдынх гээд яах вэ Ай миний Áурхнаас нуусан амраг аа хөө Ижийдээ эрхэлсэн шүлэг /Сүглэгмаа.Х/ Орчлон ертөнцийг улам яруухан дуулнам би Орсон борооны ус цэцгийн шилбэн дээр тунаж үлдэхийн цагт Орчлон ертөнцийг улам ялдамханаар хайрланам би Орой намрын бороонд цэцгийн шилбэ жиндэхийн цагт Орчлон ертөнцөд улам ихээр хоргодном би Одоо биш ч маргааш үүл хөллөн бороо зүсэрнэ гэхээс Орчлон ертөнцөд улам ихээр шунан дурланам би Орох борооны түрүүчээр шүлгээ бичнэ гэхээс Ижийдээ очоогүй хаврын салхины үзүүр жавартай Энд удаан суувал цас ханзарахыг мартах нь ээ Эрх хонгор сэтгэл ижийдээ зүүгдэхгүй удахлаар Ивэлж байгаа ертөнцөөс сүү залгилж сэрээд байна Нутгийн тоос үнэртүүлж айлчин гийчин буугаад Нуугьсан зөөлөн яриагаар орон хотыг сонирхоно Ижий чинь явууллаа гэж идээ сүү задлаад Энэ тэрийг түгээх нь улам ихээр уяруулна Маргааш нутаг явлаа ижийдээ очлоо гэхээр Маргад цагаан саран дагаж хөөрөөд өрөвдөлтэй Мартаж санасан сар өдрүүд гэмээ цайруулах гэсэн юм шиг Манцуйны үнэртэй салхиар даллаж дуудаад уяралтай 556
Эрдэнийн үрэл шиг замбуулинд амиа хуваасан ижий минь Ивээлээ ивэлгэн хөхүүлж сүү болгон залгилуулсан юм Ийм дулаахан өвөрт нь хөлөө дүрж суугаад Ийм яруухан үгээр шүлэг бичих л уяралтай Өрөл мөндөр замбуулинг улам яруухан дуулнам би Өвсний үзүүр бөхөлзөөд молрын салхи үнэртэхийг нь ээ Өдөр өдрийнх нь амгаланг улам ялдамхнаар угтнам би Өөрийг минь хүн болгосон ижий аав хоёрыг ээ. Сарны өлмийд мөргөж улам яруухан дуулнам би Салхин зүг дэргэх морьд тургилах чимээгий нь ээ Нарны өлмийд мөргөж улам яруухан дуулнам би Намайг хүн болгосон өрөл замбуулинг яанам бэ 2006-04- Талын хөх салхи /Сүглэгмаа.Х/ Өвгөдийн асаасан галын дэргэд Өргөж мандаасан зулын дэргэд Өөрт минь зэхсэн өлгийн дэргэд Өчнөөн жил хүлээсэн их талын дээр Ижийтэй минь Араг түшилцэж Эцэгтэй минь Алга дэлгэлцэж Ирж явна гэж Тэнгэр мөрлөсөн Энд унаг гэж Газар зөөллөсөн Энэ хөх салхи Талын хөх салхи Тайж язгууртан гэлтгүй 557
Таарч л байсан Тарвагачин гөрөөчин гэлтгүй Таньж л байсан Тамын хаалга эрж газар шагайхад Татаж босгосон Тал алдаж ихсийн дэргэд тамшаалахад Татаж суулгасан Намайг аргадаж Нар зөв эргэдэг Намайг алгадаж Нар буруу эргэдэг Энэ хөх салхи Талын хөх салхи Алаг баянгийнхаа зүүн сугад Азай буурлаа хөдөөлүүлчихээд Дахиж уулзах биш дээ гээд эргэхэд минь Дагаж нэг их гунигласан Дах жиндүүлсэн үүрийн жавраар Давхил сайтай морьдоо сойж Даваа давааны оройд хатируулаад гарахад Дагаж нэг их омогшсон Бүүр түүрхэн сэвэлзэж Бүүвэй бүүвэй аялдаг Бүгдийн дээгүүр исгэрч Бөртэ ихэмсэг аашилдаг Энэ хөх салхи Талын хөх салхи Бурхан Халдууны оройд Тэмүүжин сөгдөж Бусдын нүднээс нууж тэнгэрт залбирахад Буруутан нь хэн юм бэ гэж Догширч хамт байсан 558
Татаарыг сөнөөж Мэргэдийг мэгдүүлэхэд Тайчуудыг дагуулж Тангуудыг хамахад Талыг нь хүртэл дэлхийг эзлэхэд Тайтгаруулж, аргадаж хамт байсан Аллах, Буддадаа наминчлаад Ази тэр чигээрээ сөхөрч байхад Ахиад дээр нь Европыг дагуулна гэхэд Аанай л хамт байсан, алгасалгүй харж байсан Энэ хөх салхи Талын хөх салхи Таанын цагаан толгой Шимээ барж дуусаад Тааваараа өөрийн зүгт Одох шиг Тас харанхуй шөнө Од харван Ташуулдан цуу татаж Тэнгэр эсгэх шиг Тийм дураараа эрх чөлөөг Надад авчирч өгөх Тийм дулаахан эх нутгаас минь Намайг авч одох Энэ хөх салхи Талын хөх салхи Асгарсан цагаан сарны дор Алтарсан шар нарны дор Алсарсан хөх тэнгэрийн дор Алдарсан хээр талын дээр Амьд явахад минь Хамт байж Алга болоход минь Хайж үлдэх 559
Энэ хөх салхи Талын хөх салхи 2004-10-05 Эх орон /Сүглэгмаа.Х/ Цагаан хоншоорт бүргэд хад өнцөгдөн сууж Цаг хугацааг гуниглан хүлээх эх орон минь юм Цантай хүйтэн чулуу хөлийн дор шаргиж Цаашилж одох их хэнгэргийн дуу эх орон минь юм Алсаас ирэх морин харгуй, чийг зөөлөн үнэртэх Адуу тургилан салхин зүг дэргэх эх орон минь юм Айлын бүсгүй хацраа гэрэлтүүлэн тольдох Аль багадаа чамтай эрхлэхсэн гэж Асгаж нэг хурааж нэг шаргиулсан Алаг мэлхийн шагай эх орон минь юм Багадаа эрхэлж чулуу чулууг нь түүсэн Баянсухайн урд дэнж эх орон минь юм Багалуур бударгана, агь гашуун дундаас Бажууна, гоёо түүж амтлах эх орон минь юм Айл саахалтын зуур ботго хариулан гүйж Агаадаа үнсүүлж дээр өргүүлэх эх орон минь юм Аараг толгодын дунд зэрэглээ андууран гүйж Аягын чинээ нуур үзлээ гэж итгэх эх орон минь юм Сайхан ижийхээ залуу насанд үүрүүлж Садарсан цагаан аялгууг сүү болгон залгилах эх орон минь юм Санчиганд нь буурал сууж ус голдоо л өтлөхөд нь Сар өдрүүдээс урьтаж жаргаана даа гэж бодох 560
эх орон минь юм Алаг алаг толгодыг зэрэглээнд тэшүүлэн зүүдлэх Аль багад минь жаргасан үлгэрийн төгсгөл эх орон минь юм Амиа хувааж өгөөд оронд нь авсан юм гэх Атга шороо алтан үндэс эх орон минь юм Тэнгэр газрын савсалгаар тээр холыг саравчлан Тэмээтэй хүн овоон дээр зогсох эх орон минь юм Тэвэр тэвэр уулсыг тэвний сүвэгчээр өндөлзүүлж Тэрүүхэн зэлний цаанаас нар мандах эх орон минь юм Үйл заяаны залбиралд энгэр хормой нэгтэй Үүдэн хоймрын Буриад эх орон минь юм Үелсэн мянганы түүхэнд хоромсог саадаг нэгтэй Үзэмчин захчин ойрдууд эх орон минь юм Салаа замын нүүдэлд жаргал зовлон нэгтэй Сайхан талын баргууд эх орон минь юм Салгаад салгаад холдовч сураг алсын бараатай Сайр Ховгын торгууд эх орон минь юм Алтай хангайн уулсыг Адраа ятгатай дуулах Араажуугаа чангалж агаа нүдээ хагас аниад сонсох эх орон минь юм Алсуур тойрч толгод толгод дамжих усан тэлмэн зэрэглээ Аргадаж хайрлахдаа нулимсаа залгиж хүлээсэн эх орон минь юм Намайг ээлжилж үүрсэн Ижий Аав хоёр минь Над руу урсаж тогтсон эх орон минь юм Над руу урсаж тогтсон эх орон минь юм Насаараа миний хайсан шүлгийн гэрэлт мөрүүд Надаас урсаж асгарсан эх орон минь юм Өнө мөнхийн хөх мөнхийн тэнгэр дор Өрлөг түүхт монголын жаргах зовор эх орон минь юм Өвдгөө шалбалж босохдоо нулимстай амталсан хайр Өчнөөн зууны хойно ч өөрөөсөө миний олох Эх орон минь юм. 561
Ижий шүлэг /Д.Төрбат/ Цугтаа амийг тусдаа болгож Цусан хүйг тас хайчлахад Ижий минь сүү болон Над руу, урсаж эхэлсэн Ижийдээ би хүү болон Над руу , ургаж эхэлсэн Харин Гарын минь сүүдэртэй Гал самардан Хөлийн минь сүүдэртэй цуг Хөө өшигчин Yхэл надтай Ихэр төрсөн Yнэрлэх үртэй болсон ижийд Харамлах зовлон хамт ирсээн Харуй бүрийгээс харамлахдаа Хар халзан туулай болгон нууж Ханиаж бүлээрэхээс харамлахдаа Халууныг биедээ шингээж Өлгийтэй надад амиа тавьсаар Өлзийтэй ижий өөрийгөө мартсан Сүүн мөрөн гэнэт ширгэж Сүүлчийн дусал нь нулимстай урсаж Ижий уул өвөр дээр нурахад л Илий орчлонд үхлийг анх үзсэн Алаг заяанаас Ардаа нуух эхтэй явсан би Элэг дэвтээж Энгэрт асах үртэй болоод Заяагүй хар нэхлийг бүүр таньсан Замгүй хар үхэлтэй нүүр тулсан Зүглээд ирэх элээн сүүдрээс харамлан Зүүн хацартаа нааж, Зүүдэнд хуурах үнэгэн гүйдлээс харамлан 562
Зүрхэн талдаа нууж Хойморын нар дагуулан үрээ өсгөнө Хийморийн сан тавиулан өсгөхдөө л өсгөнө Yхлийг үхтэл нь хуурч чадахгүй ч Yрээ өстөл нь Yхлийг хуурч дөнгөнө Сүү шүлэг /Д.Төрбат/ Ааштай орчлонгийн алган дээр Аньсага нээхэд ижий байв Наадамтай зуны гурван сардаа Над руу шивэрсэн сүү байв Нүгэлд дальдарч, буянд залбирч Нүдээ нээхэд ижий байв Сэрүүн намрын гурван сардаа Сэтгэл рүү цутгасан сүү байв Бүдрэхэд цуг шалбарч Бүлээрэхэд цуг өвдөж Бүдгэрсэн заяаг ариулж урссан Бүүвэйн дуутай сүү байв Гал элдэж, тулга тойроход Гараа тоссон ижий байв Зүүдэн өвлийн гурван сардаа Зүрх рүү бударсан сүү болов Жин одтой тэнгэрт цацал оршоож Жийжүү дөрөөн дээр ерөөл үлдээж Жил сараар урсаж одсон ижийгээ урсаж асгарсан бие сүү ундарч урссан би сүү Шивнэсэн маани, залбирсан чулуунаас Ширгэсэн хөх, ивэлеэн зүүднээс Шивэрч эхлээд шируүсч асгарсан Би сүү Бага насанд минь Бараан юм байгаагүй Цочиж сэрсэн зүүд хүртэл 563
Цалгиж асгарсан сүү Алдаа минь хүртэл Алдаж асгасан сүү Биширсэн сэтгэл минь сүү Бичсэн шүлэг минь сүү Билиг авьяасминь сүү Би өөрөө сүү Дэлхий анх эргэхэд Дэвсэж өгсөн эхийн сүү бий Дээдэс анх төрөхөд Дэнсэлж хөхүүлеэн эхийн сүү би Сүлд шүтсэн сүүн ижээс Сүү шиг урссан хүү би сүү явсаар дуусна сулж явсаар уусна Хүүхэд чинь төрөхөд Хадагтай байх, сүү би Хүү чинь гэрлэхэд Хамтдаа байх, сүү би Ирэхийн чинь бараанаар Инээд алдан асгарч байдаг Би сүүн бороо Итгэхийн чинь заяанаар Ирмэж алслан задарч байдаг Би сүүн гялбаа Мөчөөрхөл анх үүсэхэд Мөөмөндөө гашлаагүй цагаан сүү би юм Аз ихэрлэхийн цагт Алд хадган дээр залаарай, тэр чинь би Амьсгал огтлохын цагт Аягалж амсуулаарай, тэр чинь би Би сүү Дэлгэж барьсан хадагны чинь Зол баярыг хуваалцах, би сүү Дэрлэж унасан чулууны чинь Зовлон гунигийг хуваалцах, Би сүү Би сүү Хучиж унтах шороонд чинь Хур даллан шиврэх би сүун тахил Хувилж төрөх одонд чинь Хувь заяа шивших би сүүн тахил 564
Бишрэл сүжиг минь сүү Билэг авьяас минь сүү Бичсэн шүлэг минь сүү Бие сэтгэл минь сүү Би өөрөө, сүү Харанхуйг гэрлээр сүлнэ Хагацахуйг учралаар сүлнэ Харамсахуйг баяраар сүлнэ Хан орчлонг өөрөөрөө сүлнэ Тамга шүлэг /Төрбат.Д/ Зулайд шанага долоон бурхантай Зурхайд шадар гурван маралтай Зүүндээ ургах наран тамгатай Баруундаа жаргах саран тамгатай Хан хөлгөн тэнгэр доороо Ханаа шийрэлсэн бидний улс Үлгэр төрсөн нутагтай билээ Үсэг үүссэн тамгатай билээ Хүн сүрэг асаасан галтай Хүннү өвөг манасан дөлтэй Буга зурж чулуу тамгалсан Бурхан өрж уул тамгалсан Их хадган орчлон дээрээ Ирж буцах бидний улсын Оромжны буурь хаан бугуйвч юм Ордны туурь хатан сүйх юм. Тооно нь хорол хээ тамгатай Тотго нь чандмань хээ тамгатай Хана нь зэндмэнэ хээ тамгатай Хаалга нь өлзий хээ тамгатай Халхын цагаан өргөөний Хатавчнаа мөргөн унасан бид 565
Эрхий дарам толботой төрдөг юм Эзэн тэнгэрийн тамгатай ирдэг юм. Хадаг аргадах шүлэг /Д.Төрбат/ Шинийн нэгний нартай хадаг барин золгож Шимийн алаг ертөнцөд хормой дэвсэн мөргөж Хар ухаанаар дэлхийг аргадсан өвгөд минь Хадаг дагаж буян хэмээн хадгалж аргадсан байна Араг түшсэн ээжийн алтан хэвлээс унахад Ад мөрийг аргадаж алд хадагтай тоссон эмгэд Хүрэл зэвтэй наадмыг хадгаар хэлхэж орхисон юм Хүрдэн хүрэл тооныг хадгаар мялааж үлдээсэн юм Хултай айраг залгилж хурганд чавхдах насанд Хурдны моринд өргөж мордуулсан өвгөд минь Түмэн эхийн магнайн хөлсөнд норсон хадгаа өгсөн юм Түрүү бөхийн элэг бүч намирсан зодгоо өгсөн юм Дом ширэгнээс гарч домог шохоорхох насанд Долоон бурхан одонд мөргөж зүслүүлсан эмгэд Есөн нүдтэй цацлын халбаганд буянаа уяж орхисон юм Ерөөлийн шадтай сударт заяагаа захиж үлдээсэн юм Гал түлэх хүнийхээ үс хагалж авахад Гаригийн хатуу аргадаж хадагтай очсон өвгөд Газрын савдагт учирлаж, гэрийн буурь тасалж өгсөн юм Галын бурханд мөргүүлэн цахиур атгуулж орхисон юм Үүлэн нүүсэн тэнгэртэй ч үг хэлээ ололцож өргөдөг Үүдэн сүлд лустай ч үйл буянаа хуваалцаж дэлгэдэг Алд цагаах хадгаа дээдэс аваад яваагүй нь үнэн юм Арга билгийн хорвоог аргадаж үлдээсэн нь үнэн юм Буурал ээжийн тохой өргөн хадгаар баярлуулж золгоно Бурхан шүтээнд хормой дэвсэн хадгаар аргадаж мөргөнө Эцгийнхээ эцэгтэй ч хадгаа л дэлгэж золгоно 566
Эрлэгийнхээ элчтэй ч хадгаа л барьж учирна Хөгшдийг тавьсан газраас хадаг барьж алгаханыг гуйна Хөшөө болох чулуугаа хадгаар аргадаж алдханыг зална Хатуу чулуун дээрээ хадгаар бүтээж аниргүйхэн нойрсоно Хасар дээдсийн буяныг хадгаар аргамжиж үрдээ үлдээнэ Халаасны өрөө /Д.Төрбат/ Айлын бөөрөнд амь зууна гэдэг Амаргүй даваа, хүүгээ л өрөвдөх юм Амьтан царайчилж амьдарна гэдэг Аймаар заяа, хүүхдээ л бодох юм Гэрийн эзний хүүхдийг аргадаж Гэмгүй мөртлөө гэмшилд автаж Цэцэрлэгийн чихрээ идэхгүй өгнө Цэцэг шиг нас гундаж өснө Турьхан нуруундаа гутамшиг үүрч Туних эрхлэхийг бүр мартаж Тоглохдоо хүртэл хүн харна Толгой гудгархан бараадаж гүйнэ. Банди нар л болсон хойно доо Байлдаж тоглох дуртай байх юм Хүүхэд л болсон газар даа Хүү минь хүртэл дагаж гүйх юм Дайтаж тоглох жаалууд дунд Дайсан болох нь алга атал Чимээгүй хүү минь л оногдох юм Чихээ бөглөвч гуниг нь сонсдох юм 567
Халаасны өрөөнд амь зууна гэдэг Хатуу даваа, хүүгээ л өрөвдөх юм Хар элгийн хүнийг царайчилна гэдэг Хэцүү заяа, хүүхдээ л бодох юм Ялах дон жаалуудыг олзолж Ялагдах дайсан олдохгүй болоход Дуугүйхэн миний хүү л сөгдөх юм Дусал нулимсаа аниргүй залгих юм Удаан дайны золио болгон Урван тоглох хүн олдохоо болиход Тоглоомон буугаа ганцаараа хураалгаж Тоодойтлоо туугдаад явах юм Үймж дарвих хүүхдүүдийн хэн нь ч Үхэж тоглох дуртай байхад Аниргүхэн миний хүү л сөгдөх юм Аавынхаа нүдэн дээр толгойгоо авахуулах юм Болохгүй гэх газар байх биш дээ Болзошгүй дайн нүүрлэдэг юм гэхэд Ялагдаж тоглоод сурсан хүү минь Яаж байлдах юм болдоо хэн мэдэхэв! Хаяа хийлсэн их гүрнүүдийн бөөрөнд Халаасны өрөө шиг эх орон минь ээ Цадиг түүхтэй дээдсийн үрсийг Царайчилж сургахгүй юм сан, яадаг юм билээ . Хийморь /Д.Төрбат/ Уургалж бариагүй ч Учир заяагаар ирсэн морьтой би Хазаарлаж унаагүй ч 568
Хан тэнгэр заяасан, морьтой би Сүү дусаасан усаар Сүлд дуудан угаахад Бие сэтгэлд ирсэн Билгийн морьтой хүн би Өдийхөн байхад минь Өлгийн гурван бүсэн дээр Өлзий утас сүлжиж хатирсан Уйлахын цагт минь Унийн угалз даган ирж Усанд нулимсыг арчиж хатирсан Хөлд орохын үед минь Хөмөн бойтогны хүрэл хонхонд Хөөр баярын дуу болж хатирсан Дуулахын цагт минь Дугараан хултай айрагнаа Дугуй цагираг даган нар зөв хатирсан Монгол хүний сүлд тэнгэр Морьтой өссөн хүнээ би Туших гэж дэлд нь хүрсэн Туулай төдий харыг хазаж хатирсан Чөдөрлөх гэж хөлд нь суусан Чөтгөрийн санааг хайрч хатирсан Есөн зоосны шившлэгнээ Ерөөл минь болж хатирсан Зурхай мэргэн самбараас Зураг минь болж хатирсан Ясны сайн морь минь Насны хийморь минь Нүхэн харанхуйд нүдэн баримжаатай Нүглийн орчлонд буяны хишигтэй Буг чөтгөрөөс хол байдаг аа ! Бурхан тахилд ойр явдаг аа ! Аргадахуй /Л.Хасар/ Миний хөх уулс Мэлгэр толионд нь бууж Усыг аргадна 569
Миний цэцэгт тал Мэлтэн шүүдрээ угааж Газрыг аргадна Миний бор газар Мичид өөд гүдийж Үхэгсдийг аргадна Аялгуу /Л.Хасар/ Хэрээ бүчин авах мэт Хар шөнө Хаа нэгтээгээс Гаслант аялгуу эгшиглэнэ Тэр дуу миний л оддыг үргээж Миний л биед цуглаж Намайг зовооно Тэр аялгууг би Халтар сарыг илж хайсан Тэнд үгүй байсан Аньж үзээгүй Бурхны мэлмийд хайсан Тэнд байхгүй байсан Гайхаж цөхөхдөө Гаслант тэр аялгууг Өөрөөсөө хайсан Миний дотор байсан Өдөр шөнө хоёроос Тэр гаслант аялгууг цуглуулж Өөртөө, өөрөөсөө нууснаа Мартсан байжээ би Миний гаслант аялгуу Би /Л.Хасар/ 570
Усны толионд Гуниг зурах Би Уд мод Газар дээр Инээд зурах Би Уулын ус Тулганы тотгонд Жаргал зурах Би Хилэн гал Зүрхэн дээр Санахуйг зурах Би Хайран дурсамж Бодлыг минь /Л.Хасар/ Далай тархин дотор цалгилж Давалгаанаар шидэгдсэн бодол минь Хуурай эрэг дээр шидэгдэн Хуучирч өгөршдөг Хагацлын тэр орон зайд Харвасан одод үй түмээрээ живдэг Одоор гижигдүүлсэн Лусын самуун охид Давстай инээд хөөсрүүлэн инээж Даагдашгүй хүнд бодлыг минь Далайн ёроол руу зөөдөг Урьд нь миний барьсан Уруул нь сэтэрхий загасыг хооллодог 571
Бурхан уйлж байна /Л.Хасар/ Бурхан уйлж байна Хэн нэгэн хаан хэзээ ч юм бурханыг гомдоосон байна Хүн төрөлхтөнийг үзэн ядаж бурхан уйлж байна Цурхиран уйлж байна Шунал тачаалд мансуурсан нүд нулимсгүй Шунал тачаалд мансуурсан уруул хуурай Хатаж гандсан тал шиг хүн төрөлхтөн дээрээс Бурхан цурхиран уйлж байна Бурханы нулимсаар хүмүүс Бузар булай буртгаа угааж байна Бурхан цурхиран уйлж байна Бороо орж байна Буцах шувуудыг гарч бүү үд /Л.Хасар/ Буцах шувуудыг гарч бүү үд Уулнаас тэд салж ядан байгаа Чамайг уул гэж андуурч мэднэ Буцах шувуудыг гарч бүү үд Буцах шувуудыг инээж бүү үд Холдож салахын гунигт автсан тэдэнд Хорсмоор санагдана Буцах шувуудыг инээж бүү үд Буцах шувуудыг уйлж бүү үд Чамаа ус үнэртэнэ Чамайг усаа гэж эндүүрч хоргодно Буцах шувуудыг уйлж бүү үд 572
Ганц тоо Бороо /Л.Хасар/ Аянга цахих нь Тэнгэрийн мөчир Асгарсан бороо Үүлний жимс Асгаран асгарах тэр бороо Чамайг санасан Урт амьсгааг минь урна Чиний үнсдэг уруулыг минь урна Хөөрхий миний өвөөгийн нэрийг Худам монгол бичгээр Хацар дээр минь бичнэ � одены *Мөнхийн хаврын* гантигийг урна Орчлонгийн хар хирийг угаана Хэрээний харыг үлдээнэ Он цагийг надаас угаана Олон гөлөгтэй жингэрийн хөх шиг шоволзох бороог Газар залгилна Бузар булай тунасан газраас Бурханы сэнтий суудал Бадмын цэцэг ургана Гоёл /Л.Хасар/ Нуурын хатсан туурь шиг хайраа би Нулимсаараа усалдаг Тунасан зовлонгоос минь соёолсон Турьгүй ногоон өвс над дээр ургадаг Тэр өвсөн дээр тогтсон 573
Шүүдрээр би гоёдог Өөртөө гоёдог Далд сэтгэл /Л.Хасар/ Миний ширээн дээр Хоёр шилэн заан Түргэн он жилүүдийг үдсээр Тоосонд дарагдан байдагсан Гэрэл асаах тоолонд Амьд гэрэл нүдэнд нь асан Гэгээн далдын сэрлээр Аль алиндаа ойртоод байх шиг санагдсан Чулуужсан нүдэнд нь нулимс цийлэгнэж Цухалдаж байх шиг бодогддог сон Нууцхан сэтгэл дотуураа Нурж байх шиг санагддаг сан Хаа холын хүсэл нь Хан хийх чимээнээр биелсэн Хагарч байж бие биетэйгээ уулзсан Хогийн хамуул дээр уулзсан Элэгдэх эвдрэхийн жам дээр уулзсан Эс болгон нь инээж байсан Зайгүй орчлон /Л.Хасар/ Нулимс хэдий нүдийг бүрхэвч урсаж одно Инээд хэдийн нүүрийг чимэвч хийсэж одно Нулимс худлаа инээд худлаа Үргэлжлэнэ гэж бодоход Эхлэл мартагдан замрана Эхэллээ гэж бодоход үргэлжлэл байхгүй тасрана Эхлэл худлаа үргэлжлэл худлаа Зовлон зовлон гэвч 574
Нулимс зовлон биш Жаргал жаргал гэвч Инээд жаргал биш Үнэн энэ хэмээхэд Газар үнэн үгүй Үнэн үгүй энэ газар Надад гишгэх зай алгаа Тэнэглэл хөлхөх гээд Тэнгэрийн заадас зайгүй Цэцэд хөлхөх гээд газрын Булай зайгүй Төгөлдөр бишийн хорвоод Төрөх үхэхээс бусдад зайгүй Зайгүй цэнхэр орчлон Үнэн үнэн гэвч газар үнэн үгүй Үнэн үгүй энэ газар Надад гишгэх зай алгаа Зүүд /Л.Хасар/ Зэрэглээ татсан Зүг чиггүй талаас Тэр над руу ирсэн Намрын сүмэн өвс шиг Тэрийг гунхахад нь Төмөр үнэртэж байсан Усны чулуу шиг Урсгал дээрх зураг шиг харагдсан Над руу тэр алхсаар Наалинхай нь аргагүй инээсээр ирсэн Сарнайн тасархай дэлбээ уруул Сарны цагаан туягаар будсан цагаан царай Нүгэл унаагүй лүнтэн хар нүд нь Нэг л мэдэхэд намайг цоргисон 575
Хавирга яран цээжинд шургасан Халуун зүрхэнд минь орж хярсан Нэг их ээнэгшилгүй Над дундуур нэвт туучиж гарсан Хаврын хүйтэн салхи Эзгүй цээжийг сүвлэж Хагацсан зүрх Гөлөг шиг гасалж үлдсэн Нохдын хэрэлдэх дуунаар Зүүднээс би хагацсан Хүйтэн шүүдэр дундуур гүйж Хөлөөсөө би сэрэхэд Хажуу саахалтын тоглож өссөн Хадамд мордож байсан Тэр өдөр Төгсгөлөөсөө эхэлсэн Ихэмсэг /Л.Хасар/ Үүрийн цолмонтой давхцаж ирсэн Зүүдэнд минь Чиний царай шиг өнгөлөг Сэтгэл шиг хүйтэн эрдэнийн чулуу Чамаас бусдад харамладаг Биен дээр минь гялалзана Үйлийн үрээр надад заяасан Бурхан чөтгөр хоёр уралдан ирж Өрөвдөхдөө миний гунигийг угаана гэж Өршөөлт тэнгэрээс Өрсөн хашгирцгаасан Орчлонгийн ганц яруу эгшиг Ижийнхээ бүүвэйг Шаналан гунигтаа зориулж би аялсан Тэд чихгүй байсан Сэтгэлийг минь булж дийлэхгүй Шороог Шаналан гунигийн өөдөөс 576
Би цацсан Тэд бүгдээрээ аньсан байсан Ихэмсэг тэр чулууг Хөлстэй шороотой гараараа Өөрийнхөө зүүднээс Өөрөө би гаргаж хаясан Нар Намайг халуун гар дээрээ тарвалзуулсан Миний орчлон /Л.Хасар/ Жижигхэн цонхтой Миний өрөө Миний орчлон Тэнд хав харанхуй Нойтон бүлээн ханан дээр Нулимс урсаж л байдаг Энэ ертөнцийг надад Бурхан бүтээж өгсөн юм Ижийн минь цусаар Эцгийн минь ясыг зуурч Шавсан юм энэ өрөөг Энэ л миний орчлон Бүгчим харанхуй энэ өрөөний Жижигхэн цонхоор Нар асгарч байдаг Над дээр биш шалан дээр Асгарч байдаг 577
Мөргөл /Л.Хасар/ Тэнгэр минь намайг гэсгээ Тэртэй тэргүй би нүгэлт хүн Бурхан намайг бүтээхдээ Нүгэлтэй нь цуг бүтээсэн Адтай биенд шунах Нүгэлт дуунд шунах Балын амтанд шунах Ариун мэт үнэрт шунах Тамын гал мэт шатан дүрэлзэх Би тэртэй тэргүй нүгэлт хүн Тэнгэр минь намайг гэсгээ Том багад нэг өнгөтэй Сүүдэр минь нүгэлгүй Түүнийг өршөө Надад байдаггүй /Л.Хасар/ Өнчин саран Надтай хамт Шөнийг сахина Чамайг л хүлээсэн хэрэг Өчигдөр чи инээж байсан 578
Тэр худлаа Чи миний сэтгэлд байдаг Чи миний маргааш байдаггүй Чиний дотор би байдаггүй Шөнө төөрсөн чамайг Саран хөтөлж Өдөрт авчирдаг Тамирдсан наран бас л Надтай өдрийг сахидаг Чамайг л хүлээсэн хэрэг Намрын цөөрөм /Л.Хасар/ Мэлхийн шаргал дуут Намрын цөөрөм хахир Навч асгаран цөөрмийг хучна Ганганан хөвөх навчсын сиймхийд Гуньсан бүсгүй зүсээ тольдохуй Намрын хөгшин мэлхий цовхчин Усны толиог сандаахад Бүсгүйн зураг урагдана ********************************************** Намрын жихүүн салхи Биеийг ороон сэвэлзэхэд Жихүүцэхүй Миний эрх хүү Элэг төөнөн цээж самардахад Халууцахуй ********************************************** Навч Намрын нарны зомгол улаан навч 579
Бодол осгом хүйтэн горхинд унаж Дагжин чичирч хөвөн одно Хагацлын дайтайд эс бодох модод сэрийнэ Хавар ирнэ Нүдэн нуур /Л.Хасар/ Нүдэнд багтаж ядах Нүдэн нуур Шувуугаа нисэхэд Нуур цочин Домог гиншинэ Нэгэн бүсгүй Нуурын толионд Өөрийгөө харан Дуу алдахад Шувууд үргэнэ Манан . . . 580
Тэр бодлынхоо Манан буусан Нуурын мандлаас Төөрч явсан Хайраа олж Их хайраа Нууранд унагахад Долгисын аясаар Амраг эвдэрнэ Намар орой Аргаа барсан бүсгүй Ангиртай нуурнаас Амрагаа харамлаж Ус руу үсрэхэд Тэр тэнгэрт живж Нүдэн нуур цалгиж Нулимс нь тэнгэрт дусав Орон зай /Л.Хасар/ Би, орон зай Чамайг эзэлж амьдардаг Орон зай Чи намайг цулдаа багтааж Оргүй хоосон биедээ нуудаг Бурхнаас нуудаг Цаг хугацаа Намайг хэмлэж Бага багаар Үхэл рүү зөөдөг 581
Солонго /Л.Хасар/ Бороо арилж Би солонго атгаж төрсөн Дэлхийг бүтээсэн Долоон өнгө хоосон Өнгө болгоныг атгалаа гэсэн Гар минь хоосон Өнгө болгоноор дүүрлээ гэсэн Нүд минь хоосон Өнгө гэрлийн Энэ орчлон хоосон Би зэрэглээ атгаж төрсөн Энүүхэнд уул харагдсан Хүрье гэх маань хоосон Энүүхэнд далай үзэгдсэн Очъё гэх маань хоосон Ирж яваа хүн байсан Угтъя гэх маань хоосон Буцаж яваа хүн байсан Үдье гэх маань хоосон Зүүдний шувуу Зуудний өндгийг дарж буусан Өглөө болоход буцсан Сэтгэлийн нуур хоосон Зүүдний хүлэг Үүрээр нутаг руугаа гүйсэн Хөх үүр шиг хүйтэнд Хөрвөөсөн газар нь хоосон байсан Зүүдний бүсгүй Өглөө хадамд гарсан Санааны тал хоосон Би солонго атгаж төрсөн Би зүүд атгаж төрсөн Зүүд хоосон Сүүдэр /Л.Хасар/ 582
Сүүдэргүй хэвлийгээс би Сүүдэртэй дэлхийдээ асгарсан Сүү хөхөөд ч Сүүдэр минь арилаагүй Харанхуйд харагдахгүй Хар сүүдэртэйгээ Хахир он цагийн урсгалд Сүүдэртэйгээ цуг элэгдэж Эрлэгийн өмнө би сүүдэргүй дутуу очно Сүүдэртэйгээ би бүтэн явсан Сүүдэр миний өрөөсөн тал Тал сар /Л.Хасар/ Од нөмрөөд бид хоёр Уул түшээд бид хоёр Цэцэг өвдөглөөд бид хоёр Бид хоёрын дунд толгой цээжгүй Туранхай хөлтэй бүдүүн бөгс шиг хундганд Уруул шиг улаан дарс дүүрэн Толион дээр нь бүтэн сар Бид хоёр тэр дарсыг Сарыг гижигдэж сандарсан дарсыг уусан Уусан дарсны шавхруунд Тал сар живж байсан Бид хоёр бие биенээ 583
Хагас хүссэн Хагас хайрласан Хагас мэдэрсэн Хагас жаргасан Тал сар хөвсөн дарсны шавхрууг Мартахуйн гүн рүү би Бүтэн сартай асгасан байсан Тэр үдэш тэр шөнө Тэнгэрт бүтэн сартай Хундганд бүтэн сартай Бид хоёрт тал сартай Тэр шөнө Тэр бүсгүйн /Л.Хасар/ Тэр бүсгүйн нүд Ёроол үгүй гүнзгий Хар нүдэнд чинь Намрын навч адил хөвөх Биеэн үлдээгээд Сэтгэл минь живж Чамайг хайна Энд шорвог ус залгилж Хөгшин мод гунигтай бөхийнө Хайртай гэдэг үгийг минь Ус хэдийн залгичихаад Элсэн эргийг Эмтлэн долооно Тэр бүсгүйн нүд Ёроол үгүй гүнзгий Нүднээсээ шорвог нулимс унагана Аль хэдийн далай намайг 584
Эрэг дээр гаргаж хаячихаад Хөөс цахруулан давалгаална Хагацал /Л.Хасар/ Чи шатаж байсан Чиний амьсгал хүртэл шатаж байсан Шатсан мод шиг сормуус чинь Хацар дээр чинь унаж Шатаж байсан . . . Нээрэн чи шатаж байсан Нийлээд чи бид хоёр шатаж байсан Нуухын аргагүй асаж байсан Нурам болтлоо цогшиж байсан Даарсан хагацал дэргэд Дагжиж байсан . . . Худлаа үнэн /Л.Хасар/ Чиний нүд шиг зээр шиг цахилж Бузар орчлонгийн үнэнийг хайна Алхам бүрт чинь худлаа үнэн Чамайг хормойдож байна Бүсгүй минь гунигтай нэг хараач Чи үнэн дээгүүр явж өнгөрсөн Бүсгүй минь худлаагаас 585
Битгий зугт Одоо хожимдсон Чиний үзэсгэлэнт хүзүүнд Чиний бүтээгүй мөрөөдөл Цагаан соёогоо зооход Айсан нүдээр Ялгуусан үнэнийг чи олж харна Тэгэхэд чи эргэж хараарай Бас л худлаа Хүсэл /Л.Хасар/ Хүн болгон нисдэг болохоор нь Шувуу болохыг хүсдэг Би бас л адилхан Шувуу болохыг хүсдэг Гэхдээ би Нисдэггүй шувуу болно Эх газрын шороог Ходоодондоо тээгээд Дааж нисдэггүй Ийм л шувуу болно 586
Чи /Л.Хасар/ Чи миний ганцхан атгаг хайранд багтдаг Чи гэнэн тулдаа багтдаг Гэнэн нас чинь чамаас зугтсан Гэхдээ бас намайг авч хулжсан Гашуун нулимс минь чамайг багтааж дусдаг Гарсан нулимс болгонд минь чи Эхийнхээ хэвлийд байгаа хүүхэд шиг Эвхэрч харагддаг Чи надад багтдаг мөртлөө багтахгүй яваа Чи инээж... /Л.Хасар/ Санаж байна би Салж ядан буй Борооны дусал Үүлнээс хагацаж байхад Чи инээж байсан Тэнэгийг оносон Дусал болгон Нулимс шиг хагацаж байхад Чи инээж байсан Би санаж байна Салж ядан хагацах Модны навчис бүтнээс хагацаж Чиний хөл доор байхад 587
Чи инээж байсан Би санаж байна Тэнгэрийн цулаас хагацаж буй Цасан ширхэг Чамд хоргодон Унаж байхад . . . Цас чарлуулан Явж байхдаа Чи инээж байсныг Би санаж байна Цэцэг болгон инээж Дэлбээгээ дэлгэж байхад Чамаас хагацсан нулимс Шүүдэр болон тогтож байсныг Би санаж байна . . . Цэцэг инээж . . . Чи мэдээгүй . . . /Л.Хасар/ Тэвчээрийн утсаа чи хөвж Тэнэг саваагүйн цамц нэхэж Үйлийн үртэй биендээ Үүл цуглуулж бороошоо л биз Үүлнээс хялайсан сарны Хүйтэн туяа чамайг Шалбааг шиг туучиж Олон олон үүрийн Одод ичээж Тэнгэртээ дутуу бөхөө л биз Тэрнийг нь чи даанч мэдээгүй 588
Эгшин /Л.Хасар/ Юу юугүй бүхнийг залгих мэт Бас намайг хаман авахаар Над руу довтлон буй давалгаа Хүрхрэх чимээ нь үл сонсогдоно Хүй бүх биеийг минь Хучин авах мэт Ганц давалгааны өмнө Би ганцаар зогсном Ганцхан давалгаа Чинээндээ тулсан эгшинг Зураач зуржээ Гоо бүхэн цогцолсон Энэ эгшин бүрийг Би хайж амьдардаг Хайж хайж цөөхөн хэдэн Эгшинг цээжиндээ тээгээд Далайн ёроол руу орно Тэнд дулаахан Тэгээд бас хүйтэн Одоо л надад далайн Хүрхрэх чимээ сонсдож байна Давалгаа Эрх чөлөө /Л.Хасар/ Нүднээс алдуурсан нулимс Эрх чөлөө Үүрнээсээ унасан ангаахай Эрх чөлөө 589
Өөрөөсөө бусдыг үл тоох Эргээсээ халин урсах ус Эрх чөлөө Харанхуйг цавчин цахих аянга Эрх чөлөө Хүн чулууг норгож асгарах бороо Эрх чөлөө Намайг татах эх газрын татах хүч Эрх чөлөө Харуулгүй алаг шорон шиг Амьдралаас хагацахуй Эрх чөлөө Эрэл /Л.Хасар/ Эрэл....... Нулимсыг хацар эрдэг Гунигийг зүрх эрдэг Харанхуйг нүд эрдэг Сарыг ганцаардал эрдэг Худлыг үнэн эрдэг Эмийг бие эрдэг Үзэн ядахыг хайр эрдэг Тэнэгийг ухаан эрдэг Үхлийг, хүн бүхэн эрдэг Эрэл... Эхлэл, төгсгөл /Л.Хасар/ Гадас гороолох нохой шиг Амьдрал дунд 590
Гинжтэй Хүмүүсийн тойрогт Хөл дүрэн Өдөр шөнийн тэгийг Газарт дугуй зурж Тэнүүчлэх хүмүүсийн дунд Дугуй зурж Эцэс төгсгөлгүй энэ дугуйг даган Би хүмүүсийн дунд явна Би энэ хүмүүсийн Эхлэлсэн билүү Төгсгөлсөн билүү Ээжээ надад хэлээч /Л.Хасар/ Ээжээ надад хэлээч Нар жаргана Нялх сэтгэл даарна Ээжээ надад хэлээч Зовсон нүд шиг улаан наран яагаад Маргааш мандахгүй юм шиг жаргадаг юм вэ? Салхи исгэрнэ Би хийснэ Ээжээ надад хэлээч Их ууланд салхи номхон атлаа Ээрэм талд яагаад ширүүн байдаг юм бэ Мод тэнгэрийг урна Газарыг илнэ Ээжээ надад хэлээч 591
Мод ганхаж бүүвээлэх атлаа Шуугиж яагаад сэрээдэг юм бэ Уул зогсоно Уул хэвтэнэ Ээжээ надад хэлээч Уул инээхэд цуурайтдаг мөртлөө Мэгшин уйлахад минь яагаад цуурайтдаггүй юм бэ Бороо орно Бороо шаагина Ээжээ надад хэлээч Бороонд би нороход хорсдоггүй мөртлөө Амсахад яагаад гашуун байдаг юм бэ Хүн ирнэ Хүн буцна Ээжээ надад хэлээч Хүн мөнх биш атлаа Яагаад үхэхгүй юм шиг авирладаг юм бэ Ээжээ надад хэлээч Энэ ертөнц зовлонгоос бүтсэн юм уу Ээжээ надад хэлээч Юу ч үгүй хоосон /Л.Хасар/ Үүл үгүй тэнгэр Юу ч үгүй хоосон Нулимс үгүй нүд Юу ч үгүй хоосон Салхи үгүй тал Юу ч үгүй хоосон Чи үгүй бодол Юу ч үгүй хоосон 592
Аавдаа /Ц.Хулан/ Сайхан залуу аавынхаа тэргүүнд буурал орсныг анх үзээд Саваагүй томоогүй хүүхэд насаа би тэр жилийнх нь шувуудтай хамт буцаасан Санчигт нь нэмэгдэг мөнгөн сор нь тоогоор жаргана даа гэхэд Санаагаар даанч болохгүй юм ааваа. Бүүвэйтэй хонгор жилийн минь тухай мэдээж олон Бүдэгхэн гардаг зураг шиг санаатай хийдэг алдаа шиг Бүхий л орчлонд харин аавын минь ач гэж дуулдаггүй Бүгдийнх нь аав ямар миний аав шиг биш дээ. Амттай зөөлөн хоёроор баярлуулдаг муу ээжий л минь Айлын тавагаас чихэр хармаалж шараа болгооно Аав минь тэгэхгүй, алаг чулуу хээрээс хормойлж хүүдээ зүслүүлнэ Алсын замд уулсын нэр тогтоолгож ухаан нэмнэ Ээдрээнт мянган харгуй төрсөн гэрийн гаднаас эхэлж Эмээл дээрээ соёмботой унаган хүлгийн нуруунаас атгаж Сансарт хүү нь нисэх юм шиг санаж ээж нар сацлаа өргөж үлддэг. Саахалт ороод эргэх юм шиг санаж аав нар духыг нь ганц үнэрлэдэг Атгаж ижий нар өдөржин радио шиг үглэнэ. Амьдралд зөвхөн үнэнийг хэлэх гэж Аав нар сумны үүзэл шиг хааяа дуугарна, Бие өвдлөө гэж ээж нар хүүхдээ аргагүй нэг айлгадаг, Битүүхэн дотроосоо норж аав нар чимээгүйхэн өтөлдөг. Үхэж болохгүй тушаалаа авсан цэрэг шиг Үр нь хөлөө олтол цоо эрүүл шиг жүжиглэдэг Ачийг тань хариулна гэж олон жил би худлаа ярилаа Ачийг нь гаргаж өгчихөөд харин нэг гавьяатан шиг Сөөг сөөх гэж хэвтүүлээд номхон тэмээ ноолон шиг Сөөсгөр хэдэн бацааны өмнө хөгшин аавыгаа түлхүүллээ. Гараа өргөж дайсандаа үг дуугүй бууж өгөх шиг Гарцаагүй том алгаа дэлгэж та тэднийгээ хөтөлнө, Газар дэлхийд уянгатай ийм найрагч байтлаа 593
Ганзагагдсан хэдэн зээтэйгээ хамт хэдэнтээ хэлд орно Гадаа навчис эргэж он жил биднийг унасан навч шиг орхино, Гайгүй дээ би аавыгаа жаргааж гэж өөийгөө хуурна. Ганцхан зүрхний чинь цохилт намайг зэмлэн цохиолж Газар дээр аав минь хүртэл мөнх бишийг сануулдаг Хазгайлж болохгүй титэм шиг нэрээр тань би овоглосон Өргөст орчлонд хүү нь бүдчээд уйлж суухын цагтаа Өлгийг минь сийлсэн аавтай болохоор амьд явж чаддаг аа. Агар /Ц.Хулан/ Тэгэхэд би цор ганцаар байсныг Тэнгэр минь чи юунд хэлсэнгүи вэ? Нулимсаа сэм арчсаныг минь Нууцалсаны учир юунд вэ Өнгөрсөн бүхнээс би чамд л итгэж Өөрийгөө аргацаадаг байсан Өнө мөнхөд түүнийг л хайрлахаа Өөрт чинь л би хэлсэн Аяа гэтэл чи надаас урваж Асгарах нулимсыг бороогоор далдалж Амраг минь гэж хэлснийг минь Аянгын чимээгээр сольчихлоо Алишер навойд дурласан шүлэг /Ц.Хулан/ Усан нүдэлж эрээгээ барлаа Уяхан дуч Навой чи гэзгийг минь сүлжээд аль Дэрэн доорхи чиний ном хэдэн зууныг давлаа Дэргэд ирж, гунигийг минь тайлаад аль . . . 594
Зээрэн шилбэ, гөрөөсөн нүдийг магтдаг Зэнзгэр хундага дарсыг дажгүй хөнтөрдөг Навой! Жирэвгэр хөмсөгтийг дуулах чинь ч яамай Жинхэнэ хайр гэдэг зовлон биш үү Навой? Орчлонгийн бүсгүй ухаарах тусмаа гуньдгийг Олоод хэлчихгүй яасан юм бэ, Навой Олиггүй энэ эрчүүдийн жудаггүй харцнаас Одоо намайг хэн аврах юм бэ, Навой? Халирхай зүрхэн догдлох нь өнгөрч Хайрын дон шүглэхээ болилоо Хашир сууж итгэхээ болино гэдэг Хавраар шувуу буцах шиг уйтай байна, Навой! Ертөнцөд дуулсан агуу хайр чинь хаана байна? Ерөөл тавьж, эргэж учрахсан Навой! Зуурдын амраг байж энэ насыг туулснаас Зуун найм дахь хатан чинь болно би, Навой! Анхнаасаа миний биш хүний амраг /Ц.Хулан/ Анхнаасаа миний биш хүний амраг Айлгахыг мэднэ, аргадахыг эс мэднэ Алтан бэлзэгний шигтгээ мэт Анхилхан сувд нулимсаа Авааль гэргийнх нь оёсон дээлийн энгэр рүү Асгаруулаад байвчиг Аашилж туньдаг ардын дуугаа Аяланхан гуйгаад чиг нэмэргүй Аяндаа холдоно оо Угаасаа миний биш хүний амраг Уурлахыг мэднэ, уучлахыг эс мэднэ 595
Yйлний хайч шиг уран ааш дэлгэж Зүйлийн торго шиг намираад байвчиг Зүс буруутай харийн адуу шиг Өөрийн нутгаадаа сэрвэлзэж хононо Сэрэмж алдсан алтан гургалдай шиг зүрхээ Сэтгэлийн дураар нисгэж болохгүй Эхнэртэй харчуул нууц амрагаар гоёдог Энгэрийн зүүлт шиг хуучраад хаягдаж мэднэ ээ… Хэдийнээсээ миний биш хүний амрагт Халуун хайр биш нялуун үг зохино Хэдийнээсээ миний биш Хүний амрагийн өвөр дээр Хээвнэг эрхлэн инээд алдаж суухдаа Өөрийн янагийн царайг санаж бай. Бурхан болоод үнэнд үл итгэгсэдэд /Ц.Хулан/ Учиргүй баян зураач Урландаан туйлах шиг Хавар цаг Усан будагийн нойтон зургаар Ертөнцийг байж ядтал нь гоёно Биширч дуу алддаг дэлхийн сонгодогууд Цөмөөрөөн тэр үед Бийд атгасан жулдрайнууд юм гэдэгийг Бишгүйдээ нэг үзүүлдэг Аугаа их хурмастаас биднийг хэн нэгэн заавал харж байгаа Ялдамхан зул өмнөөн бадамлуулж тайтгардаг Ярвагар дүлийч юм шиг бурханд мөргөх эсэх нь таны л дур Яарч сандраад шүүхэд гэрчээн дуудахаар очиход Явчихсан байдаг хүн шиг хэнэггүй үнэн мөнд ч итгэх нь Таны л дураа Гэвч өөр нэг юм заавал байгаа Гишгэсэн мөрөөр маань мөшгин дагаж 596
Нүгэл буяныг ялган дэнслэх Нүүр тулж үзээгүй ч өөр нэг юм Нүдээн салгалгүй ажиж байгаа Хөл нүцгэн ачдаа эмээн нь оймс нэхэх шиг Хөхрөгчийн сэнтийд тухлан тэрбээр Цасан ширхэг сүлждэг Хөвөн мяндас нь илүүдчихээд Толгой дээрээс хаялахад Хөөрцөглөж хүмүүс бид Цас орлоо гээд алгандаан тосдогоо Шаргал намрын навч үнэгний сүүл шиг Шарвалзаад алга болохыг нь үнэнийг мэддэг байтлаа Шажигнаад өлмийд үйрэхэд нь ч Сэтгэлээн үймээж шанлахын хэрэггүй нь үнэн байтлаа Шалдарсан моддыг өөр нэг юм л биднээр өрөвдүүлж Шанзны цар шиг хатуурсан сэтгэлийг Дэвтээж байх шиг санагддаг юм аа Жаргал зовлон таньсан хэрсүү загнах атлаан Жамтайгаан эвлэрч аанай л чадалгүй хүмүүн бидэн Замбуулингаас хөөгдсөн хэрмэл үүлтэй тэнгэрийг царайчлан Залбирахын хэрэггүй нь үнэн байтлаа Үг биш өөр нэг юм чи хүнээр Бүүвэйн дуу үеийн үед зохиолгож Үсэг биш өөр нэг юм найрагч хүнээр Үеийн үед шүлэг бичүүлдэг Үхэл биш өөр нэг юм Бүрлээчийн биед биднээр тэмдэг тавиулж Үнэн биш өөр юм хүнийг Үеийн үед дахин төрүүлдэг ээ Сурагыг нь дуулж барааг нь үзээгүй өөр нэг юм Араас түлхэж Сум жадны өөдөөс бид босч шуурга сөрдөг Зүүд совингийн түлхүүрийг тэр атгаад Зүрх ёг хийлгэн үе үе шалгадагаа Хонгор сарны гэрлийг тэр дэрэн дор шургуулаад Холоос айсуй амрагын гараар хацар илбэдэг Хонх нь тожигносон үр минь бүдрэхэд надаас түрүүлж Хоёр гараас нь сэм атгаад хөлд оруулж өгдөг өө Өөр нэг юм ингэж далдаас биднийг сахина Өдөр шөнийн алинд ч загас мэт үл унтана Ертөнцийн түүхийг дураараан бантагнуулж Ерөнхий найруулагч тэр бээр гэмгүй царайлдаг аа Бурханаасаа ч уйдаж, үнэнээс ч айхаан болсон юм энэ цаг дор Бурхан үнэн хоёр нууц амрагаан Өөр нэг юмаан Бидэн рүү илгээдэг 597
Тэвнээр хатгасан юм шиг оддын цоорхой орой дээр байсан цагт Тэр өөр нэг юманд буруу харагдахаасаан айж яваа Ганцхан таныг би хүлээнэ /Ц.Хулан/ Сайрхах юм даанч биш дээ Санчигандаа бууралтай эр хүнд би хайртай Жаргахын өмнө зул бадамлан асдаг шиг 30 гарсан эр хүн үнэнч л баймаар даа ...Уруулын будгийн минь цамцныхаа хээнээс Угааж орхидог муухай зантай ч Урваж хөрвөдөг насны минь аалийг уучлан боддогт чинь би хайртай Хүсдэг гэвч зоргоор болдоггүй хайр Хүлээдэг гэвч хүрээд ирдэггүй амьдрал Хүндэлдэг гэвч намайг ойлгоогүй амраг Хайрладаг гэвч минийх биш амраг Ганцхан ээждээ унших шүлэг /Ц.Хулан/ Намрын уулнаа бугын урамдахыг сонсоорой Намайг ухаажихыг үзэх гэж ижий минь та урт наслаарай Манцуйдаа ирж таныг би ганцхан удаа баярлуулсан Магадгүй тэрнээс хойш дандаа зовоосон байх Ганцхан намайг гэж ижий та 598
Газар дээр минь хичнээн увидастай тєрсєн юм бэ? Бариувчийг минь эсгэж, хуримын ємсгєл чимэглэж Балчраас минь єдийг хүртэл та оёдолчин явлаа Оточ маналын хувилгаан ийм байдаг уу гэлтэй Орон дээрээс минь алгасалгүй тонгойж Дэрэн дээр намайг бүлээрч хонох болгонд Дэлхийд хамгийн сайн эмч минь та байлаа Аягаа эвдэн, эрхэлж ядсан намайг Аргадсандаа алиалагч болж ємнє минь эргэлдсэн "А" үсэг бичих гээд будилж цєхєж суухад минь Алдаатай байхад нь улаан цайм онц тавьдаг багш минь Цаг оройтсон болзооноос эргэж ирэхэд Цагдаа, эсвэл үүдний манаач Сар нарны ээлжгүй гал сахисан тогооч Сангийн бойпорт арц уугиулж маань уншсан лам аа… Шүхэр тэнгэрийн дор алдаж эндэх тоолонд минь Шүүхийн тогтоол уншдаг яллагч нь та мєртлєє Даамай их хайр тань аанай л хэвээрээ Давж заалдсан ємгєєлєгч болж зовлонгоос намайг суллана аа Жигжид бурхныг олон мутартай гэлцэнэ Жижигхэн энэ бие чинь түүнээс ч олон гартай Элбэг их хайр, Ээжий гэдэг нэр тань Энэ орчлонгоос авсан хамгийн том алдар аа Зүүний сүвэгчээр ч багтах он жилийн урсгалд Зүгээр л дэргэд минь байж хайрла Ижий гэж дуудах болгондоо баярладаг Ижил хэдэн хүүхэддээ урт насалж хайрла! Гунигаа тайлтал нэг үнсэлдэхсэн /Ц.Хулан/ Хүнийх болоод явчих нь бас л амархан байна даа Энэ сарны дор яг л энэ газраа Эргээд уулзах нь худлаа л байх даа Бурхадын уран зураг мэт гоё цагаан үүл Бусдын нутагт очоод бороо болоод асгана даа Элсэн дээр тогтсон хос мөрний хонхорхойд Эндхийн бороо орж дусаал тогтооно доо 599
Хэд гурван гүрвэл үүгээр гүйлдэж Хээрийн соньхон худагнаас цангаа тайлна даа Хармагийн бутны жимс ганц нэгээр унахдаа Хайртай чиний минь цамцан дээр улаан толбоор үлдэнэ дээ Одлог тэнгэрийн дор нойргүй хонож Онцгой долоон бурханыг үдшийн үдэш зүсэлж Үүр цайхыг үзэн бороонд норж явсан чинь Үлгэр шиг санагдах цаг тийм ч холгүй байна даа... Амраг минь Алсаас чамдаа хундага өргөе Хуучин уулздаг цэцэрлэгтээ ирье Хуурай газрыг нортол уйлъя Хулан гэдэг цэцэг эндээс лав ургана Тэр цэцгийг чи минь тасдаж аваад Энгэртээ зүүж гэртээ хариарай Эхнэр чинь асуувал битгий хэлээрэй Элгэндээ чимээгүй тэвэрч Цэцгийн зулай дээр үнсээрэй... Гуйж мөргөөд ч болов бурхан танаас хүсье Гунигаа тайлтал нэг үнсэлдэхсэн Гудамжинд өдрөөр эсвэл шөнө дөлөөр... Гудайх оддын дор өвс ногоон дээр... Хоёулханаа орон дотроо... Хотол үймсэн европын гудамжнаа Хонгор найз элбэгтэй Парижийн буудалд Алтан говийн элсэн дээр Америкийн шигүү хороололд... Дэлхийн хаана ч гэсэн Дээр доороо орон үнсэлдэж л буй Лал, Христос, Буддын уншлага дор Ламбада бүжгийн янаг аялгуун дор Шалба норсон борооны бүлээн цутгалан дор Шаахай болоод даашинзгүй, уруулын будаггүй Үнсэлдэхсэн ... Олдошгүй үхэшгүй хайртай амрагаа Ороонго мод адил тэврээд Родены баримал мэт хоёулаа Мөнхийн мөнхөд үлдэхсэн 600
Зүгээр л нэг амьдрах юмсан /Ц.Хулан/ Зүгээр л нэг амьдрах юмсан Зүлгэн дээр гэрээ бариад . . . Зүү утас нийлүүлэн хүүдээ дээл оёж Амрагаа хүлээж Амраг минь адуунаасаа ирж Зүгээр л нэг амьдрах юмсан . . . Ц.Хулан Ирээдүй анирдахын бадаг /Ц.Хулан/ Илд харших чимээнээр мөсөн түрлэг цангинанхан Ижий түүхийн мөрөн тунгалагшинхан урсана Ирээд одсоны араас гуниглах амархаан Ирээдүйн чинь тухай бодох л зовлон юм аа эх ороон Цоолбор шаргал үүлс намрын тэнгэр барлана Цогтын цагаан балгас дээр хаврын бороо цайрна Цохлоод ирдэг үйлийн үр-ирээдүйн тухай бодол Цоолдоод миний энгэрийг, нулимс шиг хавж унана… Ирээдүйгээс би Илиадыг хол давсан Гэсэр, Жангарын туулиа нэхнэ Их засаг тохинуулсан чин шударгуу хуулиа нэхнэ Дэлт найман шарга шиг хурдтай байхыг хүснэ би, Дэлүүн болдогт залсан шиг хаантай байхыг хүснэ ээ Халхын саруул тал тэнгэрийн хаяатай сүлэлдэж Харцгайн дэвэлт шиг саран энгэрийн зүү мэт таширлана Цэцгийн толгой тасддаггүй үртэй байхыг хүснэ би, Цэцдийн толгой авдаггүй төртэй байхыг хүснэ ээ Ирээдүйгээс би Гучаад оны босоо ятга-гунгалуутайн Нацагдоржоо Гуниггүй мишээж яваа Пагамдуламтай нь олж харна 601
Хар ус нуурын хөвөөнд бодлогоширсон Явуудаа Хаадын сэнтий шиг Отгонтэнгэрээр хөшөө босохыг харна Норовлин цэнхэр говиосоо улаан хацартай охид төрж Норовбанзад шиг дуулахыг сүслэн чагнана Ноорхой эвий Адарсүрэн найран дундаас өндөлзөхөд Нодготой төрийн алга тэнийж, одонгоо шагнахыг үзнэ ээ Ирээдүйгээс би Гандангийн хашаанд зулж унасан анхны цаснаас ялгаагүй Гарцаагүй сэтгэл нь цав цагаан миний муу ард түмэн Манжийн дарлал шиг унтаа цаг үеэсээ өндийж Манлай вангийн үхэл шиг босоо амьдрахыг хүснэ ээ Тужийн нарсанд дүрэлзсэн хувьсгалын дөлөөс тасдаж Тулгандаа миний асаадаг өглөө бүрийн улаан нар, Тусгаар тогтнолоо зарласан цагаан лавайн эгшиг Туургат гэрийг минь гийгүүлсэн энэ л эрх чөлөөгөөр Ирээдүйд би Айл бүрийн хоймрыг дуу шиг дүүргэнэ Амьсгалын тоолонгоор Монголдоо би сүү шиг амьдарна Сүү шиг алдраар эх орноо мялааж Сүлд шиг төрөөр өөрийгөө би шагнана аа. Итгэл /Ц.Хулан/ Цаашид юм бүхэнд итгэл алдарна Цагаан дэнгийн гэрэлд эрвээхэй шунахаа болино Цагтаа унадаг навч газарт итгэхээ болино Цайлган хайлган сэтгэл минь хүнд итгэхээ болино Дээлийн хормой салхинд дэрвэхээ бо
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg
Shuleg

More Related Content

PDF
шүлэг
Otgonbayar Uuganaa
 
ODP
б.ринчен монгол хэл
sainaa88
 
PPTX
учиртай гурван толгой
sainaa88
 
DOCX
урлагын үзлэгт 7б
chemistry teacher
 
ODP
гэрийн ерөөл
Tsengelmaa Dovchindorj
 
PPTX
оньсого таацгаая-давтлага
MandahMonhzaya
 
PDF
БАГА БОЛОВСРОЛ - ДҮРСЛЭХ УРЛАГ, ТЕХНОЛОГИ
Хөвсгөл аймаг Боловсролын газар
 
ODP
аав,ээж
Saranch
 
шүлэг
Otgonbayar Uuganaa
 
б.ринчен монгол хэл
sainaa88
 
учиртай гурван толгой
sainaa88
 
урлагын үзлэгт 7б
chemistry teacher
 
гэрийн ерөөл
Tsengelmaa Dovchindorj
 
оньсого таацгаая-давтлага
MandahMonhzaya
 
БАГА БОЛОВСРОЛ - ДҮРСЛЭХ УРЛАГ, ТЕХНОЛОГИ
Хөвсгөл аймаг Боловсролын газар
 
аав,ээж
Saranch
 

What's hot (20)

ODP
өгүүлбэрийн гишүүд
Tsengelmaa Dovchindorj
 
PPTX
10 анги уран зохиолын хичээл 4 цаг шүлэг
BaigalBaigalmaa
 
PPTX
Nuutsiig zadruulsan zahia
sainaa88
 
ODP
ангийн танилцуулга
Erdenejargal Narantuya
 
PPT
Balarhai egshgiin uureg
jiguurten
 
ODP
б.явуухулан хар ус нуурын шагшуурга
shand1_Bondok
 
PPTX
Жинхэнэ нэр
Ge Go
 
ODP
гэрийн ерөөл
Tsengelmaa Dovchindorj
 
PPTX
Lecture 7 8.
Ge Go
 
ODT
оюун.хэрэглэгдэхүүн
Oyunaa_B
 
PPTX
Donrowiin namdag
Oyuhai1127
 
PPTX
6 r angi durslex urlag
Shagaishuu Xoo
 
PPTX
эхийн утга санаа, дасгал
shand1_Bondok
 
PPT
Haiku
Gundegmaa Boldbaatar
 
ODP
хичээл 9
shand1_Bondok
 
PPTX
гадаргуугын талбай
OyuOyu-Erdene
 
DOCX
урлагын үзлгийн хөтөлбөр
zayaha
 
ODP
хонхны баяр
Erdenejargal Narantuya
 
ODS
эцэг эхийн судлгаа
jobshig
 
DOCX
П.Батхуяг "Хурд" эсээ
Gundegmaa Boldbaatar
 
өгүүлбэрийн гишүүд
Tsengelmaa Dovchindorj
 
10 анги уран зохиолын хичээл 4 цаг шүлэг
BaigalBaigalmaa
 
Nuutsiig zadruulsan zahia
sainaa88
 
ангийн танилцуулга
Erdenejargal Narantuya
 
Balarhai egshgiin uureg
jiguurten
 
б.явуухулан хар ус нуурын шагшуурга
shand1_Bondok
 
Жинхэнэ нэр
Ge Go
 
гэрийн ерөөл
Tsengelmaa Dovchindorj
 
Lecture 7 8.
Ge Go
 
оюун.хэрэглэгдэхүүн
Oyunaa_B
 
Donrowiin namdag
Oyuhai1127
 
6 r angi durslex urlag
Shagaishuu Xoo
 
эхийн утга санаа, дасгал
shand1_Bondok
 
Haiku
Gundegmaa Boldbaatar
 
хичээл 9
shand1_Bondok
 
гадаргуугын талбай
OyuOyu-Erdene
 
урлагын үзлгийн хөтөлбөр
zayaha
 
хонхны баяр
Erdenejargal Narantuya
 
эцэг эхийн судлгаа
jobshig
 
П.Батхуяг "Хурд" эсээ
Gundegmaa Boldbaatar
 
Ad

Similar to Shuleg (20)

PDF
Hereglegdehvvn
BPunsal1019
 
PDF
Ehuud
Odonchimeg82
 
DOCX
цахим ном
Gegeen_73
 
DOCX
цахим ном
haliunhuu_0912
 
DOCX
цахим ном
Gegeen_73
 
DOCX
цахим ном
haliunhuu_0912
 
DOCX
цахим ном
Otgonoo_0201
 
DOCX
цахим ном
Oyuka Oyuk
 
ODT
Hereglegdehuun 1
tsendee_okok
 
PPT
Mh201 01-03
Gundegmaa Boldbaatar
 
DOCX
Сүмтэй будрын чулуу шүлгийн ном
Сайнжаргалын Мөнхбаяр
 
PPTX
7 дугаар ангийн Уран зохиолын хичээл Д.Нацагдорж "Дөрвөн цаг" шүлэг
HurelB1
 
DOCX
хүрэн морь
Askar Ahmed
 
PPT
Mh201 01-02
Gundegmaa Boldbaatar
 
DOCX
сурах дууны үгүүд
baagiidd
 
PPT
D nimsuren 4tsag
Цэрэн-Очир Мөнхжаргал
 
ODT
Hereglegdehuun 2
tsendee_okok
 
ODT
Hereglegdehuun 3
tsendee_okok
 
ODP
Erka11
erka11
 
ODP
б.лхагвасүрэн солонго билээ,би
shand1_Bondok
 
Hereglegdehvvn
BPunsal1019
 
Ehuud
Odonchimeg82
 
цахим ном
Gegeen_73
 
цахим ном
haliunhuu_0912
 
цахим ном
Gegeen_73
 
цахим ном
haliunhuu_0912
 
цахим ном
Otgonoo_0201
 
цахим ном
Oyuka Oyuk
 
Hereglegdehuun 1
tsendee_okok
 
Mh201 01-03
Gundegmaa Boldbaatar
 
Сүмтэй будрын чулуу шүлгийн ном
Сайнжаргалын Мөнхбаяр
 
7 дугаар ангийн Уран зохиолын хичээл Д.Нацагдорж "Дөрвөн цаг" шүлэг
HurelB1
 
хүрэн морь
Askar Ahmed
 
Mh201 01-02
Gundegmaa Boldbaatar
 
сурах дууны үгүүд
baagiidd
 
D nimsuren 4tsag
Цэрэн-Очир Мөнхжаргал
 
Hereglegdehuun 2
tsendee_okok
 
Hereglegdehuun 3
tsendee_okok
 
Erka11
erka11
 
б.лхагвасүрэн солонго билээ,би
shand1_Bondok
 
Ad

Shuleg

  • 1. М.Цэдэндорж гуайн цэцэрлэгт /Н.Амаржаргал/ Уйтгартай байсан шүү, Цэдэндорж гуайн цэцэрлэгт Урьдын юм бүхэн нь тэнд байгаагүй Моддын нүцгэн мөчир салхинаа исгэрээд л Магадгүй энэ модод л мөнхийн дууг төрүүлсэн дээ Зүгээр л тэнд сайхан байдаг Зөндөө удаан би дуулж суудаг Тасарч хийссэн навчисын гуниг Танил ертөнцийнхөө тухай л дуулдаг аа. Гэгээн шөнийн уйт саран дор Ганцаардаж суухдаа дарс үгүйлэн Гэнэтийн их холын холоос ирэх Гэрэлт цаг хугацааг хүлээж байсан даа, Цэдэндорж гуай минь Гунигтай халуун сэрлээр хөндөгдөж Галзуу дарсны охь залгилах мэт омогшиж Гандуу улирлийн энэ цэцэрлэгт л Ганцаархнаа ирж суухдаа би дуртай Уйтгартай байдаг шүү, Цэдэндорж гуайн цэцэрлэгт Урьдын амраг нөхдийнх нь хэн нь ч тэнд байдаггүй Мөнхийн галт мөрүүд, яруу найрагчийг тэвэрсэн Моддын нүцгэн гуниг л салхинаа исгэрээд Монгол найрагчийн шүлгийг баринтаглан дэрлэсэн Мөнхийн цаг хугацаа л чимээгүй оршин байдаг аа ...Цэдэндорж гуайн цэцэрлэгт 1993-12-17- ны шөнө Бодлын эрхи /Н.Амаржаргал/ Цас болоод бороо ороход Чамайг би зөндөө санадаг Инээд болоод нулимсанд минь Итгэл болоод цөхрөл багтдаг аа Хайрлах болоод үзэн ядах Харам болоод бардам сэтгэл Харанхуй болоод хатан гэгээ мэт Харьж одоход чинь мартжээ гэхэд 1
  • 2. Арц болоод хүжсийн үнэрт Ариун болоод гэгээн болдог Цаглашгүй болоод учирахуйн зөн сэрж Чамд болоод ертөнцөд уусдаг аа... 1994 – 02 Мөн чанар /Н.Амаржаргал/ Нүв нүцгэн орчлонд Нүв нүцгэн ирсэн Нүв нүцгэн амьдрал дунд Нүв нүцгэн өссөөн. Нүв нүцгэн дурлалд Нүв нүцгэн тэврүүлж Нүв нүцгэн үрээ Нүв нүцгэн төрүүлж Нүв нүцгэн уйлж Нүв нүцгэн дуулж Нүв нүцгэн амьдарсаар л . . . Нүв нүцгэн буцах нь ээ Нүв нүцгэн биенээс Нүв нүцгэн сүнс дайжиж Нүв нүцгэн хорвоод Нүв нүцгэн “ ижий “ – нхээ эрэлд одноо. 1994 - 4 сар Өлгий Сэлэнгэ танаа /Н.Амаржаргал/ Өсөхийн жаргалыг хармалсангүй Гунигийн сүүдэрт жиндээсэнгүй ээ Өлгий элгэн нутаг минь та Аньсганд минь ч бүтэн хонодог шүү. 2
  • 3. Ээжийн минь сүүгээр ивлэж Цээж рүү урссан нутагтаа Эгштлээ санасан сэтгэлээ Дуулж тайтгархаар ирлэг шүү. Уйлж дуулж суугаад л . . . Тайтгарчихдаггүй юм байна. Ус нутгаа санаад . . . Тогтдоггүй юм байна Эжийдээ үнсүүлж Уулсынхаа салхинд ороолгуулахгүй бол Эгшиглэн дуулъя гэхнээ Шүлэг төрдөггүй юм байна. Сарвайж тосдог Эжийдээ л би дуулж яваа Санаж тэмцдэг Нутагтайдаа л би бүтэн яваа Сайхныг үзээд, сайханд шүтээд Эжийгээ мартдаггүй юм. Санаанаас алс, сайхнаас доогуур Эх нутаг гэж байдаггүй ээ Өвлийн шөнө Тэнгэрийн нулимс барж Өөдөө харвасан Өндөр оддын чинь хэлтэрхий Намайг бүтээлцсэн Өлгийтэй нялхаасаа Өнөөг хүртэл Өөрийг чинь хөхөж л бүтэн өссөн Өсөхийн жаргалд Дутуу хайргүй, дундуурын зовлонгүй Дураар наадлаа Одоо би өгч чадах л бүхнээрээ Эх нутаг минь тань руугаа урсана. Орчлонд ирэгсдийг угтаж, та Буй бүхнээрээ урсаад ч эмтэрч дундарсангүй Одоо ганцхан дуу дуулсны минь төлөө Дүүрэн болчихгүй Гэлээ ч ирж одогсдын Баяр, гунигт догдолж цалгилсан Их цагаан урсгалд тань 3
  • 4. Бага дусал багадахгүй ээ Исгэрэх хүйтэн салхи алгадах өвлийн чинь жаврыг Би зөөлхөн гэж дуулдаг Эжийгий минь хайр л таныг сэлбэх гэж урсахдаа Биеэн тасалж сүү төрүүлсэн юм чинь Эгцэр үг, эрмэг сэтгэлээ дотогшоо зүгшээгээд Хил хормойг чинь бүтэн гэж дууллааа Эрсдэх амиа ч хайрлаагүй дээдэс минь Бүтнээр нь үлдээгээд буцсан юм чинь Yрээ санасан сэтгэлээс нь Аяндаа дуслаж асгарах Эжийгийн минь цээжний сүүнд Нэвтэртлээ норсон, сүү дуссан Нялх багын үнэртэй тоодон баривч Намайг зүүдлэн дуудахад Өрөө өмөртөл эжийгээн санаж Сэтгэлээ эгштэл нутгаан санаж Өрц нэвт нулимстай шүлгээн би бичдэг шүү . . . Өлгий сэлэнгэ нутаг минь . . . 1993-01-25 Алтан улиас /М.Амархүү/ Аавынхаа дурсгалд Тэнгэрийн хан гургалдай шувуу оройд нь бишгүүрддэг байлаа. Энгэрийн нарангаравуу цэцэг хормойд нь туяардаг байлаа. Өндрийн лимбэн салхи навчинд нь бүждэг байлаа. Өвсний мянган исгэрээ өлмийд нь чуулдаг байлаа Агар зандангаар үйсэлсэн уран сүлжээ үүрэнд нь Ангирын хэдэн ангаахай амгалан жаргадаг байлаа Хоргой эрээн солонго Хойно өмнүүр нь гэрэлтсэн Хул алтан улиас Хурмастын ургамал байлаа. Мөр замын тэр намар 4
  • 5. Мөнөөх алтан улиасыг Мөнхжингийн сүүдэр дайрсан юм Мөчрөө чимэглэн жиргэсэн Мөнгөн шувуудаа сэгсэрсэн юм. Улмар шаргал навчсаа Улалзуулан будруулсан юм. Унасан юм Ургаа хад цуурсан юм. Ус мөрөн хөлдсөн юм Уйлсан юм Бундан хэлбэртэй навчсаараа Бурханы шувуудыг эрхлүүлэх гэж Эрдэнэсийн өнгөтэй салхиараа Энхжингийн цэцэгсийг бүүвэйлэх гэж Ангирхан үрсийг гэнгэнүүлж Амирлаж унаал мөнхөрсөн Алтанхан улиас бүүвэй . . . Булгарсан алтан улиасны Буурийг нь сахиад үлдсэн Цэнхэр цэнхэр гунигтай Цэцэг шиг ангаахайг бодохлоор Цээжний минь нулимс бүүвэй . . . Сугарсан алтан улиасны Суурийг нь сахиад үлдсэн Азай эзэй бууралтай Ангирхан эхийг бодохлоор Аньсганы минь нулимс бүүвэй . . . 2001. 09- 09 Зээрэн шүлбэт /М.Амархүү/ Зээрэн шүлбэт Зорголон нүдэт минь Зэнзгэр жүнзэт дарсыг Зэрвэсхэн бүү ширвэ ээ Эрвээхэй дэвэх шиг Сормуус чинь дэрвэхэд Ирмэг нь жингэнэж 5
  • 6. Солонгорон цалгина. Дарстай жүнзэнд давалгаа үүсвэл Дараастай үгэнд гаргалгаа үүснэ ээ Зээрэн шилбэт Зорголон нүдэт минь Зэнзгэр жүнзэт дарсыг Зэрвэсхэн бүү ширвэ ээ Бөднө дэрхийх шиг Сормуус чинь дэрвэхэд Бөөр нь гэрэлтэж Солонгорон цалгина. Нэрстэй жүнзэнд давалгаа үүсвэл Нэхмээстэй үгэнд гаргалгаа үүснэ ээ. 2000.08.15 Үдшийн шүлэг /М.Амархүү/ Өнөө бүрэнхий тасрахад Өрөөлийн амрагийг тэврээд Yүр шөнийн мөнгөн булаг шиг Yргэсэн хар нүдийг нь үнсэхэд Зүүн авдрын Зүмбэр арслан Өргөн тавгаа дэвсэлж Өлзий чиг хээнээсээ Өндийж босоод суниана. Өрцийн цаана навчис сэтэрнэм ээ . . . Ахиад л бүрэнхий тасрахад Айлын хонгорыг тэврээд Арван тавны мөнгөн сар шиг Асгарсан бумбан хөхийг нь үнсэхэд Баруун авдрын Баримал арслан Алтан зогдороо сэгсэрч Алхан чиг хүрээнээсээ Архирч босоод шилгээнэ. Аюулхайн цаана богширго дэрвэнэм зэ . . . Мөнөөх л бүрэнхий тасрахад Мөр замын амрагуудаа орхичихоод Өрсөн жаргалаа хэлхэж Өөрийн ганц ханиа үнсэхэд Хул хонгор арслан 6
  • 7. Хумхийн тоос ч хөдөлгөлгүй Хурмастын доор Хурхирнам за . . . 1996.4.23 Бэр цэцэг /М.Амархүү/ Буурцгийг нь имрэхэд Будраад Цочихдоо Цомирлогоо хумих Хээрийн дэгжин цэцэг Хийсээд одож . . . Цалин сарны марал Цахилдган толгойд анирласан Цагаан бүрэнхийгээр Цуур өвс бишгүүрдэх Цулхирын шар талд Цуутай халхын хөвгүүн Цулбуураа атгаад бууж . . . Хошууран гунхах Хоргой цэцэгсийн хоймор Хормойгоо шууж . . . Булбарайхан Бумбан хөх дэлбээнд нь Бундан гэрэлтэх Бурхан буудайн уул руугаа Буцаад явчихаж . . . Тэгээд Тэвэрт минь багтаагүй Тэр цэцэг Тэнгэрийн тамгатай Бэр цэцэг болж . . . Эх хонгор салхинаа Энгэрийнх нь товчтой Ижилсэнхэн үзэгдээд Сувдранхан чийгтэх Сормуусан завсараар Солонгоронхон дохилном за . . . 7
  • 8. Мэнгэт нуурт минь очоорой /Ж.Арганбай/ Мэнгэт нуурт минь заавал очоорой Мичид марал түгсэн шөнө очоорой Малаа манаж, хөгжөөн цэнгээн үүсгэсэн Манай хүүхнүүд, та нарыг угтах бий. Хотыржоон ууланд харин өвөл очоорой Хойлог, хахилаг шувуу болгоомжтой бариарай Гоёхон лоовуузны гал улаан үнэгийг Хыргаа уулнаас л агнавал дээр байх шүү. Нүцгэнээр явбал сайн дулаалж бэлдээрэй Нүгэлтэй хүйтэн шүү, зун ч цас шуурч мэднэ Малчин хүний эр зоригийг шалгадаг Манай нутгийн нэртэй уулсын нэг шүү Аргаль угалз элбэгтэй уул юм гээд Алдарт Сарьдагт минь дураар бүү аашлаарай Ян улаан хаданд нь дүүлэн ассан Янгир маань ч гэсэн хориотой амьтан шүү Хар Хадат ч гэсэн уул шиг уул даа Халууны улиралд сүүдэр нь үнэхээр сайхан Намрын налгар цагт жимсэнд явахад Насан үеийн бүсгүйчүүд ч дайралдаж мэднэ Хонгор-өлөнг ч хэн хүнгүй андахгүй дээ Хотолсон хонь шиг багтаж ядсан загастай 8
  • 9. Дэгээ мэгээ гэхгүй гараар л барина шүү дээ Тор шүүр хаяж дэг битгий эвдээрэй дээ Бороотыг мэдэхгүй хүн, хаа ч байхгүй Боргилсон рашаан нь цууд гарсан уул даа Эрдэнийн есөн өнгөт чулуунаас нь авч Элдэв чимэг хийхээ битгий мартаарай Мэнгэт нуурт минь заавал очоорой Мичид марал түгсэн шөнө очоорой Малаа манаж, хөгжөөн цэнгээн үүсгэсэн Манай хүүхнүүд, та нарыг угтах бий. Хоньчинд тавьсан асуулт, түүний өгсөн хариу /Ж.Арганбай/ - Гараасаа салгадаггүй таягаа яагаа вэ? Гай болоо юу, юунд хаячихаа вэ? Хонь чинь үргээд хэцүү байна уу? Хоёр муу гутлаа бас хаячихаа юу? Өдөр хороох гэж эрхэлж саатаж явдаг Өнөө хорголоо мөн л цацчихсан уу? - Таягаа мориор сольсон шүү нөхрөө, Тамаа цайсан хоньчноо больсон шүү хө Хоёр муу гутал ч байхгүй түүний чинь Хог дээр аль хэдийн шидчихсэн шүү дээ Хоргол морголоор саатахаа эртүү болиод Хотол олонд нэртэй шатарчин болсон, Эдүгээ намайг, олон түмэн маань Эрдэмт хоньчин гэх болсныг, юу гээв? - Цай чанах, галаа асаах санаатай Цахиур чулуу хавирч суудгаа яасан бэ? Айлын ямаа бэлчээрт барьж саагаад Амны цангаа гаргадгаа бас байсан уу? Уранхай ноорхой хувцас чирч сөвийчихөөд Үйлээ үзэж явснаа бүр болио юу, чи? 9
  • 10. - Аянгын очийг гартаа барьж атгаад Дөл утаагүй, галтай суудаг болсон шүү дээ хө, Ариун хөдөлмөрийн ашиг шимийг хүртээд Айлын дайтай айл явдаг болсон шүү хө, Ацаг мөнгөө хурааж цуглуулж байгаад Аятай гэснийгээ, шилж авдаг болсон шүү хө, Эрвий биеэ, шахаж шимтэж байгаад Эрдэм номын захад хүрч явна шүү хө. - Ам л нээвэл хэрүүл, ховоор зууралдсан Айхтар омогтой, отот төрлүүд чинь яасан бэ? Газар нутгаа булаалдан ташуур шийдмээр Гарзанд гарсан юм шиг толгойгоо хагалалцан Үйлээ үзэж байснаа, ашгүй болио юу? Үнэн мөнөөр нь хэлээд орхиоч чи? - Алаг бөөр шиг эвтэй найртай явахыг Ачит төр чинь амьдрал болгож өглөө, Алтан хуулиа өндрөөр тунхаглаж зарлаад Ахуй нутагт минь эзэн болгож өглөө, Хахир харанхуй, хуучин цагийг, тэгээд Хайртай нутгаасаа хөөн тонилголоо бид Баатар хоньчин гэдэг эрхэм хүндэт алдрыг Баясгалант төр минь өвгөн надад шагнасан юм. Б.Бааст монголчлов. Худаг /Ж.Арганбай/ Энэ нутгийг Наран, Шилааш гэж нэрлэдэг Эцгийнхэн маань олоон үеэрээ андахгүй Энд мянга асч, түм унтарсан хүсэл бий Эрх байхгүй надад, түүнийг тойрох…….. Цаст буурал уул цаана нь дүнхийж Наст хүрэн адарга наана нь барзайж 10
  • 11. Тэнгэрийн хаяа хүртэл тэлсэн хөндийтэй Тэндээ нууцаа хадгалсан тийм нутаг Цээжин дээрээ ганц овоохой босгуулаагүй Чийгний зүйл ганц дусал нэвчүүлээгүй Таван ямаа өөр рүүгээ зүглүүлээгүй Таана хялгана тэндээ л халиурсан нутаг Ургасан өвсний нь сүүн шимийг бодвол Угаас саламгүй сайхан энэ нутгийг Өндөр тэнгэрийн хүрэн бүргэдээс ондоо Өвлөж эзэгнэсэн амьтан байхгүй нь гайхам Муна шиг толгойлсон аагтай сонгиноосоо Мяндас шиг халиурсан амттай өвснөөсөө Мал сүрэгт ганц ширхэгийг ч хүргэдэггүй Мунхаг харамч амьтан шиг нутаг байлаа Устай бол мөн ч сайхан нутаг юмсан даа Ухаад үзвэл…..гээд олон буурал зориглосон юм Гандаж хүрэнтсэн хан хуурай цээжлээд Ганц ч дусал ус гаргахгүй л гөлийлөө. Устай болгох гэсэн баячуудын хөрөнгө Ус гаргах гэсэн баатар эрсийн хөлс Энд ердөө л түүх домог болон үлдэж Эрээн мөр ч цээжиндээ үлдээхгүй байлаа. Нэг сүрхий баян эр гарч ирж гэнэ Энэ нутгийг ганцаараа эзэгнэхийг шийджээ Хүн малын ундаа ус гаргаж чадах Хүчтэй эр байвал даруй хүч ир Ус гаргаж, хүслийг хангасан тэр эрд Охиноо өгч өрх гэр тусгаар барина Зуун адуу, мянган хонь өгөхөөр зарлажээ Зуур замд, харин баяны нэр мартагджээ. Бардам баяны амласныг авах санаатай Баатар эрс газар газраас аахилан ирэв 11
  • 12. Арай чуу гэж алд дэлэм малтаад цуцав Асгарсан хөлс, худгийг усыг нь орлов Малтаж гаргасан шороо овоорон ихэдсээр Манхан толгод шиг боллоо ч гэсэн Баян ядуугийн хэний нь ч хэрэг бүтсэнгүй Балай худаг бахь байдгаараа үлджээ. Салхи шуурга ээлж ээлжээр үлээсээр Сайхь худгийг дахин булж хаяад Хөөрхий газар тэгээд юу үлдэв ээ гэвэл Хүн гар хүрсний сорви төдийхөн үлджээ Эрин цаг улирсаар хорьдугаар зуун ирлээ Эх нутагтаа ард түмэн эзэн боллоо Ардаан гэсэн элбэрэлт төрийн хайр Аливаа газрын нууцыг тайлж эхлэв Шинэ хүн хар тэнхээ заахаа байж Шидэт техник хүний оюунаар хөдөлж Хахир тэр нутгийн долоон давхар гүн рүү Хатан өрөм нугас хатгах мэт орлоо Ширгэсэн хөхтэй юм шиг байсан нутаг Ивэлсэн дэлэн шиг өгөөмөр усаа хайрлаж Наран, Шилааш нутаг худагтай болж Налгар амьдрал тэнд дэлгэрч эхэллээ Ахуй нутгийн хаан нь ард түмэн болж Адуу мал ихтэй нь Наран, Шилааш болж Эмнэг байгаль эрхт олноо дагаж Эртний домгийг ард түмэн шинээр цогцлов. Адуучин бүсгүй /Б.Ахтан/ Адуучин би, ардын нэгдлийн гишүүн би Адуун сүргийг багаасаа маллаж өссөн юм би Адуучин гэдэг малчин хүнд сайхан алдар юм 12
  • 13. Ардын нэгдлийн адуучин гэдэг бүр ч бахтай алдар юм Өндөр уулсын ногоон бэлийг дамжиж Өргөн хөндийн уудам цээлд хариулж Үүрийг угтагч зоригт адуучны цээжинд Үржилт сүргээ хайрлах эрхэм хүсэл дүүрэн Түнэр харанхуйг ашиглаж хорт чоно ч гэтдэг Зүсэр бороог далимдуулж муу хулгайч ч ирдэг Гэвч түмний сүргийг маллагч адуучны ариун харцанд Гэнэдэх осолдох цаг үе байдаггүй шүү дээ. Уудам хээрийг цочтол адуу унгалдах сайхан Унага даага тоглож дураар байх сайхан Үүрийг баяртай угтах адууч бүсгүйд сайхан Үнэндээ тийм адууч олон байгаа нь бүр ч сайхан Амьдрах гэдэг сайхнаа /Б.Ахтан/ Аз жаргал нь заяасан л байвал Амьдрал гэдэг сайхнаа даа Өвгөрөх насанд ч дарагдахгүй Өрнөсөн сэтгэлд автчихаад Өндөр тэнгэр өөд Өргөж явчих гээд сайхнаа Аз жаргал нь заяасан л байвал Амьдрах гэдэг сайхнаа даа Өнгөрсөн амьдралаа эгж Өнөөгийн толинд харахад Эдүгээгийн энэ жаргалтай Эртхэн учрах минь яав гэнэм Аз жаргал нь заяасан л байвал Амьдрах гэдэг нь сайхнаа даа Энэ үеийн охь болсон Эрхэм залуу хөвгүүд минь Жаргалын сайханд бүү ташуурагтун Жаргаагч эх орноо хайрлагтун! 13
  • 14. Итгэлийн од /Б.Ахтан/ Хан өндөр оргилтой эн чацуу сүндэрлэсэн Хайрт Улаанбаатар чиний халуун цээжнээс Октябрийн алтан туяатай улс Монголдоо золгуулсан Онцгой манай баатрууд төрж гарсан түүхтэй. Уулын ноён оргилын бүргэд зоригт Сүхбаатар Ухаант Ленинтэй уулзаж, манай замыг гийгүүлснээр Төрсөн нутгийн минь магнайд, жаргалын наран мандаж Түмэн ардын цээжинд мөнхийн баяр ирсээн. Сайхан Монгол орон минь, өнөр бүлийн өргөө Саруул дэлгэр нутаг минь мөнх хөгжлийн өлгий Жигүүр болсон домбороо, хөглөн хөглөөд өвгөн би Жишишгүй чиний гоо үнэнийг магтан дуулаад баршгүй. Гайхамшигт Алтайн хормойд сэлүүн Ховдын хөвөөнд Гал улаан цэцэг шиг, миний Өлгий хот цэцэглэж байна Тэнд амьдарч байгаа казак, урианхай түмний Тэмүүлж байгаа зүрхний ариун цохилтыг чагнавал, Үргэлж дэвжин цэцэглэх мөнхийн сайхан үрийг Үнэндээ Улаанбаатар минь чи,тэнд аваачиж тарьжээ Итгэл найдварын од - их хүчний тулгуур Энхрий Улаанбаатар чамдаа түм дахин баярлалаа Өргөн дэлгэр нутагт минь, өглөө бүрд чи авч ирэлцдэг Өнгөт алтан нарны гэгээн туяаг угтаж, Элгэн садан түмнийхээ, халуун зүрхний хайрыг Энхрий Улаанбаатар чамдаа, өргөн ирлээ бид Алтайн цэцэг шиг дэлгэрсэн, амжилтын бэлэгтэй ирлээ Алтан гургалдайн уянга шиг дуу бүжигтэй ирлээ, Ард түмний минь, сайхан сэтгэлийн бэлэг тэр! Ахиад чамаасаа сурах, үнэн мөрөөдлийн илрэл тэр. 14
  • 15. Миний дуу /Б.Ахтан/ Алтайн цаст уулсаар нутагтай би Алтан гургалдай шиг дууч ач нартай би Ард түмэндээ дуу хоолойгоо өргөнө би Ариун үйлсэд хувь нэмрээ өгнө би Ачит нам минь намайг хүмүүжүүлж Амьдрал бүхний минь хангаж өгсөнд Өвгөн настай гэж хөл жийж суулгүй Өргөн түмэндээ хүч чадлаа өгдөг билээ Намтайгаа яваа хүн хөгширч болохгүй Нас сүүдэр ч яахав, хэд л хүрвэл хүрэг Харин ганц өдрийг ч гэсэн би Хамаг олныхоо тусад л зориулна! Б.Бааст монголчлов Уудам сайхан орос нутаг /Б.Ахтан/ Өвгөн буурал Алтай шиг Өндөр настай болсон хойноо Галт тэргэнд суугаад Газрын холыг зорилоо би Молор эрдэнэ мэт хайртай Монголын минь хээрийн салхи Аян замыг минь өлзийтэй болог гээд Араас үлээн үдэх цагт, Уудам сайхан Оросын Урсгал зөөлөн салхи, Урдаас биднийг бас Угтаж авсан нь бахтай Уудам орос нутгийн Урсгал зөөлөн салхиар Зуны дэлгэр байгалийн Зуун өнгийн цэцэгийн Ханашгүй сайхан үнэр 15
  • 16. Ханхийтэл үнэртэж байна Тариа талхны үнэр Таатай сайхан байна Барагдашгүй их ойн Баялаг шилмүүс үнэртэж байна Бадрангуй олон үйлдвэрийн Баагьсан утаа үнэртэж байна Баясгалант олон хотын Бадамласан гэрэл угтаж байна Бат зузаан журамтай Баатар ард нь угтаж байна Зургаан хоног галт тэргээр Зогсолтгүй давхих замдаа Ильичийн гэрэл, орос нутгийг Ид сайхан гийгүүлснийг үзэв Бүх ард нь тэгшхэн хөдөлмөрлөж Эх нутгаа шинэтгэснийг харав Алх хадуур хоёр - оросын бахархал Ажилчин тариачин хоёр - үүрдийн нөхөд Алтан дэлхийгээ өөрчлөн шинэтгэж Аж амьдралын далайг цалгиулсан Алдарт зөвлөлтийн ард түмэн мандаг! Аугаа коммунизмын наран гийг! Уудам сайхан эх орон минь /Б.Ахтан/ Уудам сайхан эх орон минь Улаан нарны туяагаар гиймэл байна Цаст Алтайн минь мөнгөн цагаан оргил Цал буурал аав шиг минь дотно байна Дуулна би уудам сайхан эх орноо Дуулна би тансаг арвин баялгийг нь 16
  • 17. Дуулна би өсөж яваа жаргалант үеэ Дуулна би хөдөлмөрч ард түмнээ Баян сүрэг минь барагдашгүй арвижиж байна Багачууд минь гэгээн эрдмээр бойжиж байна Байгуулах нийгэм журмын ялалтад Бадарсан бат итгэлээр давшиж байна Уудам сайхан эх орон минь мандан цэцэглэ Улаан нарны туяа үүрд чамайг гийгүүлнэ Урамтай зоригтой манай хөдөлмөрч түмэн Үргэлж чамайг шинэ ялалтаараа цогцлооно. Эх орон /Б.Ахтан/ Гоц сайхан эх орноо Эгц ширтэн харахад Төв Азийн өндөрт нь Таван Богдын энгэрт нь Баян - Өлгий хот нь Бараа татан харагдана Даяар олон иргэд нь Таван хуруу шиг хайрлагдана. Өлгий хот минь олондоо Соёлын үр цацна Өнөр сайхан малчид нь Баярын инээдээр мишээнэ Хөндий талаар дүүрэн Хөгжсөн сууриуд үзэгдэнэ Хөхрөх уулсыг бүрхсэн Мал сүрэг нь ярайна. Баруун талаар тойрч Баян Алтай сүүхийнэ. Зургаан давааны эх Сиргаалаг алсад дүнхийнэ 17
  • 18. Соргог сайхан өвс Тунгалаг рашаан ус Сүрлэг өтгөн ой Чимэг нь билээ манай Алтайн! Ховд голын эх нь Хорымдыгт байдаг билээ. Түргэн урсгалдаа тэр нь Өргөн хэрэгцээт модыг маань Өнөр олон арддаа Өргөн ирдэг билээ. Ай баян Алтай минь Асралт сайхан нутаг минь! Зуны сайхан улиралд Зузаан ногоон ойд нь Уран хөхөө донгодож Уяхан гургалдай жиргэж Балын амттай салхи нь Байн байн сэвэлзэхэд Зоригт казак хөвгүүдийн Золбоо хийморь нь сэргэнэ. Хайртай эх орондоо Халуун зүтгэлээ өгсөн Найртай Алтайн хөвгүүд Баяртай сайхан цагтаа «Хар ямаагаа» татаж Хонгор охидоо магтаж Баярын дуугаа эхлэхэд Баян Алтай минь сэргэнэ. Дуулах дууны минь эх Урлах шүлгийн минь булаг Хүрэн бүргэдийн минь баяр Хөнгөн домборын минь эрч Ариун дэлгэр эх орныхоо Алдры нь магтан дуулахдаа Өвгөн нас залуужин ирнэ Өндөр Алтай минь инээн угтана. 18
  • 19. Өлгий хот /Б.Ахтан/ Өндөр уулсын хөндийг дагаж Өргөн Ховдын хөвөөг барьж Өлгий хот цэцэглэн хөгжиж Өнөр олныхоо хайрыг татлаа Өчигдөрхөн энэ хөндийг харахад Өл цөлхөн нутаг байж билээ Өнөөдөр чинийхээ цэцэглэснийг үзээд Өр зүрх минь яасан их баярлана вэ? Өлгий хот чинийхээ жишээг аваад Өндөр уулсын бэл хөндий бүрд Ирээдүйн жавхлант сайхан хотын Ид залуу соёо ургаж байгаад баярлах юм Уулсаар нутагтай ард олныхоо Урам зоригийг хөгжөөн цэцэглүүлж Охид хөвгүүдийн минь бяцхан цээжийг Оюун эрдмийн шимээр тэтгээрэй. Гэгээн өдөр манайд эхлэхэд Гэрэлт нарны туяагаар гялбаж Харанхуй шөнө нэгэнт болбол Хаш эрдэнийн гэрлээ гялалзуулж Өлгий хот минь өрнөн цэцэглэ Өнө үүрд хөгжин мандаарай Өнөр олны хүсэл ч тийм байна Өвгөн дуучийн ерөөл ч тийм байна. Мод шарлах нь ... /Г.Аюурзана/ Мод шарлах нь, Нэг л өглөө намар болчих нь Шинэ үл таних баярыг түрнэ. Танигдахгүй, шинэ бүхний гүнд Баяртай учралууд бий мэт 19
  • 20. Тэсгэлгүй бодол сэрчихнэх нь Хаа эртийн биелээгүй мөрөөдөл шиг. Огт танихгүй бүсгүй инээмсэглэчихээд Хажуугаар өнгөрөх нь Хаа нэгтээ болсон учрал шиг. Ахиж хэзээ ч тааралдахгүй Тэх бүсгүйн сүрчигний үнэр, Алхаан дороос хааяа нэг навч шужигнана. Мод хамгаас гоо, Дун шар навчсын гүнд байх цагтаа Нэгл салхинд нүцгэрчих нь Хачин, нууцлаг, ганцхан удаа бодогдсон, Хайхрамжгүй, одоо мартагдсан хүслийг Сэрээж ядна. Тэнгэр цэлмэх нь, Цэлмэх тусам нь сэрүү унах нь Намайг зуурдын нойрноос дуудаж, Үүрдийнхээр бүүвэйлнэ. Ингээд үхлээ гэхэд, Хоёр дахь амьдрал гэж байдаг бол Эргээд яг энэ л заяандаа унах юмсан. Хэзээ ч биелэхгүйг нь мэдсээр атлаа Мөрөөдөж ханахгүй явсан бүхнээ Ахиад үнэн голоосоо мөрөөдөх юмсан. Хайрлах хүнгүйдэж /Г.Аюурзана/ Даанч эрт би амьдарлыг таньсан Дахиад урагш алхах ганцхан зай бий Энэ бол бүсгүй хүн! Дэндүү эрт би сониуч нүдээ аньсан Дэлхий тэмтрэх ганцхан зам үлдсэн Тэр бол бүсгүй хүн! Хичнээн шунгаад ч ёроолд хүрэхгүй Хэзээ ч ёроолд нь хүрэх гэж шунгахгүй цүнхэл хүн 20
  • 21. Бүрлэн сартай арваадхан насанд минь Бүртийж ургаад гэнэдсэн Торон цагаан гивлүүр цаанаас цоргиход нь Тохойг нь надаас өөр хүн түшсэн Бүсгүй хүн! Цаг хугацаа амсхийх зуур /Г.Аюурзана/ Цаг хугацаа амсхийх зуур би гүнзгий амьсгалаад Цаашаа яьж эхлэхэд нь санаа алддаг. Цаг хугацаа амсхийх зуур би ухаангүй дурлаад Цаашаа явж эхлэхэд нь тэнгэрээс буудаг. Цаг хугацаа амсхийх зуур би шүлэг бичээд Цаашаа явж эхлэхэд нь үзгээ тавьдаг. Цаг хугацаа амсхийх зуур би нүдээ нээгээд Цаашаа явж эхлэхэд нь үхлийг хардаг. Цагаа олоогүй... /Г.Аюурзана/ Цагаа олоогүй, Царай муутай, шинийн, нарийхан сарны Гуниг надад халдварлаад... Гэр дээр тавьсан хэлтгий шанага шиг Долоон од Дээврээр шөнөжин хөөцөлдөөд... Нойр муутай хонолоо. Нар ч цагаа олоогүй санагдах Энэ хачин өглөө Адилхан л хоёр хусны Нэг нь шарлаад, навчис нь үймээд, Нөгөө нь жишим ч үгүй, нов ногоон... Арай эрт сэрчихэв үү, би? Хожимдчихов уу? 21
  • 22. Эрт унасан цас /Г.Аюурзана/ Зэвэргэн гудамжаар ганц машин Захаа босгосон хүн шиг нугдайн өнгөрнө. Дэрэвгэр хормой, өмнөөс нт даармаар хоёр охин Хоёулаа тэгшхэн шилбэтэй, инээлдэн зөрнө. Араас нь эргээд харахад Хүзүү заамаар нь салхи шургана Аятайхан, тийм ч жихүүн биш, Yзүүрээс нь охидын инээд дуулдах салхинд Хувцас муутайгаасаа болоод гадагш гаралгүй Орондоо ном уншиж өнгөрөөсөн Залуу насны хүйтэн өдрүүд санагдав Хувь тавилангийн тэр, Одоогийн нүдэнд хямдхан бэлэг. . . Заавал үнсэх ёстой уруул шиг өдрүүд минь 1998. 10-13 Өнөөдрийн тухай /Г. Аюурзана/ Өглөө сэрэхэд зуун оньсого угтсан Өнөөдөр, магадгүй, миний сүүлчийн өдөр. Энэ хэдэн жилд бодож явсан бүхнээ Эцсийн удаа цэгцэлж санах өдөр. Хэзээ ч бусдын мэдэлд ороогүй Хэнцхэн санаа минь насанд хүрч байна. Хэний ч хүртэж нэвтэрч бараагүй Тэнгэрийг тэмтрээд хуруу минь хөрч байна. Энэнээс цааш маргааш гэж байхгүй. Энэ чинь, бурхан минь, ямар сайхан юм бэ! 22
  • 23. Энэ л өдрийн тулд амьд явснаа Эргэцүүлж ч амжаагүй суутал нар жаргаж байна Yхлийн цэцэгс /Г.Аюурзана/ Yнэр нь хаа ч байдаггүй үнэр Өнгө нь хаа ч байхгүй өнгө Тийм үнэрийг сайхан ч гэх, муухай ч гэх аргагүй Тийм өнгийг үгээр дүрсэлж болохгүй. . . Yс сэрвэлзэх ч салхин үгүй талд Yнэр, өнгө түмэн цэцэг найгана. Yл мэдэгхэн санаа алдахын цуурайг Yүрдийн тайвшрал, мөнхийн зүүд залгана. Өө, нөгөө л зүүд шив дээ Урьдын өнгө, урьдын үнэрийг нь мэдэх цэцэгс Yхэл, үнэндээ, бас л амьдрал шиг Уйтгартай, сэтгэл булаах юмгүй эд шив дээ. 1998. 04-27 Их октябрийн эх оронд /Ө.Баасанжав/ Холын холдоо тэмүүлж Хос шугамаар тэлгүүлж Хоног хурмыг нисгэж Хоёр тивийг шаглаж Галт тэрэг хангинасаар Газраа танин дунгинасаар Гайхамшгийн дээд Москвагийн Ганган тансаг хүрээлэнгийн Ярославскийн вокзал дээр 23
  • 24. Ягуухан очоод зогсдог байна Яруу алдрын эзэдтэй Яриа дэлгэж гардаг байна. Саруул Москваг харах гэж Сайхан нөхөдтэй уулзах гэж Санаа сэтгэл яарсаар Сар нарыг тоолсоор Ярославскийн вокзал дээр Яваад ирэхийн босгон дээр Янз байдал шинээр төрж Яралзтал инээдэг байна Магнай тэнийтэл инээх нь Манлайн дээд хүслэн биз Мах цуснаа шингэсэн Манай үеийн тавилан биз. Бөмбөрцөг дэлхийг ивээх Баатар дайчин алхаатай Болор шиг тунгалаг найрамдалын Солир шиг хурдан галт тэрэг Аугаа Ленин Сүхбаатарыг Золгуулж өгснөө дурсаж Ахан дүүсэг харилцааны Судас болон лугшсаар Монгол-Зөвлөлт түмний Мөнх наслах найрамдлын Гүн дотно итгэлтэй Чин халуун сэтгэлийг Их цуваандаа тээж Ид хавтай довтолгож Бодлын хурдыг гүйцэх Чадлын цэнэг авсаар Тэнгэр тосон исгэрч Тэнхээ заан амьсгалж Толгой даган жагсаж Талбай эмжин зогсном. Ярославскийн вокзалын Хөл ихтэй тавцангаас 24
  • 25. Явдлын хүний харцанд Хөгжлийн сүр цогцлоод Өргөн түмний жаргал тийш Өгсөж одсон замууд нь Өлмийн өмнө зурайж Өрнүүн баясал төрүүлнэм. Олон салаа замуудаас Онцгой тодхон дурайсан Дуулим хорвоод алдартай Шулуун зам тэндээсээ Хүний дээд хүн Хүж дэлхийн амь Яруу алдрын суу Ялгуулсан Лениний бунхан тийш Алхаагийн минь сунгасаар Аваад очдог, чиг байв Ариун хүсэл биелэгдэх Аз заяасан зүг байв. «Энхийн Москвад алхах Эхний гараа энэ мөн Ильич багшид бараалхах Энгүй цуваа тэр мөн» гэж Баярласандаа болоод Бараг дуулдахаар хэлээд Эргэж хойшоо харснаа Эгцэлж урагшаа алхлав Шингэн үс минь сэвэлзэв Шидсэн хормой дэрэлзэв Гарын хаялаа ирэлцэв Хөлийн алхаа товолзов. МОСКВА 1976 25
  • 26. Тал дахь байшин /Ө.Баасанжав/ Ихийн газар алдар цуу нь алслан цууриатсан Ижил мөрөн цэнхэр хадаг шиг цэлэлзэн урсана Энгүй тэнэгэр өгөөж баян өргөн тал Энгэр задгай тэнгэр тосон дуниартана. Хараа сунган алс тэртээг ажин ширтэхэд Хачин сонин өнгийн судал үелнэ вий Хачин сонин өнгийн тэр үелэх судал нь Хөх, цэнхэр 26
  • 27. Дун шараар Дурайна бий вий. Зөөлөн урсгалт Ижил мөрөн ирилзэж цэнхэртэнэ Зүйдэл залгаад сортой тариа давалзан шаргалтана Завсаргүй тэгээд тэнгэрийн хаяа тэлэн цэнхэртэнэ Замиланг ивээгч алтан наран мандан шаргалтана Шангаас халгисан тариан талбай тэртээ хойморт Шовойж үзэгдэх саарал байшин сонирхол татна Шовойж үзэгдэх тэрхүү байшинд тулаад очвол Сергей баатрын хээрийн өргөө угтах болно. Газар шорооны ханхийх үнэр 27
  • 28. хамар цохисон Гарамгай баатрын аварга гарыг атган мэндлэхэд Ахуй нутгийн алдарт баатар Алтангэрэлтэй минь Ах дүү ч юм шиг адилхан ч юм шиг санагдана билээ. Сэрүүн тэнгэр өөд долгио өргөж даргин шуугьсан Сэлэнгэ мөрөн цэнхэр хадаг шиг цэлэлзэн урсана Сүмбэр уулсын үржил шимт өвөр хөндийнүүд Сүлжээ татан дөрвөн зүгтээ дуниартан байнам Түргэн урсгалт сэлэнгэ мөрөн сахран цэнхэртэнэ Түүнээс залгаад сортой тариа 28
  • 29. давалзан шаргалтана Тойрон зогсох ноёлог уулс ногоотон дүнхийнэ Толин тунгалаг мэлтгэр тэнгэр манхайн цэнхэртэнэ Алтаар халгисан тэнэгэр талбайн тэртээ хойморт Алсаас үзэгдэх тэрхүү гэрт тулан очвол Алтангэрэл баатрын нүүдлын өргөө угтах болно! Түвшин Ижилийн хормой түлхүү тэнгэр дор Түргэн Сэлэнгийн орой түлхүү тэнгэр дор Ижил сэтгэл онц бүтээлээр овоглож төрсөн Ихэр юм шиг хоёр баатар харцанд ургав. 29
  • 30. «Таван жилд хорин жилийг «алхана» хэмээн Толгойлж явахыг том зорилтоор жигүүр дэвсэн Yлгэрийн баатрууд үйлс зүтгэл нэгтэй байнам Yлэмжийн сайхан цогт ирээдүйд цугтаа дэвшнэм Түвшин урсгалт Ижилийн эндэх шовгор байшин Түргэн урсгалт Сэлэнгийн тэндэх бөмбөгөр гэр Ариун санаагаар хана гэрэлтэм дүүрэн байнам Алдар гавьяагаар хараа сунгам сүмбэрлэж байнам. 1976 он 30
  • 31. Аниргүйн эгшиг /Ц.Бавуудорж/ Анир гүмхэн үдшийн нялх нахиаг тэмтэрч Аяс үесхэн борооны болор дуслууд нисэлдэнэ Шанх задгайлах чиний туяхан хурууны завсраар Шаргалхан сарны алтлаг туяа урсана Тэрлэгний чинь хормой дээр өнчин зоргол мэт хэвтээд Тэнгэрт ямар од нисэхийг чиний нүдэнд үзмээр байна Хүүхэд зангаа ганцхан л агшинд сарниах бол Хөлөрсөн алгаараа би бэлхүүсэнд чинь хүрмээр байна Харуй бүрийд нэг тэрлэг дээр зэрэгцэн суугаад Ханхөхий уулын согоо өвс хазлахыг үзмээр байна Урт цагаан шөнө гэзгийг чинь дэрлэн шүлэг уншиж Уруул дээр минь чиний уруул аяархан хүрэхийг нэг анзаармаар байна Цэцэг таслан хуруундаа имэрч чулуун дээр би удаан суулаа Чиний өлмий шүргэсэн цагаан өвснөөс бусад нь л зовлон ажаам Алган дээр чинь алгаа тавиад ад биш гоо үзэсгэлэнгээс чинь хагацмуй Аниргүйд зовхин дээр чинь тунарах алтан дусалд зайгаа орхиё доо Зохиролт сарнаа /Ц.Бавуудорж/ Чи миний аглагийн аглагт суух юм Чингэвч чамд ер очмооргүй нэгэн хүслэн байна Цаглашгүй ариун таалшгүй эрхэмсэг Цангашгүй гунигт цамнашгүй гижигт Залуу насыг чинь би таалмааргүй байна Зөвхөн чамтай зөвхөн сартай Зөрөг зам дээр би удмааргүй байна Царай чинь харагдам хөл чинь үзэгдэм Сарны тунгалагт би гунигламааргүй байна Гэгээн зовлон ариун тавилангаа Гэргийнхээ өмнө гэрийнхээ хойморь 31
  • 32. Өрж орхиод Цаст уулынхаа чулуугаар Өөрийгөө зодож сууна би Чи миний аглагийн аглагт суух юм Чингэвч чамд одоохон очмоор нэгэн хүслэн байна. Их хайрын дууль /Ц.Бавуудорж/ Шинийн сарны асгарсан гэрэл доор Хагацал гэдэг үгийг бид зохиосон Шинэхэн цасны ариун будраан дунд Гуниг гэдэг үгийг бас нээж олсон Мөнхийн хутаг хайж гэнэнг бүтээсэн Мөчир бүхнийг нь цантуулж их хайрыг уйлуулсан Хайр дааж чадаагүй Харанхуй түүхийг бид бүтээсэн Их хайранд ташуурч Эндсэн цадигийг бас бүтээсэн Сайхан хайрыг бид уйлуулж жаргасан Сар нарны хорвоог дааруулж амьдарсан Их хайрыг бид сүйтгэж жаргасан Энэ цэнхэр орчлонгоо гомдоож амьдарсан Хан буурал хүмүүн төрөлхтөний Сэтгэл унасан хяруу нүдэнд хөвсөн мананг Мянгантаа арчин дуулав Их хайр... Төмөр жарнуудын уй гуниг Төгсөөгүй үлгэр бүхний дэргэд Түмэнтээ сэмрэн шаналав ИХ ХАЙР... Эх газрын чулуун сарнай, балгад Эрхэмсэг хаадын нууцлаг шаналан Тангараг, алт, шүр, сувд Таж махалын хүйтэн инээмсэглэл Сүү, нулимс, сарны гунигаар 32
  • 33. Сүлжиж урласан бидний хайр ийм дээ Хээнцэр мөрөөдөл ихийг тээлгэсэндээ Хэлтгий цэнхэр дэлхийтэй юм аа бид хээрийн салхи шиг омголон амьдралтайдаа Хэлтгий гэнэн дурлалтай юмаа бид Чихээ дагасан нулимс жирэлзэнэ Толгой нь үл үзэгдмой Санчгаа дагасан хяруу гялтганана Эзэн нь үл олдмой Аяа ... Алтанхан орчлонг хэн гийгүүлсэн юм бэ? Агуу их хайр гийгүүлсэн юм Алтанхан зуунуудыг хэн бүтээсэн юм бэ? Агуу их хайр бүтээсэн юм Алтанхан ургийг минь хэн хэлхсэн юм бэ? Агуу их хайр хэлхсэн юм Амгалан тавиланг минь хэн догдлуулсан юм бэ? Агуу их хайр догдлуулсан юм Амьдрал өөрөө ингэж дуурссан юм Буцахын хаалгагүй орчлонгийн хатавчинд Бууралтанхан суугаа ИХ ХАЙРЫГ өрөвдмой Дорнын цуутай мөнгөлөг үдэш Тал нутгийн нүүдэлчин Монголыг Доголон нулимстай итгэлээр Санаашран ширтэхэд нь шимширмой Аяа... АЛТАНХАН ОРЧЛОНГ ХЭН ГИЙГҮҮЛСЭН ЮМ БЭ? Монголын их амар амгалан /Ц.Бавуудорж/ Мордож буй улаан дээлтэй өвгөн Монголын их амар амгалан Морины хөлөөс чөдөр уйдаж Шөнийн талд гуних Монголын их амар амгалан Модон тэрэгний хөх дугуй Шинэ өвсний солонго гишгэх 33
  • 34. Монголын их амар амгалан Молор саран Монголын их амар амгалан Өндөр цагаан үүлс Монголын их амар амгалан Гэсэр жангарын шарласан хуудас Монголын их амар амгалан Гол мөрөн урсах Монголын их амар амгалан Гоолингоо Монголын их амар амгалан Эрдэнийн сормуусаа униарт дүрж Адуу унтах Монголын их амар амгалан Эр хүн ятгатай дуулах Монголын их амар амгалан Алтай хангай Монголын их амар амгалан Арван тавны саран Монголын их амар амгалан Гучин гурван говь Монголын их амар амгалан Гучин гуравтай харцуул Монголын их амар амгалан Ганга агийн торгон суунаг Монголын их амар амгалан Ганган харцтай бүсгүйчүүд Монголын их амар амгалан Жаргаж гуних Монголын их амар амгалан Зангирсан нулимс дотогшоо урсах Монголын их амар амгалан Хөх хөх аргалын дөл Монголын их амар амгалан Хөсөг нүүдэл Монголын их амар амгалан Тооноор туссан наран дотор Хүү мөлхөх Монголын их амар амгалан Тогоонтөмөр хаан 34
  • 35. Монголын их амар амгалан Амар болоочийг ачсан Цагаан тэмээ Монголын их амар амгалан Анирхан талын бүүвэй Монголын их амар амгалан Буурин дээр нялх ногоо цухуйх Монголын их амар амгалан Бурханы мэлмий Монголын их амар амгалан Богд шиг миний залбирсан Наран, саран Тэнгэрийн их амар амгалан Болор биеийг минь нууцлах Газар шороо Дорнын их амар амгалан Ижийгээр минь бүүвэй аялуулж Эцгээр минь үнэг эсгүүлсэн Дэрлээд нойрсох Миний хатан өвөр Монголын их амар амгалан Дэргэдээ дуудаж толгойгоо түшүүлэх Миний хаан үр Монголын их амар амгалан. Монголын их хувь тавилан /Ц.Бавуудорж/ Хүлэг морин хавартай хуурдаж гүйдэг монголсон Хөх ногооны униарт ээж минь хүлээдэг нутагсан Хар сүлдийг дурэлзүүлсэн дээдсийи алтан уулссан Хаан буурал түүхийн утаа зуусан баринтагсан Тэнгэрийн цэнхэрлэгт хун тайжийн санаашрал дуралзана Тэнгэрийн цэнхэрлэгт Хулан хатангийн зүүд дуниартана Тэнгэрийн цэнхэрлэгт өндөр гэгээний бурхад зүүрмэглэнэ Тэнгэрийн цэнхэрлэгт Өэлүн ээжийн бүүвэй эгшиглэнэ Тэнгэрийн цэнхэрлэгт Агай гүнж мэлмэрч үзэгдэнэ 35
  • 36. Тэнгэрийн цэнхэрлэгт алтан бумбатай сархад улалзана Сайхан хүрэл эрсийн эрэмгий зүүдний үргэлжлэл Сангийн утаат хээр тал минь хээр тал минь Их дэлтэй шарга морьдын хөлс ханхалсан Эсгий гүрний хувь тавилан минь хувь тавилан минь Гэсэр Жангарыг хайлсан өвгөн товшуурын утаснаас Цагаан гарьдын нүд мэлтэс мэлтэс гэрэлтлээ Гишүү зандан бичгээр гүрний түүхийг товчоолсон Хаш судрын магнайд алтан солонго татлаа Хөхөмдөг ууланд саран тэргэлээр адуутай Монгол минь Хөсөг нүүдлийн шаргал тоостой хувь тавилан минь... МӨНХ ТЭНГЭРТЭЭ БАЙНА Гүрвэлжин гоо хатан сарны цагаан туяагаар Их хаадын зүрхэн дээр цэцэг зангидаж тоглосон Монголын их хувь тавилан хээр талдаа байна Гүнгэрваа дээд хурмаст цагаан тарнийн гэрлээр Ижий хатдын хэвлийд цүү хаяж наадсан Гүүний сүүгээр цэнгэдэг гүрний их тавилан Сарны туяагаар бичсэн тэмдэглэл /Ц.Бавуудорж/ Орчлонгын сайханыг хайранд гэдэг юм Хайранд гэдгийг нь амссан хүний Харц нь нэг л гэрэлтэй гэдэг юм Харц чинь тийм л гэрэлтэй яваасай Амрагын сайхныг нууцханд гэдэг Нууцханд гэдгийг нь мэдсэн хүний Нулимс нь нэг л гэрэлтэй гэдэг юм Нулимс чинь тийм л гэрэлтэй яваасай 36
  • 37. Сарны сайхныг уяханд гэдэг Уяханд гэдгийг нь таньсан хүний Уруул нь нэг л гэрэлтэй гэдэг юм Уруул чинь тийм л гэрэлтэй яваасай Үнсэлтийн сайхныг зүүд гэдэг Зүүд гэдгийг нь мэдэрсэн хүний Зүрх нь нэг л гэрэлтэй гэдэг юм Зүрх чинь тийм л гэрэлтэй яваасай... Сарны шүлгүүд номноос... Сэтгэлийн аяз /Ц.Бавуудорж/ Хөх өвсний налах чимээ сонсогдоно Хөндүүр зүрхэнд сарны гэгээ шагалзана Хөлийн чинь гишгэх хэмээр хорвоо ойртоно Хөмсгөн доор зөөлөн сэтгэлийн цалгиа анирлана Айсуй яваа баярын зөн совин татна Алганд тунасан борооны дусал мэлтэлзэнэ Харьж яваа орчлонгийн хором намайг урсгана Харц оносон нялх цэцгийн дэлбээ задарна Нарны хүрэлцэх орон зайд оршигч бүхэн Надаас илч гэрэл нэхнэ Сарны хөлд шаргал өвсний шүүдэр сүүдэхүй Салхины торгон мэдрэмж алганы хээнд сарнина Ирэх өдрүүдийн намираа бороон дунд Эрэвгэрхэн сормуусаа чийглэж санагалз даа Мөнгөн сортой санчингны чинь гэрэлд Мөнхийн эрхэмсэг дүрээ тодруулан нэг үзмээр байна Хэн ч бүтээхгүй ариун гунигаа орчлонд бэлэглэчихээд Хээнцэр гоо араншингаа чинийхээ л төлөө үлдээнээ БИ 37
  • 38. Хайрын романс /Ц.Бавуудорж/ Цагаахан манант үдшээр чамайг дурсдаг байлаа Цахилдагт ногоон зөрөг хяруунд хучигддаг байлаа Дунгийн гэрэлт чулууд усанд гэрэлтдэг байлаа Дурсгалт модон гүүр гандаж хөхөрдөг байлаа Сарны цагаан гэрэлд шүхэрлэн нисдэг байлаа Сайхан гангын үнэр үсэнд минь шингэдэг байлаа Нарны буурал будраанд чамайг дурсдаг байлаа Нарийн цагаан хур хацар норгодог байлаа Голын торгон мандалд дүрийг чинь зурдаг байлаа Гогцоо гогцоо долгис цээжрүү урсдаг байлаа Яруухан учралт газар цастын намар байлаа Явуухулангийн нутаг цэнхэр манантай байлаа Үүрийн шаргал туяанд чамайг дурсдаг байлаа Үнэр ялдам цэцэгс анхил залуухан байлаа Ус дамнасан бүсгүй цэнхэр дуу байлаа Уулын морин харгуй буданд шургадаг байлаа Од зүсэлсэн чи минь орь залуухан байлаа Огторгуйн цагаан заадас зүрхэн дээр тусдаг байлаа Навчис улаарах цагаар чамайг дурсдаг байлаа Намрын цагаан хус түшиж суудаг байлаа Цагны мөнгөн зүү чамруу заадаг байлаа Цайвар сарны хөмсөг мөстөж хонодог байлаа Хээрийн цагаан бороо сэтгэл норгодог байлаа Хэвтсэн газрын өвс хуурай үзэгддэг байлаа Цаст уулын намраар чамайг дурсдаг байлаа Цармын цагаахан үдэш цэцгээр шуурдаг байлаа Мартагдсан захидлын үгс дугтуйндаа гэрэлтдэг байлаа Манан дундах сар марал шиг үзэгддэг байлаа Нарны цэнхэр униар цээж дүүрдэг байлаа Нандин залуу өдрүүд аяншиж буцдаг байлаа 38
  • 39. Хангайн будант намраар чамайг дурсдаг байлаа Харганын алтан үйсэнд саран шингэдэг байлаа Орчих цагийн аяс сэвэгнэн үлээдэг байлаа Одны гялгар туяа бодолд харвадаг байлаа Үүрийн шаргал гэгээнд дуу зохиодог байлаа Үеийн хонгор бүсгүйн мөрийг түшдэг байлаа Уулын цагаан шөнөөр чамайг дурсдаг байлаа Усанд үйсэн навчис мөнгөн бүрхүүлтэй байлаа Хээр хөдөөгийн зам сэтгэлд дотно байлаа Хяруу сүвлэсэн өвс хөх өнгөтэй байлаа Дэнгийн шаргал туяа зүрхний дэргэд байлаа Дэлхийн хөхөмдөг мандалд чамтай хоёулаа байлаа Сөл тасрах цагаар чамайг дурсдаг байлаа Сүрэг цэнхэр үдэш далласаар зөрдөг байлаа Мөнхийн дурсамж бүтээсэн ариун учрал байлаа Мөндрийн цагаан зурвас цайрсаар холддог байлаа Хэн нэгэн бүсгүй дуулсаар буцдаг байлаа Хэсэг цагаан манан сэтгэлд намарждаг байлаа Цагаан өвс сэвэгнэхэд чамайг дурсдаг байлаа Цасны будан хөшиглөсөн уулын намар байлаа Цайвар үүлсийн нүүдэл цэнхэр хүрээтэй байлаа Цамцны сувдан товч шинэхэн торгон дээр байлаа Зүүрмэг шаргал орчлон цээжинд илхэн байлаа Зүүдний шаргал хөндийд зөвхөн чи л байлаа Аянч үүлс цавцайхад чамайг дурсдаг байлаа Аясын хонгор салхинд сэтгэл ганхдаг байлаа Дүрлэгэн алаг нүд зүрхэнд чимэг байлаа Дүүрэн цагаан саран орчлонд хосгүй байлаа Хөх өвс сэрчигнэх намарт дуртай байлаа Хөнгөн шаргал үүлс чиний нутгийнх байлаа Аниргүй гэгээн харцны чинь навчсыг би хөндөхгүй Алтан бөмбөрцөг харцны чинь сартай зөргийг сэрээхгүй Дотно урин сэтгэлийн чинь зандан балгаст зугаацахгүй Долоон бурхан биеийн чинь мөнгөлөг гэрлийг нөмрөхгүй 39
  • 40. Цэнхэр аадарт шөнөөр чамдаан би очихгүй Цэлмэг үдшийн сарнаар чи минь наддаа ирэхгүй Цагаахан манант үдшээр чамайг дурсдаг байлаа Цахилдагт ногоон зөрөг хяруунд хучигддаг байлаа Дунгийн гэрэлт чулууд усанд гэрэлтдэг байлаа Дурсгалт модон гүүр гандаж хөхөрдөг байлаа Сарны цагаан гэрэлд шүхэрлэн нисдэг байлаа Сайхан гангын үнэр үсэнд минь шингэдэг байлаа Хутагт Равжаагийн нутагт /Ц.Бавуудорж/ Галбын хур хөллөж зүсрээд Ганган морьтон хатирч үзэгдэнэ Согтуу хутагтын хөхөмдөг нутаг Солонгын өнгөөр нумарч харагдана. Таанын цэцэг бүрхэж ганхаад Тансар морьтон гангарч үзэгдэнэ Галзуу хутагтын хөхөмдөг нутаг Гарьдын дэвэлтээр нисч харагдана. Шувуун шандын хөх зэрэглээнд Шунхан дэлт үүлс товолзоно Галуун хүзүүтийн ураг биелгээнд Ганьхан сэтгэлт хутагт дүрэлзэнэ. 40
  • 41. Дүвчин хутагтын хөх сэржим Дөрвөн зүгтээ бороошиж үзэгдэнэ. Догшин ноёны говь нутаг Дорно дахинд духиарч харагдана. Цагаахан үүлсийг энд үдсэн юм Цасан будрахыг энд харсан юм Намрын бороонд энд норсон юм Намхан толгодыг энд дэрлэсэн юм Сарны мэлмэрээнд гуньж үзсэн юм Сархадын хатууг шимж дуулсан юм Наран зүг саравчилж зогссон юм Нарийн салхинд ганхаж суусан юм Сэвлэгний үнэрээ энд гээсэн юм Сэтгэлийн дурднаа энд цуулсан юм Амрагийн дууг энд зохиосон юм Алтан биеийг энд орхисон юм. Шинийн сарны туяаг нөмөрсөн юм Шингэн цэнхэр манан болсон юм Амуу цагаан хяруунд хувилсан юм Алтан харганын үйсэнд шингэсэн юм Танхил гэгээн нялх Равжаа Цасаар урласан зүүд байсан юм Тал нутгийн залуу хөвгүүн Цагаан чулуун сарнай байсан юм Бударгант говийн хөлгөн сударч Усанд туссан сар байсан юм Буурал дорнын монгол хутагт Улаан гэрэлт луу байсан юм Галбын хур хөллөж зүсрээд Ганган морьтон хатирч үзэгдэнэ Согтуу хутагтын цэнхэр нутаг Солонгын өнгөөр нумарч харагдана 41
  • 42. Таанын цэцэг бүрхэж ганхаад Тансар морьтон гангарч үзэгдэнэ Галзуу хутагтын хөхөмдөг нутаг Гарьдын дэвэлтээр нисч харагдана. Хүрэл чоно /Ц.Бавуудорж/ Хүрэл чоно улина Тэнгэр газар тэмдэгрэх Тэр Хүннү нутагт Хүрэл чоно улина Жавартай болоод уяралтай энэ улианд Жаргах ч хэцүү , гуних ч хэцүү Эрэмгий болоод зоримог энэ улианд Энэлэх ч хэцүү , эргэлзэх ч хэцүү Морин чинээ Хүрэл чоно Монголоор дүүрэн улина Хан Хэтий дайвж сонсоно Хатан Хэрлэн цалгиж сонсоно Захгүй Мэнэн алдалж сонсоно Цаст Очирваань догширч сонсоно Хүрэл чоно улина Хөх совинт адуу , хүн хоёроос өөр Хөрстөд нэн ч сонсохгүй , сонсогдохгүй Хүрэл чоно улина Их дайнч хар илд шиг Чонын улианд Энэ дэлхий дагжин чичирч Бүсээ чангалж байсан санагдана Бүүр түүр , тийм совин хааяа татна Хүрэл чоно улина Молцоглосон даахийг эвийлж улина Модун Шаниюг мордуулж улина Эсгий гүрнийг хурайлж улина 42
  • 43. Их хар сүлдийг хуурдаж улина Шинийн хоёрны саран дээр улина Шихи хутагийн буурин дээр оуойж улина Хүрэл чоно улина Үр нь ээжээ мартахад улина Үс залуугаараа бууралтахад улина Арганд хүү суулгасан Ачаа хөсгийг бараадаж улина Амар амгалангийн хормойноос Зүүгдэж улина Хүрэл чоно улина Цээжин дотор улина Сэтгэл дотор улина Нүдэнд хөх гал бутартал Нүүрэнд ягаан дөл бадартал Чоно улина Сүүлчийн болоод эхний энэ дэлхийд Сүж энхрий улина Сүүнд цус дусахад улина Цусанд сүү дусахад улина Хүрэл чоно улина Их хайр цантахад улина Эндсэн цадигаа мартахад улина Хүрэл чоно улина Хан орчлонг цууртал улив гэж эмээхэд Харин үгүй Хагархайг нь хөвөрдөж улина Хагацалт орчлонг хувааж улив гэж эмээхэд Харин үгүй Сэмэрхийг нь хөвөрдөж улина Хүрэл чоно улина Хаан гүрний тэнгэрийг харамлаж улина Архирч улина Халтар өвстэй талаа эвхэж улина Дэлгэж улина Надтай хамт төрж улисан Хүрэл чоно Нартай хамт үлдэж улих Хүрэл чоно Нум шиг улина 43
  • 44. Сум шиг улина Морин чинээ Хүрэл чоно Монголоор дүүрэн улина Гурвэн зуун ясны мнь Алтан заадал бүхэн Салж сонсоно Нийлж сонсоно Гучин үеийн дээдэс минь Сэрж сонсоно Босч сонсоно Хүрэл чоно улина Хүннү чоно улина Хөрст энэ орчлонд Хөх тэнгэр улина Хүрэл чоно тэнгэр улина Улина ... Ээжтэй орчлон /Ц.Бавуудорж/ Борлог үүлс шуургалаад эхлэхээр Бодлын энүүхэнд миний л ижий Тэрлэг дээлтэй жиндээд ирэхээр Тэнгэрийн энүүхэнд миний л ижий Үрлэн мєндєр шуургалаад ирэхээр Үрий минь дэргэд миний л ижий Галуун цуваа хошуураад буцахлаар Галын минь дэргэд миний л ижий Зүр цэцэг хєлдєєд эхлэхээр Зүрхний минь дэргэд миний л ижий Буурал хєгшид цєєрєєд л байхаар Бурханы минь дэргэд миний л ижий 44
  • 45. Алтан дэлхий давчдаад ирэхээр Аньсага нь чийгтсээр миний л ижий Хүрэл замлин бүгийгээд ирэхлээр Хємсєг нь цантсаар миний л ижий Анар эрдэнээр барс урлаж Зүрхэнд нь нуулаа би ижийгээ Агар зандангаар гарьд бүтээж Жигүүрт нь нуулаа би ижийгээ Хаш чулуугаар луу ороож Аньсганд нь нуулаа би ижийгээ Халтар арвайгаар арслан сийлж Алганд нь нуулаа би ижийгээ Малгайг минь засдаг мутартай л хүн дээ би Магнайдаа хүргэдэг судартай л хүн дээ би Сургаал хэлдэг ижийтэй хүн дээ би Сунаж мєргєдєг тэнгэртэй хүн дээ би Ажваа хоньчин /П.Бадарч/ Ажваа гуай гэж Номхон цагаан хонь хариулдаг Намхан бор хүн бий Идэрхээн. Ид дөчин дээрээ Ажилтай ч, олонтой ч хүн. Ардын их хуралын депутат шүү дээ. 45
  • 46. Айдаа хонийг ч нэг хариулна даа Хонь гэдэг амьтан Ажваа гуайд, хариулуулах гэж Хорвоод байгаа юм шиг Ажваа гуай бол өөрөө Хонь хариулахын Ховор эрдмийг Хорвоод авч төрсөн юм шиг Тэгж заяагдсан юм шиг Тийм сайхан ажилсаг хүн дээ Зуны гурван л гэнэ Зудын гурав л гэнэ Хавсарган гурав л гэнэ Хайлган гурав л гэнэ Дөрвөн улиралд Дөрөөн дээрээ явдаг хүн дээ Адгуус ч гэлээ Хонь нэг ухаантай Араншин аягий нь Ажваа гуай л мэднэ Өвс ногоо л гэнэ Өөр хоорондоо цөм адилгүй Аль нь хонины хоолыг Ажваа гуай л танина Оёдолт дээлээ Онгож гандтал Олон цагаан хонио Оторлоод явахаараа Олдоно гэж үгүй ээ Од, сар л мэддэг байх, Тэгж явахдаа Тэнүүн талдаа Таван зуун хонио Мянга болгоод ирнэ Төллүүлээгүй байтлаа Төл бойжуулаагүй хэрнээ Нэг хонийг хоёртой тэнцэм Нээрэн тэгж таргалуулаад ирнэ Хонины ааш зан гэж Ховор сонин юм ярина 46
  • 47. Хонь чинь хө Аймхай, дөлгөөн Амгалан тайван Том дуугарахаар айдаг Тойглох аялгуунд уярдаг Бас гомддог гэж ирээд л Бараг л хүний араншин шиг Ховор сониныг ярьж Хонио хайрлана Ажваа гуай гэж ийм хүн дээ Ажилтай ч олонтой ч хүн Номхон цагаан хонь хариулдаг Намхан хэр нь өндөр алдартай Энгэрт нь Алтан соёмбо Их жанжин Сүхбаатарын одон бий Ачит нам засгийн минь буян Амгалан цагаан хонины минь буян Баатар хоньчин ингэж Бахархан ярина Ажваа гуай гэж Номхон цагаан хонины эзэн Намхан бор хүн бий Хөдөө сайхан талдаа Хөрст алтан дэлхийдээ Хонио хариулсаар яваад Хөдөлмөрийн баатар болсон хүн дээ. 1974 он Бөрттэй цагаан сарны дор /П.Бадарч/ Алаг үрээ тээсэн эх шиг Бөртхөн сэвхтэй Амрагийн дуунд уярсан бүсгүй шиг Дэгжин цагаан сараа Алтан мөнгөн элтэсээ Цацлан цацлан элтэрч Амьтан болоод хүмүүний явдлыг Ажин ширтэн мэлмэрнэ үү 47
  • 48. Аяахан хөөрхий замлин аа Бөрттэй цагаан сарны дор Бөмбөл цагаахан саахны хургаа зөрүүлж Би ижийтэйгээ хоёул явнаа - Бөөрөнхий цааган сарны дээр Юу байгаа юм ээжээ - Бүтээхийн рашаан Бумбалж тэвэрсэн Бүжинхэн туулай байгаа юмаа иний хүү ээ Бөрттэй цагаан сарны дор Би ижийдээн хөтлүүлж өссөөн Бөрттэй цагаан сарны дор Бүгд хонгор адуугаан гилж Би аавыгаа дагаж явнаа. - Алиман цагаан саран дээр Юу байгаа юм. Ааваа Раху гэгч байгаа юм Ажиглаж битгий хар. Миний хүү ээ Бөрттэй цагаан сарны дор Би аавыгаа дагаж ухаажсаан. Бөрттэй цагаан сарны дор Бүсгүй хүнд дурлаж хайрлаж Би ханиа дагуулж, дагаж явна. Дугараг цагаан саран дээр Юу байгаа юм. Хань минь ээ Дурлалын бурхан тэр их холоос Бид хоёрыг харжээ суугаа юм амраг минь ээ Бөрттэй цагаан сарны дор Бүсгүй хайранд би цэцэглэсэнсээн. Мөнхийн рашаан бумбалж тэвэрсэн Мөнөөхөн туулайг ирэв гэж зүүдллээ Мөхөлгүйн рашаан нэг хүнд дутна. Яадгийм билээ. / туулай хэлэв / Мөр зохь оо. Би үхэхээр үлдэе дээ. Ааван ээжин хоёрт минь 48
  • 49. Амраг сайхан ханьд минь Ачтай буянтай энэ олон хүмүүст Амьтай болгонд хүртээгээд сэрэв Аяахан замлин минь ээ Бөрттэй цагаан сарны дор Би зөөлөн сэтгэлт ажгуу. Мөхлийн аюулыг шамбалж хахарсан Муухай рахуг ирэв гэж зүүдэллээ Мөддөө би ирэхгүй Нэг л хүнийг залгина / раху хэлэв / Мөргөлөө та, намайг ид дээ гэлээ Ээжин ааван хоёрыг минь Энхрий хөөрхөн зээгий минь Энэ олон сайхан хүнийг орхи Энэ биеийг минь залги гээд би сэрэв Бөрттэй цагаан сарны дор Би зөв бодолтой л яваа юм байна даа. Дорнын тэнгэрт л аялж хонодог Долоон бурхантай амраглаж тохиодог Домгийн гоё хүүхэн Бөрттэй цагаан сарны дор Догдлон сууж шүлгээн бичих Хичнээн шөнө надад үлдсэн юм бэ Аяа хөөрхий Ажрал үгүй л эргэлддэг замлинаа. 1998. 12- сар 49
  • 50. Есєн эрдэнийн орон /П.Бадарч/ Есөн хүсэл бүтэхийн үүд эрх чөлөөг дагуулсан их хувьсгал танаа Ивээлт нарны нь цацрал алтан эрдэнэ Элгэн уулсын нь оргил мөнгөн эрдэнэ Илчийн улаан гал нь шүрэн эрдэнэ Ээжийн цагаан сүү нь сувд эрдэнэ Энгүй өргөн тал нь оюу эрдэнэ Эрхэс наадах тэнгэр нь номин эрдэнэ Элбэрлийн цагаан гэр нь тана эрдэнэ Энх үүрийн туяа нь зэс эрдэнэ Эрхэт ардын нь эв ган эрдэнэ Эх орон минь есөн эрдэнэ 1 Эргэх их дэлхийн уул усанд тэгшхэн Илч гэрлийн гайхамшиг мандсан нар алтан билээ Энгүй өргөн талын шимт хөрсөнд төлжиж Эрдэнийн түрүү, сугсруулсан амуу тариа алтан билээ Энэ сайхан монголын удам залгасан бүл Энхрий хос амрагийн дурсгалын нь бөгж алтан билээ Энэрэлт төрийн далбаанд эгнэгт өнгөлөг гялалзсан Эрдэнийн соёмбо үсэг Элэгдэшгүй алтан билээ Авралын гэгээн нар нь алтан Ачит төрийн сүлд нь алтан Арвайн түмэн түрүү нь алтан Амраг хосын дурсгал нь алтан Миний эх орон алтан эрдэнийн билээ 2 Саваа дүүрэн мэлтэлзэх Онон, Хэрлэнгийн урсгал Сартай шөнөөр ажихад мөнгөн хээтэй байв Саалийнхаа дээжийг өргөж, аянд хүүгээ үдсэн Санаа нь сүү эхийн, цацлын халбага мөнгөн байв Саатаж алсад суугаад аавдаа очиж золговол 50
  • 51. Санасан эцгийн зэхсэн эмээл мөнгөн байв Эцгийн зэхсэн эмээл нь мөнгөн, Ээжийн цацлын халбага нь мөнгөн Сар наадсан ус нь мөнгөн Сархад мэлтэлзсэн хундага нь мөнгөн, Миний эх орон мөнгөн эрдэнийн билээ 3 Улсынхаа заяаг түшиж хувьсгалч ах нарын Уухайлан мандуулсан туг шүр адил улаан билээ Уламж эртнээс дээдэлсэн монгол хүний голомт Угалз дөлт гал минь шүр адил улаан билээ Удмаас буян төгс өргөө цагаан гэрийн минь Унь тооны бүхлээрээ шүр адил туяаран билээ Уул усны савд уран бие найгуулсан Удвал цэцгийн дэлбээ шүр адил дөлтөн билээ Хурын улаан цэцэг нь шүрэн Хувьсгалын улаан туг нь шүрэн Хурц улаан гал нь шүрэн Хорол улаан тооно нь шүрэн Миний эх орон шүр эрдэнийн билээ. 4 Өргөн талын элгэнд чандманаланхан буусан Өргөө гэрүүд минь танан өнгөөр цавцайна Өчнөөн үеийг элээсэн хангайн буурал уулсын Өвгөн цаст оргил танан өнгөөр цагаарна Өлзийт ерөөл билэгдэж, өнөр буурал эхийн Өргөсөн сүүний дусал танан өнгөөр цацарна Өнөөдрийн сайхан үеийн бат цагаан харшууд Өвлөж хойчдоо үлдээх тана эрдэнэ байна Хайрын цагаан сүү нь танан Ханат цагаан гэр нь танан Хангайн цагаан оргил нь танан Хашийн цагаан орд нь танан Миний эх орон тана эрдэнийн билээ. 5 51
  • 52. Үүлгүй шөнийн тэнгэрт сүүн заадас татуулж Өвч түгсэн одод сувд адил гялалзана Үелээ татсан талын энгээр тархан бэлчсэн Үржилт хонин сүрэг минь сувдранхан налайна Үнэрт тансаг өвсний ширхэг тоолон буусан Үүрийн ариун шүүдэр сувдан далай байна Үр буяны «тэнгэр» саальчин монгол хүүхний Үсний гоёхон даруулга сувдан хээтэй байна Хөх тэнгэрийн нь одод сувдан, Хөдөө талын нь сүрэг сувдан Энх үрийн нь шүүдэр сувдан, Эгэл саальчны гоёл нь сувдан Миний эх орон сувд эрдэнийн билээ. 6 Эр биеийн хийморь сэргэж үүрийн талд давхивал Энгүй тэнгэр зүүнээсээ зэсийн өнгөөр хаяарлаа Ээлт сүргээ хурааж үдшийн хотонд ирвэл Энэтээх үүлсийн хормой зэс эмжээр татлаа Эгшигт дуугаа аялж айргаа аягалан суувал Идээ сөгнөсөн хувин зэс бүстэй байлаа Энхийн их ордны ган нуруу холбож Эвийн гагнуур тавивал зэсийн өнгөөр цацарлаа Саалийн хувингийн бүс нь зэс Сайн гагнуурын оч нь зэс Онгон үүрийн туяа нь зэс Оройн үүлсийн хаяа нь зэс Миний эх орон зэс эрдэнийн билээ. 7 Ухаан санаа цэлмэх уулсынхаа хярд гарвал Ургаа сум шиг гацуур оюу ногоон байв Уудам талдаа ирээд дөрөө мултлан буувал Урьхан намрын ганга нь оюу ногоон байв Уран бидэр татах нуураа хөвөөлөн алхвал Усны цээлд замаг нь оюу ногоон байв Унаган хүлгээ хантайрч эмээлийн дөрөө авбал 52
  • 53. Угалз ширээлсэн гөлөм нь оюу ногоон байв Усны зөөлөн замаг нь оюу, Угалз ширээлсэн гөлөм ч оюу, Урьхан намрын ганга нь оюу Уулсын сайхан гацуур нь оюу Миний эх орон оюу эрдэнийн билээ 8 Хүү миний заяанд эхийн сүү шиг ариухан Хүслийн сайхан тэнгэр номин цэнхэр юм Хүлэг морин гүйх хаврын налгар өдөр Хүрээлсэн талын зэрэглээ номин цэнхэр юм Хүйтэн өвлийг халсан дулаан цагийн билэгдэл Хүүшид ургасан яргуй номин цэнхэр юм Хүний дээд аавдаа, шинийн нэгэнд золгохдоо Хүндлэн барьсан баранзад номин цэнхэр юм Эрхсийн цэнхэр тэнгэр нь номин Илбийн цэнхэр зэрэглээ нь номин Эхний цэнхэр цэцэг нь номин, Энхийн цэнхэр хадаг нь номин Миний эх орон номин эрдэнийн билээ 9 Эрмэг хүлэг морь минь хазаар даран хатирахад Эгшиг татах амгай зуузай нь ган билээ Илч гэрэл өртөөлсөн аварга их алхаа Эрчмийн баганад бэхэлсэн зургаан утас ган билээ Эх сайхан орныхоо дархан хилийн харуул Эр цэргийн зэвсэг эмтэршгүй илд нь ган билээ Эрхэм алдраа бадруулсан өнөр өөдрөг түмэн Эрэлхэг монгол ардын эв нь ган билээ Уран хазаарын амгай нь ган, Урсгал гэрлийн утас нь ган, Эр цэргийн нь зэвсэг ган, Эрхэт ардын нь эв ган Миний эх орон ган эрдэнийн билээ Мэргэд цэцэлсэн далай хөлгөн их судрыг Миний ард түмэн есөн эрдэнээр бичдэг билээ 53
  • 54. Мөнх бусыг дагасан ачит буурлаа хүндэлж Миний ард түмэн есөн эрдэнэ дэвсдэг билээ Мөхөлгүй эрдэнийн дээж есөн эрдэм төгс Миний ард түмэн улсаа бадруулж яваа билээ Мөрөөдөл хүслийн дээд эв хамтад хүрч Миний ард түмний есөн хүсэл бүрдэх билээ Их сайхан, гурван сайхан хөх уул /П.Бадарч/ Сургуулийн багахан насандаа юмсан Шүлэг номд дурласан үесэн Цэлгэр талаар зам алсарч Хөнгөн тэрэг түүгээр довтлон Цэнхэртэх гурван уулсыг зорьсон Гоё сайхан зурагтай, Лхамсүрэн гуайнхаа «Говь гурван сайхан» номыг Амтархан уншиж Довчинтойгоо булаацалдан Алсын дуртгал өнөөдөр сэргэв Бага насны дэврүүхэн бодол Баянхан бардамхан ч байж дээ Тэр гурван хөх уулсыг үзэхсэн гэж Тэгэхэд миний сэтгэл мөрөөдөн явжээ Намайг тэр хүсэл өнөөдөр л гүйцэж Найрагчид онгод хайрласан гурван хөх ууланд ирлээ Тэртээ багын минь хүслийг татсан гайхамшиг Тэнгэрийн юм шиг «гурван сайхаан» та сайн байна уу, Талын хүн гэж битгий бишүүрхээрэй Та минь надад онгод хайрлаарай. Буурал найрагчийн хүрэн моринд сундлалдаж өссөн Буянтай жаалуудын нь л нэг ирлээ шүү дээ Алсын уулс л цэнхэрлэн байдаг бус уу Аяа тэгтэл таны хормойд ирэхэд Тэнгэрийн юм шиг, тэнгэрийн уул шиг Цэнхэртээд л цэнхэр уул юмаа даа та Оройн наран жаргахад Хэрлэн голоос харанхуй Олон цэнхэр уулс баруун зүг давхарлан Тэнгэрийн хаяа цаана нь бас цэнхэрлэдэгсэн Тэр цэнхэр хаяа та байсан байх нь ээ 54
  • 55. Дэргэд чинь ирлээ, цэнхэрлээд л байх юм Дээд, тэнгэрийн хаяа мөнөөсөө мөндөө Оройд чинь гарахуй зүүн зүг цэнхэрлэлээ Одоо л би учрыг ойлголоо уул минь Эх орны минь хаяа цэнхэр байдаг байна Эгэлхэн надад та тэнгэрийн хаяа байна Хонгор, багахан насандаасан бол Хормойд чинь сууж гэрээ санан уйлмаар, Хожуу болсон гучин насандаа өнөө Хонгор сайхан ханиан санан уярмаар Элэг зүрхэнд мөнх хайрлагдах Эх орны минь хаяа хязгаарын нэгэн Их сайхаан, гурван сайхан Гурван хөх уул та энх орштугай. Даланзадгад 1971 он Нулимст борхон болжмор /П.Бадарч/ Хаахнаас ч юм бэ нисэн ирж Харуулын бяцхан шовгор дээр минь Хээрийн хөөрхөн болжмор суугаад Хэсэг юм шулганан хэллээ Зүрхнээс ч жаахан энэ амьтны Зүрх нь бас догдлон байна Хөнгөн өдөө сэрвэгнэн чичиртэл Хөөрсөн зүрх нь цээжээ түлхэлнэ Ботгоны юм шиг уяхан нүдтэй юм Болоочгүй бас түүндээ нулимстай юм. Бугын бидэр шиг үелээ жигүүртэй юм Буурал сөд өдөн дунд нь байх юм Навчин чинээхэн далавчаа эцээн Наад хөөрхөн зүрхээ булгиулан Ботгон нүдэндээ нулимс гүйлгэн Борхон шувуу минь юү гэж ирээв Yүрийн ягаан жаварт хөөрхий Yүрэглэж суугаад даарсан ч юмуу даа Өөр шигээ үүрийн жавраар 55
  • 56. Өндөрт зогсоо намайг гайхна уу Өөрийн чинь хэлийг мэдэхгүй болохоор Өдөт борхон минь чамд би үг хэлье Хайртай ээжийнхээ мээмийг дэрлэн Хархан нүдтэй нялххан монгол Томоогүй наадмаа зүүдлэн мишээхийг Тооноор нь чи хараад ирэв үү Агьт талын адуун сүргээс Алиахан унага унтаж хоцроход Амраг эх нь эрэгцэн хайрлахыг Ажиглаж чи үзээд ирэв үү Баатар нь тэр тоглон зүүдэлж Хүлэг нь тэр томоогүй унтаж Эр цэрэг би хилийн харуулд Эх орон тэднийгээ хамгаалж байгаа юм даа. Хүүгийн бие цээнд хүрэх цагт Хүлгийн унага шандас чангарах үед Хүүгээн би сэрээж гэртээ харина Хүлэг морьтойгоо тэр минь энд зогсоно Эх орныхоо энхийг хамгаалж Энэ харуулд тэднийг зогсоход Өөр унага талдаа бас унтаж Өлгийдөө бас нэг хүү зүүдэлнээ Эх орноо ухаант хүн гэдэг Ингэж л уламжлан хамгаалж байдаг юм Өглөө бүрий нь амгалан байлгах гэж Өндрийн харуулд цэрэг эрс зогсоо байна Жаргалтайн дэлгэр эх орон гэдэгт Жаалхан шувуу минь чи ч багтдаг болохоор Нулимст борхон минь эндээс цааш хүний газар шүү Нутгийнхаа зүг эргэж чи минь нис дээ. 1971 он 56
  • 57. Цэрэг орны дууль /П.Бадарч/ Цэмцийтэл зассан нэгэн ор Цэргийн байранд байдаг юм Эгнүүлж тавьсан өчнөөн орны Эхэнд зассан байдаг юм Эгээ л саяхан эзэн цэрэг нь Энэхэн зуур гарав уу гэлтэй Эвхэж тавьсан алчуур ч дутуугүй Эзгүй нэгэн ор байдаг юм Цэрэг эр хаачсаныг гэвч Цэхэлж жагсах байлдагч бүхэн мэднэ Цэнхэрлэж харагдах Байтаг уул мэднэ Цэлгэр сайхан эх орон нь мэднэ Онголж хайрлах сэтгэл гэдэг Хагацалд дургүй хойно доо Орыг нь өглөө босоод Хармаар санагдаад болдоггүй л юм Дэндүү хайрлах сэтгэл гэдэг Арай ч горьдлого тасардаггүй хойно доо Дэрий нь өглөө босоод нэг Алгаар дармаар санагддаг юм Оройн тоогоор нэрс дуудахад Олны жагсаалын дундаас нэг нь «Байлдагч тэр эх орны төлөө» Байлдаанд амь үрэгдсэн» гэхийг сонсоод Эргэж яасан ч ирэхгүй гэдэгт Итгэхээс өөр аргагүй билээ Балагт дайны хар мөр арилаагүй Байлдагч Тэгшээ салаандаа ирэхгүй 57
  • 58. Баянбал гуайн хүү цэргээс халагдахгүй Байтаг уул харуулаас солигдохгүй. Эх орны дуулал /П.Бадарч/ Алтай их хайрхан мөнх цагаан оргилоос Аварга халимын сэрвээ шиг Буйрын мөнгөн долгио хүртэл, Аралт тэргэнд хотойсон монгол шарын даваанаас Алтан элс молцоглосон овоон ингэний ус хүртэл Энэ насанд ганцхан заяах Эх сайхан орны минь Анирхан загасны сэлээнд цацрах дусал нь ч минийх Алаг нүдэнд өртөхгүй ширхэг элс нь ч минийх Ханат цагаан гэрт монголын удам бүүвэйлсэн Хацар улаан нэрт ээжийн минь суугуул нутаг, Хадган цэнхэр талд ээлт сүргээн адуулсан Халх монгол ард эцгийн минь уугуул усан, Энэ насанд ганцхан заяах Эх сайхан орны минь Харь газар одохуй алганаа дээжлэх рашаан нь ч минийх Дөрвөн өнгийн хувьсгал эргэх цагийн аясад Дөрөөн дээрх «туг» малчны сүрэг налайсан Дөчин өдрийн зам туулж гаршгүй талд Дөмөнг дуулах хоолой таацах сэтгэл уяраасан Энэ насанд ганцхан заяах Эх сайхан орны минь Далай саваан орхио юу гэмээр баян сүрэг нь ч миний Далайсан илдтэн буцам ухаалагхан дуу нь ч минийх Дэлтэй жаахан морьдын минь унаган хатуу туурай Дэлгэр жаргалын өртөөнд улдаа нь үгүй төрсөн Дээвэрт цагаан гэрийн минь удмаас өнөр үүд Дээдлэн мандах нарны өмнөөс өөдлөн тоссон Энэ насанд минь ганцхан заяах Эх сайхан орны минь Дэнжийнхээ зүлгэнд тэнцсэн унаган хүлэг нь ч минийх Дээж таван тансагт өргөө гэр нь ч минийх Шивээ хиагтын голомтноос асаж дүрэлзсэн гал 58
  • 59. Шинэ төрийг тунхагласан ардын их хувьсгал Ширүүн тулаанд эрсэдсэн ахмад тэдний дурсгал Шижир алтаар сийлэвч үнэлж баршгүй бахархал Энэ насанд ганцхан заяах Эх сайхан орны минь Шийдмэг зоригоор авчирсан эрх чөлөө ч минийх Шинэ нийгмээ бадруулсан эрэлхэг ах нар ч минийх Yүд тотго доргивол хоймор хот сэрхийж Yлэмж тансаг орноо хатан зоригтнууд өмгөөлөн Yй түмэн эрс мордоход, таны л тулд үрэгдэг гэж Yр харам эх хүүгээн үдэж чадсан Энэ насанд ганцхан заяах Эх сайхан орны минь Yеийн үед хайрласан эрдэнийн шороо нь минийх Yнэний тулд нөгцсөн түмэн баатар нь ч минийх Ухаант жанжин Сүхийн хатан баатар нам Улс ардынхаа замыг ургах нар шиг гийгүүлсэн Урагш дэвшихийн заяанд удирдагч энхрий намаа Ухаалаг талбиун сэтгэлт саяар ард нь хүрээлсэн Энэ насанд ганцхан заяах Эх сайхан орны минь Урдын бэрхээс гэтэлсэн дайчин нам нь ч минийх Удмаас буян төгс далай түмэн нь ч минийх Итгэлийн цэнхэр хадгаа дэлгэж золгосон цагаас Эцгийн хоёр хүү шиг зовох жаргахад ханилсан Их зөвлөлт ард олны минь түшиг болсон Ильичийн гэгээн дэнлүү одны тоогоор гялбалзсан Энэ насанд ганцхан заяах Эх сайхан орны минь Эрхэм нөхрийг таньсан ухаант ард нь ч минийх Ээрэм талд бадарсан гэгээн одод нь ч минийх Түмэн намрын өглөө алтан шашир намиаж Түрүүгээн дааж ядах арвай буудай далайлсан Түнэр шөнийн тэнгэрт гал цацсан яндангууд Түүний эзэн баатар гал улаан ган цувьсан Энэ насанд ганцхан заяах Эх сайхан орны минь Түрлэгт далай дүйцэм эрдэнийн тариа нь ч минийх Түүхий төмрийг ширээсэн эрхэм ажилчин нь ч минийх Эртний буурал сүмийн баганын дугуй сууринд 59
  • 60. Эвийн улаан тоосгыг нутгийн шороогоор гагнаж Энэ сайхан үеийнхээ бат харшийг сүндэрлүүлсэн Энэ насанд ганцхан заяах Эх сайхан орны минь Эрээн мяраан алагласан хуучин дурсгал нь минийх Эрдэнийн шигтгээ шиг гялалзсан шинэхэн ордууд нь ч минийх Тоонот монгол гэрийн элэнц үеийн голомт Тотгот ган тулганы элбэг улаан галыг, Тохойрсон голын уснаас эрчмийн гал өртөөлж Тоост талаар алхсан өндөр хүчдэлд холбосон Энэ насанд ганцхан заяах Эх сайхан орны минь Тоотой насаараа хайрлах угалз улаан гал нь ч минийх Тосох ирээдүйдээ бэлэглэх аварга их цахилгаан нь ч минийх Эрдэнийн соёмбо үсэгт улаан хөх туг Элэг бүтэн улсын туурга тусыг баталсан Ээлт нарны зүг морьтон давхисан сүлд Энэ гэгээн төрийн учир утгыг багтаасан Энэ насанд ганцхан заяах Эх сайхан орны минь Эртний дээдсийн соёл, соёмбо эрдэнэ нь ч минийх Энэхэн амиараа хамгаалах, сүлд туг нь ч минийх Уулсын сайхан богдын тэнгэрт сүрлэх оргилтой Улсын сайхан нийслэлийн сүр жавхаа дүйцсэн Усны тунгалаг Туулын сүйх мөнгөн мандалд Уран чамин хот минь шинэхэн өнгөө тольдсон Энэ насанд ганцхан заяах Эх сайхан орны минь Учралын мянган зам, уулзах энэ газар нь ч минийх Уярлын сайхан дуу шиг Улаанбаатар нь ч минийх Аугаа монгол улс мөнх оршихын билэгдэл Алаг хонгор үрс минь, жаргал төгс торнисон Ачийг үүрд санах хойч тэднийхээ нийгмийг Ард түмэн минь өнөө, хотол даяар бүтээсэн Энэ насанд ганцхан заяах Эх сайхан орны минь Агуужим сайхан сэтгэлт найрсаг түмэн таных Аялгуу дуугаан өргөсөн найрагч би таных 60
  • 61. Эх орны хилээс /П.Бадарч/ Сүлдэт баганын дэргэдэх ширхэг энэ чулуунаас Сүхбаатарын талбай хүртэл эх орон минь бий Сая ардын итгэл багтсан Сүхийн их талбайгаас Тэртээ хилийн багана хүртэл энхрий нутаг минь бий Эх орноо хамгаалсан хилийн дархан харуул Эр цэргийн сэтгэлд эх орон нь багтнам Элэг буруу дайсан ширхэг чулуунд санаархвал Эгэл бие чигээрээ чулуунд хувилах билээ. Торойх баганын дэргэдэх ширхэг энэ чулуунаас Тохой хүрэхгүй зайд дархан хилийн шугам Торгоны нандин зах шиг сэмлэж болохгүй ариунаар Торойх түмэн мэлмий шиг намайг ширтэн байна Эр цэрэг дийлдээ ухарч гэж бодъё л доо Эхний нэг алхамд хилээн орхих болно Хайчны хурц ирээр торгоны зах огтчих шиг Харь дайсны хутган хөл хилийг минь гишгэлнэ Эр цэрэгт тэгэхээр ухрах газар байдаггүй юм Эх орноосоо алхам алдахаа жигшдэг юм Сүлдэт баганын дэргэдэх энэхэн ширхэг чулуунаас Сүхбаатарын талбай хүртэл эх орон нь байдаг юм Хилийн ширхэг чулуунаас эргэж нааш харвал Хээр тал, ухаа толгод хээнцэр цэцгэс Эзэн нь хайрлан гишгэмгүй эх орны минь Эрдэнэ адил цогцос ээлжлэн байнам Эртний буурал дээдсийн нутгаа тэмцсэн зөрөг Энэ л хилийн тулд нөгцсөн дайчны булш Эрдэнийн номин дуулга шиг одот цэнхэр нуур Эргийн нь зэгсэнд ганганалдах амраг хоёр ангир Эхний айл, гүүн зэл, ингэ ботгоны гунганаан Эмээлт морь шилгээн баясах хусан уяа Ээлт үүдий нь сөхвөл зол бадрах голомт Ээж аавын буянт жаргалын цагаан өргөө Хаагуур ухарч би хаяад гарах юм бэ? Дээгүүр нь дайсан гарч дэвслэх билээ Эр цэрэгт тэгэхээр ухрах газар байдаггүй юм Эх орныхоо алхам бүрд амины хайртай байдаг юм Далайн цагаан тана шиг талын цагаан хот 61
  • 62. Тэнгэрийн гэрэлт од шиг түүний түмэн дэнлүү Мөчир дүүрэн шувуутай мянган цагаан хус Мөнгөн саранд болзсон янаг сайхан хос Уяхан хонгор ээжийн хувин дүүрэн сүү Ухаан төгс эцгийн хуйвт сунагар уурга Улаан бүчтэй дүүгийн номын хөөрхөн ширээ Уран бэрийн хатгасан цэцэгт цэнхэр алчуур Хаагуур ухарч би хаяад гарах юм бэ? Дээгүүр нь дайсан гарч дэвслэх билээ Эр цэрэгт тэгэхээр ухрах газар байдаггүй юм Эх орныхоо алхам бүрд амины хайртай байдаг юм Торгон навчаа шаагиулсан ойн гоёхон төгөл Томхон чөлөөнд нь сүжрэлдсэн зүр гур хоёр Тоосгүй долгион нь хөөцөлдсөн усны тунгалаг урсгал Тохой бэлий нь эмжин бэлчиж налайсан сүрэг Хаврын цэнхэр талд тариачны унагасан хөлс Халиун шаргал сортой ургацын их үер Халуун зуухаар амилсан үйлдвэр заводын нүргээн Хат нь гүйцсэн гангаар ажилчны урласан анжис Хаагуур ухарч би хаяад гарах юм бэ? Дээгүүр нь дайсан гарч дэвслэх билээ Эр цэрэгт тэгэхээр ухрах газар байдаггүй юм Эх орныхоо алхам бүрд амины хайртай байдаг юм Сүлдэт баганын дэргэдэх ширхэг энэ чулуунаас Сүхбаатарын талбай хүртэл эх орон минь бий Сая ардын итгэл багтсан Сүхийн их талбайгаас Саяын ширхэг чулуу хүртэл энхрий орон минь байна. Эх орон бодол /П.Бадарч/ Чамаасаа хагацахаас л бусдыг үзлээ эх орон минь Чанх дээр чинь долоон бурхан од байдаг гэж би итгэдэг Аав, ээж, багш ах цөмөөс нь хагацсан хэрнээ би Амьд мэнд, аз хийморьтой яваад л байх юм Энэ лав таны буян хишигээ Эх орон минь 62
  • 63. Намрын чинь нуурын дугараг дугараг бидэрийг Шувууны унагасан нулимсных гэж хэн ч билээ надад хэлсэн Намтар цадигийн чинь зузаан хуудасны шаргал шаргал толбыг Нэл цусны толбо гэж хэн ч билээ надад бас хэлсэн Энэ бас үэнэ байх Эх орон минь Цаст уулс нь цагаан салхитай Цайдам тал нь цэнхэр салхитай Эгц эгцхэн байц хад нь хар салхитай Ээрэм их говь нь алтан салхитай гэж Эрдэнэ баавай миний багш хэлсэн Энэ бас үнэн байх Эх орон минь Түймрийн галан хэл өвс ороон мод таслан тамлаж байна Түйтгэрт энэ гай гамшгийг хэн тарив, бид л тарьсан Цөмөөрөө хайртай гэж цээж дэлдэн хашгиралдавч Цөөхөн нь хувинтай ус барин түймэр лүү гүйж харагдана. Эх орон минь Сулинхээрийн тухай урьд би шүлэг бичсэн сэн Сул хурд тэр морины тухай домогт нутагсан Өнөө хүний нутгаас тал нь өндөлзөж Өчүүхэн сүйнд худалдагдсан Өрөвдөлт бэрийн нүдээр Өргөст торны цаанаас Өндөлзөж байна Өгсөний буруу болохоос Авсаных нь буруу биш ээ эх орон минь Адуу янцгаахыг сонсоогүй Азгүйтэн олширч Хуур хүнгэнэхийг дуулаагүй Хувьгүйхэн ихэсч Аалзны шүлс шиг атгаг сэтгэл Авах шулахын донтон бид чинь Амин зуулгын хүйтэн дайнд Алалцаж байхад Ариутгалын цасан шуургаар Уйлан шуурч байна. Та 63
  • 64. Зөв өө. Эх орон минь Эрэл хурд – Дамчаа - Эмошны гүнжүүд Ээрэм тал, уул, ус задгай цагаанд уярч байхад Эрэг доорхон нь төмөр мангасууд Элс хайрга, чулуу идэн эвшээж Эгнэгт та нурсаар л хорсоор л байна Энэ надад хамаагүй гэж үү Эх орон минь Аргал түүж яваад ээж минь газар тэмтрэхдээ Ариуссан тэнгэрийн хүрэл сум атган тэсэж гэртээ ирсэн гэдэг юм Алдхан бие бас нэгэн цагт ёолон унах нь жам агаад Адлахгүй, сэжиглэхгүй тэврэх нь хэн билээ. Эх орон минь . Та Ад шидийн хорвоод би Амьд сарнай гоо бүсгүйд сөхөрч Арчаагүй намайг тэр тоосны алчуур шиг сэгсрэхэд Ахиад олонтой учирна бос гэж Алтанзул, цээнэ, сэржмядагаараа Аргадаж босгосон нь та билээ Эх орон минь Эгнэгт бурханаас заяасан Yйлийн үрт эх минь ээ. Сураг холын харь орноос ч төмөр гав таслан Сул хатираар хүлэг морь нь гүйж ирдэг эх орон минь Сувдан сондор шиг их л ганган цуваандаа уйлалданхан Сугаа улайтал шувууд нь нисч, хүсч ирдэг эх орон минь Хэлхэн бадаг шүлгэндээ Чамайгаа яахан багтаана эх орон минь Хэрүүл, хараал, зүхэл занал Аллага дээрмээс залхаж гүйцлээ Хэлд орохдоо хүүхэд хүртэл Хараалын үгээр амлаж байна Хэн буруутайг нь залхаан цээрлүүлж аль эх орон минь Хэвтэж шингэхийн цагт ганц алд газраа хайрла. Эх орон минь. 64
  • 65. Эхийн сэтгэл /П.Бадарч/ Ижий нь муу хүүгээ их муухайгаар зүүдэллээ Ийм аймаар зүүд ная наслахдаа зүүдлээгүй дээ Сааль сүүндээ дэвэлзсэн ч санаа сэтгэл гэгэлзсэн ч Сарних бодлын үзүүрээс муу хүү минь гарахгүй юм даа Сайхан шүлэг бичиж гэнэ ээ миний хүү Амьтан хүн уншиж байна Сайхан дуу зохиож гэнэ ээ миний хүү Арааживаар дуулж байна лээ Сайн явна гэнэ ээ миний хүү Аян замын хүн хэлж байна Муу явна гэнэ ээ миний хүү Амны зугаа ярьж байна аа Аль нь ч ялгаагүй дээ ижийд нь Амьд яваа чинь л ижийдээ алдар чинь юм шүү дээ Ижий нь муу хүүгээ их л санах юм даа Араг савар хоёрыг зөрүүлэн байж бодох юм Аргал чулуу хоёрыг андууран түүж санах юм Алга аа миний хүү алга Тэмээ тэмээ цагаан үүлийг Тэндээ царцтал харлаа Тэнгэрийн ягаан хаяаг Цав суутал ширтлээ Хүний хүү ижийдээ ирж гэнэ ээ Гол усаар нэг найр наадам Минийх болохоор шоронд орж гэнэ Голыг минь гомдом хэлж байна аа Аа, яадгийм ороо л биз Гадагшаа би хүүгээ өмөөрлөө Ам нь цангаж байгаа даа Дотогшоо би өмөлзлөө Миний хүү чинь ижийгээ Гал шиг залуухан явахад үсэрсэн оч минь юм шүү дээ Миний хүү чинь ижийгээ Ганц бие минь зандан явахад тасарсан навч минь юм шүү дээ Алаг бөмбүүлэй эрдэнэ алган дээр байна гэж Зөгнүүлж ирсэн ганц хүү минь юмсан Алтан бэлзэг газраас олоод амандаа үмхтэл 65
  • 66. Залгичихлаа гэж зүүдлүүлж олсон ганц үр минь юмсан даа Ядаж яваа юм бол миний хүү Тэнд байгаад яах нь вэ Ядарч яваа юм бол миний хүү Тэнэж яваад юухэв дээ Ижийдээ л хүрээд ир Хүний нүдэнд бол хөгцтэй хад шиг Хөх толгойтой хөгшин муу хүү минь юм Ижийдээ бол манцуйдаа дэрвэлзэх Мяндас цагаан хүү минь юм Ижий дээ ир ээ Хөхөөрөө чамайг даллая Үхэхээрээ чамайг айлгая Миний хүү ижийдээ ир ээ Ухаантай даа миний хүү Хурай хурай Унага шиг ижийдээ Давхиад ир, миний хүү Гурий, гурий Зандан Шоо /Ж.Бадраа/ Харцагын шунгах эрмүүнээр Хадан халилд цойлохдоо Хаа чиг хүрэх эрээрээ Хатан туурай нь баараагүй Залуу танхил насандаа Заяа холбон довтолгосоор Замлин хорвоог эдэлсэн Зандан Шоо гэгч морьтой сон Яхир сунгуу бартаагаар Янгир адил шуугихдаа 66
  • 67. Ямар ч давчуу цаг хэмийн Янагийн болзоонд саатаагүй Залуу танхил насандаа Заяа холбон довтолгосоор Замлин хорвоог эдэлсэн Зандан Шоо гэгч морьтой сон Ганга л царван анхилуулаад Газар шүргэн дүүлэхдээ Гаргуун хурдан хатиргаа Ганцхан ч удаа саагаагүй Залуу танхил насандаа Заяа холбон довтолгосоор Замлин хорвоог эдэлсэн Зандан Шоо гэгч морьтой сон Төхмийн найрын уян дээр Түмэн гайхаад бараагүй Төрийн наадмын бариан дээр Түрүү магнай алдаагүй Залуу танхил насандаа Заяа холбон довтолгосоор Замлин хорвоог эдэлсэн Зандан Шоо гэгч морьтой сон Мөрөөсөл /Ж.Бадраа/ Цэцэгтэй хөндийгөөр Цэнгэлтэй ч явж билээ. Амраг хайрт чамтайгаа Ахин яаж учирна вэ? Хатиртай морьдынхоо Хазаартай хөг нийлүүлж 67
  • 68. Хонгор хайрт чамтайгаа Хоршин дуулж явсан сан Эрвээхэй нүдний чинь Эрвэлзэхийн тоолонгоор Аюулхай зүрхэнд минь Аз заяа хурдаг сан Жавхлантай царайг чинь Жаргалтай олж баясаад Янаг хайрт чамтайгаа Яг одоо учраасай. Намрын шөнө /Ж.Бадраа/ Мэлтэлзсэн сүү шиг сарны туяанд Гялталзсан шүүдэр сувдан өнгөтэй Мэлрэн хүлээх миний дотрыг Гялайлгах цайлгах хайрт чамайгаа Дурсан суусаар Дуулан саатахаа Зовлон биш Зол минь гэлтэй Сугсалзан найгах өвсний толгойд Сувдарсан шүүдэр намрын сүртэй Санан хүлээх миний цээжийг Саруулсган уужлах хайрт чамтайгаа Дурсан суусаар Дуулан саатахаа Зовлон биш Зол минь гэлтэй Түрэлхэн дайрах үдшийн бүрийд Түгээмэл гийсэн саран цогтой 68
  • 69. Тэсэн хүлээх миний зүрхийг Тэнхрүүлэн таалах хайрт чамайгаа Дурсан суусаар Дуулан саатахаа Зовлон биш Зол минь гэлтэй Халуун элгэн нутаг минь /Ж.Бадраа/ Элэг зүрхнээс уяатай Энхрий Монгол нутаг минь Эцэг эхээс заяатай Эрдэнийн алтан өлгий еэ. Цэцгийн шимийг тэтгэсэн Цэнгэлийн хавар айлчлахаар Мөрөн гол дуугаа дуулж Мөнгөн сарьдаг нь мишээдэг ээ. Сэвүүн салхиа сэвсүүлэн Хацар нүүрийг үнсэн байж Сэтгэл дотрыг ариулсан Халуун элгэн нутаг даа. Алтанбулаг /С.Базарсад/ 69
  • 70. Хаа холоос чамдаа тэмүүлж Хаврын шувуу шиг ирлээ Алтанбулагаа? Айл айлын чинь өргөөнд багтаагүй инээд Агаарт чинь хангинахыг сонслоо Алтанбулагаа? Дөрвөн пулемёт тэндээс буудсийм гэж Дөрөвтэй жаал чинь зааж өглөө Алтанбулагаа? Хувьтай сэргэлэн үрс чинь анх Хувьсгал гэж хэлд ордог байнаа Алтанбулагаа? Хүндтэй хувьсгалынхаа голомтыг бахдаад Хүмүүс чинь уцаарлах ч дургүй юм Алтанбулагаа? Заяаны сайхан алдрыг чинь сэвтээн Залхуурч хоцрох хүн байхгүй юм Алтанбулагаа? Бүгдээрээ эелдэг олны чинь дунд Бүтэлгүй хүн багтах зайгүй юм Алтанбулагаа? Найртай чамдаа хоромхонд дасчихаад Намрын шувуу шиг хоргодсоор буцлаа Алтанбулагаа? Баян нуур /С.Базарсад/ Од сүүдэртүүлсэн хоёрдугаар дайнд Орос цэрэг баян хууртайгаа явсан юм Нуурын цалгиа шиг цээлхэн эгшгийг нь Нутгийнхан нь сонсоод сэргэдэг байсан юм Далай буцалгам дайчин аялгууг нь Дайсны сум гэмтээгээгүй юм Од сүүдэртүүлсэн хоёрдугаар дайнд Орос цэрэг баян хууртайгаа явсан юм Хоромхон саатахдаа хөгжмөө тоглохуй Хоолны нь амт нэмдэг байсан юм Дайчин эрсийн шинельд наалдсан 70
  • 71. Дарьтай шороо унадаг байсан юм Бөмбөгөнд дүлийрсэн цэрэг эрсийн Бөглөрсөн чих онгойдог байсан юм Од сүүдэртүүлсэн хоёрдугаар дайнд Орос цэрэг баян хууртайгаа явсан юм Хөнөөлт дайсны үхлийн сум Хөгжмийн эгшгийг мөргөөд унасан юм Хөрст дэлхийг гандахаас авраад Хөөрөгт хөгжим бүтэн ирсэн юм Баян хуурын аялгуу гэдэг Баатруудыг анагаасан эм байсан юм Эм болсон дуутай хөгжим Энх тайвныг дуулсаар ирсэн юм. 1977 он Жанжинд дуулах магтаал /С.Базарсад/ Цэл залуухандаа нар шиг тодрон Цэрэг эрсийнхээ хүндэтгэлд өргөгдөж Аагтай цай шиг шимтэй үгээрээ Ардынхаа сэтгэлийг соронздон татсан Ардын хувьсгалчдын багш та минь Алдаагүй амьдрахын жишээ байна Аавын хайрласан нэр нь цуурайтаж Айлаас айл руу Сэлэнгэ шиг урсаж Хонхрын нэг тарсан олны сэтгэлийг Хооронд нь нээн биесэд нь харуулсан Ширүүн хувьсгалын ухуулагч та минь Шивээ Хиагтын эгшиг нь байна Нарс ганхтал уриалан уухайлж Навчис гялалзтал дөлгөөн инээмсэглэж Дарийн утааг харцаараа тууж Дайсны зүрхийг үгээрээ буудсан Эрчит хувьсгалын жолоодогч та минь Энх тайвны давалгаа байнам Холын аянд Гагарин шиг нисэж 71
  • 72. Хонгор мориороо «Салют» шиг дүүлж Хосгүй Лениний сургаалыг өвөрлөсөн Цэцэн хувьсгалын гургалдай та минь Цэнгүүн найрамдалын аялгуу нь байнам Ширхэг үг нь бороо шиг задарч Шийдвэр зарлиг нь гацуур шиг мөнхөрч Бодол хүсэл нь хувьсгал шигээ үлдэж Бууршгүй тэмцлийн ирээдүйд газарчилсан Гайхамшигт хувьсгалын бүрээч та минь Газар дэлхийн магтуу байнам. 1978 он Лениний шөнө /С.Базарсад/ Ухаант мэргэдийн энгүүн хөшөө Уянгатай орчлонд минь олршон байнам Тэдэн дундаа Лениний хөшөө Тэнгэрийн од шиг олон болном Зөвлөлт нутгийнхаа хилийг алхаад Зөндөөн гүрэнд очсон байна Ухаант Лениний хөшөө боссон нутагт Уран харшид ядуус орном Хойноосоо энхийн нарыг дагуулсаар Хосгүй Лениний хөшөө явж байна Эрхэс гаригт хөшөө баривал Эрхэм Лениний даруухан дүрийг Холын гаригийн бүлээхэн чулуугаар Хамгийн түрүүнд урлана гэж бодном Тэнгэрт Лениний хөшөө босгох Тэр цаг дөхөж байна. 1977 он Агсам хар /Банзрагч.Д/ Амыг нь татвал Амгай химлэн дугтчих 72
  • 73. Зоригийг нь дагаж Жолоогий нь өгвөл Ар ширээтийн Шар халзан даваагаар Аагдуухан давах Агсам харынхаа араншинг Анддаггүй байж дээ Ай, миний нөхөр! Дэнжийн замаар дэргэдэх нь Дээлийн хормой босч Дэргэдэх айлууд Цагаан толбо шиг Бүрэлзээд өнгөрдөг сөн. Урд Улаан хөлтөн гарахааргүй Дэрсний салхийг эцтэл Дэргэдэх морин Ард Айлын айраг шуугьж Асгарам Агсардаг морин Хан тэнгэрийнхээ Аль нэг хаяа руу Харваж одоод Ханат гэртээ тогтдоггүй Хорин насны минь хүсэл Хачин танхай. Хойгуур Урдуур нь гялалзаад өнгөрөхөд Хорин насыг минь ширтэж байсан Хотол түмний нүд Хачин гярхай. Тэр л насны минь хүсэлтэй Тэнцэж чадсан Тэнгэртэй хүлэг морин Ай, миний Агсам хар! 73
  • 74. Алтайн Хангай /Банзрагч.Д/ Алтай Хангайн уулс Агуу сүрлэг Ар зоон дээгүүр нь Хурган үүл давж чадалгүй Хад цохионд нь Харганын ноос шиг өлгөгдөнө Алтай хангайгаа Аялан дуулахад амаргүй Ахар хоолойн дуу Хадыг нь мөргөн бутраад Хяр дээгүүр нь давахгүй Агар зандангийн дэргэд сэрүүдсэн хүн шиг Амарч нэг өгөхгүй, Үүл сэмлэсэн оргил Үзэгдээд байх нь шаналантай Өндөр уулсынхаа нэрийг Өөр дээгүүр нь давуулж Өргөн энэ дэлхийд хэлээгүй найрагч Өр зүрхэндээ зовуурьтай. 1979 он Ганц үг /Банзрагч.Д/ Ганцхан үгээр чамайгаа Гомдооход Эрэг дээр нь чиний минь Эрхэлж өссөн нуур Давстай ус Нүд рүү цацаж Надад догширлоо! Хайрын аз түшсэн Тэвшин завь шиг сар 74
  • 75. Харахын завгүй Хөлбөрлөө. Харваас, эргийн зүг Долоон бурхан Долоон зэрэг ус самардана Бодвоос, Болчимгүй хэлсэн ганц үгнээс Байгаль хямарч Бид хагацаж болох нь! Говийн өндөр /Банзрагч.Д/ Ялгуун говийн цэнхэр ууланд Янгир өөрөө сүрэглэн бэлчинэ Яралзан бэлчих түүний жавхланд Явдлын хүн нүд хужирлана Сүрэг янгир асганд бужигнаж Сүүдэр нь харин бэлд явна, Сүүдэр ч биедээ хүргэх дургүй Сэхүүн янгир оргилд заларна Тэнгэр түлхсэн оргилын дээр Тэргүүн янгир ганцаар сүртэй Уулын сүрийг өргөж байдаг Янгирын сүрэгт хүн хайртай Аглагч янгирын сонор хөндвөл Алтан дэлхийгээс олдохгүй амьтан Анирч түүнийг оргилд байвал Ахуй нутаг алзахгүй тайван 75
  • 76. Алд хоёр эврийнх нь дундуур Алтай руу уруудаж наран жаргана Алтай говийн уулс дундаа Амьд оргил бүгдээс өндөр. Дууны дууль /Банзрагч.Д/ Виктор Хара-д Мөөмөө эрсэн хүүхэд шиг Өнчирсөн дуу Өвөр тэмтэрлээ? Эцэг нь Эрсэдсэн жаал шиг энэ дуу Гил харанхуйд очтон тодорч Галд тэмүүлсэн Гал байлаа. Энэ дууг Эхлээд сонсоход Эмнэлгийн газрын түгшүүр шиг чарлан Эмгэнэлийн аясад чичирхийлж Хана туурга руу минь Халуун цус цацах шиг болсон юм Харууслын туйлд Чивчирсэн чавхдас Ёолон хангинаад тасрах шиг Хара - гаа бид алджээ. Сэтгэлийн илчээрээ Итгэлийн хүчээрээ Хар генералуудыг чичрүүлж байсан Хара - гийн дууны Амь нь гэж Андуурсан дайсан Яруухан дуучны Арван хуруунд нь Ял оноожээ. Хайр хүслэнгийн дуундаа Халж улайссан мэт 76
  • 77. Хара - гийн Час улаан гитар Чавхдсан дээрээ гаргүйгээр хангинан байна Аяа? Илдээр хяргаж болдоггүй Их хүслэн Илд адил хатаагдан Ир нэмсээр байна Дууг хороож болохгүй Дуунд шингэсэн амьдралыг Хөнөөж болохгүй Дуунд Мэс халирна Дуунд Мөс хайлна Хара – г хороосноор Хара - д хороогдож эхэлсэн Хунт Хара - гийн дуу Хангинасан агаарт Хачин зовуурьтай амьсгална! Аргагүй ээ, тэд! Ая дуунд нь яллагдсан Атаат дайснууд! 1978 он Орос ах /Банзрагч.Д/ Орос ах нарыгаа би Орчлонгийн түм дотроос танина Тэр болгонд заяадаггүй Тэнгэрлэг сайхан хийморь Тэдэнд минь бий Аугаа октябрийн туяаг Ард түмний заяаг Авч яваа хүмүүс Аргагүй ээ Нүд хаасан харанхуйг Нүх болсон бурангуйг 77
  • 78. Ялж гарсан баатрууд Яриангүй ээ Хүнч сайхан сэтгэл Тусч сайхан сэтгэл Олон дотроос ялгарах Орос сайхан чанар Үгийг минь хурцалсан билүү Үйлсий минь гийгүүлсэн дэнлүү Орос ах нарыгаа би Орчлонгийн түмэн дотроос танина Хорвоод Ильичийн Хайр түгээсэн инээмсэглэл Тийм сайхан инээмсэглэл Тэдэнд минь бий. 1979 он Нарны эргэлт /С.Буяннэмэх/ Дүгрэг эрдэнийн гэрлийг Түмэн газар сацруулж Түгээмэл орчлонт ертөнцийг Туяа гэрлээр гийгүүлж Уудам огторгуйн оронд Алтан хотлыг дэлгэсэн Асар их тэнгэрийн Амьд эрдэнэт наран Тунгалаг туяагаа татуулж Түмэн амьтныг гийгүүлсээр Тус ачаа соёрхож Түмэн бодис баясгасаар Халуун илчээ хайрлаж Хамаг амьтныг дулаацуулсаар Хайр өршөөлөө хүртээж Хамаг бодисыг тэтгэсээр Өглөөний ордноос өөдөлж, 78
  • 79. Yдийн ордноо үдэлж Yдшийн ордноо хэлбийхэд Yзэгдэл бүхэн угтав Баруун тэнгэрийн хаяанаас Билгүүн униар харагдаж Байдал үзэсгэлэн бүрдсэн Бэргэн солонго татав. Таван өнгийн үүлүүд Таван зүгээс хуралдаж Танан эрдэнийн гэрэл нь Таван тивийг бүрхэв Цэгээн номин тэнгэрээс Цэцгийн хур сийгэж Цэлмэг тунгалаг огторгуйд Цэнхэр туяа татав Улаан шар гэрлээр Орчлон дахиныг бүрхээж Урсгал номхон далайд Өнгийн байдал зохилдов Гайхамшиг их гэрлээр Газар дэлхийг гийгүүлсээр Гадаад далайг туулж Галавын орныг гэрэлтүүлэв Урин далайн оронд Улаан туяа соёрхож Усан ордны амьтад Учралт жаргалыг эдлэв. Октябрийн хувьсгал /С.Буяннэмэх/ 79
  • 80. Октябрийн хувьсгалын их өдөр Хүн төрөлхтний шинэ замыг нээсэн өдөр Yйлдвэрчин тариачин ба улаан цэргүүд Дайснаа дарж чадсан өдөр Анхдугаар европын их дайн бол Империализмын хор аюулыг таниулав Хүн төрөлхтний цусыг урсгахад Аврагч Октябрь гал мэт бадрав Лениний тугийн доор хашгиран нэгдэж Пролетарийн хувьсгалыг бүтээсний хүчээр Империализмын анхны дайныг дарж Хаан хөрөнгөтний харгис засгийг хувьсгав Хөрөнгөтний ба феодалын ёс суртлыг Yндсээр нь устган өөрчлөхийн хамт Бөмбөрцгийн хойд дээрээс үүсгэн Нийгэм журамт СССР улсыг тогтоов Октябрийн хувьсгалын хөгжилт нь Гагцхүү СССР- ийг гэрэлтүүлсэн төдий биш Түүнчлэн дорно зүгийн дарлагдсан ардууд Yндэсний эрх чөлөөгөө тэмцэх нь үзэгдэв Олон жил хятад ба феодалд дарлагдсан Монголын малчин нүүдэлчин түмэн ард Октябрийн хувьсгалын үрээр Өөрийн орны бүрэн эрхийг хөгжүүлэв Октябрийн хувьсгалыг шүтсэн бүгдээр Империализмын хорт дайныг дараад Капитал феодалын дарлах ёсыг устган Хүн төрөлхтний амгалант эрхийг олгоно Улаан наран мэт Октябрийн хувьсгал Хөрөнгөтөн ертөнцийн харанхуйг гийгүүлж Хүн төрөлхтний үнэн замыг таниулсаар 80
  • 81. Хөгжиж бадрахын туйлдаа хүрнэ. Сүхбаатарын туг /С.Буяннэмэх/ Гайхамшигт баатрын аймшигт сум Гамин чандруугийн зүрхэнд тусмагц Гадаадын дайсны сүнс нь цалгиж Дотоодын харгисын зүрх нь чичирнэ Ардын цэргийн анхны буу Алтан даваан дээр түн гэж Түүний цууриа эдүгээ хүртэл Эзэрхэгийн чихэнд нижигнэнэ Алтан үсэгтэй улаан туг Толгойтын даваанаас намилзахад Жавхлант улаан гэрэл нь Бүхий улсад туналзана Ухаант жанжин Сүхбаатарын Уянгат сайхан уриа нь Анхан татсан өдрөөс нь эхлэн Эдүгээ хүртэл дуурссаар байна Түүний дуудсан эгшигт урианд Түмэн ардууд эхэлж сэргээд Түрэмгий дайсны эгц өөдөөс Тун ч буцахгүй эрслэн жагсав 81
  • 82. Эзэрхэг харгисын хөлд байсан Буурай монголын цогтой ардыг Эрэлхэг зоригт Сүхбаатар Эдүгээ үед нэгтгэн дагуулж Харанхуй засгийг хувьсгал халж Тунгалаг эрдмийн туяаг тусгаж Дэлхий дахины шинэ үеийн Дээд мөрөнд тугаа хийсгэж Арслан барсын хүчин сүртэй Ардын хувьсгалт баатар цэргийг Уужим их талын дундаа Байлдаан сүрээр батлан байгуулж Хөх тэнгэрийн хөлгийг жагсааж Хүчит аянгын зэвсгийг барьцгааж Ган цахилгаан хуягийг хуяглан Ган болдын бүрээг татаж Өргөн түмний амгалан байдал Yндэсний хувьсгалт засаг төрийг Yүрд батлан хамгаалж чадах Ардын улаан цэрэг болбоос Чин зоригт Сүхбаатарын Чадамгай хурц бие болоод Чанадаас ирэх дайснуудад Чангахан хариуг өгч чадна. Үргэлжлэн дэлгэрч байгаа үндэсний уран сайхан /С.Буяннэмэх/ Уран сайхны улс төрийн хөгжил боловсролын замыг Уянгат хэдэн шүлгийн үгээр магтаж сайшаан өгүүлье 82
  • 83. Ардын эрхт манай төр нь амар жаргалант сайхан Ард түмэнтэй найрлан суух радио уран сайхан Ашдын эрдэм улсын соёлыг хөгжүүлж мандуулах сайхан Ард түмэн бид бүгдээр баясаж суух нь сайхан Монгол улс хувьсгалт төрийг мандуулснаас нааш Монгол хэмээх үндэсний соёлоо сэргээн хөгжүүлэх болов Монгол хэмээх үндэсний соёл нь хөгжөөд ирэхийн хамтаар Монголын дотор шинэ явдлууд дараалан үүсэв Ший жүжиг, тоглоом наадам монгол маягаар тоглов Шалгарсан сайн алдартай дуучид монгол дуугаа дуулав Шанз хуучир дөрвөл чавхдас монгол янзаар хөдлөв Шинэхэн янзын хувьсгалт ёсны монголын авьяас сэргэв Холбоо шүлгүүд намираад гарах нь өөрийн хэлний монгол Хослуулан зохиосон эгшигт дууны үг санаа нь монгол Хойшид боловсрох соёлын зам дээр нь үндэс болох нь монгол Хуучин ёсны азийн дундаас шинэ мандсан монгол Олон түмэн монгол ардын идэр залуу дүү нар Ухаан сэхээт монгол овгийн уран сайхны авьяас Өөрийн болох монгол улсын мандаж бадрахыг хүсэж Yндэсний эрдэм Монголын соёлыг өөд нь татахаар зорив Энэ дор манай Монголд үндсэн соёл хөгжив Энэ дэлхийд манай Монголын нэр алдар сэргэв Эрдмийг хүссэн манай монголын бичгийн ардууд хуралдав Эвдэрч хэмхэрсэн манай монгол бичиг зохиолоо сэлбэв Шинэ ёсны шинжлэх ухаан Монгол оронд ирэв Шалгарсан ёсны үнэн эрдмийг Монгол соёлоор угтлаа Шилж олсон хувьсгалын журмыг монгол соёлдоо шингээж Сэргэж боссон идэр залуу монгол бид нар суралцана Өндөр дээрээс хүнгэнэн дуугарагч радио уран сайхан Өөрийн хэл дээр холбоо шүлгээ өгүүлж байгаа нь сайхан Yнэн эрдмийн чадал хүч нь үнэхээр илт сайхан 83
  • 84. Yг бүрийн дуу хөгжмөөр нийтээр цэнгэх нь сайхан Шинэхэн мандсан манай монголын үндэсний уран зохиолчид Шилдэг сайн уран бүтээлийг өдөр өдрөөс бүтээж Ший жүжиг, дуу хөгжим, радио бүхнээр нэвтэрч Шимтэй сайхан эрдэм соёл нийтийн дундаа түгнэ Түмэн ардын баясал болсон уран сайхны чуулган Төр улсдаа чимэг болсон яруу сайхны хурим Түгээмэл нийтийн хөгжил болсон үндэсний эрдэм соёл Түвшин энх түмэн ардын утга уянгын хөгжим Энэ бүхнийг сонсож суугаа олон түмэн та бүхэн Энэ улсын хайрт болсон малчин нүүдэлчин ардууд Энэ цагаас эрдэм ухаанд яаран хичээн сурцгааж Энэ мэтээр үүрд баясан хөгжиж боловсрох нь хэрэгтэй Манай улсын нам засгийн гавьяат хэрэг олон байна Малчин нүүдэлчин монгол ардууд даанч мэдэлгүй яахав Мандаж байгаа манай ардыг гагцхүү занадаг дайсан Мартаж болохгүй хажуу талд хардаж муулсаар байна Муулав, муулав, хардав, хардав яаж ч чадна тэд нар Манай ёс, манай эрдэм үнэний үндэс мөн Мандуулж байгаа үндсэн соёлоо түргэн түргэнээр Машид хурц уран сайхнаар чимэн мандуулж хөгжүүлж чадъя. Баяртай гэж би яахин хэлж чадна... /Ж.Болд-Эрдэнэ/ Баяртай гэж би яахин хэлж чадна Би хэзээ ч, бүр хэзээ ч хэлэхгүй Элгэн хайртай бүхнээсээ саллаа гэвч Энэ үггүйгээр л би явна Намрын тал шаргал өвсөөр халиурч Навч цэцэг гандан гундан унасаар Эргэцүүлэн бодох бодлоос минь хурднаар 84
  • 85. Эргэж ирэхгүйгээр аяархан буцаж байна Үүргэлсэн юм шиг бүхий орчин дүнсгэр Үдшийн гэгээ ч цаанаа л нэг нуумгай Уйлж явааг минь бусдаас нуух гэв үү Усан бороо л хаа нэг дусагнах юм даа Монголын намар...Үгээрч хэлэмгүй Морьдын явдал ч зөөлөрч гишгэнэ Үлгэрийн төгсгөл шиг жаргалтайн дэлгэр байхад Үдэш болтол би юуг хүлээн санааширна... Баяртай гэж би яахин хэлж чадна Би хэзээ ч, бүр хэзээ ч хэлэхгүй Элгэн хайртай бүхнээсээ саллаа гэвч Энэ үггүйгээр л би явна Одож буй үрэгдэж буй юм бүхэн учиртай... /Ж.Болд-Эрдэнэ/ Одож буй үрэгдэж буй юм бүхэн учиртай Олон олон жилийн хойно эргэж ирэх гэж Огт өөр дүрсээр дамжин дамжсаар Одоогийн энэ төрхөндөө эргэж төрдөг юм Одож буй үрэгдэж буй юм бүхэн учиртай Жирийн бус учрал гэж орчлонд байдаггүй Жил сар амьдрал туршаа танилгүй өнгөрөвч Өвс ногоо болон зэрэгцэж ургахын цагтаа Өвлийн цасан дор бие биесээ дэрлэдэг юм Жирийн бус учрал гэж орчлонд байдаггүй Сар одод мянга мянган жил ажигладаг юм Сац тэнд цацардаггүй гэгээ, харагддагүй одод байдаг Хөшөө чулуу, ургаа модод, хүмүүн явдал аль аль нь Хөх тэнгэрийн дор өөрө өөрийн хугацаатай байдаг 85
  • 86. Сар одод мянга мянган жил ажигладаг юм Нэгэн үүрний шоргоолж хүртэл өөрсдийн гарагтай байдаг Нэлмэгэр хөх хөвчийг тэдэнд өвс ногоо орлодог Оройд нь хүрч чадсан хар ногоон халгай Орчлонгийн оргил болж тэдэнд санагддаг Нэгэн үүрний шоргоолж хүртэл өөрсдийн гарагтай байдаг Уулын шоргоолж, модны шоргоолж харь гарагийнхан нь байдаг Учрал тэдний хувьд бас л сураг таавар байдаг Давтамжийн түм түмэн хувирал хумхын тоосноос Далай их дэлхий хүртэл хэн нэгний хэвлий юм шүү Одож буй үрэгдэж буй юм бүхэн учиртай (1989) Хорвоод би яах гэж ирлээ дээ... /Ж.Болд-Эрдэнэ/ Хорвоод би яах гэж ирлээ дээ Хоосорсон төгөлд минь ямар шувууд сууж Шидэт лимбээр хэн тэднийг бүжиглүүлж Сэтгэл зүрхэнд минь хэн тахил өргөх юм Омогт эзлэгдсэн миний арчаагүй эдлэнд Орой үдшээр хаа нэгхэн хүмүүс ирэхдээ Хамгийн сүүлчийн, бүр өөртөө зохиосон үнэнээр Хар цайнд бүр шавхаж хийсэн халбагахан чихрээр Энгүй их хүндэтгэл болгон надад ёсорхоод Эцэс төгсгөлгүйд аяархан уусан одно Энд би яах гэж ирлээ дээ Итгэлийн зулаа жаахан хөдөлгөвөл бөхөөчих гээд Эзгүйрсэн төгөлдөө ганц биеэр тарчлах Эрлэгийн зарлигаар юунд намайг шийитгэв ээ Энд би яах гэж ирлээ дээ 86
  • 87. Чинагш юм бүхэн улирч одно... /Ж.Болд-Эрдэнэ/ Чинагш юм бүхэн улирч одно Цавцайх үүлс морин харгуйгаар зуларч одно Цагаан уул цэцэг хээрийн салхинд сэмэрч одно Чинагш юм бүхэн улирч одно Нарыг зүглэсэн түм түмэн усны модон хорхой Навчилж өөрчлөгдөхөд хүмүүс ой шугуй гэж нэрлэнэ Намрын царманд зогсох марал бугын нүдэнд Магадгүй ямархан гунигаар нулимс цийлэлзэнэ Ирэх өдөр хоногууд өнгөрч одно Ижий минь талын хаяа руу алсарч одно Эцэг минь зоримогхон шийдээд хальж одно Ирэх өдөр хоногууд өнгөрч одно Ээжийн загсаасан өрөм шиг шаргал саран Энгэр тойрмын хоромсогтой сум шиг хэдэн зэгсэнд хононо Эргийн хайргаа зөөлөн зөөлөн илбэж Эртний домгоо Хэрлэн мөрөн минь шивнэнэ Чинагш юм бүхэн улирч одно Цасан ширхэгэүүд одны гялгараас чимхэж одно Чамайг гэсэн хайр минь цагийн эрхээр бүдгэрч одно Чинагш юм бүхэн улирч одно Эх нутагтаа үлдээх гэрээс /Ж.Болд-Эрдэнэ/ Уйтай агаад битүүлэг анир орхиод Улиасны навчис цаг бусаар гандлаа Ургамал хүртэл шаралж амжилгүй хөлдөх Угтаа надад хамгаас гунигтай байна Хөлдөж хүрэнтсэн энэ л навчсын шаналан Хөх тэнгэртээ далдуур бишрэх сүслэн Эх орноо аргадсан дууны чинь энэлэн 87
  • 88. Эцсийн өдөр нүгэл буяныг маань шүүг ээ! Төрсөн үр нь эхдээ муухай харагддаггүй Түмнээ хуурах сэтгэл өвөрлөж болдоггүй Дээрх хүн суудлаа олохгүй будилвал Доорх хүн гүйдлээ олдоггүй нь эртний үг ээ! Айл хүний амь нэгээ гэж сургадаг Ах дүүгийн хол нь дээр гэж хэлдэг Гөлгийг хүн зодож тэжээвэл ярдаг болдог Гүдэс муйхраар хорвоог туулах нь амьтны явдал аа Хан уулсынхаа мөнх тэргүүнд биширч явснаас Ханцуйд нь шургалах харийн салхинд сүсэлж үзсэнгүй Эцэг дээдсийнхээ ёс заншилд биширч явснаас Эрхт түшмэдийн суудал зэрэгт арсаж шүтсэнгүй Хүний цустай манай зүстэйчүүлийн засаглалд Хүнд сурталтан, хүлцэнгүй номхчуулын дунд Хүрэн нүүртэй зэвхийнүүд, шорон эрүүлжүүлэхийн хараанд Хүү чинь болсон азгүй найрагч амьдарлаа Үлдэхээрээ үлдэх эх орон-ижий минь Өвсний чинь үндэс, шувуудын чинь жиргээнд би шингэлээ Үгний минь үнэн, үсний минь цагааныг Өөр хэнээр ч бус, та л өөрөө шүүгээрэй Эх Монгол нутаг минь ээ! Би /Д.Болдхуяг/ Өндөр сансар огторгуй хязгааргүй уудам атлаа Үймэгч орчлонд хугацаагүй юм гэж нэгээхэн бээр ч үгүй Өнөөдөр хүн, маргааш чандар, нөгөөдөр цэцэг болоод Үлэмж олон жил салхинд хувилан тэнэж явахад Дарга цэрэг хоёр нэг жалгын ногоо болж 88
  • 89. Дайсагнаж явсан улс нэг хадагны мяндас болж Хагацаж одсон амраг хос нэг цэцгийн дэлбээ болж Ханагар орчлонг цогцлоох гэж өнгө дүрсээ хувилгах юм Сансар хэдий уужим ч гараг эрхсээс бүтдэг Саруул дэлхий үгүй бол хорвоо яаж байх вэ Сайхан бүсгүй үгүй бол шүлэг найраг төрөхгүй, Саам хэрэв үгүй бол айраг исэхгүйтэй адил юм Дэлхий хэдий уудам ч хумхийн тоосноос бүтдэг Дэрний чулуу хийгээд, нулимсан дуслаар дутдаг Дээр хөхрөгч тэнгэрээсээ эмгэн тас ойчлоо ч Дэвэх жигүүрийн өд нь мэргэн сумны сөд болдог Эх нутгаа гүйх ах дүү үрээний сүүл Элгэнд мэгших хуурын хос чавхдас болдог Эрхэс ойчтол янцагаах эрмэг азаргын дэл Эзэнт төрийн цагаан сүлдний гөхөл болдог Бүрдүүлж буй эгэл хэсгүүдийн нэг нь би учраас Бүхэл сансар хорвоо надгүйгээр байж үл чадна Намайг үгүйсэн бол нар ч мандахгүй Нарийн шүтэлцээтэй нэг л цогц доо орчлон бид хоёр чинь Өөр хоорондоо нөхцөлдөн байж хорвоог бүтээсэн болохоор Өнгийн цэцэг, өвлийн цасыг өөрийн бие гэж итгээрэй Ялаа алахыг тэвчдэггүйн учир би өөрийгөө хөнөөх дургүйд байдаг Ядарсан хүнд өглөгчийн учир би төрсөн биедээ хайртайд байдаг Болд төмөр галын элчинд уяран хайлдаг Бодол сэтгэл ганц үгэнд уясан гэсдэг Хорсож явдаг хүндээ тус болохын амтыг мэдэх үү Хорвоод хүн болохын утга учир энэ юм шүү Биесээ хайрлах гэдэг өөрийгөө хайрлахын нэр мөн Билгүүн орчлон чамаар л дутахыг үргэлж санаарай Үүнийг унших чи бол би гэдгийг мэдэх үү Үймүүлж явсан шүлэгч хүү чи гэдгээ мэдэх үү Би алтан нар билээ 89
  • 90. Би аав ээж чинь билээ Надгүйгээр чи яахан орших билээ Чамгүйгээр би яахан тогтнох билээ Мөргөлчин эмгэн /Д.Болдхуяг/ Цастын орны өнгө санчиганд нь хувилж Цагираг татсан нүдэнд нь усан гуниг үдэлж Цаг нарны урсгалд бөгтийтөл дарагдсан Цайлган гэж жигтэйхэн майжиг хөх эмгэн Арван хүүхдийнхээ заяаг бурханд даатгаж Аврал хийгээд бурууллын аль алинд нь мэлмэрүүлж Хэрэгтэй хэрэггүй хоёрт элгээ эмтэлж цөхөрсөөр Хээрийн ганц хайлаас шиг уймраа болсныг чинь мэднэ Атга будаагаа тагтаа болгонд хүргэх гэж Аль өглөөгүүр Гандангийн дэнжээ эргэдэг Амьтан хүнд элдвийн ном уншуулж Арц рашаан залдаг ажил ихтэй эмгэн Зулын гол имэрч өдөр өнгөрөөх Зуугийн гол дуганд өргөл өгөх Хүрдний гол элээж насыг барах Хүрэн голоо тасартал бурханд сүжрэх Үеийн хөгшдийг ганц нэгээр явчихаар нь Үнэний хатууг зөөллөж маанийн ерөөл авахуулдаг Үр цагаан номын ганц үсэг танихгүй ч Үзсэн дуулсан хийгээд үйл урласан нь арвин Цай сүүнийхээ дээжээр сүмийн ганжир угааж Цацлын модон халбагаар өглөөг даллан авчрах 90
  • 91. Цан сэлнэн шиг цангинасан дуутай Цагаан сэтгэлт өр нимгэн буурал аа Насан дээр гарлаа гэж учиган шаглаа чилээсэн ч Намар намрын Хайлангаа тасдаж үзээгүй мөргөлчин Наран доогуур буцах шувууд ганганан гунганан одоход Наминчлан зогсоод ганц эмгэн уйлан уйлан үлддэг Үйлийн үртэй сэтгэл /Д.Болдхуяг/ Ханьтай бүсгүйг бодохоор хө Хар л нүд минь уйтгартай Үртэй бүсгүйг санахаар хө Үрэл нүд минь нулимстай Үнэнээр явж болдоггүй Үлэмж самуун хорвоо шүү Үймүүлж явахаас өөрцгүй Үйлийн үртэй сэтгэл шүү Алиахан занг нь бодохоор хө Арынх нь уулс будантай Алагхан нүдийг нь санахаар хө Амрагхан сэтгэл минь уйтай Үнэнээр явж болдоггүй Үлэмж самуун хорвоо шүү Үймүүлж явахаас өөрцгүй Үйлийн үртэй сэтгэл шүү Хонгор намрын навч нь хө Хормой эмжээд уналаа даа Ховорхон аашийг нь бодохоор хө Хорьж сэтгэлээ дийлэх үү дээ 91
  • 92. Би хувьтай хүн /С.Базарсад/ Хувьсгал ээж хоёроо залуу байхад Хувьтай би хорвоод төржээ Хувьсгалын наранд улс орон Хуучин хувцсаа сольж байхад Ильичийн наранд шинэ Монгол Ирээдүйн сайхнаа шулуудах үед Хувьсгал ээж хоёроо залуу байхад Хувьтай би хорвоод төржээ Бурангуйг орхиж, дарлалыг устгах Буцалсан тэмцлийн илчинд дулаацаж Ялалтын уухайн сүрийг сонсож Ялагчдын царайг нүдээр үзэх Өдөр шөнө хоёрын зааг дээр Өнөд мандах ялалтын эхэн дээр Ээж хувьсгал хоёроо залуу байхад Энэ дэлхийд би мэндэлжээ Хорвоод тогтсон шударга нийгмийн Хоёр дахь орны иргэн нь болж Эх нутгийнхаа цэнгэлийн эхийг Энэхэн насандаа үзэн баясаж Хөрөнгөт нийгмийг алгасан харайсан Хөдөлмөр тэмцэлд хүчээ өгсөн Алдартай үед амьдарч яваа Азтай түмний нэг нь би юм. 1970 он 92
  • 93. Бодол /Б.Бэгзсүрэн/ Байгалийн урьхан хаврын цаг Баян хангайн ногоо соёолж Навч цэцэг амилан бултайгаад Нарны илч дулааран ахуйд Хүйтэн өвлийн догшин дүр Хүний сэтгэл санаанаас Хаврын сэвэлзэх салхитай цуг Хачин сэмхнээр хийсэн байдаг ажээ. Амьдралын хүндийг даван туулж Ашдын жаргалд хүрсэн хүн Гунигт амьдралын баларшгүй мөрөө Гутран дурссаар насыг бардаггүй Жаргалтай хоног золгох тутам Жам дагуу мартан мартсаар Сэтгэл зүрхний гуниг нь Сэмрэн сэмэрсээр хийсэн байдаг ажээ. 1969 он Залуу нас /Б.Бэгзсүрэн/ Аавын гараас гарч Агтын дөрөөнд хүрэх Арван таван нас Асаасан гал шиг агаад Yргэлж тийм явахыг Yлгэр туужид зөгнөдөг Эр хүн болохын эх нь Энэ л үес эхэлдээг 93
  • 94. Ай хонгор залуу нас Ахиж ирэхгүй залуу нас Ухаант хүний сэтгэлд Унтаршгүй мөнхрөх залуу нас. Yерхлийн итгэлээс үндэслэж Дурлалын галд дулаацах Дуулж ханашгүй залуу нас Дурлалд бүсгүй шиг агаад Yргэлж тийм явахыг Yлгэр туужид зөгнөдөг Аавын голомтыг бадраах Амьдрал тэндээс эхэлдэг Ай халуун залуу нас Ахиж ирэхгүй залуу нас Ухаант хүний маргаашийг Угтан авч ирэх залуу нас Оюутны ширээнээс босож Оноосон ажлаа эхлэх Хорин таван нас Хорвоогийн өглөө шиг агаад Yргэлж тийм явахыг Yлгэр туужид зөгнөдөг Амьдралдаа юу бүтээхийн Амжилт тэндээс эхэлдээг Ай халуун залуу нас Ахиж ирэхгүй залуу нас Ухаант хүний хөдөлмөртэй Уралдаж өнгөрөх залуу нас. 1969 он Оч /Б.Бэгзсүрэн/ Цагаан тал, цагаан тал Цасан шуурга хуйларна Цасан шуурга довтолж Цагаан тал хуйларна. 94
  • 95. Урагшаа довтлох салхитай Гулсах цас уралдана Уул толгод нэлдээ Уралдан хөдлөх шиг санагдана Уулын оройгоор шүнгэнэж Уургын үзүүрт исгэрсэн Өвлийн энэ шуурганаа Өргөн дэлхий хөдөлж Ургаа олон хайлс ч Уруудах шинжтэй ганхалзана. Өвлийн энэ шуурга Өргөн дэлхийг хөдөлгөж Өөртөө тохиолдсон бүхнийг Өртсөн зүг шилбүүрдэвч Манарах шуургыг сөрөн Малчин эрс довтолгож Аргамаг хүлгийн согсоо нь Ар тийшээ сэрвэлзэн Малчин эзэн нь өөрөө Малгай сөхөн дэрвүүлсэн нь Амьсгал давхцам шуурган дунд Асаасан галын бяцхан оч Уруугаа биш өөдөө сөрөөд Улалзаж явах шиг санагдана Тал /Б.Бэгзсүрэн/ Тэнгэрийн хаяа Тэртээ тэнд цэнхэртэж Тэрний тэнд Сонин зэрэглээ сүмбэрлээд Сэрүүн салхи Зөөлөн аясаар илбэж Сэмжин үүлс Цэнхэр огторгуйд хөвөлзөнө Ай хөө тал гэдэг үнэхээр сайхан юм Тайван эрийн сэтгэл шиг тэнүүхэн юм 95
  • 96. Нарийн өвс Дөрөө шүүрэн суялзаж Гэрийн орой Хотгор дундаас цухуйгаад Ханагар талын Халиурсан их ургацанд Хариулсан малын Сэрвээ нуруу нь гөвөлзөнө Ай хөө тал гэдэг үнэхээр сайхан юм Таван өнгийн гоц нэгэн үзэмж юм Yер цас Хэдийд орохоо илтгэж Yүлэн түрүүч Yдийн газраас цухуйдаг Аяны тэмээ Даваа давах зүдрэлгүй Автын жолооч Хурд саах учралгүй Ай хөө тал гэдэг үнэхээр сайхан юм Тайван эрийн сэтгэл шиг тэнүүхэн юм Түүн шиг юмаа /Б.Бэгзсүрэн/ Наран мандана, саран мэлтийнэ Навч найгана, цэцэг ганхана Хорвоо дэлхий сайхан юмаа Хосгүй чи минь түүн шиг юмаа Уулс сүмбэрлэнэ, тал цэлийнэ Ус туналзана, модод шуугина. Хорвоо дэлхий тэгш юмаа Хосгүй чи минь түүн шиг юмаа. 96
  • 97. Тэнгэр дуниаран дэлхийг ширтэнэ Тэлгүүн салхи зөөлөн илбэнэ Хорвоо дэлхий сайхан юмаа Хосгүй чи минь түүн шиг юмаа. 1969 он Адёша /Д.Бямбаа/ Хөшөөг амьд юм шиг хийж чадсаныг гайхмаар Хөөрхөн жаалхан цэргийн дүрийг хараад баймаар Хөл доорхи уул нь болоод өргөж эвийлмээр Хөгжүүн хот Половдив болоод үргэлж энхрийлмээр Уулан дээрх энэ хөшөө баатар эх зоригтных Уг алдры нь хэл гэвэл бахдам их зөвлөлтийнх Уяран хайлж урласан хүмүүс нь Болгарынх Утга учирт нь автаад уйлсан би монголынх Өөрийн нь алдар нэр, хэн байсныг бүү мэд Өргөсөн нэр нь Алёша гэдэг нь бүхэнд тод Өөдөөс минь явсаар ирлээ, бүр дэргэд Өөрийн дүү шиг үнсье гэтэл, тэр хол үүлэнд Малгай бүс хоёрт нь таван хошуу товгор Магад ялах итгэлтэй зоригт нүд нь торомгор Манлайд нь яваа цогтой дайчны нуруу тэнэгэр Магнайд нь гийх золтой баярын бодол дэлгэр Атганд нь бараг томдсон автомат зэхээстэй 97
  • 98. Алуурчныг бардам хядах сум нь эгнээстэй Хөлөөрөө, дайсныг сунатал өшиглөсөн шинжтэй Хүчээрээ, хортныг сөнөтөл дарсан янзтай Татсан нум хөмсгөн дээр малгай нь хэлтгий «Тайван цаг ирнэ» гэсэн мөрөөдөл нь илэрхий Тэгшхэн мөрөнд нь шүргэн шүргэх үүл сэмэрхий Тэртээ өндөрт баатар хүүгийн дүр нь эрэмгий Үнэнч дайчны зүрх цохилоостойн билэгдэл Өлмий дороос нь тунгалаг булаг урсмал! Үүрд мөнхжих алдры нь өргөсөн бишрэл Үүгээр ирсэн бүхэнд Алёшаг бодох дурсгал! Ай хөөрхий, бага жаалхан Алёша минь дээ Алс холын монголд ах дүү чинь бий дээ Заяанаасаа тэр л ууланд мөнх ургасан гэлтэй Зайсан толгойн оргилд цэргийн хөшөө сүртэй! Алдар нар нь хэн байсныг бид мэдэхгүй Алёша гэхэд буруу гэж хэн ч мэтгэхгүй Аз жаргал авралцсаны нь огтхон ч мартахгүй Ачтай тийм Алёша олон гэдэгт маргахгүй. Удамт баатрын зүрх цохилоостойн билэгдэл Утаагүй улаан гал монгол тулганд асмал! Урагшаа гэж тэмүүлсэн хүслийн нь биелэл Уулын орой дайчин туг нь мандмал! Тэрслүү дайсныг хиар цохисон газар бүрд Тэнд эндхийн хот тосгон талбай бүхэнд Ачийг нь бодсон урчууд аль л ухаанаа зарсан Амийг нь гээхгүй гэсэндээ амьд юм шиг хийсэн «Нэргүй баатруудын» хөшөөнд бөхийж хүндлэхдээ Нээрээ эд чинь Алёша гэж бүгдийг нь нэрлэхдээ «Зөвлөлтийн» гэсэн нэгэн овогтойд нь бахархдаг «Баатрууд» гэсэн нийтлэг алдартайд нь баясдаг. 98
  • 99. Амьдай /Д.Бямбаа/ Нэр нэгтэй олон сайхан амьдай нар Нөр хичээнгүй ажилч эрхэм анд нар Эх орны дуудлаганд чих нэгтэй байдаг юм Их бүтээлийн замд чиг нэгтэй явдаг юм Саятан жолооч баатрын машин дээр ч Шатрын мастер эмэгтэйн ширээн дээр ч Олны танил туужич зохиолчийн номон дээр ч Онош алддаггүй эмчийн тамган дээр ч Амьдайнхаа нэрийг хараад би баярлаж Алдар хүндийг нь бишрэх сэтгэл төрөх юм Ард түмэндээ хүч ухаанаа зориулдаг Ажилсаг хүмүүстэй амьдай байхыг хүсэх юм Дуудвал нэр нэг - амьдай байж Дугтарвал хүч нэг - аварга болж Дуулбал хоолой нэг - аялгуу нэмж Дундаа бид нэг нэртэйдээ баясах юм Хайрлан санах эх орон нэгийг учир Хаана ч явсан монгол гэвэл аан? гэх Хачин сонор чих нэгтэй төрснөө бодоход Халуун элгэн монгол хүн бүр амьдай юм. Эрх жаргалтай хүн ардын мянган нэр Их бүтээлийн цол чимэгтэй мөнх нэр Энэ л олон амьдайн нэр - миний нэр Эндэлгүй сахих ариун алдар - Монголын нэр 99
  • 100. Орхон охин хоёр /Д.Бямбаа/ Хундан улаан үүрийн туяанаар Орхоны эрэгт Хувин барьсан охин инээн баяссаар ирлээ Хувь заяа нэгийн учир Орхон охин хоёр Хуучин, шинийн тухай ингэж ярилцахыг сонслоо. Охин хэлрүүн: Орхон ээж минь Та Түшээ гүн цолтой Олон мянганы газар урсах зам холтой Оргил хангайн бэл, энх талдаа ачтай Орон нутгаа хайрлах энэ бие минь азтай Хамгийн сайхан дуунд ээж хэмээн дуурсавч Харин Таны зэрэг цол юунд эс нэмэгдэв? Орхон хэлрүүн: Дайн тулааны үед үрс юугаан хамгаалсан гэж Дайсны цэргийн урдуур эрс ширүүн урссан гэж Дайллага тахилга хийж, тийм цол хайрласан юм Далан лангийн ембүү тэртээ эргээс хаялсан юм Өгсөн цол нь харин, язгууртны хэргэм байлаа Өргөсөн мөнгө нь хайран, ядуусын хөрөнгө байлаа Түшээ гүн цолтойдоо бахархаад байх юм байдаггүй Түмний ээж гэгдсэндээ баясаад баясаад бардаггүй Айхтар үерлэж би, эрэг саваан халиагүй Алдар горилж би, зэрэг нэмэхийг хүсээгүй. Охин хэлрүүн: Хөндий дүүрэн тариаланг ханатал нь усалж 100
  • 101. Хүчит цахилгаан станцыг халтал нь хөдөлгөж Хүн ардаа баясган, хөгжимтэй юм шиг шуугьж Хөгжүүн нутгаа ундлан, хөхүүртэй айраг шиг шаагьж Амрахыг үл мэдэгч ачит Орхон ээж минь Амьдралын хамаг учир юунд байдгийг хэлнэ үү? Орхон хэлрүүн: Усны минь түмэн дуслыг цусандаа авч төрсөн Удамт монголын үр, уран гоолиг охин минь Ухаант хүний нийгэмд ээжээс илүү энхрийлэгч Урьд хожид байхгүйг насан турш бодож Дайсан хэрэв халдвал дарах чадалтай байхыг Даваа саад таарвал, давах дадалтай явахыг Даяар олны найрамдлыг дандаа үнэнч сахихыг Дархан хүний ухаанаар эх орноо хөгжүүлэхийг Амьдралын хамаг учир гэж эрин үедээ итгээрэй Ашдын сайхан жаргал гэж ач үрсдээ хэлээрэй Эндүү худалд итгээд - эзгүйрсэн Эрдэнэ - зуу Эвдрэл хямралд автаад - эндэгдсэн Хар - хорум Эв найрамдал түшээд - энхэжсэн Хархорин Энэ байна, бэлхэн - эх түүхийн үнэн! Орхон ээж нь умард хязгаарын уулс тийш Октябрь гийсэн учрал ерөөлтэй улс тийш Одоо ирээдүй хоёртоо хүн төрөлхтний итгэлтэй Ойр дотно нөхдийн бүтээлд баясан урсдаг юм Амрахыг үл мэдэх минь урсгал ихийн чадал юм Алагчлахыг үл мэдэх минь угийн их жаргал юм Усаа ширгээж би, эрэг болохыг хүсэхгүй Угсаа сэргээж би, зэрэг нэмэхийг хүсэхгүй Үүнийг тунгаан бодож, эх орныхоо төлөө Үнэн ариун зүтгэлээр алдар хүндийг олоорой Тэгж олсон алдар, арчивч ердөө арилахгүй! Тэгж олоогүй «алдар», ачивч ердөө тогтохгүй! Охин хэлрүүн: 101
  • 102. Өнөр олны бүтээлийг мандалдаа тусгасан долгио Үлгэр домгийн үнэнийг мянгантаа хэлсэн харгиа Үтрэм дээрээс дуулдах алтан буудайн шаргиа Үйлдвэр дээрээс сонсдох аварга машины доргио Шим хураа өгсөн Орхон ээжийн минь дуу байна Шинэ үеийн олондоо Орхон түшээ гүн байна Түмнээ түшихийн чинээ түшээ сайхан мөрөн байна Түүний утга гүн шигээ гүн цэнгэг усан байна Яриаг сонссон миний адилтгал: Орхон мөрний ингэж ярьсанд эргэлзвэл Орхон нутгийн эмээтэй та уулзаарай! Осолгүй үнэн ийм л үг сонсоод Орхон хүн хоёрын амь нэгтэйг бодоорой! Орхон охин хоёрын нэгэн хувь зохиол нь Орхон охин хоёрын нэн яруу зохицол нь Олон түмнээ гэсэн нийлэмж их бодол нь Ондоогоор ер тохиохгүй ховор зураг байна Охины үс хархан, үүрийн туяанд очтой Орхоны ус хархан, үүрийн туяанд одтой Охины царай өнгөлөг,, үргэлж баяслын мишээлтэй Орхоны цараа тунгалаг,, үүрд баярын мяралзаатай Охины бүтээл их, хүн бүхнээс сайшаалтай Орхны бүтээл их, хөндий дүүрэн магтаалтай Охины төрсөн ээж - монголын сайхан авгай Орхоны гарсан эх - монголын сайхан хангай. Эвийн чулуу /Д.Бямбаа/ Уугуул нутгаа орхиж холын аянд мордохдоо Унасан газрынхаа шорооноос нэгэн чулуу авав Усан болор биш, голдоо нүхтэй цахиурыг Урт амьдралын замд дурсгал болгон хадгалав Хүний нүдэнд чулуу Миний нүдэнд эрдэнэ Тэгээд би хэлрүүн: Түмэн уул, мянган гол гатлахаар 102
  • 103. Төрсөн нутгаасаа хүү чинь явлаа Эв нь таарсан цахиурын хагархайг Эрдэнэ гэж хадгалахаар авлаа Нөгөө хэлтэрхийг нь тандаа үлдээе Нөр халуун хайраа өгч үлдээе Их санасан зүрхний хайраар Эх нутагтаа ирэх бүрийдээ Эвийн чулуугаа эвлүүлэн үзээд Элэг зүрхээ тэнийлгэж байя Хүний нүдэнд чулуу Миний нүдэнд эрдэнэ Тэгтэл нутаг хэлрүүн: Цагаан дэнжийн минь хэлтэрхий Цахиур чулууны минь эмтэрхий Санах үр чиний минь зүрхэнд Саруул нутгаа орлож явбал Энэ чулуу эрдэнэ болог Эх орны чинь энэрэл шингэг Их санасан зүрхний хайраар Энхрий хүүгээ ирэх бүрийд Эвийн чулуугаа эвлүүлэн үзээд Элэг зүрхээ тэнийлгэж байя Миний биед эрдэс Чиний нүдэнд эрдэнэс Тэгээд би хэлрүүн: Соёлзоос Хүйтэн хүртэлх орноо Соёмбо мандсан сүлд тугаа Соён дэгжсэн хөдөө хотоо Социализмд дэвшсэн хүн ардаа Дандаа бодон ажилд шамдах Дайчин ганц хүсэл байна Далай баян нутаг Тандаа Дархан өргөх тангараг байна Зорьсонд хүрснээ эхдээ харуулах 103
  • 104. Золбоот үрсийн нэгэн байж Эх нутгаа өвөрлөж явна гэж Энэ чулуугаа элтэл хадгална Хүний нүдэнд чулуу Миний нүдэнд эрдэнэ Тэгтэл нутаг хэлрүүн: Хэт холоос улай горилж ирсэн Хэрээний сүүдэр зулай дээрээ тусгаагүй Хиртэшгүй ариун, өртөшгүй дархан Хийморь тэгширсэн ард олноо Дандаа би хайрлан ивгээж Даамай хөгжилт өнөөгөө бахдаж Даанч сайхан ирээдүйгээ үзэж Далд хадгалсан эрдэнэсээ нээлээ Ээлтэй сайхнаа үрсдээ үзүүлэх Энхжингийн орны нэгэн байж Энхрий үрсийнхээ заяаг даасны баяраар Эвийн чулуутай хүүгээ хүлээнэ Миний биед эрдэс Чиний нүдэнд эрдэнэс Тэгээд би хэлрүүн: Эх орны минь шороонд Эцэг өвгөдийн минь нас бий Энэ биений минь цусанд Эх нутагын минь цус бий Яруухан нутаг Таны тасархай Яльгүй чулууны энэ хэлтэрхий Харийн орны хаана ч таарахгүй Нарийн эвцтэй сэтгэл бий Үүнтэй би яг адилхан Өөр оронд идээшин дасахгүй 104
  • 105. Нутагтаа татагдах цогцос билээ Нууцхан сэтгэлтэй чулуу билээ Хүний нүдэнд чулуу Миний нүдэнд эрдэнэ Тэгтэл нутаг хэлрүүн: Үрээ хайрлах эхийн сэтгэлээр Үйлс заяанд чинь баярлаж байна Өөр оронд бас чулуу бий шүү Өөгүй ариун сэтгэл бий шүү Тийм л чулуутай таарч яваарай Хиймэл чулуутай бүү таараарай Галд орвол ган болоорой Холд явбал хань болоорой Тэнгэрийн чинь хурын шим тоссон Дээдсийн чинь ариун хөлс дуссан Түмний чинь хайр тэгш ууссан Тийм болохоор чиний хадгалсан Энэ чулуу эрдэнийн чулуу Эв мод шиг эвийн чулуу Тэгээд би хэлрүүн: Хилийн харуул хайч солилцохдоо Хэн хэнээ таних тэмдэг Эв модоо үзүүлдэг Эцэг өвгийн минь ёс бий Энэ заншлаар зүрхтэйгээ ихэр болгож Эвийн чулуугаа хамт хадгална бий Эндээ л бий эх орноо хайрлана Эргэн ирэхдээ эвлүүлэн баясна 105
  • 106. Эхээс төрөхийн хайраа өргөсөн Ээлтэй жаргалтай хамагаа өгсөн Элгэн халуун эх орон тантай Энэ чулуу эрдэнийн чулуу Эвийн мод шиг эвийн чулуу Уугуул нутгаа орхиж холын аянд мордохдоо Унасан газрынхаа шорооноос нэгэн чулуу авав Усан болор биш голдоо нүхтэй цахиурыг Урт амьдралын замд дурсгал болгон хадгалав Эвийн чулуу эрдэнийн чулуу Эрхт монголын өлгийн чулуу Бүрэн эрхт ард улс минь /Ц.Гайтав/ Аз жаргалын Ариун өлгий Дэлгэр нутагтай Ашид тунгалаг Арчсан толь шиг Цэлгэр тэнгэртэй Алтан Соёмбо Цацран гялалзсан Гэгээн далбаатай Ард нийтээр Санаа хүчний Бат холбоотой Арвин дэлхийн Шударга түмэнтэй Ганзага цуг Амгалан энхийн Ариун жагсаалд Гар нэг Бүгд найрамдах Бүрэн эрхт Ард улс минь 106
  • 107. Бүх дэлхийд Нэр төрөө өндөр өргөлөө. Тэнүүн орныг нь үүрдийн наран ээж гийгүүлсэн тэмцлийн түүхийг нь үндсэн хууль маань гийж гэрэлтүүлсэн Тэнхээ тамирыг нь Хүчит нам Хөвчилж өгсөн Тэмүүлэх чадлыг нь Хүн ард Хөгжүүлж ирсэн Дэвшлийн шатандаа Хөрөнгөт нийгмийг Алгасан гарч Дэлхийд анх Феодализмаас социализмд Баттай хүрсэн Бүгд найрамдах Бүрэн эрхт Ард улсдаа Бүх нийтээр Бүгд олноор Бахархан баярладаг Дарлах дарлагдах ёсыг үүрд халж хаяад даяар тэгш эрхийг үүрд шилж олоод буурал настны магнай дандаан тэнүүн явж бумбагар жаалуудын манцуй дандаан дулаан байж эх орныхоо 107
  • 108. элгэн дээр энх амгалан энх төрийнхөө энэрэл дор энхжин жаргаад Бүгд найрамдах Бүрэн эрхт Ард улс минь Бүх олны Бүгд нийтийн Ачтан мөн юм. Төрийн далбааныхаа Улаан цэнхэр Гэрэл доор Төрж бойжиж Төлжин өссөн Эх орон Гар нь ганзаганд Хөл нь дөрөөнд Хэдийн хүрээд Газрын бөмбөрцгийн Хөгжлийн түвшинд Хэмжээ нэмээд Зам нь товч ч Түүх нь дэлгэрэнгүй Түмэн нь бадрангуй Заяа дээд Залуур мэргэн Манлай намтай Бүгд найрамдах Бүрэн эрхт Ард улс минь Бүх дэлхийд Бүргэдийн дэвэлтээр Дээшилж ирлээ Уулын орой, Талын эн Усны мандлаар Улаан наран нь Нэгэн зэрэг 108
  • 109. Нэлэнхүй туссан Улирах жилийн Дөрвөн улирал Арван хоёр сард Ундрах хөгжил нь Жирийн ардын Гараар жигдэрсэн Урагшлах зам, Ургах ирээдүй Урдаас нь дандаан Угтан авч өлзий төгс өөд залсан Бүгд найрамдах Бүрэн эрхт Ард улс минь Бүх нийтээр Эрин үе Ирээдүй хойчид мандана. Зөвлөлтийн хүмүүсийн дунд явахад /Ц.Гайтав/ Гарыг нь барьж Нэрийг нь олон Дуулж дассан Гал цогтой Зөвлөлтийн хүмүүсийн Дунд явахад Элэг зүрхэнд минь Ээх элч нь Нэвт тусаж Шүлэг зохиолд минь Шүлт амт Нэмэгдээд ирэх юм. Ах нар гэж Ардын минь нэрлэсэн Учиртай үг 109
  • 110. Эх орны Нэрийн өмнөөс Хэлсэн үг юм. Бүх Зөвлөлтийн Шулуун сайхан сэтгэлтэй хүмүүс Их багагүй Халуун сайхан Итгэлтэй хүмүүс юм. Суут мэргэн Ленинийг төрүүлж Тэргүүндээ залсан Сургаал үнэн Yзлийг нь бадруулж Тэмцэлдээ ялсан Анхны социалист Их гүрэн Өргөн дэлгэр Ариун хөгжил Асар өндөр Өлмий бат Газар нутаг шигээ Хүн ардын нь Сэтгэл тэнэгэр Гарынхаа илч шиг Гүн халуун Итгэл дүүрэн Анд найз Зөвлөлтийн хүмүүсийн Дунд явахад Алхаа хөнгөн, Цээж цэх Юутай сайхан бэ? Хар буруу юм Хаа хэзээ ч Санаж яваагүй Хайр сэтгэлтэй Зөвлөлтийн хүмүүсийн Дунд явахад Харь гэдэг 110
  • 111. Хачин үг Оргож алга болоод Гэр гэдэг Ойр үг Ургаж цэцэглэх юм. Yндэс ястан нь Yүдэн хоймор Зайгүй дотно Yйл ажил нь Yзэл бодолтойгоо Завсаргүй нягт Даян дэлхийн Тэнхээ тамир Зөвлөлтийн хүмүүсийн Буян заяагаа Бурхнаас биш Бултаараа олжээ. Тунгалаг талст шиг Манай найрамдлын Яруу гэрэл Туулсан замыг минь Насан өлзий Өөд хөтөлж Хоцорсон монголыг Сацарсан монгол Болгож өгснийг Хорвоо ертөнц Хотол даяар Андахгүй мэднэ. Улаан Москвад ч би Зөвлөлтийн хүмүүсийн Дунд явлаа Улаанбаатарт ч би Зөвлөлтийн хүмүүстэй Хамт явлаа. Хаа ч бол хаа Зөвлөлтийн хүмүүс Тулах багана Туслах хань Хамгийн энгийн 111
  • 112. Хань нөхөр Халуун элгэн Нөмөр болж байна Зөв буруугаа Цус хөлсөөрөө Түүхэнд шалгасан Зөвлөлт – монголын Бат найрамдлыг Бахархал болгон Бичнэ би! Гарыг нь барьж Нэрийг нь олон Дуулж дассан Гал цогтой Зөвлөлтийн хүмүүсийн Дунд явахад Тулах ийм Түшигтэй гэж Сэтгэл өег Туслах ийм Ханьтай гэж Итгэл дүүрэн! Ленинтэй би ярьдаг /Ц.Гайтав/ Хэний ч өмнө Ленинтэй ярьдаг гэж Хэлэх эрхтэйдээ Бахархаж байдаг би. «Хүрэн зандан» «хаалгыг» нь нээгээд Хүндэт багшийн «тасалгаанд» нь би орлоо. Сайхан магнай нь сар шиг туяарч Саруул нүд нь 112
  • 113. од шиг гэрэлтэж Мишээмэл царайгаар Над өөд инээгээд Миний урдаас Эелдгээр угтаад Наашаа суу хүү минь гээд Намайг урилаа Ленин багш. Сур! Сур! бас дахин сур гэж Сургаж хэлснийг нь ойлголоо би Суут их чадалтай сургаал үгийг нь сонслоо би Yүнээс эхлээд би Ленин багштай Yргэлж ярьдаг болсон юм. Намын хүний тухай гишүүн над сургасан Намч зохиолын тухай зохиолч над ярьсан Хамгийн хэцүү асуултад хариултыг Ленин өгдөг Хазайж муруйх явдлаас хамгаалж намайг түшдэг Хүрэн өнгөтэй хавтсыг нь нээгээд Бүрэн чадалтай зохиолыг нь уншаад 113
  • 114. Ильич багштайгаа ингэж ярьдгийг, Ихийн ихийг түүнээс сурдгийг Хэний ч өмнө Ленинтэй ярьдаг гэж Хэлэх эрхтэйдээ бахархаж байдаг би Аугаа Ленинтэй ингэж би ярьдаг Ахиад нэг хэлчихье! Ленинтэй би ярьдаг! Намдаа өргөх үг /Ц.Гайтав/ Настандаа хадаг найздаа цэцэг барьдаг журам нарлаг монголын найман зүгийнхний нандин ёс Намдаа шүлэг үгийн сувдаар хэлхэж өргөх Найрагч хүний насан үүрдийн баяр бах Хэлсэн үг бүхэнд минь Хэлэх гэсэн үнэн санаа минь Баатар намын гэгээн мэлмийд Бадаг бадгаараа 114
  • 115. гэрэлтэж хүрээсэй! «««« Ууланд нь цас усанд нь мөс тогтдог ч гэсэн Ургамлын нь өнгө, улирлын нь зан хувирдаг ч гэсэн Дарь хүхрийн бузар буртаг биед нь наалдаагүй Хир тортог буруу үзэл оюунд нь халдаагүй Өргөн тэнэгэр Монголын сайхан эх орон Өгөөмөр ачит намынхаа хайраар зүрх нь халуун. Yйлс шударга монголын саруул ард түмэн Өндөр дээд намынхаа ивээлээр үзэл нь шулуун Yүрийн улаан туяа тусаад өглөө болоход Yзэсгэлэн төгс хувьсгалын тугны өнгө бадраад Yдшийн гялаан од гялалзаад шөнө эхлэхэд Yүрдийн цогтой ардын жавхаа бас тодроод 115
  • 116. Хорин дөрвөн цагийн алинд ч эх орон минь Хорвоогийн дөрвөн улирлын алинд ч эгэл эх орон Золбоо хиймориор дандаан гэрэлтэж явахын бэлэгтэй Зорьсон үйлс зөндөө бүтэж байхан ерөөлтэй. Нэгдэлч түмний налайтал бэлчсэн сүргийг харахад Нэлэнхүй ургасан тариаг ажихад Yйлдвэрийн цехэд үелзтэл гаргасан барааг үзэхэд Yзсэн хичээлдээ үнэлэлт сайтны царайг тольдоход Ажил сурлагын бүх салбар дээр хүн ардыгаа Амжилт бүтээлийн бүх самбар дээр хүүхэд настныгаа Шинэ үеийн шижгэр эзэд гэж биширч хайрлаад Өнө үлдэх шижир алтаар бичмээр санагдана Гэр нь цагаан нэр нь ариун нэгдэлч ардаа Сүр нь өндөр 116
  • 117. дүр нь даруу ажилчин олноо Сурагч оюутан, эрдэмтэн мэргэд аль алиныгаа Сургаж хүмүүжүүлсэн суут намдаа баярлан бахархана. ««« Малчин ардын өлгийд мэндэлж хөлд ороод Маркс Лениний цагаан толгойгоор хэлд ороод Улсыг удирдах залгуур жолоог ултай барьж Ухрахыг мэдэхгүй хүрдийг нь ямагт урагш залахдаа Их Маркс, Ильич Лениний алтан дэнлүүг Итгэл зүтгэлийнхээ илч гэрэл болгож асаагаад Түмний түрүү олны манлай манай нам Түүхийн далайд онгоцоо мэргэн олж жолоодоод Замбараа байхгүй феодалын хар хог дундаас гарч Заяа муутай 117
  • 118. хөрөнгөтний өөдгүй лаг дээгүүр дүүлж Тунгалаг өнгөтэй социалист шинэ нийгмийн далайд Туг далбаагаа содон хурц хийсгэн зорьсон юм Харь газраас хар салхи явах замд нь саад тарьж Хамжиж бас дотоодын шуурга явуулахгүй санаатай садаа хийж Замыг нь бөглөж зайг нь таглах гэж хичнээн оролдсон ч Зад цохиулаад тэд өөрсдөө хийсэж арилсан юм. Гэрэлт социализмын өргөн далайд сэлэн явах замд Гэдрэг татсан хувийн өмч бул чулуу шиг Суут намын урагшлах замд бэрхшээл болж Суурьтай бодож буурьтай шийдэх ухаан шаардлаа. Мэргэн жолоодогч Ленин багштай нам маань зөвлөж Мэдлэг дадлагын далай их давалгаа нэмж 118
  • 119. Хорин нэгэн онд хийсэн хувьсгалтай тэнцэх Хоёр дахь их нэгдэлжих хөдөлгөөний хувьсгал хийлээ. Ариун социализмын галт онгоцон дээр ажилчин малчин Алх дөш уурга шилбүүртэйгээ хамтран сууж Нэг бүлийн зайгүй халуун нөхөд болж Нэг нь нийтийн нийт нь нэгнийхээ төлөө явж байна. Тэр их хүчирхэг онгоцны залуур жолоог Тэргүүн манлай Манай нам бат бариад Цэлмэг тэнгэрийн доогуур цэнхэр далайн дээгүүр Цэвэр агаар цэнгэлийн манлай зорьж явна. Мянган жилийн монголын түүхэнд хэн ч хийгээгүйг хийсэн Мятаршгүй баатар монгол ардын хувьсгалт нам минь Түших сайн зөвлөлт түмэнтэй, дэмжих сайн 119
  • 120. дэлгэр нөхөдтэй Төрсөн орны заяаг холбож замыг нийлүүлсэн ачтан юм. Намаар минь дэлхий дахин биднийг таньж Намтраар минь дэлгэр түүх биднийг бичиж Насаар минь эрин цаг биднийг хэмжиж Найдвараар минь эрхэмсэг коммунизм биднийг угтаж байна. Зовлонг намтайгаа хамт давж туулснаа Золбоог намтайгаа цуг өргөж дуулснаа Зоригийг намтайгаа нэг Барьж ирснээ Зогсохгүй чамтайгаа урагш баатарлаж явахаа Намынхаа өндөр саруул тэргүүнд ёсолж Намынхаа өвч бат тэмцэлд бахархаж Намын гишүүн, намын хүүгийн ёсоор бид Намдаа өргөх үг болгон дэвшүүлж байна. 120
  • 121. Партизан /Ц.Гайтав/ Буурал сайхан үсээ Жаргалын цагаан сүүгээр Мялаалгасан юм шиг Буянтай саруул царайгаа Жаргалын гэгээн туяагаар Гийгүүлсэн юм шиг Авхаалж цогтой нүдэндээ Аварга тэмцлийнхээ түүхийг Анилгүй авчирсан юм шиг Ардын хувьсгалын Анхны партизан нар Зогсож байна. Элгэнд нь Алаг зүрх нь Баяртай цохилж Энгэрт нь Алдрын одонгууд Наранд гялалзаж Yндсэн ястан үр ач нарынхаа төлөө зангирсан Шандас ихт Тэдний булчин Хүчтэй байна. Ган, сэлэм, Галт зэвсэг Гартаа барьж Гамин бароны Галзуу этгээдийг Бут ниргэж Жанжин Сүхбаатар Хатан баатрын 121
  • 122. Гараар хүмүүжсэн Жавхаатай энэ Партизан нөхөд Жаргал авчирчээ. Угаасаа Хувьсгалын төлөө Төрсөн юм шиг Багаасаа Хувьсгалын галд Ган шиг хатуужсан Тэр хүмүүс Хангайн нуруу шиг Дүнхийж харагдаад Тэнэгэр уудам Халхын тал дээр Ханхайж байна. Ясаа амраах гэж Хэзээ ч тэд зүгээр суугаагүй Тусаа нэмэх гэж Хэзээ үргэлж Зүтгэж ирэхдээ Нам, төр Ард түмнийхээ Yйлсийн төлөө Нас бие, Хүч чадлаа Yнэнч зориулжээ. Партизан гэхэд Хөндий тал Уужраад ирэх шиг Партизан гэхэд Хүн ард Дээш дээш залаад Өлзийт үйлст Өндөр их гавьяа байгуулсан Өвгөн настан 122
  • 123. тэднийг дандаан хүндэлж байна. Пионерийн зүүсэн Улаан бүчийг Хүзүүндээ намируулсан Та нарын хийморийг Хөгшид хараад Залуу болж Залгах хойч маань Алдрын тань сайхан Зам мөрөөр Засаг төрийнхөө Ариун хэрэгт Ааг нэмэх юм. Дайн тулалдаан Тайван энх Аль ч цагт Дайсантай тулж Бэрхшээлийг ялж Бэрхийг давсан Хорин нэгэн оны Ардын хувьсгалын Ахмад партизанууд Бүрэн эрхий минь Бүгд авчралцсан Бүргэд шонхорууд юм. Он онд Нэр нь мөнх Дүр нь энх Олон даяар Сүр нь өндөр Ач нь гүн Их жанжин Сүхбаатарын партизаны Түмэн гавьяаг Эх орон үеийн үед дурсан хүндэтгэнэ! 123
  • 124. Сайхан эх орон /Ц.Гайтав/ Түмэн үеийн цасны ширхэг нь болор болж гялалзаад Төрсөн нутгийн салхины ариун нь түүнийг илж арчсан Жигүүртэн шувууд оройд нь хүрэмгүй тэнгэр баганадсан Жин хүйтэн өвөл мөнх өндөр уултай Зуун үеийн усны ундраа нь мөнх оргилж Зурж гаргасан мөр нь үхэр чулууг үрэл шиг мөлийлгөсөн Хөнгөн салхины хөл цуцах урт мөрөнтэй Он цагийн ханхар цээж нь чилшгүй тэнийгээд Огторгуйн нарны халуун илчийг хөлс даатал шингээсэн Замын урт, дурангийн хараанд зай тавьсан Захаас захад нь дуу чөлөөтэй өргөн талтай Сайхан энэ орноороо Санаа дүүрэн бахархдаг би! 124
  • 125. Мод нь ногоон, цэцэг нь алаг ус нь тунгалаг Монгол нутгийн салхи нь урин тэнгэр нь цэлмэг Говийн нь нар халуун хангай нь тагт сэрүүн Гоёо нь амттай агь нь шимтэй. Бороон сувд цасан навчийг байгаль нь соёрхоод Боргоцойт самар болсон жимсийг дэлхий нь дэлгээд Тогоонд загсаасан өрөм шиг хужир шүүтэй тойром бүрд Тоонотой гэрийн буурины хуучин ортой толгодын энгэр Далай гэмээр зэрэглээнд даваа болж гүвээ өндөрлөн харагдаад Далан гэмээр төвийж дардан харгуй нь өөдөөс босоод Ээх наранд элэг нь гялалзаж толь тусгаад Эдүгээг хүрсэн өвгөн буурал ханан хадтай Сайхан энэ орноороо Санаа дүүрэн бахархдаг би? Сэрүүн хангайн хяр руу Сэртгэр хамраараа «Хөгжим» татаад 125
  • 126. Сэлмэн эвэртэй сарлаг Саваг хийсгэн Бууж ирсэн Сэргэлэн дэнж дээгүүр, сэмжин үүлс доогуур Хонь ямаа Сэржигнэх салхи сөрж идээшлэн бэлчсэн, Шижир элсэн далайд шир шир Хөхрөх зэрэглээн долгион дунд Ширээ бөхтэй тэмээд хөлөг онгоц санагдуулан хөл тавьсан Малчин хүн малаа малладаг уурга шилбүүрээрээ Мандах нарыг даллаж жаргах нарыг үдэж дадсан Цагаан гэр тооноороо бургилсан цэнхэр утааг Цагийн дөрвөн улирал сарын уур савсуулсан Хөхөө өвөл цасны нимгэнээр зам зурайж Хөхүүн зун усны захаар мал багширсан Сайхан энэ орноороо Санаа дүүрэн бахархдаг би! Ам хөндийгөөр нь айл суга бэлээр нь сум Зам дарднаар нь машин зай бүхнээр нь хөгжил Тэнгэрийн оддын доор 126
  • 127. эх нутгийн ярайсан одод Тээр дээр ч дэргэд энд ч ялгаагүй одод. Бие биетэйгээ хурц нүдээрээ анивчин мэндэлж Биндэръяа адил өнгө зүсээ харалцан баясаад Гандан хийдийн ганжир суваргыг доор үлдээж Яндан цамхгийн өндөр орой дээр мандаад Эртний монголын ч эдүгээгийн монголын ч эх нутаг минь Эрэлхэг ардын эрдэм чадлаар хувьсан босжээ. Сайхан энэ орноороо Санаа дүүрэн бахархдаг би? Байгалийн сайхан баялгийн арвин, хөгжлийн ихээр Баярын совин нүүрэнд минь дандаан татуулж байдаг хүн нь даруу, хөдөлмөр нь яруу хүүхэд нь өнөр Хүсэл тэмүүлэл хүч зориг өвч бүрэн Нэг нэгэндээ туслахын сайхан өлзий бүрдэж 127
  • 128. Цуг цагтаа амьдарч ажиллахын аз оршсон Айл саахалт ах дүүтэйгээ Ам муруйдаггүй Ардын сайхан ариун уламжлал цэлмэж гийсэн Баруун Алтай Зүүн хянган хоёрыг Алдлан байгаа Баатар түмний зүтгэл бүтээлийг алтлан яваа Сайхан энэ орноороо Санаа дүүрэн бахархдаг би! Умраас ирэх урин салхийг угтаж дассан Ургамал бодисыг тэндхийн үүл тэтгэн соёрхсон Хоймор талаараа хувьсгалын хаалгыг анх нээж Хийморь цогоороо эх орноо мөнх гийгүүлж Шинэ монгол шинэ эх орон туяарч гарсан Шинийн нэгэн хорин нэгэн он хаяарч ирсэн Сайхан энэ орноороо Санаа дүүрэн бахархдаг би! 128
  • 129. Төрийн сүлд /Ц.Гайтав/ Нарны сайхан цацралд Морины жолоо залж Хүрд араа хүнгэнүүлэн Сорт тариа найгуулан Бүгд найрамдах улсын Бүрэн эрхт иргэн Сайхан коммунизмын зүг Санаа дүүрэн явна. Цэнхэр тэнгэр дээр нь Толь мэт мэлтийгээд Цэлгэр нутаг дор нь Торго мэт дэлгэгдээд Ачит гэгээн төрийн Алтан сүлдэн дунд Алсын хурц хараатай Ард хүн бараатай. Чөлөө, жаргал, эрхийг Чөдөрлөж байсан нийгмээс Суга үсэрч дүүлсэн Суу алдарт тэр хүн Тал нутгийн халх Таван богдын казак Буурал хэнтийн буриад Булган голын торгууд Тансаг монголын ард Та, чи, би! Таван тивийн түмэнтэй Тангараг нэг бид! Хорин дөрвөн онд Хотол даяар баталж Ариун монгол нутагтаа Алтан үсгээр бичиж Yнэн эрхийн жаргалыг Yй олондоо олгосон Yндсэн хуулийн туяагаар Yүр нь гийсэн түмэн 129
  • 130. Yндсэн хуулийн хавтас дээр Yй түмний гар дээр Сонгогчийн үнэмлэх дээр Сонгуулийн хайрцаг дээр Төр улсын тамга дээр Түмний гавьяаны одон дээр Нарнаас ойрхон гийсэн Сарнаас саруул гэрэлтсэн Төвшин энхийн хийморь Төрсөн гэрийн хоймор Заларч байдаг сүр Төрийн иргэний хийморь Засаг төрийн минь сүлд! Туг далбаа хоёроо Цуг дэргэдээ мандуулж Нэг санаат ардынхаа Цог залийг бадрааж Даяар ялах коммунизмд Биеэр хүрэх азтай Ардын гэгээн төрийн Алтан сүлд сацарч байна. Улаанбаатар /Ц.Гайтав/ Уудам Азийн цээжинд Ардчиллын од болж гялалзсан Улс Монголын нутагт Хөгжлийн зүрх болж сацарсан Москва хот ахтай 130
  • 131. Мөнгөн Туул эмжээртэй Мөнх жаргал бадраатай Миний хайрт Улаанбаатар Байгуулах их ирээдүйгээ Эрчимт хөдөлмөрөөр далласан Бат нягт ардынхаа Энхрий хайрыг булаасан Москва хот ахтай Мөнгөн Туул эмжээртэй Мөнх жаргал бадраатай Миний хайрт Улаанбаатар Ханагар чөлөөтэй алхлахад Эзэн бидэндээ бахдалтай Хаа ч явж байхад Ээжтэй минь адил санагддаг Москва хот ахтай Мөнгөн Туул эмжээртэй Мөнх жаргал бадраатай Миний хайрт Улаанбаатар 131
  • 132. Ялалт /Ц.Гайтав/ Урин хаврын Улаан наран Дорно тэнгэрээс Мандаж гарахдаа Урд байгаа Хуанли дээр Улаан тоо Дагуулж ирлээ. Мартагдах аргагүй Дөчин таван оны Таван сарын есний Мандсан ялалтыг Цусаар бичсэн Улаан тоо гэрэлтлээ. Сая сая хүний Урсгасан цусны Улайдмал ган болсон Салахын аргагүй Хайлахын эрхгүй Энэ тоо Нүргэлсэн их Тэмцлийн цараар Биеэ тэлээд Нүдэнд багтахгүй Тэнэгэр болж Дэлхийг бүрхжээ. Шимширч өвдсөн Бум буман Хүний зүрхнээс Ширмэн бөмбөгний Шивж орсон Хэлтэрхийг авч - Дахиад чи Хүний зүрхэнд Бүү ор! Гэж Дайнтай нь чулуудсан 132
  • 133. Энэ тоо Их ялалтын Илд юм …Хар утаан доогуур Харжигнах танкууд Сүртэй мөлхөж Хас тэмдэгтэй Фашистын цэргүүд Сүүдэр шиг нүүж Хүчин үзсэн Нисэх онгоцууд Тэнгэрт орилолдсон Дөчин хоёр он Зүүд адил Толгойд орлоо Москвагийн дэргэдээс Мөлхөхийг нь гэдрэг Зад ухрааж Мөргөж унатал Мөхөлийг нь ойртуулан Бут ниргэж Мэс жадыг нь Улаан арми Хуга цохиж Хас тэмдгийг нь Улан дороо Хог болгож Хүндийг давж Берлин хүрэх Урт замд Хүч төгс Зөвлөлтийн арми Урагшилж давшаад Баруун зүг Yй түмэн таван хошуу гялалзан Бараан хар Тэнгэр доогуур Таван тив Харагдаж байна. 133
  • 134. Батгана шиг бужигнасан Фашистын онгоцыг нь Газарт зоож «Барс» гэгч Барддаг танкны нь Гавлыг нээж Хүн араатан – Цэрэг армийг нь Бахардуулан хөөсөн Хүчирхэг зөвлөлтийн Улаан цэргийн Уухай сонсогдлоо. Катушийн амнаас Суга үсэрсэн Сумнууд харваж Кавказ, Украинд Хас толгойтныг Хохимой толгой болгож Тэнгэр газраар Фашистын армийг Яйртал цохисон Тэнхээт ялалтын гар Тивээс тивд ирж Гар барилаа. Хурдан агтныхаа сайныг Зэлэн дээрээсээ Барин авчирч Хувцас хунарынхаа дулааныг Бэлэн зэлэн Yйлдвэрээсээ ачаалж, Хуруувч хийж Уран хүүхнүүд Юм оёод Түрийвч нээж Төгрөг мөнгө Цөм зэхээд Балчир бага, Хөгшид настан Хамаг олноор Баатар зөвлөлтдөө 134
  • 135. Гар сунгаж Бэлэг илгээхдээ: - Яргачин фашистыг Бут ниргэхэд Буу зэвсэг бол! гэж Ялахын итгэлтэй Ерөөлийн үгээ Хэлж байх дуулдлаа Дөрвөн жилийн Их дайны Дэгдсэн түймэр унтарч Түвшин цагийн Эх булаг Дэлхийн хоймор ундарч Ялсан баатруудаа Эх эхнэр, Хүүхэд цэцгүүд тэвэрч Ялалтын одонгууд Эрүүл, шархтай Олон цээжинд Зэрэг гялалзлаа. Алтан Москвагийн тэнгэрт Улаан бадамрагнаас нь Гэрэлт очууд сацарч Ачит Лениний Ухаант царай Улам баясалтай мишээж Аугаа ялалтын ёслолын сүрт буудлагын дуу Алдарт «Аврорын» Дүү болж Дүүрэн цуурайтлаа. Эхийн нүдний Доголон нулимс Ялалтын гэрэлд Эцгийн сэтгэлийн Доторхи гуниг Ялалтын туяанд Баярын нулимс, 135
  • 136. Баярын сэтгэлээр Байр сольж Баатар зөвлөлт Бат орон, Бат гүрэнд зоригжууллаа. Уриг хаврын Улаан наран Дорно тэнгэрээс Мандаж гарахдаа Урд байгаа Хуанли дээр Улаан тоо Дагуулж ирлээ Мартагдах аргагүй Дөчин таван оны Таван сарын есний Мандсан ялалтыг Цусаар бичсэн Улаан тоо гэрэлтлээ. Арван долоон оны Арван нэгэн сарын Долооны өдрийн Тоотой адил Аргын улирлуудын Алдар гавьяаны Алтан хуудасуудын Элгэн дээр Таван сарын Есний өдрийн Улаан тоо Улаан од болж Таван тивийн Цусан барилдалгаатны Хуанли дээр Хуучрахгүй гялалзана. 136
  • 137. Яруу найргийн галын дэргэд /Ц.Гайтав/ Яруу найргийн галын дэргэд Яралзтал жагсъя цөмөөрөө! Том бага гэлтгүй Тойрон зогсъё бүгдээрээ! Өндөр нам гэлтгүй Өргөн нарийн гэлтгүй Дугаар байхгүй эгнээгээр Дугуйран зогсъё хамтаараа! Яруу найраг ч биднийг бадраана. Яруу найргийг ч бид бадраана Улам гэрэлтэх Ухаанаа заръя! Улаан дөлий нь Туяаг цацраая! Түүдгийг минь анх Хэн асаасныг Түүхээрээ бид Сайн мэднэ. Хөлд орж байгаа Найрагч ч наашаа! Хөгшин буурал Найрагч ч наашаа! Яруу найргийн галын дэргэд Яг нэг эгнээнд зогсъё! Уриа бол Ухрахын нэр биш Урьдах хойтохоо Хаяхын нэр биш Улс нийгмээ Хамтран бадраахын Учиртай сайхан Билэгт нэр юм. 137
  • 138. Яруу найргийн галын дэргэд Яралзтал жагсъя цөмөөрөө! Дугаар байхгүй эгнээгээр Дугуйран зогсъё хамтаараа Yзлээрээ гал бадрааж Yзгээрээ дөл сацрааж Яруу найргийн халуун галд Хуруу нэмж Хувиа оруулъя! Дөрвөн мөртүүд /Тангадын Галсан/ AРИУТГАН ШҮҮГЧИЙН ӨЧИЛ Тэмээчин Галсангийн 3 номыг Эх барьж авлаа би Тэр надад БАГШ гэдэг Эрхэм алдыг хайрлалаа Галсангийн шүлгийг би Хасдаг байсан, Уучлаарай Залуу найрагчийн шүлгийг Засдаг ч байсан, Уучлаарай Энэ номд харин Үзэг хүрсэнгүй, Итгээрэй Эрдэнийн сувд хэлхэхий нь Өөгшүүлэн бахадлаа, Ивээгээрэй Сономын Удвал ДАНДАР БААТАР Дандар хүү шархтай баавгайнаас хулчийдаггүй байсан юм Далан сэлэмтэн дайран ирэхэд дальдардаггүй байсан юм Дайсандаа ч нөхөртөө ч арангатай маршалаас айдаггүй байсан юм Даруухан ЭЭЖ-ийнхээ өмнө л тамхиа асааж ч зүрхэлдэггүй байсан юм ЦАГААН САРЫН ШИНИЙН НЭГЭН Шижир цацрагт нараан дэлхий тойрч нас нэмсэний ДАН баяр 138
  • 139. Шидрүүн мөнгөн өвлийг өнтэй давсны ДАВХАР баяр Шинэдэн цэцэглэх хавартай энх золгосны ГУРАМСАН баяр Шинийн нэгэн гэмээ нь эгнэн давхацсан ГУРВАН БАЯР МОНГОЛ ОРОН Хүйтэн халууны завсар дахь сэрүүн орон Хүсэл хяслын дундах Бурхан багшийн лаврин Үнэн худлын хоорон дохь Эрлийн луужин Өнө эртний монгол-миний ЭХ ОРОН ЭЗЭН Үнэгэн харанхуйгаар сэрж ОД МИЧИД-ээ бүртгэнэ. Үүр цүүрээр гадаалж ТЭНГЭРИЙН ЦАРАЙ шинжинэ. Наран мандахаас өрсөж НАЙМАН ЗОВХИС-оо халиана. Малчин Монгол гэмээ нь ГАЗАР-САНСАР-ын ЭЗЭН ЗАЯАНЫ ЗАРЛИГ Аргамжааныхаа морийг чононд алдаж ч болно. Алтан бугуйвчаа хулгайд алдаж ч мэднэ. Амраг ханиа бусдад булаагдаж болно Алгахан газраа ч харьд алдаж болохгүй ээ МИНИЙ УРИА Цээлхэн дотортой ард түмэн минь эртний түүхээ сөхөцгөө Цэцэн ухаан рага билгээр элэнцийнхээ бичээсийг сурцгаа Чингэс Богдын тал нь БОСОО бичгээрээ жигүүрлэцгээ Цэдэнпилийн тал нь ХЭВТЭЭ үсэгтэйгээ тийчилцгээ ЖАМ ТАНИХУЙ Хөөн дунд цагаан байх хэцүү Хөлдүүсэн дунд ҮНЭНЧ нь ганцаардах хэцүү Усаар гал ноцоох энэ бүхнээс хялбардуу УХААНЫ ЦАРАА ХОДООД УХААНТ хоолны хийц цайны сүүнд бодол нэрнэ ХОНОГИЙН УХААНТ ховрын бараа хаврын борц бодно ХОЖУУ УХААНТ насны намар,нөхрийн нөмөр бодно. ХОЛЫН УХААНТ эх орныхоо заяаг бясалгана. МАРТАШГҮЙ ШӨНӨ 139
  • 140. Эр цэрэгт мордохын урьд шөнө Эцгийн гэрт сэтгэлд тогтсонгүй Чөтгөртэй уулыг айлтгүй давлаа Хайртай түүндээ саадгүй очлоо. ҮГИЙН БУЗАР Биеэ тоосон хөвүүн өлссөндөө уурлажээ Битгий хуц гэж ЭЭЖ-дээ хэлжээ Энэ үгийг сонсуутаа аймаар шүү Ээж нь гэв гэнэт нохой болчихжээ. ДЭЭДИЙН ШАГНАЛ Ангасан цөлд бол аадар буух нь шагнал Намаг балчигт бол НАР ээх нь шагнал Надад бол наян таван жил НААДАМ ҮЗЭХ нь дээдийн шагнал ӨВӨӨ АЧ ХОЁРЫН ЯРИА Эзгүй ханхай энэ гэр, галгүй атлаа Идэр есөөр ч дулаан санагдах юм.Хачин аа Чагтгандаа хадагтай,хоймроон бурхантай гэрээс Жавар, Сүүдэр хоёр өвөл ч үргэдэг юм шүү АЧТАН Эрхэлж явтал нүдэнд шороо орж би уйлав, -Эмнэлэгт очиж янзлуул гэж аав зарлигдав, Гэрэлд зургий нь авахуул гэж эмч хойшлуулав Гэтэл ээж л хэлээрээ нүдийг минь долоож эдгээв. ХЭРЭГЦЭЭ Тавган дээр талх байвал учиртай Талхан дээр цөцгий түрхвэл нүнжигтэй Цөцгийтэй талхаан хуваахад найз хэрэгтэй Цөмөөрөө хуваахын цагт инээд баясал хэрэгтэй Талархал хөөрхийлэл Солонго үзэхийг хүсдэгт нь СОХОР -ыг би дээдэлдэг Түүхээ сонсохыг хүсдэгт нь ДҮЛИЙ-г би хүдэлдэг Хөрстийг тойрох хүсэлтэйд нь ХӨЛ-гүйг би талархдаг Тэнэх,үзэх,сонсох хүсэлгүйд нь ТЭНЭГ-ийг би хөөрхийлдөг 140
  • 141. Хөдөөгийнхний зан Дэвс сайт эмээл нь байвч эмнэгт тохох тэнхэлгүй Дэл сайт азарга байвч ээмээллээд унахын золбоогүй Дэлэн сайт гүүнүүд байч эсэгий нь уухын буянгүй ДЭЭГҮҮР САНААТ-ыг хөдөөгийнхөн,эр хүнд тоолдоггүй ХҮЛЦЭЛ Ишигчин хургачин насны алдааг БҮРЭН уучил Эмээл дээр дэрвэх насны алдааг ХАГАС уучил Эрийн цээ цээлсэн насныхыг ХУГАС уучил Итгэл дааж чадаагүй идэр эрийг БҮҮ уучил ЛАВ ЗӨВ Усанд живж байгаа хөлөг онгоцыг орхин зайлах нь зөв Улалзан шатаж бүхий өргөө гэрээс зугтаан гарах нь зөв Галд шатаж,аюулд живж байхад нь хэний хүү хэн ч Ганц олддог ЭХ ОРНОО хаяж орхих эрхгүй нь лав МОНГОЛ ХҮНИЙ СОНЖОО Хэдийгээр чи зоон дээрээ хөх мэнгтэй ч Хэнхдэгээ дэлдэн ЧИНГЭСИЙН УДАМ гэж хашгирдаг байлаа ч ГЭСЭР ЖАНГАР НУУЦ ТОВЧОО -гоо мэддэггүй бол Хэрхэвч чи эх оронч МОНГОЛ ХҮМҮҮН БУС ЦЭЭР Ээж аавыг дүү минь хялайж битгий хараарай Эрлэг хожмын өдөр тэвнээр нүдий чинь чичнэ шүү гэж Эгч минь надад хүнээс нууцхан шивнэсэн Энэ л өдрөөс би гөлөг ч хялайхаа больсон ЦУГ УЙЛНА Хэлтгий заяат хүний ертөнцөд ЭХ уйллаа Хэвлий дотор нь бяцхан хүүхэд мэгшин уйллаа Түнэр шөнө шиг эр,эхнэрээ жанчлаа Төрөөгүй жаал цуг уйлаа ӨВӨГДИЙН УХААН Ариун сүүн мөртнийг хөөдөх үг Аман дотороос минь уначихвал яана гэж 141
  • 142. Өвгөн би хэрсүүлэн цэнэдэг Үг,хоол хоёроо өдрөөс өдөрт цөөлдөг ҮҮРСЭЭН Таван ханатын хоймроос хуурын аяалгуу хүнгэнэв Тарсан сүргээн хумингаа АЗАРГА үүрсэв Агит цэнхэр талаас гүйгүүл морин янцгаав Авдрын ширгүү дэх ХУУР гүү саамштал үүрсэв ТОРТОГТОЙ НАР Цэнгэг ариун хөдөө нутгийн тэнгэрт Цэл залуухан шижир нар мандах юм Тоос тортогтой хот суурингийн огторгуйд Тогоо шөргөөсөн төлөг шиг Нар бэлчих юм НОХОЙН НУУЦ Зүрх зоригтой нохой ЧОНО өөд хуцдаг Зөнөг харалган шаар нохой ХОНЬ өөд боргоодог Уугаадас нь ихэдсэн ярдаг нохой ЭЗЭН өөдөө хуцдаг Уйдаж залхсан гинжний нохой САР өөд ульдаг ТОРНИХЫН НУУЦ Идэш ууш сайтай хүүхэд СӨӨМ өсдөг Инээд баясал дунд хүүхэд ТӨӨ өсдөг Итгэл хайран дунд ТОХОЙ өсдөг Эрдэм ажил дунд АЛД өсдөг БУХАЛ Олон ногоон бух Ойн захаар билчээрлэх нь Өчигдөр махайхны хадаж овоолсон Үй түмэн БУХАЛ ажээ, БҮРГЭДИЙН УХААРАЛ Хөрст газар Сэтгэл тогтохгүйгээ мэдээд Хөхрөгч тэнгэрт Бүргэд нисчээ Үүлтэй тэнгэрт Бие тогтохгүйгээ мэдээд Үүртэй халилдаа эргэж иржээ, ЗЭВҮҮН АСУУЛТ 142
  • 143. Говьд ойр нь загаа түүгээд дууслаа Голд ойр нь загсаа шүүгээд дууслаа Заг одоо <Улаан ном>-д үлдэх үү Загас<Шилэн цөөрмөгт> үржих үү ТАРХИНЫ МАГТААЛ Эх түүхээ их мэддэг Ирээдүй цагаа эрт хардаг Одоо цагаа онц таньдаг Оюун тархи минь НАРАН БӨМБӨРЦӨГ! МИНИЙ ХЭМЖИХҮЙН УХААН Ургаж байгаа энэ НАР-АЛТАН ТОЙРОГ! Унаж байгаа тэр САРАН МӨНГӨН ДУГИРАГ! Ирж яваа галуудын цуваа Адил хажуут ГУРВАЛЖИН Эргэн тойрон минь бүхэлдээ Амьд ХЭМЖИХҮЙ УХААН ТЭВЧЭЭР Эр цэргийн гэргий Итгэл хадгалдаг бат цоожтой Далан түлхүүрт үл нээгдэх Давхар цоож-Тэвчээр гэдэг нэртэй ЗҮҮД <Ээжийнхээ сүүг хөхөж цадсан Эрх хүүхэд болжээ!> гэж Аав нь зүүдэлнэ <Эмнэгийн чихийг тас мушгиж номхруулсан Эрэлхэг адуучин болжээ!> гэж Хүү нь зүүдэлнэ ӨВГӨД Магтаалд харам хүрэн Өвгөд Манай нутгийн хүнлэг мэргэд Монголоо дэлхийтэй дугуйлсан тэд Морь унасан ХҮН БҮРГЭД МӨНХӨЖРӨЛ Хөлөг нь үхэвч удам нь үлддэг Хөгшид нь үхэвч хайр нь үлддэг Цэцэг нь хагдравч үр нь үлддэг Цэнхэр талд минь амьдрал мөнх! 143
  • 144. СУРГААЛ Яс гэмтэх гайгүй хөө Гэмтэлд очоод л бороолчихно. Ёс алдах гайгүй ээ хө Гэр нурж,төр ганхана. БАЯСАЛ ГОМДОЛ Өөрий нь хагалахад Эх газар баярлажээ. Өчүүхэн ургац авахад Элэг эмтрэн гомджээ. ҮРС ХӨДЛӨХ УЛИРАЛ Хурга хэвлий дотроо хөдөлж байна Хуц болчихоод Чоно мөргөн зүүдэлж байна. Унага хэвлий дотроо хөдөлж байна. Улсын баяр наадамд түрүүллээ хэмээн зүүдэлж байна. ГЭРЧ Эх орондоо хайртай! Шарх минь гэрч Эрхэлсэн ажилдаа дуртай Шагнал минь гэрч! ГАЙХАМШИГ Уран гартан Ертөнцөд байгааг л сэргээн хийлээ Ухаан-авьяастан Ерөөсөө байгаагүйг шинээр бүтээлээ. БАГТААМЖ Ус гал хоёрыг нэг гэрт хадгалж болно. Ухаантан тэнэг хоёр нэг гэрт амьдарч болно Арслан Хонь хоёр нэг ууланд бэлчиж болно Аз жаргал, Сархад хоёр нэг гэрт үл багтана ЁС ЁМБОГОР Өрөм таргаа босоо идвэл Үнээ дутуу тугаллана гэж 144
  • 145. Аравтай эгч нь аяархан хэллээ Тавтай дүү нь тарган сууж уулаа, МАЛЧНЫ ЦЭЭР Хөдөлгөөн хазаары нь амгайвчлан, олмы нь султгаж усалдаг Хүндтэнээн тохойгий нь түшиж морин дээр унуулдаг Хөеөний мэхээрээс жалавчийг нь авч хулгананд хувь үлдээдэг Хүндлэг малчин ёсоон гээвэл, хөөрхий бид эрэмдэг зэрэмдэг ҮҮР Хүмүлт талаасаан адуун сүрэг голд орох нь Гөлмөн төмөр дээвэр дээр мөндөр бөмбөрдөх шиг содон Таван мянган адууны хоёр түмэн хөл Дайрган дундах өндгийг гишгэлгүй өнгөрсөн нь нинжин, ТЭР АЯАРААН НАЙРАГ Аргамгаан сойгоод цоллох нь ЯРУУ НАЙРАГ Айргаан дуутай хуруудах нь ТОО БОДЛОГ Алсаас дуулалдан давхилдах нь ХӨДӨЛГӨӨНТ ЗУРАГ Аяа миний Монгол тэр аяараа тансаг НАЙРАГ! ШУЛУУН ҮГ Умгар гэртэй байсан чи ДУГАНАТАЙ болжээ Улаан тоонотой байсан одоо ЦООХОР болжээ Өмсгөл чинь хурга байсан одоо БУЛГА болжээ Үнэнийг хэлэхэд өдгөө ӨӨРИЙГӨӨ ӨӨРЧЛӨХ л үлджээ ХОТОЧ НОХОЙ МИНЬ Хотондоон чоно оруулсан НОХОЙ Хорь хоног өөрийгөөн химлэн гаслав Чухам л тэр өдрөөс хойш би Чулуугаар нохой шидэхээн болив ТУУРАЙН НҮД Халамцуу эр алавхийн мориндоон үсрэв Харанхуй шөнийн талаар оч бадраан чавхдав Туулайн бүжин, могойн өндөг нэгийг ч гишгэлгүй өнгөрөв Туурайн доороо миний морь дөрвөн нүдтэйг мэдэв, ХОНИНЫ ХИШИГ 145
  • 146. Хаврын өдрын уртад аавтайгаан хонинд явлаа Халуун хошуут сүргээн аалиг яргуйд цатгалаа Хашин морио чөдөрлөчихөөд хурга үүрэн гэртээ ирлээ Хаалга өөрөө онгойж босго сөөм намслаа. МИНИЙ ААВ <Ирвэс чонон дунд сүргээн өсгөж чаддаг Эрдэмтэй монгол олоод ир!> гэвэл миний аав. Монгол улсын сүлдэн дотор давхиж яваа Морьтон хэн вэ гэвэл тэр:миний аав УХААНЫ ГЭГЭЭ Үлийн огтоно шүүрсэн бол Муур байж таараа Үнэг чоно базсан бол Бүргэд байж таараа Аргал янгирт дүүлсэн бол Ирвэс байж таараа Аль алины нь өршөөсөн бол Хүн байж л таараа ХОНЬ ҮРГЭХҮЙ Сүрэг тогоруу дэрхийн нисэх шиг Шөнийн харанхуйгаар Хонь үргэв Хоттой буян минь ганц дэрхийхэд Хоёр өдрийн өөхөн тарга нь хийсэв ТЭГШ ДӨРӨВ Харамгүй өглөгч Намар-миний ээж. Хатуу сургаалт Өвөл -миний аав. Жам нь дэлгэр Хавар-миний хүү. Жаргалан тэгш Зун-миний хань. НҮҮДЭЛ Айл хот,буянт сүрэг хаана байгааг Атаатны онгоц нарийн тагнаад буцжээ. Үүр гэгээрүүт бөмбөг мултлахаар ирсэнд Үнснээс бусад нь нүүчихсан байжээ. МАЛЧНЫ ЭРДЭМ Өглөө босоод малчин хөх ТЭНГЭРЭЭН харна Үүл нэвт, сансар нэвт, ОДДООН харна Үндэс нэвт,газар нэвт,УС чийг харна. Өвөл нөвт, хавар нэвт ЗУНЫГ харна. 146
  • 147. МАЛЧНЫ БАХАРХАЛ Арслантай авдрынхаа ёроолд алт мөнгө нөөдөггүй Анд нөхрийнхөө хөлд алд алам ухдаггүй Аминдай нарынхаа нэрийг ашиг хонжоон дээр зээлдэггүй Аз жаргал минь тэгээд ч амсраараа дундран янддаггүй ӨРГӨӨ Өрхий нь татсан өргөөг нарны наахнаас ажлаа Өргөрөг уртраг нь сүлжилдсэн бяцхан дэлхий харагдлаа Уртраг өргөрөгт дэлхийгээ номин сансраас халиалаа Уньтай, ханатай, тоонотой Монгол өргөө харагдлаа. МАЛЧНЫ ХҮҮХЭД Хоёр хүү минь сургуулиасаа гэртээн ирнэ. Хоньчин би гурван сар амран жаргана Дүү нь бага ч гэлээ дөрвөн хүний тустай Ах нь атигар ч гэлээ арван хүний нэмэртэй МАЛЧНЫ БУХИМДАЛ Бухассан үнэ нь байвч бух нь үгүй Буурссан ингэ нь байвч буур нь үгүй Малчин хүүхнүүд нь байвч эрчүүд нь үгүй Манай говь эзгүйрч иль хульдах нь эвлэршгүй АДУУЧИН ААВ МИНЬ Цэцэгт зуны гурав намрын гурав Чилийсэн зургаан сар цай амсаагүй Аавынхаа салхин доогуур даагатай өнгөрөв. Айргийн сайхан анхилан сэнсэн хийв. ДӨРВӨН МОРЬТОН Жил хэмээх урт алаг замд Улирал хэмээх дөрвөн морьтон давхилдана Өвөл, хавар, зун, намар Өртөөлж алс ирээдүй өөд уралдана. МИНИЙ ДАР-ЭХ Хүүхэд насандаа тусархаг хөнгөн Хүүхэн насандаа зүслэг хөөхрөн 147
  • 148. Хөвөө насандаа хүнлэг намбатайхан Хөгшин минь наддаан амилсан Бурхан НАГАЦЫН СУРГААЛ Өвсний сахлагт морион эс аргамжвал Өлөн боохойд хүнс бэлдэхийн ёоз! Өдрийн явдлаа шөнө эс тооцвол Өтлөх насандаа хүнд нь хөнгөрөхийн шинж! МЯНГА НЭГЭН АМЬ Дэрснээс өөр нуувчгүй Тэнгэр Хүн хоёр тэнцвэргүй хүчээр арсалджээ Нэгдлийхээ мянган халуун амийг тэр аварчээ Нэг л амь гарзадсан нь: хоньчны өөрийнх байжээ ШАГНАЛ Бага ажиллаж их амлав БАЯРЫН БИЧИГ алган дээр унав Их ажиллаж бага ярив Энгэр дээр ХӨДӨЛМӨРИЙН ГАВЪЯА ургав БОРЖИН ТЭЭРЭМ Таван шарын үнэтэй боржин тэрэм Тариан шан дээр бодон шиг хэвтэнэ. Эх орны маань гурилын үйлдвэр сая саяхан Ийм байсан гэхэд хүүхдүүд үл үнэмшинэ. НАМРЫН ХИШИГ Хумсны чинээхэн ҮР газарт булсан нь Хувингийн чинээ АМТАТ ГУА болжээ Хургын чинээхэн ТӨЛӨГ оторт гарсан нь Хумгархан эвэртэй хэвлүүхэн ИРЭГ болжээ БУЯН ТОГТОЦ Эцэг нь ханын ам нийлүүлэн боож чаддаггүй Эх нь хүүхдээн өлгийдэж бүүвэйлж мэддэггүй Эгч нь дээлэндээн шилбэ торгоож дөнгөдөггүй Ившээмхий зэврүүн айлд монгол буян тогтдоггүй ААВЫН АЖИГ 148
  • 149. Алт гэж гууль авахааргүй болж Агт гэж гүү андуурахаан болж. Нар гэж сарыг эндүүрэхээн больж. Манай хүү өрх тусгаарлах болжээ. ҮРЛЭГ БҮРЛЭГ Сайхан ааштай гэж магтуулахаар шийдлээ Саахалтынхаа хүмүүсийг мах, архиар дайллаа Савж унасныхаа дараа ухаан ороод тооцлоо Сардаан элдэгдэх хүнсээн өдөрт цөлмөчихсөн байлаа. ТОСГОНЫ ҮДЭШ Цэцэрлэгт гудмаар алхлахуй Цэцэг анхилах нь гайхамшигтай "Эргүүл"тэмдэгтэй ахаас Эсгэлүүн охь үнэртэх нь гайхалтай ДҮҮГИЙН ШИНЖЭЭ Торгон дээл нь цоо шинэ юм Хайртай ах минь одтой ёо! Дотоож цамц нь хиртэй юм Хань нь даан ч олхиогүй яа! ТУСГАЙ Оюуны хомсдолтой хүүхдүүдийн суудаг сургууль тусгай Овтой живтэй хүүхнүүдийн нь очдог дэлгүүр тусгай Орчлонгоос буцсан хойноо оршуулдаг газар нь тусгай Олон түмнээс тэд тусгай байдаг нь л яамай! НАРНЫ ДААЖААН Үүр цүүрээр босоход өглөөн нар Үрдээн хайртай эхийн харцаар мишээнэм. Үд хугалаж сэрээд нойрмоглон зогсоход Нар Үй түмэн цацрагаараан" Ичиг,Ичиг" гэж дооглоном. 149
  • 150. Монгол хүмүүний зүрхний бичээс /Т.Галсан/ Би - таван ханатай гэрт төржээ Би - таван тивтэй дэлхийд төржээ Би - буурал түүхтэй Монголд төржээ Би - бурхад мэндэлдэг дорнод төржээ Бойтогны минь хонх : намайг хөлд оруулсан Ботгон буйлаан : намайг хэлд оруулсан Уухай , гийнгоо : надад жигүүр ургуулсан Уртын дуу : надад ухаан цараалсан Эвдэрвээс бид : хуваахын хүрд ээ ! Эвлэрвээс бид : үржүүлэхийн хүрд ээ ! Энэ бол миний : зүрхний бичээс ээ ! Эвлэрсэн цагтаа : монголчууд бид хүчтэй ! Авдар дотроо судар минь багтдаг Атныхаа нуруунд гэр минь багтдаг Өргөөн тооноор минь наран багтдаг Үнхэлцгэн дотор минь орчлон орчдог оо ! Би - дэлхий хэвтэй гэрийн эзэн Би - дээшээ заяатай буяны эзэн Би - дээрээ нартай тэнгэрийн эзэн Би - дээдэсээс зарлигтай монголын эзэн ! Би - таван хошуу сүргийн эзэн Би - тал , хангай ,говийн эзэн Би - лустай хөх усны эзэн Би - луутай хөх тэнгэрийн эзэн 150
  • 151. Англи хэлэнд итгэж зориулав /Б.Галсансүх/ Чихний чимэг болсон аялгуу сайхан монгол хэл… Б.Ринчен Загас, сармагчин хоёртой хэлээ ололцолгүй Зовж, хэлмэрч хайж 1600 үеийг туулахад Зуслан эсвэл өвөлжөө рүүгээ нүүх аятайхан санагдаад, Арслан Заан агнаж, агуйд амьдрах аягүй санагдаад 1200 үе өнгөрлөө Монголын радио хятадаар мэндлэхэд би үхнэ. Өвөө, эмээ хоёрт минь үсэг нүдлүүлэх гэж 24 нь нойргүй хоноод Өөрийн минь номыг хэвлэх гэж 22 үе минь хүлээхийн жаргал эдлээд Нэг зуун мянган жилийн өмнөх их мөстлөгөөр бурхан цусыг минь хөлдөөхгүй гэж зовоод Наранд итгэхгүй надад цахилгаан зуух өвлүүлэх гэсээр зургаан ч үе барагдлаа Монголын ТВ солонгосоор цаг агаарын мэдээ уншихад би үхнэ Шуурга тавьсан солирын бөмбөгдөлтөнд бөмбөрцөг 20 тэрбум жил ёолоод Шөнө, сар хоёрыг төрүүлсэн нар 10 тэрбум жил ганцаардаад Шоргоолж юм уу, өтний өвөг сарнаа явагч шиг хорвоог хэмжсээр зургаан тэрбум жил наслахад Шугуйн жимсийг зах дээр надад 10 жилийн өмнө худалдаж байлаа Монголын сонинууд японоор мэдээ нийтлэхэд би үхнэ. Болор цом 2006 он 151
  • 152. Би маргааш мэндэлчихсэн... харин умайндаа даарахгүй /Б.Галсансүх/ С.Анударын дурсгалд Эцэс төгсгөлгүй гол хайрсан хүйтэн цасыг Эрээд олдохгүй ах, эгч, амраг саданг Энд тэндгүйх хачин хүмүүсийн хүрэмний хормойг Энэ дотор хоргосон гашуун салхийг Элээж хоргодохгүй цаг хугацаануудыг Эвтэйхэн хуваагдах өлөн талхнуудыг Эрхлэж үглээгvй сүүлчийн хайруудыг Эгдүүцэн ундууцах хатуу архийг Эмзэглэж туулахгүй өөгүй замуудыг Эдэлж хэрэглэх оо, савангуудыг Эндээс холгүй тэр тарган сарыг Энэ шөнө л татагдах ёстой тамхинуудыг Эвдэрч хэмхрэхгүй ширээ сандлуудыг Эрж цөхөхгүй танил тасалбаруудыг Энд зөвхөн байдаггүй гэх улаан тэнгэрийг Элдэв толбоноос болж угаагдах цагаан хэрэглэлийг Ээж надад маргааш авч өгнө ... Бурханд хэлэх зөвлөгөө постпанк шүлгүүдээс /Б.Галсансүх/ Хоол идэж суухад өлссөн хүн харах шиг Ходоодных нь шүлс ялгарч өлөн шүлсээ залгих шиг Хэн ч хараагүй чамайг харахсан гэж бодоод л Хамгийг халиагч чамайг харж байгаад итгээд л Үхдэггүй, үрждэггүй сайхан хүүр ээ чи... 152
  • 153. Зүрх амаар гарах гээд зүр зүр савлах шиг Зүүд, зөндөө тарчилж, зовж өглөө болох шиг Хэн нэгний бодож олсон хоосон дүрийг чинь шүтээд л Хэрэггүй, танихгүй бурхныг хэдэн жилээр ч хүлээгээд л Үхдэггүй, үрждэггүй сайхан хүүр ээ чи... Нүднийхээ хорыг гаргаж ч чадахгүй ажиллах шиг Нэг мөсөн унтаад хамаг ядаргаа арилах шиг Оршин суух хаяггүй чам руу очно гэж мөрөөдөөд л Одоо ирж аваад диваажинд хүргэнэ гэж горьдоод л Үхдэггүй, үрждэггүй сайхан хүүр ээ чи... Тэвдэж сандарч явахад танихгүй хүн туслах шиг Тус болсонд нь баярлаад ач санаж үлдэх шиг Хамаг хайраа надад зориул гэж уурлаад л Хаяж чамайг тамд тарчилгана гэж айлгаад л Үхдэггүй, үрждэггүй сайхан хүүр ээ чи... Гэгээн гуниглал минь... /Б.Галсансүх/ Гэгээн гуниглал минь Гадны хүн орж болохгүй гэсэн бичигтэй тэнцүү. Тунгалаг инээд минь Тамирдсан сэтгэлийг минь илааршуулахгүй. Ариун хайр минь Авсанд орсон хойно үнэд орно. Харанхуй ганцаардлыг минь Хэн ч анзаарахгүй. Цайлган бачуурал минь Цаг хугацаатай тэмцэлдүүлнэ. Хонгон алхаа минь Харалган болгосноос цаашгүй. Зүүрмэглэх тодий нойр минь Зүүд гэдэг өвчнийг сэдрээнэ. Хувирамтгай сэтгэл минь 153
  • 154. Хорин дорвон цагт Хэлэхийн аргагүй нэг л зүйлд Хувьсгалч шиг зовно. Хувирашгүй шаналана. Өөрийгөө таних гэж оролдсон минь Өвчин болж хувирав. Оргос шиг авчихаж болохгүй энэ овчин Үхсэн хойно ч салахгүйг би мэдэв. Мастурбаци /Б.Галсансүх/ Сармагчин бид хоёр л Сааж чадна Сайхан хүүхний зураг Сармагчинд байхгүй ч Гавал байна Гар байна Ганцаардал байна Галзуу дур байна Сармагчин бид хоёр л Сааж чадна Сармагчинд Сармагчингийн Сүрэг байвч Саах хэрэг гарна Сармагчин бид хоёр л Сааж чадна Ганцаардахад Гар байна Гавал байна Галзуу дур байна Сармагчин бид хоёр л Сааж чадна Хүн сүрэг Хажууд байвч 154
  • 155. Харин саах Хэрэг гарна. Нүдийг минь нээмүй /Б.Галсансүх/ Царцаахайн мөнгөн царгиа Салхины алтан сэрчигнээтэй нийлээд Цам харайх тогрууны бүжигэнд Хүн байтугай хулгана хүртэл автаад Нуурын дээрээс манан халамцан хөөрөхөд Нуугас ангир дуугараад Нуугин шуугих нарсан ойн гоо үзэсгэлэн Нүдийг минь нээмүй Дэнж нугыг дамжин Багваахай цэцгийн тоос манараад Дэлүүн болдогоос наашаа Эрвээхийн сүрэг солонго татуулан жуулчилаад Далий ягаан цэцэгсийн дунд мансуурахад Уушиг цээж цэлмээд Тэнхлэг горхины тунгалаг хүйтэн ус Цагаан шүдийг хага ташаад Тэргэл саран гурван нуурын мандалд Гурав хувилаад Нүдийг минь нээмүй Монсон төгөл өврөө нээхэд Цалин цагаан биенээс нь сайхан үнэр түгээд Морьтой хүн балжийн голоос наашаа шогшиход Хуучин буриад дуу уйлаад Баян булгийнхаа усанд шумбан эрхлэхийг Багачууд хүүхдүүд хүсэмжлээд Битүүн хусан ойн төгөлд Нүдэн нуур мэлтэлзээд Нүдийг минь нээмүй Цана тооны овоон дээр Цас будрахад эмээгийн минь Мөр тодроод Цайран ононгийн мөсөн дор 155
  • 156. Загас жараахай нь гилтгэнээд Дүнзэн байшингийн зуухан дээр Шимийн архины охь халаад Дүлий ертөнцийг цочоосон Удган эгчийн минь хэнгэрэгийн дэлдэлт Нүдийг минь нээмүй Сентименталист - хүн судлал /Б.Галсансүх/ Зөрөх нэгэн нүдийг минь хараагүй бол Зовлонг минь ойлгоход бэрх ... Зүрхний шигдээснээс илүү хүчийг Зөвхөн тамхи надад өгөх ... Зөвлөх андын үгнээс илүүг Зайлуул энэ бор дарснаас олох ... Хүрэх газрын холд Хуучин цамц минь хань болох ... Өнгөрсөн бүхний сайхныг Өнөөдөр нулимс минь гэрчлэх ... Учрах зовлонг тосоход Уур хилэн, бардам сэтгэл минь туслах ... Зорьсондоо тэмүүлэх хүнд Зам тавин өвс болж туслах ... Өнгөрсөн, одоо, ирээдүйд Өөрөө өөрийнхөөрөө үлдэх ... Символист- хүн судлал /Б.Галсансүх/ Цусны минь эргэлтийн аясыг дагах Цэнхэр наран, улаан саран эрээлжлэх Сүнс минь биедээ эргэж ирэлгүй, оролгүй Сэтгэлийг минь хийсгэж салхилангуй, амарлингуй Ирээдүй минь бүдэг цайвар, шаналангуй Итгэл муутайхнаар бие минь сүнсээ хүлээнгүй Дусаад тогтсон харанхуй буланд "би" биеэ орхичихсон 156
  • 157. Дээвэр дээр сүнс минь од тоолоод суучихсан Зүүд минь хоёр биеийн завсар ганцаардчихсан Зорих зам минь өмнөөс хоёр тийш одчихсон Оюун санаа, сэтгэл зүрхний минь амь цогийг Ойрмог тохиох үйл явдлууд цэнэглэх байх ... Сүүлийн үед бүх л бие минь хүндрэн өвдөөд Сүнс минь биендээ ирж байх шиг ... Хар аяндаа бие минь сульдан алдраад Хоёр дахиа мэндэлж байгааг минь Хэн ч анзаарахгүй байх шиг ... Сонгодог авангард - хүн судлал /Б.Галсансүх/ Нэг дэлбээ, хоёр дэлбээ, гурван дэлбээ Надад цэцгээр мэргэлэх сайхан байна. Үхэх үү? Эсвэл амьдрах уу? Үйлийн үр үү? Эсвэл зурсан зураг уу? Нэг амьдрал, Урьдах амьдрал, Хойд амьдрал Надад энд амьдрах сайхан байна. Тэгээд Үхэх үү? эсвэл Амьдрах уу? Тэндхийн диваажин дээр үү? эндхийн там дээр үү? Нэг мөрөөдөл, нөгөө хүсэл, өөр найдвар Надад өөр зүйл хэрэггүй нь сайхан байна. Амьдрах уу? Тэгвэл үхлийг үзэн яд. Үхэх үү? Тэгвэл амьдралыг үзэн яд. Нэг хайр, бас шохоорхол, нууц тачаал Намайг энэ бүхэн нь хүрээлдэг нь сайхан байна. Үйлийн үр үү? Тэгвэл хүлцэн тэвч. Зурсан зураг уу? Тэгвэл ерөөлөөрөө болог. Нэг амьдрал, өөр мөрөөдөл, бас шохоорхол Надад цэцгээр мэргэлэх сайхан байна. Үхэх үү? амьдрах уу? найдах уу? хайрлах уу? Үйлийн үрээ эдлэх үү? Нөгөө хүслээ гүйцээх үү? 157
  • 158. Сэтгэл /Б.Галсансүх/ Миний сэтгэл гонзгой урт-улаан хоолой шиг Мушгирч уурлахаараа пөмбийж хавагнаад томболздог. Баярлахаараа агшиж сунаад агшиж сунаад агшиж сунаад Байдгаараа тэлээд тэлээд тэлээд, тэгээд сөөчихдөг. Гомдохоороо үрчийж хорчийгоод хальс шиг болж хатаад Гол дээр тоглож байгаа хүүхэд шиг сураггүй болчихдог Хорсохоороо хачин шар ногоон өнгөтэй болж хувираад Хороо шахаж байгаа могой шиг чивчрээд хагарчихдаг. Тайван байхдаа гонзгой урт юм л унжийгаад талимаараад Таньдаг хүн мэндэлж байгаа юм шиг тайван байдаг. Атаархахаараа ... Аа нэн аюултай татвас татвас хийгээд Амьсгаа нь давчидсан хүн агаар эрэх шиг аль ч учраа олохгvй. Догдлохоороо дэндүү гоё дороо цовхчин ийш тийшээ санжигнаад Долоон өнгөөр солонгороод даанч дэндүү гоё,гоё,гоё Хүлээхээрээ миний сэтгэл хааяа нэг, хааяа нэг хөдөлснөө Хүлээтэй юм шиг хөдөлгөөнгүй хөхрөөд хүлээгээд л байдаг. Миний сэтгэл баярладаг, гомддог, догдолдог, атаархдаг Миний сэтгэл муухай, сайхан, хорсдог, уурладаг, хүлээдэг Миний сэтгэл өөр яадаг билээ? Гунирхдаг, эрхэлдэг, эмзэглэдэг Миний сэтгэл заримдаа надад сэтгэл байхгүй юм шиг санагддаг. 158
  • 159. Хувь заяатайгаа би ... /Б.Галсансүх/ Хувь заяатайгаа би ... эвлэрэх дургүй нь сайхан Хуучин бүхнийг дурсах хэрэггүй нь сайхан Цагийн юм цагтаа гэдэг үг Цээжнээс минь гардаггүй нь сайхан Зовлон болоод ганцаардал гэдэг үг Зөвхөн надад хамаатай байх нь сайхан Ярихын аргагүй сэтгэлийн хөдлөл Янз янзын үед илрэх нь сайхан Хүссэн бүхэн шаналал болж Хүсээгүй зовлонг надад авчирах нь сайхан Өнө эртнээс надад зориулж бэлтгэсэн Өгөөмөр зовлонг жаргал шиг эдлэх нь сайхан Эдэлж эдэлсэн энэ жаргалаасаа болж Эрлэгт очоогүй байх нь сайхан. Харин тэр үед би харамсалгүй Харамж шан адил зовлонгоо дааж чадах нь сайхан. Шивээстэй бүсгүйн хаалга /Б.Галсансүх/ Ертөнцийн хаалганы наана ер бусын өдрүүд үргэлжилж Ердийн амьдралыг минь чимсэн шивээстэй бүсгүй чи Ердөө ч надад хаалгаа тайлахаа болив. Орох хаалга энэ Ертөнцөд олон боловч онцгой байсан юм чиний Шивээстэй хаалга.Онгон залуу цогцосны амтанд Шумуул адил шимтэн шунасан юм. Өнгөрчээ. Тэр Хаалга бүрмөсөн хаагджээ. Өө. Тэгэвч Хөх загалмайтай ялалтын хаалгыг би хөрсөн Сэтгэл шиг чинь мартаж чадна. Янаглахуйн Сэрэл болоод нууц эрдмийг яргуй адил залуу охинд Яг чамд заасан шигээ зааж чадна. Шивээстэй бүсгүйн Янагийн хаалганы тухай яруу шүлэг шивнэх болно. Түүнд. Тэр үед шивээстэй бүсгүй юу хийж байх болоо? 159
  • 160. Тэнгэр хараад л, од тоолоод л, үүл сонжоод л Тэмдэглэлийн дэвтэртээ юу ч юм бичээд л, тамхиа татаад л Тэгээд тэр ээжийгээ үгүйлж, аавыгаа зүхэж, ном уншиж Ертөнцийн хаалганы цаана орших ер бусын Ертөнцийн тухай ердийн нэгэнд хууч хөөрч байх биз ээ. Шивээстэй бүсгүйтэй танилцахсан гэв үү? Хэрэггүй, хэрэггүй. Шулам юм тэр, цус сорогч юм тэр, нүдийг чинь ухчихна Шүү тэр. Надад ингэж бодох сайхан санагдсан .... Шулам, цус сорогч, харалган болгогчидтой найзлахаа ... БИ БОЛЬСОН ... Навч /Д.Ган-Очир/ Хэрэв надад нулимс байсан бол Хэрэгтэй үедээ дусааж л орхино Харин надад цус байсан бол Хайртынхаа төлөө асгаруулж л орхино Гэтэл надад нулимс, цус алга Гэрэлтэн цохилох зүрх ч алга" Харуусал /Д.Ган-Очир/ Цахлай мэт энгэрээ задгайлж Цас бороон дундуур нисэж явахдаа Цантатлаа уйлсан сэтгэлийн чинь цонхыг Цаг бусаар нээх гэж цамнаж явсан даа Цучлын төдий сэтгэлийн гал минь Цувраад ганганах ангирын дуунд 160
  • 161. Цун цунгийн нулимсаа унагадаг байсан Цуцахыг мэдэхгvй жигvvрээ дэлгэхэд Цув нөмрөг минь vvлс байсан Цээжний гvн рvv минь чулуудсан толь Цэвэрхэн царайны чинь эсгvvр байсан Бороо цасны хооронд сэтгэлийн модонд хөлдчихөөд Боловсорч амжаагvй байхдаа чи дэн-дун Бодол зvvдний зурагнаас зугуухан арчигдах Богинохон цагны хэл дурлал минь дон дон" Амьдралаас урссан аялгууг би хайр гэж бодном /Б.Ганзориг/ Амьдралаас урссан аялгууг би хайр гэж бодном Алдарсан сэтгэлийн учгийг тайлж Алсын алсад орших байгальд ургах Амар амгалангуй цэцэг Надаас хол байгаагүй ээ Намрын өвсны толгойд Шүүдрийн гялбаа туссан Шижир туяат наран Сүүлчийн хонхны дуутай Баяртай гээд одох шиг Сэм сэмхэн гунигаан дайгаад Тэнд л үлдсэн... Аравдугаар сарын шүлэг /Б.Ганзориг/ Бороо цас холилдож орсон аравдугаар сарын зургааны өдөр Бодолд минь гуниг нэрээд тэр бүсгүй надаас явсан 161
  • 162. Болж бүтэх заяаны дэнсэн дээр хайрын цэцэгс хагдарч Бүтэн заяаны зурвас буцахын шалтагтай байжээ. Хайрласан сэтгэлийн гэгээн наран өглөөгүүр жаргадаг тухай Хаа холын үлгэрээс уншиж байсан болохоор Хажууд ханьссан бүсгүй дэр нэгтгэхгүй гээд Хачин янзийн уйтгартай бодолхийлж Бүгээн шөнөөр миний мэдэхгүй зүг Орчлонгийн салхитай ханьсаж одсон Бийрэнд нулимс туслаж хаяагдахын шүлэг Од харвах шиг сэтгэлд бууж Чиний тухай зүрхнийхээ гүнд Чамд зориулсан бүтээлийг туурвисан Одод тохиох тэр намрын саран дор Охь амтагдсан хайрын болзоонд Нүдэн бүсгүй инээмсэглэж ирсэн Нууж чадаагүй сэтгэлийг Харцнаас минь олоод Дураараа чи өөртөө дурлахыг зөвшөөрсөн Дахин дахин хайрласан болохоор Цагийн зүүний аясаар холдохыг чинь Даанч би ухаараагүй явсан Цэцэг хагдрах шиг уйтгартай Тэр өдрийг би санаж байна Тиймээ аравдугаар сарын зургаан байсан Бороо цас холилдож орсон Бүгээн шөнөөр чи явсан. Арван долоотойд сэтгэл алдарсан бүсгүй /Б.Ганзориг/ Арван долоотойд сэтгэл алдарсан бүсгүй Анхны хайр минь байлаа Хэнд ч өгмөөргүй чамайг 162
  • 163. Холоос нууцхан харж явсан Сургуулийн жилүүд өндөрлөж Сурагч насаа үдэх агшинд Гараас чинь атгаж Гэнэн ч юм шиг Хайрласан сэтгэлээ илчилэхийг хүссэн Хамаагүй эндүүрч бодсон болохоор Тэр агшинд надад тийм тавилан байсангүй Тэвэр тэвэр салхи л үлдсэн чамаас Баяр гунигийн агшин үргэлжилж Бодолдоо чамайг мартаагүй Яасан ч хурдан юм цаг хугацаа Ятгын эгшиг адил Надаас хол байгаа Ангийн минь бүсгүй Намрын сүүлчийн бороо шиг Алсаас сонсогдох аялгуу юм. Бямбасүрэнд бичив. Аялгуут насны хайр /Б.Ганзориг/ Хэнзхэн цэцэгс дэлгэрдэг хавраар Хайрын шувуухайг сэтгэлийн тэнгэрт нисгээд Халуухан хайраа өвөртөлж чамдаа очдог Хайрын жигүүртэй залуу нас минь ээ Чимээгүйхэн очсон миний дурлал Чамаас гуйсан хайр минь ээ Дасаж амьдарсан он жилүүд Дэндүүхэн жаргалтай он жилүүд минь ээ 163
  • 164. Амьдрал дагаж ургасан бүсгүй цэцгийг Амин хайрын ижилхэн ханиа болгоод Анхилхан чамаараа өөрийгөө чимж яваа Аргагүй л энхрий нас минь ээ Бодол сарниулсан орчлонг хамтдаа туулсаар Бурхан хайрын гэгээн хойморт биесээ түшээд Миний чинийгүй дотносон цалгиж яваа Мөнхийн дуутай аялгуу нас минь дээ. Би хэнд таалагдах ёстой юм бэ /Б.Ганзориг/ Урьд хайрласан бүсгүй намайг тоогоогүй шиг Учралдаа шатсан хэн нэгэн хайрын тухай дуулах шиг Уяралын аялгуу зүрхэнд эгшиглүүлж хожуу цагийн босгон дээр Урдийн бүсгүй сэтгэлийг минь ирэх шиг Би буцаж хайрлахгүй Дурсамжиндаа хадгална түүнийг... Гунигийн бороо зүсэрсэн үдшийн тухай Гэнэн сэтгэлээр бодсон тэнэглэлийн тухай Эцэгтэй ширүүн үг чулуудаж гомдооно гэж бодоогүй Эцсийн сургаалийг нь сонсоогүй тухай Би хожим халаглаж бичнэ Дахиж надад олдохгүй учраас нандигнана Уйлж ирэхдээ тасал болсон өлгийгөө эх орон гээд Ухаан орж хорвоо чам дээр алхсанаа нөхөрлөл гээд Амьдралын хатууд алдаж индэхийг санаагүй Амин зүрхэндээ бардам явах гээд буруу гишгэсэн Би суралцаж ухаан сууна Тэгээд хэн нэгнийг хэтэрхий их хайрлана Энэ ертөнц дээр байгаа миний бүхнийг Жаргаж төгсөх үлгэр гээд Эргээд л насаа тоолж буцна Жаргал байхгүйд үлдэх хий хоосон Тэнд л ганцаардал цэнгэж 164
  • 165. Тэнэгүүд ухаантан болж Ухаантан нь тэнэгийн дүрд тоглоод Учрын олохгүй ухаан төөрнө Ийм хорвоо дээр архи,хүүхэн хоёртой ханьсаж Хэнд ч хэрэггүй шүлэг бичээд уйдлаа Бас л бичиж сууна Би хэнд таалагдах ёстой гэж... Би эмзэг /Б.Ганзориг/ Нүдний аяганд нулимс тогтохгүй мэлмэрнэ Сэтгэлийн алсад ижилсэхийн бороо зүсэрнэ Эгэлээ эгэл миний хайр Эргээд л чамдаа очмоор санагдавч тавилангаа дагана Анх учирсан солонготой тэнгэр дор Алгаан тосож угтахдаа чамайг олсон Намайг ширтсэн харцнаас чинь Надад итгэсэн сэтгэлийг олохыг хүссэн Зүүдэнд хүртэл зүгээр байдаггүй болохоор Зүрхнээс чинь хайр олохыг хүссэн Ичэнгүйрч догдлохдоо уйлайдаг хацраас чинь Өөр хүний уруулын хээг хайсан Эмзэглэл дундаа нуучихсан болохоор Өөр хүний уруулын хээг би олоогүй ээ Хөөрхөн цагаан гарыг чинь Эр хүн атгасан болов уу гэхэд Хайлж уярдаг ижийгээс чинь өөр хүн Хүрээгүй юм шиг санагдсан Хожуу бодсон болохоор санахаас минь өмнө Хөтлөлцөж алхсан сүүдрээ арилгачихсан байсан 165
  • 166. Ягаахан уруулыг чинь салхи л шүргэсэн гэж бодсон Яаж тийм байх юм Цэцгэнд дуртай эрвээхэй буугаад нисэхдээ Цэрвүүн амтаа орхисон байсан Нууц нь хүртэл задрахаараа нүцгэрдэг хорвоод Бүтэн гэж биеийг чинь тэвэрсэн Нар дагсан бүхэн сүүдэртэй байсан болохоор Бодолд минь чи гуниглангүй морилсон Цагийн аясаар чамайг тэмтэрхэд Цаана чи өөр хүнийх байсан Дасаж амжсан хайр минь номхон болохоор Дурлалын төлөө өөрийгөө золиослосон Тэгээд л би эмзэг байдаг юм аа. Бүсгүй минь чи надад хайртай байсан гэв үү /Б.Ганзориг/ Сандаггүй ээ бүсгүй минь чи надад хайртай байсан гэв үү Санаандаа иргэж буцдаггүй болохоор чиний тухай дурсамж л үлдэж Салхитай байсан тэр үдэш миний хацрыг нулимс зүсээд Сартай зөргөөр танихгүй залуутай сугдаад л одсон Мартаж чаддаггүй юм даа тэр агшинийг Маргаашийн тухай бодохоор гунигтай ч юм шиг Чиний явсан зүгийн салхи зэсрүүн салхилаад Чамд тоогдох гэж иргэж гүйгээгүй болохоор Хожуу цагийн босгон дээр Хайрын тухай хайрлуулах гэж ирээ юу Үгүй дээ үгүй би буцмааргүй байна Үлгэрийг жаргаж төгсдөг гэж бүү бодоорой Үнэн сэтгэлээ чи хаана ч юм гээчихсэн Үүрийн гэгээ шиг хүйтэн байхыг би хүсэхгүй Чамд өгсөн сэтгэлээ хайр гэж тунхаглаад Чиний намайг орхиод явсан тэр үдэш Хагдарсан навчис шиг бүгдийн хийсгэсэн Хамаагүй чи хэнд ч дурлаж болно Ганцхан надад л биш... 166
  • 167. Гадаа /Б.Ганзориг/ Сэтгэлийг байгалийг хорвоогийн өнгө олчихож Санаад минь эв элхэн байна Салхи салхилж байсан намрын тухай зургалалтай хамт Сарны хүүхдүүд нар жаргахаас өмнө өдрийг харах гэж Саарал үүлний цаанаас бодол хийлж Хүний хорвоог шохоорхож хараад л Сэм сэмхэн гунигаа мартаад Хамаагүй навчис шаргалтаад Тэр сонин харагдаж байгаа тухай Бодоод ч олохгүй гэдгийн чинь мэдэж Миний намарт сарны хүүхдүүд дурладагүй юм Мэдэж авцгаа тэр чинь миний сэтгэл Намрын тухай бодсоных. Орой болчихож Даруухан тэр бүсгүй /Б.Ганзориг/ Даруухан тэр бүсгүй Дандаа тийм л байсан гэж үү Үгүй дээ үгүй эр хүний гарийн мөр хүрээгүй Үргэлжийн ариун байсан гэж бодном Харин талын хангал салхи л Эмнэг уруулыг чинь шүргэсэн 167
  • 168. Хамгийн гэгээн зүүдний Эрвээхэй л цэцгэнд нойрссон Далдын далд ертөнцийг чинь Олж харахыг би хүснэ Даанч чи нуучихдаг Олдомгүй нандин сэтгэл байдаг болохоор Хэзээ гадагшилахыг хэнч үл мэднэ Холоос чамайг хайсан бодол Хаанаас ирсэн хайрыг мэдэхгүй Хүслийн тэнгэрт одод шивнэнэ Хэзээ нэгэн цагийн зүг Хожмын өдөр сэтгэлийн шувууд Холын хол буцна Хонгор минь битгий яваач… Есдүгээр сарын шүлэг /Б.Ганзориг/ Ижилдэн дассан нөхдөөн үгүйлсээр Эрдмийн гэгээн өргөөндөө ирлээ Ижий шиг минь санагддаг Эгэл даруухан багшдаа үнсүүллээ Холын шувууд нутагтаа буцаж Намрын тухай зураг л үлдлээ Хүслийн цэнхэрхэн далайн чимээтэй Балчирхан насыг минь хонхны дуу угтлаа Хүсэн хүлээсэн есдүгээр сарын цэцэгтэй Дасаж амьдармаар он жилүүдийн аялгуу Хонхны дуутай сургууль минь миний уянгатай Догдолсон сэтгэлээр таньдаа би очдог оо. Захидал бичиж амжсангүй /Б.Ганзориг/ 168
  • 169. Сайхан байсаан анхны учрал минь Сарыг өртөөлж гэрийн чинь үүдэнд очоод Дуудаж уулзах зориг надад байгаагүй ээ Дурласан хүн хайртай хүндээ зориг гарагдаггүй юм байна лээ Дуу шиг гэгээн байхыг хүсээд Дандаа бодолдоо цагаан гунигтай явдагсан Чиний явсан замаар өглөө бүр Чамд тоогдох гэж алхахдаа Чиний сайхнаар амьдралыг гоёж Чамаараа хайрын шүлэг цээжиндээ тэрлэж Сэмрэх гунигаа салхинд хундаглаж дайгаад Сургуулийн зүг араас чинь дагдагсан Нэгэн цагийн навчис хагдраад ургах шиг Хаврын тухай зураглал гадаа ирчихэж Насаараа дагаад явалтай биш дээ Хайрын торноос минь нисчихлээ Учрал товлож хайртайгаа хэлэх Түмэн шалтгаан надад байсан Өөрөө чи намайг мэддэг хэрнээ Өмөлзөх сэтгэлийг минь ганцаардуулсан Тэр өдрийн гунигийг мартаж чаддаггүй юм Одоо ч хэр зүрхэнд явдаг юм Тэгтэлээ ихээр хайрлачихаад чамайг явахаас өмнө Сэтгэлдээ захидалд бичиж амжсангүй ээ Хаа газрын Хэн нэгний гэргий Хар багадаа хайрласан охин минь Хэзээ хэзээ... Миний чамд зохиосон дууг сонсох гэж. Зөрөг бүсгүйд /Б.Ганзориг/ 169
  • 170. Сэтгэл минь нэг л гунигтай… Салхинд зогсонгоо тамхи татлаа … Надаас хулгайлсан сэтгэлээ тэр бүсгүй өгөхгүй гэж хэлээд Нимгэн цувны хормой дэрвүүлэн одход Цээжинд хоосон зай оршиж Тэнд зүрх даанч алга бүдэг гэгээтэй Цэгэн мөр үлдэж цааш явсаар Тэвчишгүй гуниг үргэлжилнэ Их удаан явсаар зэлүүд цөлд чи Миний сэтгэлийг булшилж мартаад Өөртэйгээ ижил хүнийг хайж Өвөрт нь дасаад уйдахынн цагт Цөлд булшилсан миний сэтгэлийг Эргэж олохыг хүссээр буцхад чинь Өнгөрсөн хугацаанд чамайг мартаад Өөр ертөнцийн хүн байхыг би хүснэ Түрүүн асаасан тамхи дуусаж байна Тэгээд ч салхинд зогсохоор хүйтэн юм Буцаад орлоо гунигт сэтгэлийг минь Бурханаас асуугаад ирсэн ч тэр цагт би байхгүй байна. Ирээдүйд илгээх захидал /Б.Ганзориг/ Зуун жилийн дараа миний үргэлжлэл Зовлонт орчлонд байх үгүй хэн ч мэдэхгүй Зүрхнээс минь асгарсан шүлэг бүхнээ Захидал болгож ирээдүйд илгээнэ… 170
  • 171. Миний одоо байгаа ертөнцийг Монголоор нь үлдээх гэж Төлөвшиж тогтоогүй гэнэн бодолтой Танхилхан үрсийн минь амьдрах Тэр хожуу цагийн дор Тэвэр тэвэр цэцэг өргөж Өөрийгөө таниагүй санаандаа эргэж Өрөөлөөс үг олохыг хүсэхдээ Ботгон буйлаатай талыхаа Өнчин толгодын энгэрт Өөрийхөө тухай шүлэг бичиж Өнгөнд дуртай хорвоо чамд Өөрийгөө өгөхгүй гэж тэмцэхдээ Тэс өөр төвилантай учирч Ирж олсон энэ биеэ илээсээр Ирсэн шигээ буцахын шалтагт Надаас үлдэх бүхэн минь Зуун жилийн дараа ч амьдрах Үгээр бүтээсэн шүлгэн суваргын Сувдан шигтгээ нь байх болно Тэнгэрийн хөх орон хүртэл атаархдаг Тал хээр нутгийг минь Цэцэг навчис бүрхэх Цэнгэг улиралаар би иргэж ирнэ Зуун жилийн дараа миний үргэлжлэл Зовлонт орчлонд байх үгүйг хэн ч мэдэхгүй Зүрхнээс минь асгарсан шүлэг бүхнээ Захидал болгож ирээдүйд илгээнэ… Миний залуухан хайр /Б.Ганзориг/ Зүсийг чинь ганцхан удаа харсан ч Зүйрлэшгүй гоё сайхныг тэр өдөр олсон Зүрхэнд минь цэцэгс цомирлогоо нээгээд Зуун жилээр амьдармаар тэнд би сэтгэлээ үлдээсэн Наран зүгийн салхи зөөлөн сэвэлзсээр Миний ертөнцийг гуниггүйхэн илбэхэд 171
  • 172. Надад ирсэн чимээгүй дурлалын Мөнхийн аялгуу нь чи байлаа Харцаараа сэтгэлрүү минь тас цохчихоод Холын бүсгүй цааш алхсан Бүжин наадах салхины аясаар Бодол минь чамтай хамт явсан Гэгээн зүүдний алсад зүрхийг минь догдлуулж Гэрээс чинь хөтлөж болзоонд алхаад Цэцэгсийн тухай үлгэр ярьж өгөөд Цээжиндээ чамайг эрхлүүлэхийг хүссээр Чамтай учирсан зуны тухай бодол хийлж Чимэг үггүй шүлэг бичмээр санагдаад Үдэш бүрийн болзоонд сар бид хоёрыг ширтээд Үлгэрийн төгсгөл шиг жаргалыг хайсаар Миний боддог эгчмэд бүсгүй Нэг л үдэш уруул дээр минь үнсэнэ Мөрөөдөл тэгэхэд биелээд чамайг ирхэд Нүцгэрсэн модод навчисын тухай бодож Намар гунигаа мартаад бид хоёрыг угтана Удаан хүлээсэн болохоор хайр дуусахгүй ээ хонгор минь Насан залуухан дурлалыг минь чимэх гэж Учралын харгуйгаар чамтай хамт өвөл айсуй. Миний ойлгодоггүй дүрэм /Б.Ганзориг/ Миний тоглож үзээгүй бас Миний тоглож үзэхийг хүссэн Хязгаар нь хаа ч байдаг юм Хэтэрхий ойлгомжгүй тэр тоглоом Надаар дутсаных нь төлөө Нууж нулимс унагмаар Хайрлаж тэвэрмээр хөнгөн аялгуу шиг Хэн нэгнээс харамлаж нууцхан гунигламаар Цаг хугацааны торгон огтлолцол дээр Цэцэг барин угтаад Цээжиндээ гүн гэгч хадгалмаар санагдавч 172
  • 173. Яасан эрт хагдарна вэ Охидын сэтгэл мөнгө шиг Одоо л нэг учрая даа гэхэд Хагацал нь жаргал юм байна Миний үнссэн хацар бүхэн дээр Өөр хүний уруулын хээ байлаа Миний дурласан охид бүхэн Өөр хэн нэгний цэцэг байлаа Би дурлалд дандаа хожигддог Тэгээд ч би тоглоомын дүрмийг нь ойлгохгүй юм байна. Миний хайсан харц /Б.Ганзориг/ Чиний инээмсэглэл хөгжим шиг Тэр аялгуунд сэтгэлээ согтоомоор Чамд зориулж шүлэг бичээд Тэр орон зайг дурлал гэж нэрлэхсэн Зөрөг замаар алхсаар Надад харцаараа баяртай гэх шиг Зүүдний гудамжинд минь урилгагүй ирчихээд Нарнаар дуугүй буцаад л явсан Маргаашийн тухай чи төсөөлсөн үү Магад би чамайг бодсон Дахиад л чиний замыг тоссон Даанч чи яваагүй Тэр өдрөөс хойш Чиний инээмсэглэл хөгжмийн аялгуутай сонсогдож Тэнд л надтай учирсан бүсгүйн Намайг ширтсэн харц дурсамж болсон... 173
  • 174. Надаар дутаж яваа бүсгүйд /Б.Ганзориг/ Намар цагийн шаргал өдрүүдийн уртын урт бодол Навчисаа гүвэх моддын дээгүүр шувуудтай хамт нислээ Хойтон жил ирнээ гээд хүлээхийн жаргалд умбуулчихаад Хонгор минь чи намайг санаагүй биз ээ Сэтгэлээ илчлээгүй дурлалын болзоонд Сарыг дагуулж яасан ч их ирээ вэ Сэм сэмхэн инээдээрээ зүрхийг минь гижигдээд Салхи шиг одсон дурсамж л үлдэж Хайргүй атлаа намайг боддог сэтгэлээ Харийн хүнээс нууж чаддаг шигээ Хорвоогийн өнгөнд дурлаж яваа энхрий минь Хожмын өдөр нутагтаа буцаарай Шаналсан сэтгэл минь Шүлэг шиг амьдрахыг хүслээ Хагдарсан навчис газраар уйлдагыг санаарай Надаар дутаж яваа бүсгүй минь би чамд хайртай. Нас /Б.Ганзориг/ Аав минь алсаа жин тээгээд одоход Алаг зүрх сэтгэлийн цасаар хучигддаг Алс холын аянаас иргээд ирхэд Урдаас нь тосох миний алхаа аавын минь нас шиг ээ Орчлонд үдлээд буцлаа ч Очих буцахын зайг тавилан минь мэднэ Богинхон атлаа эгэлгүй урт юм шиг Бодь гэгээн заяа нас минь ээ 174
  • 175. Нуурийн эрэг дээр /Б.Ганзориг/ Тэр хаврыг би сэтгэлдээ зурахыг хүслээ Тэнгэрийн хаяа шаргалтаад Тод улаан туяа Тэртээх уулсын оройд тусаад Сэтгэлээ өгсөн Нутгийн бүсгүй чамтай Сэр сэрхэн салхин дор Нууцхан догдолж алхсанаа Тунгалаг усны шуугиан Хөгжим шиг аялгуутай Тогоруун цуваа хайрын дуу шиг Хажууханд ганганалдаад Яасан ч гэгээн гуниг вэ Яая ч чадаагүй сэтгэл вэ Цэрвэсэн ч хайртайгаа хэлээд Цэрэгт мордсон Арван найман насыг Аргалж болоогүй юм байлгүй Нулимсан бороотой хаврыг Нууран эрэг дээр өнгөрүүлсэнээ Од харвах агшинд Одоо л би санлаа Салаа гэзэгтэй арван долоотой бүсгүй Гурван хаврыг хүлээж үлдсэн юм байна Сэтгэл минь буруу бодож Гурван хаврын дараа Хүлээж чадсангүй дээ чи Хадамд гарсаныг чинь Багадаа болзсон нуурийн эрэг дээрээс Баруун зүгт ниссэн шувуудаас сонслоо Амраг минь. 175
  • 176. Нэгэн бүсгүйд /Б.Ганзориг/ Цагийн зүү аль хэдийн хэвийжээ бүсгүй минь Цэнгэж ханлаа одоо буцах цаг болжээ Хэн нэгэн хар хүүд зүрх алдчихвий гэхдээ Хармалсан сэтгэлээ холоос нууж явсан Эргэж одохын цагт ихэмсэг эс оршино Элээж буцахын жамаар насны цас будрана Эрхэмсэг гоо явахын үед нүд дагаж унана Энд байхын учир гуниглангуй түүх бичиглэнэ Хором бүхэн нь үнэтэй амьдрал Хайрын итгэл ганц л өгөх нь үнэн Хорвоогын өнгөнөөс төрсөн сайхныг чинь Хожим буцаах нь бас л үнэн Дэргэд чинь зул шиг ассан Даруухан харцыг цагийн шувуудтай Ханьсаж хүлгээгээрэй тэр Хань чинь юм шүү дурлалт бүсгүй минь. Сэтгэл урсана /Б.Ганзориг/ Би он жилүүдийг дагаж хөвөрнө Цаг Хугацааны аялалд их олон зүйлийг олж харна Сэмрэх гунигаа өнгөрсөн хугацаанд дайгаад Санаанд оромгүй шинэ зүйлийг олохыг хүснэ Намрыг үдэж дурьтгалаар урсаж Нахиалж яргуй зүүдлээд хавраар сэрнэ 176
  • 177. Тэгээд гэгээн совин өвөртөлж он удаан жил Хүмүүний төлөө бие сэтгэлээрээ урсана Сүүлчийн бороо /Б.Ганзориг/ Би зүрхтэй юм байна Бодож байгаагүй зүйлээ бодлоо Дурлаж үзээгүй юм байна Дурлалыг шүтээгүй юм байна Тэр намрын зураглал сэтгэлд Найрагч бүсгүйтэй хамт үлдэж Тэндэхийн бүх юм үзэсгэлэнтэй Намайг хөглөх тухай бодсон Гунигт намар үгүй дээ даанч тэгж чадаагүй Гарт минь хундагтай дарс улаан өнгөтэй Харин цээжинд минь гунигийн түүх намрын бороо шиг Хайр гэдэг хий хоосон зүйл дурсамтайгаа хамт үлдсэн Одоо би өөр зүйлийн тухай бодож байна Цэцэгс хагдараад бүх юм нүв нүцгэн Охидын өмссөн богино өмд Сэрэл хөдөлгөмөөр үгүй юм байна Хэтэрхий их дурлаад Тэрэндээ би согтож Хайраа чи хаана байна Тэнд хэн ч байсангүй Бороо дэндүү хүйтэн Хавар намар хайрын тухай /Б.Ганзориг/ 177
  • 178. Зүүд эргэх үдшээр яргуй нялхараад Зүрхэн сүмийн нутагт бороо царай юу Зүсээр ижилхэн ханийн болзоонд Зуун дамнаж эцгийн минь гэрт ирчихээд Нутаг холын бүсгүй ахтай минь ханилах гэнэ Нуур тойрмын шувуудын ганганаан дуунд Нууцхан чандаас зүрх догдлож уяраад Нууж чадаагүй дээ сэтгэлээ би эгчмэдхэн бүсгүйгээс Гараас чинь хөтлөөд эцгийн гэрийг тойрч Ганцхан үдшийн болзоонд бэр эгчээ урьсан Надад итгэдэг ахийн минь зан хэвээрээ Ханьдаа хайртай болохоороо хар санаагүй Тэр үдшийн цэцэгс зуныг хүсэмжилж яарч ургасан Тэвэрт минь хонсон бэргэн зуурдхан биеээ надад өгсөн Аргагүй дээ хэн хэндээ ууссан болохоор Ахын минь амьдрал зохиосон хавар байсан Зүрхэнд минь гуниг нэрээд Зүг холын бэр минь яваад л өгсөн Ганцхан зуныг өнгөрөөх гэж Ганцаардлын дуу шиг Уйтгарлаж гуниж хүлээж билээ Уягын тухай зүүд эргэж Дараа жилийн намарт хайртай ах минь Хүү тэвэрч аавийнд минь айлчилсан Цаг хугацааны навчис Цэцэг шиг хагдарч ургаад Миний үргэлжлэл тэр жилийн намар Хүй цөглөсөн гэрт минь ирж билээ. Хайр гэж... /Б.Ганзориг/ 178
  • 179. Хар багадаа хайрласан бүсгүй минь Хожмын өдрийн дурьтгал битгий байгаач Чамд өгсөн сэтгэлээ анхны цас шиг цагаахан гээд Чамаас олсон бүхнээ өөрт минь ирсэн аз жаргал гээд Хайрын төлөө үхтлээ тэмцэнэ Хамаагүй ээ чи надад дурлахгүй байсан ч болно Нүдэн тойромоосоо нулимсан сувд бүү унгаарай Нууцхан цохилох зүрхний минь цохилтыг битгий тоолооч Сэтгэлээсээ чамайг явуулж чадахгүй болохоор Сар жилүүдийг амьдрал надад гэгээн байдаг Дурлалын төлөө үхтлээ тэмцэнэ Дуугүй зөрөөд өнгөрсөн ч чамайг би хайрлах л болно Хүслийг минь гуниг нөмөрдөггүйн учир Чамд өгсөн хайр минь балардаггүй юм Хэзээ нэгэн цагийн босгон дээр Чамаар хайрлуулах тэр мөчийг хүлээнэ Амьдралын төлөө үхтлээ тэмцэнэ Аадар бороо шиг... Анхны хайрын эзэнд 179
  • 180. Хайр өөрөө хагацал /Б.Ганзориг/ Хайрт минь чамайг хүлээн Ирэх зүгийг чинь ширтсээр Үдшийн дараа хаашаа ч явах билээ Үлгэр төгсөөд намуухан чимээгүй Ганцаардсан бодолд навчис хунгарлаад Гэнэн сэтгэл сэмэрч байна Хайр гэдэг нь энэ юм уу Хагацал гэдэг нь ирэх юм аа Хүйтэн салхи хувцас нэвтлээд Үүрийн гэгээнээр жиндүүхэн зогсохдоо Хүний өвөрт дассан тавилантай Үлгэрт би итгэсэнгүй Өөрийгөө мартаж хайрласны хариуд Өнчин нулимс хацар зүсээд Холдон одох чиний төлөө Хайрын сэтгэл энд үлдсэнгүй Хайртаа санаж бичсэн шүлэг /Б.Ганзориг/ Моддын навчис газарт хөглөрсөөр хийсэн одох нь Бодолд гуниг нэрээд Парисын тэнгэрт намар ирчихэж Мартаж чадахгүй зүрхэндээ чамайг шигтгэчихсэн болохоор Буцаад л чамдаа очмоор санагдана Дээгий Номгоны өвөлжөөны арын толгодод хоёул очоод Нар жаргатал чулуун гэр өрчихөөд тоглодог байсан Хэзээч мартамгүй хүүхэд насны тэр үеүүд 180
  • 181. Хожим хэн хэндээ ирэх хайр болно гэж санаагүй Сургуулийн дуулиант жилүүдэд нэг ангид сууж Санахын аялгуутай чамайг үргэлж ширтдэгсэн Хорвоог ухаандаа багтааж чадахааогүй жаахан байхдаа Хичээлийн чинь дэвтэрт анх хайрын захидал бичиж билээ Яагаад ингэсэн юм бэ гэж чамайг асуухад Ягаахан хацар дээр нь дууггүйхэн үнсчихээд Би чамд хайртай гэж хэлэхдээ Бурхан минь гэж чамаас улаа бутартлаа ичиж билээ Оргилмон хүсэл мөрөөдлын замдаа хөтлөгдөж Одод зүслэн Улаанбаатарын үдэшээр алхахдаа Одоо л хамт байхын шалтгаан гаргаж Оюутан ахуйд сурагч насны ахйрын захидалын хариуг өгч билээ Үлгэрт гардаг дагинаас ч илүү хөөрхөн чамайг Үүрд минийх байхын учир Ерөөлөөр учирсан хайрандаа үнэнч чи минь Европыг зорих галт тэрэгний буудал дээр хоцорсон Үнэний гэрч цаг хугацаа аялсаар Үелзүүр орчлонгын хаяа нэгэн газар Парист Бороо орж байна их хүйтэн Бодвол намрын сүүлчийх байлгүй Удахгүй өвлийн дараа хавар болно Учрах сэтгэл яаран яарсаар Тогтож чадахгүй сангалзан Тивийн цаана суугаа чамдаа очно. 181
  • 182. Хайртдаа /Б.Ганзориг/ Бүсгүй үсээ самнах нь бороо орох шиг Бороонд норж гүймээр санагдана Бодолд минь солонго татаад нар гарах шиг Би түүнд хэтэрхий их хайртай Арван наймтын зүүдэнд нулимстай орж ирлүү Аргамжиж орхисон сэтгэлийн учигт Намайг л гэсэн итгэл өөрөө ирэх шиг Надин юм аа чи минь Хүслийн шалтагт бодол эрмэлзээд Хунгаар цэнгэх харцаараа уяатай Миний хайрын тэнгэрт эгшиглэсэн Мөрөөдлын бүсгүй минь Дэргэд чинь яваад л очмоор Дандаан дулаанхан үгс чинийх юм аа Мөрөн цалгиасан аялгуу шиг Миний сэтгэлд дэлгэрч л яваа Дээгий минь ээ. Хайрыг хайрла /Б.Ганзориг/ Будант намрын навчис шиг Буцаж чадахгүй сэтгэлээ аргадаад Будрах цасны түрүүчтэй ханьсан Бодол минь энхрийхэн байдаг аа Харц харцандаа дэлгэрсэн болохоор Хайргүй байхын аргагүй ээ чамдаа Хан хорвоог уярааж хөгөлсөн Ханийн тэнгэр чи минь шүү дээ Зүүдээ манасан учрал шиг Зөрж өнгөрөөгүй тавилангаа дагаад Аясын салхитай насаа нэмсэн 182
  • 183. Амьдрал минь гэгээн байдаг аа Хайранд ирсэн жаргал шиг Холуур яваагүй харц уяраад Хамт аялсан он жилүүдийн Хүсэл минь чи байдаг аа. Хайрын блюз /Б.Ганзориг/ Хаврын орой салхи сэвэлзээд Хайраа санан чамайгаа үгүйлнэ Холын тэртээд гуниг хөврөөд Хөөрхөн чинийхээ харцыг хайна Үдшийн зөргөөр ирэх чиний зүг Үлгэрийн шувууд нисэн одно Үнэнчээр хайрлахаа чамдаа амлая Үнэн сэтгэлийн миний хайраа Хайрын саран тэнгэртээ хөвөөд Хүслээн шивнэн чамдаа яарна Хайтан цэцгийн дэлбээ бөхөлзөөд Хоёул хамтдаа сарнаар зугаална Болор тунгалаг шүүдэр тунираад Бодлоон шингээн чамайгаа үнсэнэ Хайрын аялгуу намуухан эгшиглээд Хосын цэцэрлэгт чамтай бүжиглэнэ Хайрын сэтгэл /Б.Ганзориг/ Зөөлөн зөөлөн бороо шивэрлээ 183
  • 184. Зүүдний цэцэгс дагаад л дэлгэрлээ Зүгээр байж чадахгүй нь Зүрх минь тэмүүлээд байна Хайрын сэтгэл нандин шүү Хайлган бодол чамаас уяатай Хэтэрхий ихээр сандаг шүү Хонгор минь чамайгаа би Аяаар аяаар бодолд ургана Амьдралын цэцэгс намуухан дэлгэрнэ Чамдаа яараад болохгүй нь Чинийхээ зүг алхамаар байна Дахин дахин тасаж уярана Дандаа ийм л цэцэгс дэлгэрнэ Дурлал бүхэнд догдлохгүй нь Дотнохон чамдаа очмоор байна. Харьд гарсан бүсгүй /Б.Ганзориг/ Яасан ч ихээр гуниглана вэ Ямархан саран дор учирсан болоод Сормуусан дор чинь нулимсан сувд Сондор эрхлүүлж хүлээнэ вэ Цэцэг түүж явсан Цэнхэр тал чинь чамайг санаад Цээл уяхан хоолойн чимээ Цээжний цаанаас эгшиглэж Багадаа дуулсан дууны хөг Одоо хүртэл тасраагүйг Бууж суусан чулууд чинь Орчлонд хадгалсаныг санаарай Бүсгүй бие чинь өсөж Бодлын тэнгисээр сэлэн явхад чинь Зүрхээн чамд өгсөн Хөдөөх залууг бод луу Бурхадын өгсөн зангаас Бардам байхыг чи хүсэж 184
  • 185. Өнгөний хорвоог индүүрч Өөр шигээ санаад Гэнэн явсан хонгор минь Гараас чинь хөтөлсөн Харийн гүнтэн чамайг тосох Хэтэрхий худлаа зангаа Хэний ч олохгүй газар нуусаныг Хожим ухаарахдаа Хайртай байсан бүхнээ Хамаагүй гомдоож байсан аа Одоо л чи минь ухаарч Одтой үдшийн дор Нулимс унагаж суугаа Нууж чадахгүй дээ чи Маргаашийг хүлээ Чамд өөр өдөр ирнэ… Цаснаар ирсэн хайрын аялгуу /Б.Ганзориг/ Цасан ширхэг эргэлдэн бүжсээр Цээжний гүнээс догдлол айсуй Чамайг сансан сэтгэлийн алсад Чамд дуулсан дуу эгшиглэнэ Харцаараа учраад сэтгэлд тэмүүлсэн Хайрын болзоонд цаснаар ирээд Шинэ жилийн үнсэлт шиг Чамайг хөглөсөн миний аялгуу Өвөлөөр ургасан улаан сарнай Цаснаар цоморлогоо дэлгээд энхрийхэн Холын тэртээд одод гэрэлтээд Хайрын бүжигэнд чамайг дагана 185
  • 186. Цагаахан гантиг гэрлийн гялбаа Цайран харагдах цасан өнгө Хайрт чинийхээ гараас хөтлөөд Хүний хорвоогийн харгуйгаар алхана. Чи минь /Б.Ганзориг/ Хайрын гэгээтэй нарнаар шивэрсэн Хүслийн цэнхэрхэн бороо шүү дээ чи Зуны салхитай ханьсан бүжсээр Зүрхэнд ургасан цэцэгхэн шүү дээ чи Өнгө өнгөөр гоёоогүй болохоор Өөрөөс чинь илүүг харлахгүй Орчлонд заяасан ганцхан зүүдэндээ Оддын гэгээтэй учирсан даа Хайрын тэнгэрт саран гэрэлтээд Үдшээр нялхарсан яргуй шүү дээ чи Хажууд минь суугаад эрхэлсэн Үлгэрийн янагхан дагина шүү дээ чи Цэцэгс цомирлогоо дэлгээд мишээсэн Цэнгэг улиралын эрвээхэй шүү дээ чи Цээжний гүнээс асгарч оргилсон Цэвэр ариухан сэтгэл шүү дээ чи Шүлэг хайр хоёр /Б.Ганзориг/ Миний амьдрах хорвоо дэндүү сайхан Надад хайртай явсан бүсгүйчүүдийг Мөнх бусын тавилан гэж нэрлээд 186
  • 187. Насны цас будрах жавартай ханьсаж Миний сэтгэл алдарсан бүсгүйчүүдийн Зураг унтлагийн өрөөны хананд өлгөөтэй байдаг Маргаашийн тухай бодож та нарын хэнтэй ч Зүрхнийхээ угаас ярилцаж байгаагүй юм байна Сайхан бүхний эхэнд харц минь ундагггүй болохоор Санаандаа би амьдралтай явахыг хүсэж Сар жилүүдийн шуурган дунд Салхи шиг гандаж явсаар Залуухан дурлалын гунигт би дарагдаагүй Зүрхэндээ үнэнч хайр минь Зүсээр гоодсон охид байгаагүй ээ Зунаараа дэлгэрсэн шүлэг минь Миний хайр байсан Тэгэхээр шүлэг хайр хоёр Миний ойрын хамаатан юм байна. 2007-10-15 Шүлэг шиг бүсгүй /Б.Ганзориг/ Сартай шөнийн тэнгэрт Салхич шувуу нэснэ Сайхан бүсгүйн дүр тэр Саран дор тодорном Шүлгэн урлал цээжин дотор асаж Шат мөрөөр нь өнөөх бүсгүй алхнам Өнгө алга хорвоод өөлөхийн аргагүй төрсөн хатан заяа Өнө сэтгэлийн минь гүнд цэцэгс тарьж орхиод 187
  • 188. Гэгээн сарны зүг эргэж харалгүй одсон Гэгэлгэн зүрхний хайр шүлэг шиг бүсгүй ээ Мандах нарны шаргал туяан дор Манхад цайвалзах талын цав цагаахан гэгээнд Марал буга хөлөглөж наран зүг одсон Мичид гэгээхэн анхны минь хайр аа Өвөрлөж үлдэх сэтгэлд минь өөрийн дүрээ орхисон Өвлөж дурсгасан зураг чамаас үлдсэн цорын ганц эрдэнэ Бие биесдээ дэндүү ихээр дассан болохоор Бурхан зүг одход чинь би гунигтай байсан Хөхөөн эгшигтэй зуны тэргэл өдрүүдэд Хонгорхон бүсгүй чиний зүг сэтгэл минь тэмүүлдэг ээ Хүний орчлонд чамайгаа мөнхөд үлдээх гэж Хайрын дуу урлана шүлэг шиг бүсгүй минь ээ Ай хөөрхий Учралмаа. Ээждээ бичсэн захидал /Б.Ганзориг/ Наран саатаж амарсан хонгорын шаргал талаа Наадаж өссөн голын тохой номгоны бууцаа Наддаа л нандин ижийгээ санаад Хүний нутгаас захидал бичлээ Намрын сэрүүн унахаас урьтаад Намбалаг ижийдээ яваа л очно доо Дэврүүн сэтгэл эрдмийн аснаас буцхад Дээлтэй бурхан ижийдээ золгон доо 188
  • 189. Цайраад суврах уулсын дундах их богдоо Цэцэгс сүлжсэн анирхан орог нуураа Дандаа л бодогдох ижийгээ санаад Харийн нутгаас захидал бичлээ Зэрэглээнд цэнхэртэх нутгийн минь захаа Зэгсэн тойромдоо чимэглэн буух шувуудаа Бодол гэгээн ижийгээ санаад Холын нутгаас захидал бичлээ. Ээжээ санаад /Б.Ганзориг/ Навчисийн дэлбээнд бороон дусал унахад Намайг л гэдэг ижийгээ санана Бүүвэйн дуутай хүний хорвоод Буцаад ирээч дэргэд минь Цэцэгсийн дундаас саравчилж харагдах Зүүдэн тэнгэр ээжийгээ Цагийн урсгалаар санаад байна Зүггүй хүүгээ уучилаарай Хяруу нь мөнгөрөх намрын орой Хүслийн алсад гуниг төрнө Аргадахын эгшигтэй бодлын хорвоод Ахиад ирээч хажууд минь Эргээд ирэхийг чинь хүлээсээр өсөхдөө Мөнхийн байдаггүй тавиланг ухаарлаа Бодлын уяатай санахын хорвоод Бурхан байж ээж минь 189
  • 190. Амьдралын шившээ борооноор ганцхан л татсан Солонго билээ чи /Р.Гэрэл/ Амьдралын шившээ борооноор ганцхан л татсан Солонго билээ чи Ахин хэзээ ч ирэхгүй ханийн совинт ухаарал билээ Наран нөмөрт цээжийг чинь дэрлээд ханамгүй жаргал билээ Саран шингэтэл яриаг чинь сонсмоор хүндлэл билээ Намрын нуурын дэргэд буцах шувуунд захиж суусан Насандаа хайгаад олоогүй хүлээлт минь билээ чи Хаврын шүлгэн шөнөөр үүр хаяартал гэгэлзүүлсэн Хайрандаа жаргаад унтаагүй ганцхан дурлал минь билээ Чиний дэргэдээс надад од хүртэл ойрхон харагдаж Чимээгүй үгс чинь нууц тайлан үлддэг Бүүвэйн шөнөөр нойр хулжаасан машины чимээ Бидэн хоёрын амарсан жижигхэн байшин Гэгээн өглөөг хос алгаараа тосон угтаж Гэргий чинь болж заяаг чинь түшиж сууна Дуусашгүй жаргал бидэн хоёрт бий шүү, хайрт минь Дууны хорвоод хайлах тэнхээ байдаг шүү, ухаарал минь Жаргалтай өслөө, би /Р.Гэрэл/ Жаргалтай өслөө, би Жам тохиол хоёрын алийг нь ч ялгадаггүй насандаа Жавартай, нартайд хөгшдийнхөө нурууг хотойтол үүрүүлж Замын хол, газрын хатууг мэдэлгүй Жаргалтай өслөө, би Тавилан гэдэг ээжийн минь зассан өлгий биш байжээ Тааваараа алхах амьдралын зураг надад ирсэнгүй Сар жилүүд гэнэн бүхнийг минь авч одохдоо Сэрүүн ахуйдаа эцгийн минь хэлснийг мартуулж чадсангүй Уйлмаар гунигтай амьдын орчлонд Уй зовлонгийн ачааг дааж барамгүй ч өдрүүд байх юм Тогоотой сүү дэврэх удмын халуун гэрт минь Тооно өргөж зогсох эр хүний зай ханхайсаар . . . Үйл бүдэрч бүтдэг гэдэг хөгшдийн хууч шиг хорвоод Үүл бараантавч тэнгэр цэлмэдэг нэгэн амьдрахуйд 190
  • 191. Тэгэхэд би санаа алддаггүй явж дээ гэж бодохоор Тэрлэгнийхээ энгэрт багтартлаа уйлах юм Зовж яваа хүний дэргэд жаргаж яваа ч гэлээ Замыг яаж туулна даа гэж бодогдоод байх юм Жаргалтай өсчээ, би Итгэл /Р.Гэрэл/ Амьдрал гэдэг далайн эрэг дээр би зогсож байна Арав төгссөн дүүгээ сургуульд үдэхээр зогсож байна Галт тэрэгний гишгүүр дээр хөлөө тавихад нь Газар эх миний дүүг хүний нутагт тосно Сэтгэлд сэвхийн хөдлөх галт тэрэгний цонхоор Цэцгэн гараа даллаж нулимастай харцаа нуухад Дагаж л явдаг ээж минь хойно хоцрон харагдаж Далайн эрэг аргагүй тулж ирнэ Амьдрал гэдэг алдаа биш шүү дүү минь Аргагүй ирэх хувь заяаны өмнө бүү сөхрөөрэй Дандаа чинийхээр хувь тавилан гэж хаа байхав Дасах гэдэг зуршил л болдог юм шүү Нартай жилүүдийн хөлгөн салхинаар Надаас холд ээжийн зүүдэнд ирдэгээ мартав Мөр бүтэн гэдэс цатгалан явлаа ч Монгол дээлээ байхад хүний нутагт жиндэв Ухаарлын шүлэг /Р.Гэрэл/ Дурлал, хайр хоёрыг салгаж чадсан нас минь Дуугүй инээмсэглэл, тэвчээртэй хүлээлт Ухаан суух тусмаа хайраа хайрлаж Уужим дурлаж чадаж байна, би Хайр гэдэг ханиа энхрийлэх сэтгэл болж Харах тусам нялхрах хэрнээ Дурлаж чадсан дэвэргэн харц минь Дурсамж олон өдрийн гэрэл гэгээ боллоо Сайн хүн, сайхан дурлал Санаж хүсэх нууцхан сэтгэл Хүүхдийн инээдтэй халуун гэрт минь Хүнийрхүү байж чадсангүй Чамтай учирсан сэтгэлийнхээ галаар 191
  • 192. Чиний зөөлөн ухаарлын илчээр Амьдралаа би улам хайрлаж Амраг хань минь намайг үгүйлдэг боллоо Өрх гэрт минь жаргал нэмсэн шүү, чиний дурлал Өнө хойчид уужим болгосон шүү, чиний дурлал Хайраар би дундуур яваагүй шүү, учрал минь Харин чиний ухаанаар дутсан байж мэднээ. Хайртай тэр байтугай олон удаа аргадаж очсон чамтайгаа /Р.Гэрэл/ Хайртай тэр байтугай олон удаа аргадаж очсон чамтайгаа Хэзээ хойно баярын ширээнд уулзлаа Зүүдэнд үзэгдэж, сэтгэлд эмзэглэсэн харцтайгаа хамт суулаа Зөндөө их ярьдаг хэрнээ уйдаадаггүй дууг сонслоо Санаанд дурлаж явсан өдрүүд шиг тодхон Сайхан царайг нь ханатлаа харлаа Хэвлүүхэн яриа нь зүрх амраан тайвшрал ирэх бүрийд Хэрэгтэй хэрэггүй олон юмыг хууч болгон дэлгэлээ “Яарахгүй биз дээ” гэх хэзээний тайван зан нь Яг л тэр хаврын үдшийг санагдууллаа Анхны тэр өглөө шиг юм бүхэн хуучнаараа эргэвч Ахиад л миний бардам зан надад ганцаардал авчирлаа Дахиад чамтайгаа уулзахгүй ээ хайрт минь Дурласан ч дасахгүй юм даа чамдаа. Хань минь дээ надад орчлонг орхимоор санагдлаа /Р.Гэрэл/ Хань минь дээ надад орчлонг орхимоор санагдлаа Хайрт минь дээ чамайгаа сэрүүнээр зүүдэлж явна гэж сонсоод Намайг биш ээ гэхэд хүүгээ үнсдэг чи минь Нартад томоогүйтэж болно гэж үү? Өглөө бүр ажилдаа дуу аялан алхаж Үдэш бүр хүүдээ хоол аягалан суухдаа Хол яваа чамайгаа эндүү санаагүй Хонгор сэтгэлийн тэр өдрүүдийг хаанаас эргэж олно доо 192
  • 193. Хээнцэр хорвоогийн өнгө, гэрэл бүхэнд зүс минь бүдгэрэвч Хэний ч өмнө би хүүгээ тэвэрсэн эх хүн Эцгийн минь гэрээс намайг зээлдэж аваагүй л юм бол Эрээн мярааны хорвоогоос буцаж ир дээ, хань минь Гэрийнхээ хойморт дүүрэн зайтай чамайгаа Гийчин болж айлын хаалга тогшиж явна гэж сонслоо Холдож чадахгүй гэж намайг мэддэг чи минь Хонгор үрийнхээ зургийг энгэрийнхээ халааснаас гээчих вий дээ. Ээждээ /Р.Гэрэл/ Цацал энгэрээс тань одоо хүртэл сүү үнэртээд байна Цаг үргэлж намайг л боддог ээж минь дээ Цайныхаа дээжийг миний л төлөө өргөхдөө Цагаахан хайраар заяаг минь түшдэг түшдэг ээж минь дээ Жилээр бүү хэл, хоногоор өтлөх насыг тань яая даа ээж минь Жаргалтай ч амьдрал дунд таньгүй бол би яана Ээжийнхээ шарил дээр таны уйлж зогсохыг харснаас хойш Энэ хорвоогийн мөнх бишээс айдаг боллоо, ээжээ Ээжтэйдээ би нартай яваа шүү Ээжгүй хүмүүсийн зовлонг эдлэхгүй юмсандаа хорвоо минь! Би Монголоороо гоёдог /Ш.Гүрбазар/ Хөх Азийн цээжин дээр ирж буцахын учир Хүмүүний алтан заяа энд байхын учир Туурайн тамгатай хөрсөн дээр Унагатай хамт тэнцэж хөлд орохын учир Тунгалаг шандны толиог Хулантай хамт булаалдаж рашаан амсахын учир Би Монголдоо мэндэлсэн Газар тэнгэрийн савслагад гайхуулан байж Ганц яваа насаараа би Монголоороо би гоёно 193
  • 194. Би Хөхөөтэй зуны цэцгийн алаг шүүдрээр хөлөө гоёдог Хүрэн толгойн сүүдрийн айзам жавхаагаар нь хоолойгоо гоёдог Зэрэглээтсэн талын бараан нүүдлээр харцаа гоёдог Зээгэлсэн шар толгодын алтан хормойгоор хаяагаа гоёдог Би Монголоороо гоёдог Айрганд нь ардын дуу иссэн хөхүүрээр нь ханаа гоёдог Аяганд нь үдийн нар далбилзсан өвгөдөөрөө хоймроо гоёдог Хаврын тэргүүн сарын шинийн нэгэнд ашдын билэгээр гоёдог Намрын дунд сарын арван долоонд амрагийн харцаар гоёдог Би Монголоороо гоёдог Ширгэшгүй Хэрлэнгийнхээ усыг нар зөв бүсэлж гоёдог Шилгэшгүй нутгийнхаа уулсийг нас зөв түшиж гоёдог Би Монголоороо гоёдог Морьд эргэсэн наадмын дурдан тоосоор нь дээлээ гоёдог Монгол гэсэн зургаан үсэгтэй бурхан нэрээр нь дэлхийд гоёдог Би Монголоороо гоёдог Алган дотор хавчигийн цагаан чулуу алгаараа ташчихад Ангаахай гардаг болов уу гэж томоогүй насаа үнэмшиж Аргал түүхдээ хүртэл саврын хумснаас өмөөрөн Алтан ширээгийнхээ чулууг шувууны амиар хайрласан Аргалын чинээ уул байлаа ч зулайд нь хүргэж залбирна аа Эх орон минь Алгын чинээ нутагтай гэвч заяа минь гэж тайтгарна Эх орон минь Буйран чинээхэн уулс байвал сөхөрч суугаад жаргана Бүрэн эрхт Монгол минь байхад сүүгээ өргөөд залбирна аа Эх нутгийнхаа хүйтэн бороонд ч дулаацсан Дулаацсан биенээс минь хийморь савссан Савссан омогийн нүцгэн мананд Сая тэнцсэн унага Монголоо эрнэ Би Монголоороо гоёдог Би Монголоороо гоёно Бодрол / Ш.Гүрбазар/ Яруу найрагч хүн Тэмдэглэлийн дэвтэрээ хэн нэгэнд үзүүлэхээс илүү хүндэтгэл гэж байдаггүй Тэгвэл би одоо таньд өөрийнхөө тэмдэглэлийн дэвтэрээс бодрол таталбараа уншиж сонсгоё 194
  • 195. Найман сарын бороонд навч уйдна Уйдахдаа урдын мөчрөө дарна Дарлаа дарлаа гээд гудайх нь юу байхав дээ Дараах хаврыг үзэхгүйдээ л гундана Яах аргагүй өтөлж байна аа гэдэгээ Намар л их мэдэх юмдаа" Говийн ганц айл /Ш.Гүрбазар/ Дэлэгсэн тэрлэг шиг Монгол нутгийн Гундсан шаргал сэжүүрээн Хошуулдсан хоргой шиг гучин гурван говийн Худаг бараадсан өвгөдөө Мартахын учиргүй өрөвдөхдөө шүлэг бичиж сууна Ижийгээ дагаад аргалд явдаг байсан Ижилгүй ганцхан тоонот минь говь Ишиг хөөцөлдөж хөлд орохдоо Инээж тулсан ширдэгний минь тал Халтар чийгэнд зоо нь тэнийх Хагсаа нимгэн морьдтой нутаг Хугасхан өдөр бороо шивэрхэд Хашхирч ургадаг таанатай нутагаа Бүтэн орныхоо сэмрээгүй хаяаг Амьтай байлгах гэсэндээ захалж нутагласан Бүлээн зулайтай эх орноо Айлтай байлгах гэсэндээ хаяалж холдсон Өртөө өртөө гэрүүд нь үүргийн дугаараа мэдэлцсэн Өдөр өдөртөө хааяа гучин усан дээрээ уулздаг Овоотын заставаас наана хонийн бэлчээж налайсан Орон уулсын минь тоонтой сахиул говийн ганц айлаа Холдлоо холдлоо гэхэд хондноосоо холдож чадаагүй Хот ганц орохдоо хоёр хоногоос хэтэрч үзээгүй Адуу эзэн хоёулаа шандандаа анигшсан говийхнийг Ардын дууны бадаг шиг мартчихсан биш юм байгаадаа Хураан тэнгэрт хувь заяагаа өөртөө даатагсан говьчууд маань Хорин нэгэн оноос араай цаахан амьдарч байна Дэрс дэрсэнд унасан тэнгэрийн шаргал дэлээ шиг 195
  • 196. Дэл дэлээн бараадаж тэд минь одоо яаж л явна даа Араг түшиж нүд үзүүрэлсэн Амраг хүүхгүүд ховоо татсаар Атан тэмээндээ ачаа дүүрч Адуу уургалж эмнэг сурагсаар л Үр нь өлсөхөд бэлчээрдээрээ Үдэш орой зэлэн дээрээ Энг хөөсөлж үнсэн дээрээ Илүү гэртээн идээндээрээ Намрын дунд сарын арван долооны Ганцхан өдрийн амралттай ч Нар дальдчуулсан говьдоо Наслахдаа тэд бухимдаагүй явна аа Ангасан хүнд лусын хааных Говийн ганц айл Алсаас хархад үлгэрийн цэгээн сувд Говийн ганц айл Хур гуйсан залбиралд нь бороо асгаруулж гайхуулдаггүй юмаа гэхэд Хувь тэнцүүхэн төрийн хишгээс бүтэн атгаад өгчих юмсан Ширэнг ойгоор тайтгаруулж Ширэг зүлэг хөглөрүүлдэггүй юм аа гэхэд Ширхэг лаа бөххөд нь дэн тэмтчүүлж сөхчүүлэхгүй юмсандаа Адгуус нь хүртэл улаан номонд дархлагдсан говийн маань Айл нь яахаараа Улаанбаатараас аа мартагддаг байна аа Үлэг гүрвэлийн өндөг нь эртний түүхэнд үнэтэй хэдий ч Үдийн наранд цахилсан ганц айл нь эзнийхээ сэтгэлд түүнээс ч үнэтэй Гунгийг март /Ш.Гүрбазар/ Яасан, гуниглаад л байна уу чи Наашаа суу Сэтгэл эмзэглэн гуниж явах үедээ хүн Сэргэлэн золбоотой бай гэж өөртөө хэлж чаддаггүй юм Ийм цагт сайн хүн олон л доо Инээхээ мартсан юм шиг царайдаа хайр өвөрлөсөн хүн зөндөөн л дөө 196
  • 197. Гэхдээ Буруугүй хүнд бодол зөөлрөн уярч суулаа ч Бусдын үрд дурлаж болдоггүй шиг хэцүү байдаг юм Шалтгаангүй хэн нэгэн чамайг аргадвал Шаналал чинь зовлон болж хувирдаг юм Өрөвдүүлэх чинь аргадуулахаас хэцүү Өөртөө гомдох чинь улам ихэснэ гээч Зүрх хөндүүрлэтэл гомдоосон хэн нэгэн нь Зөрөөд өнгөрөх агшнаа ч болов уярч харахад Ээждээ айлгасан хүүхэд шиг дотроо жаахан уйлчихаад Эргээд цаашаа алхахдаа өөрийгөө харин шоолдог юм даа Тайтгараач Алдаа гэдэг чинь Зөвийгөө олтол төөрөлддөг Зөөлөн буруу хойно Анд минь чинийхээ хазгай гишгэсний тоог Би мөшгөхгүй Үгний түрүүч бүлээн байна гээд ерөөл биш Зүсний үзэгдэх сайхан гээд санаа биш Тэнэж хэлсэн үгэндээ тэнэг алдаршдаг юм Тэмцэж яваад ялахдаа ялтан болох ч байдаг юм Үг дагаж үнэнд хүрнэ гэдэг чинь Үүл дагаж газар баримжаалахтай адил Хүн дуурайж сайн явна гэдэг Хүйтэн чулууг булганд нь эндүүрэхтэй ижил Бод л доо чи Жаргадаг газраас нь мандааж бод Жаргалтай хүнийг зовлонтойд бод Зуны цэцгийг өвөл ургуулж бод Зурамны нүхэнд үнэг багтааж бод Алдаа гэдэг чинь Зөвийгөө олтол төөрөлддөг Зөөлөн буруу хойно Анд минь чинийхээ хазгай гишгэсний тоог Би мөшгөхгүй Бод л доо найзаа, бодооч 197
  • 198. Нарны саам амсах заяа минь хаяагүй цагт Намайг гудайхыг бурхан ч үзэхгүй гэж бодооч Дугуй хээтэй наадам / Ш.Гүрбазар/ Зүс булаалдсан гурван сумын хүүхнүүд Хэлэлцсэн юм шиг хөх торгон дээлтэй ирцгээж Зуузай харшуулсан гурван сумын морьд Ижилссэн юм шиг суман дэлээрээ гайхуулж Хөх торгон баадамтай хөлийн хоёр асар Хэцийн цэнхэр салхинд хээгээ гээтэл дэрвэхэд Еэвэн хээтэй зодогоо зууван болтол дугтралцах Есөн давааны бөхчүүд наадмын цагирагт тэмцэлдлээ Үйлийн үргүй хөөрхөн алтан шаргийн Цэрмаа Үйтэн хуаран тэрлэгээ дурдан болтол дэврүүлэхэд Хатирч саарал морьных нь газар асгасан сүүлнээс Хаан бугуйвч сүлжих шиг туурайн мөр хоцорлоо Дэлгэр хэтийн наадам гурав хоног нижгэнэсэн Дэвжээнийх нь дэнж дугуй хээтэй үлдлээ Морь наргиа хоёр цуглах жамтай талбараас Монгол газар шороо минь туурай хээтэйг ухаарлаа Ийм сайхан Монгол наадмаа орхиж хэн чадах вэ дээ Наадам гэдэг өөрийн хөг аялгуутай наадам эхлэх Наадмын их өрнөл наадам тарах ч гэсэн Надад олон янзын хөг аялгуу харагддаг юм Алчуурын торгон сэжүүр дээр салхиар хийсэн амьсгааг Айлын бүлээн бараанаас айраг ханхайх зуныг Аав ижийгээ дагаад хөөрч гүйцсэн өдрүүдийг Адуу хэмээх адгуус хйиморь болдог сүрийг би наадам гэж бэлэгшээдэг юм Өвөр дүүрэн үзэмтэй наадмаар давхих сайхан Өргөн сумын харчуудыг хараад нэгийн даваанд гармаар санагдана Асар тойрос хийн алхаж ээ явах хүн хүнээс наадам сонсон холихжээ явах Өлсөөгүй ч хуушуур айрагхан амс хийж Өдөржин наадмын хүрээгээ тойрох л сайхан байдаг юм даа 198
  • 199. Харин үзүүр түрүү булаалдас хийгээд наадам тарна гэхээр Үрээ дагаад хөтлөөд уяачид буцна гэхээр Үнсье гэлээ ч аз дутах тэр минь харьнаа гэхээр Сумын захиргааны орой дэрэвсэн туг ганцаардах шиг Сул асрын хормой нэвсэгнэх ямар уйтай гээч Хорогдон хорогдох гал галын хөлөөр намар эхэлж Хорлоогуайн их охин хүнтэй суучихдагсан Дахиад наадам болохгүй юм шиг давчуурхыг яана Шинийн хорьний өглөөнөөс зунаа хүлээж тайтгархад Шингин сарны чимээнд жаргалд хорогсоод агшилхад Нэмнээтэй ботгоны дэргэдээс эх нь холдохгүй юм шиг Нэг л яваа насаараа наадмаа хүлээж жаргах юм даа Дэлгэрмаа эгч / Ш.Гүрбазар/ Дэврүүхэн бага насны сониуч гэнэхэн ухаанд Дэлгэрмаа эгчийг хайрлах сэтгэл багтдаг байсан Дэнжийн ногоо тасдаж хөл нүцгэн дэгдсэн Дэнгийн эрвээхэй шиг насний минь Дан цамцтай мөрөөдөл Өглөө үдшийн сэрүүнд үнээ эвлэгэж суухад нь Өөрөө ч дийлэлгүй гудчуулан тугал татаж зогсохдоо Долгор ажаагын аргалыг түүх дуртай байдаг шиг Домбон цагаан ёотон горьдож зогсдоггүй байсаан Ийм л эгчтэй болохсон гэж үе үехэн санааширхад Эвэлж гүйцсэн үнээний туаглыг татхаа мартдагсан Сайхан зантай эгчийнхээ дэргэд нь байхийг мөрөөсхөд Сайлийн жар үнээ цөөхөн юмшиг чамлагддагсаан Агтлах тугалын сэчнээн гуд татуулан сөгжиж Арав хүрээгүй нас минь тугалын тамиргүй хэрнээ Ардаг морин дээр хөндөлсөн саахалтын ганган санзайгаас Алаг нүдэн эгчийгээ хармалхийн тэнхээтэй явсан Энгэр дэлэгсэн эцгийнхээ элгэнд наалдан сууж Эрлийн хүний яарьсан үлгэр сонсон хөгжихөд Туурга нэвт уяатай гэрэлт төгс хат нь Тулган дундаа үзэхшиг манай хотыхон баясахад Зүйл зүйлийн юмыг зүүдэн дотроо амьлуулж 199
  • 200. Зөн бэлэгтэй үлгэрийн баатар нь болдог хэрнээ Гэр нэвт гэгээтэй ч Дэлгэр эгчийг минь гүйцэхгүй гэж Гэрэлт төгс хатныг үлгэрийх гэлтгүй голдогсоон Дэлгэр хэтийн наадамчид хөтөл даван одход Дэмий л би хойноос нь санаа алдаж зогсож Эмнэгийн булгианд хазайдаггүй ханхар эр болчихоод Эгчийг дагуулан тэгээд наадамд явмаар бодогддогсоон Эндээс явахдаа өмссөн хүрэн торгон дээл нь Эмээлийн бүрэг нугларч хормой нь жоохон үрчийсэн Замын сайвар борлогонд хонлой даван хөлөрч Задгай гүйдэлд алхаандаа толгой хаялан дүүхэлцсээр Холбоон дээр байсан ижийтэй минь үдэлж Хорлоо эгчтэй хоёулаа уяан дээр ирээд буухад нь Гурав хоноод ирсэн ч аянд явсан юм шиг санаж Ганган санзаатай хамт ирээгүйд нь баяралдагсаан Аавынхаа өврөөс гараагүй хонгорхон бага насандаа Айлынхаа хөөрхөн эгчид битүү санааширч явсан минь Дэгэж дэрэвсэн насандаа сайхны хажууд эрэгцэж Дэндүү уяханы өмнө хүншиг гуньж эхэлсэнийх юм болов уу Дэврүүхэн бага насны сониуч гэнэхэн ухаанд Дэлгэрмаа эгчийг хайрлах сэтгэл багтдаг байсан юм Ижий танаа /Гүрбазар/ Ээжээ Та хүүдээ гомддоггүй биз дээ хүү чинь Уул өргөж таныхаа ачийг хариулах Урт холын бодлын тэнд дараатай л яваа шүү дээ Ээжээ Үүрээс нойрыг чинь харамлахдаа өрхөндөө түрүүлж Үдшийн галаас хацрыг чинь өмөөрөхдөө тулгандаа өртөж Гадаа гэртийн хооронд гарын хариу баривал болж л байна л даа ээжээ Гэлээ ч ижий минь та Гарын хаа дэргэд гар Нүднийхээ дэргэд нүд байлгах гэж Намайг төрүүлээгүй болохоор Ухаанаасаа ухаан төрүүлсэн болохоор 200
  • 201. Урт холын бодол минь Тулганы захаас хол байдгийм шүү ээжээ Ээжээ та хүүдээ гомдоогүй биз хүү чинь Уул өргөж таныхаа ачийг хариулах Урт холын бодлын тэнд дараатай яваа шүү Нэг л өдөр зай чинь ханхайж Нэгний өглөө хацар эзгүйрнэ гэж бодож чаддаггүй дээ Үрийнхээ нүдэнд эх өтлөж Үлэгсэн мээмээ ширэгсэн гэж бодож чаддаггүй дээ Буянтай таныхаа ачийг би Буцах гийчний бэлгийн хариу шиг яараагүй дээ алдаж мэдхийм аа Гэлээ ч миний намхан эжий та хүүдээ битгий гомдоорой Хүү чинь Уул өргөж таныхаа ачийг хариулах Урт холын бодлын тэнд дараатай яваа шүү Номхон команд / Ш.Гүрбазар/ Ганцхан бид далавтай өвгөний хүү Шүлэгээ унших гэж байна чимээгүй Галын шугаманд эрсэдсэн цэргийн Сүүлчийн амьсгаа сонсогдож байна чимээгүй ээ Тамсагийн зуравдугаар девиз оройн тоондоо жагсаж байна Таны миний өвгөд залуугаараа одоо энхрий нутгаа дуулж байна чимээгүй Хатан дөрөөн дээрээ бөхийж зүүн хацраа үнсүүлсэн хүү нь Халхын голын тулалдаанаас халагдаж ээждээ ирсэнгүй Сайхан дээл эмээл хазаар зэхээд Саахалтаас бэрээн тандсан өвгөнд Хүү чинь эрсэдсэн гэж хэлж чадаагүй ухуулагч Хүүшлээд даачих сүүдэр дунд ганцаараа уйлж байна чимээгүй ээ" Орчлонгийн дутуу /Ш.Гүрбазар/ 201
  • 202. Орчлонгийн дутуу гэдэг ганцхан юманд л байх юм даа Аавдаа би эрхэлдэг байсан Аавдаа би эрхлэхдээ Алтан гадасны од аргамжааг буулгаж Зээрийн шагайгаа холбоё гэж Аадрын сүүлчийн солонго барьж Шилбүүрийн үзүүртээ уяя гэж Үлгэр дуустал үүр цайлгахгүй гэж Өлөн шүүдрийг өдөр өнжөөе гэж Эрхэлдэг байсан элдэвлэдэг байсан Ээждээ би эрхэлдэг байсан Ээждээ би эрхлэхдээ Өлзийт булгийн халгайны Өргөс болгоныг түүлгэе гэж Өвдөг шалбалсан чулууны Өөрийнх нь уйлахыг үзье гэж Намайг өсгөсөн өвөөгөө Холоо явахад нь авчирна гэж Намрын шувууг буцаахгүй гэж Нуурын хөвөөнд тоглоно гэж Ээждээ би эрхэлдэг байсан Одоо тэгэхнээ Алтан гадасны од Аргамжааг буулгахаар Аав минь явчихсан юм биш байгаадаа Алга байна Өлзийт булгийн халгайны Өргөс болгоныг түүх гээд Ижий минь ирээгүй юм биш байгаа даа Эзгүй байна Мөнх бусын орчлонгийн дутууг бүтэн болгох гээд Миний хоёр буурал одоо эзгүй байна 202
  • 203. Хайрийн таталбар / Ш.Гүрбазар/ Та миний тэмдэглэлийн дэвтэрийн чимээг сонсож байгаа байх Энэ олон жил хичнээн ч их хайрын шүлэг бичивдээ Ханьдаа байтугай үрдээ нууж явдаг тэмдэглэлийн дэвтэрээ таньд үзүүлж Олон янзийн хайр сэтгэлийн шүлгээсээ таньд дуулгая Бодлын шалтаг миний хайртай тэднийх минь Борооноор хоёр дээвэр норох айл зэргэлдээ Үдшээр хөөрөлдөх ярианд нь туурга мэт ойрхон ч Үе үенийх нь дэрнээн дэргэд жаргалтай ч Үрээ энхрийлж ханиа аргадахын сонсоод Үүрстэл санаа алдахад нүүгээд явчихшиг" 203
  • 204. Ханиасаан уучлал эрэхүй /Ш.Гүрбазар/ Хань минь ээ чи арай Хорвоод байхгүй чин журамтныг дэргэдээн дагуулсандаа Хорин жилийн амьдрал заяа хазайгаагүй явна гэж боддог юм биш биз дээ Үгүй дээ хайрт минь Үнэнчийн алдрыг чамаас хүртэх гэж Үнэнийг нуугаад би яах юм бэ? Үнэнээ гэвэл би Нүд бүдрээсэн орчлонгийн сайханыг зөрүү харж байгаагүй Нүүрээн сэтгэл гэж боддог хүүхнүүдийг зүхэж байгаагүй Гуйж учраагүй төрх ааш шиг олон учрал Туулж өнгөрөх насанд минь олон л байх юм байна ш дээ хань минь ээ Хань минь ээ чи арай Хорвоод байхгүй чин журатныг дэргэдээн дагуулсандаа Хорин жилийн амьдрал заяа хазайгаагүй явна гэж боддог юм биш биз дээ Шөнөөр шивэрсэн бороо нь /Ш.Гүрбазар/ Шөнөөр шивэрсэн бороо нь Үүрээр татрах бол уу Чиний мансан зүүдэнд Саран түрүүлэж гийх бол уу Орой бүүдийсэн тэнгэр нь Үдэшээр цэлмэх бол уу Очоод үнсэхээр чамтайгаа Өглөө хурдхан учрахсан Баруун баруунаас саатан жаргах Нарны цоохор гуниг арлиж Бадаг санаанд минь өөрөө шивэрсэн Бодолын бороо ороосой. 204
  • 205. Буурал ижий минь /Дамдинсүрэн.Ц/ Халх Монголын малчин Хатгин овгийн нүүдэлчин Харц язгуурт Дамдинсүрэн Харь газар суухдаа Эх нутгаа эрмэлзэж Элгэн саднаа дурдаж Эцэг эхээ санагалзаж Эгшиглэж шүлэглэсэн нь энэ байна. Тал сайхан нутагтай билээ Тамсаг сайхан устай билээ Таван хошуу малтай билээ Тараг айраг элбэгтэй билээ Өвгөн настан эцгийнхээ Өмөг түшигт өссөн би Өнөр буурал ижийнхээ Өршөөл хайрд хүмүүжсэн би Энэ бие өсч Эрийн цээнд хүрлээ Эр бие чангарч Хүний зэрэг боллоо Энд тэнд явж Юм үзмээр бодогдлоо Эргүүлж тойруулж бодвол Хол явмаар санагдлаа. Залгамж хойд үе байна Залуу халуун нас байна Хуучин балраа орхиё гэж Хувьсгалт ажилд оролцъё гэж Зориг бүхнээ шийдээд Жолоо юугаа атгаад Агуу санаа сэдээд 205
  • 206. Алсын моринд дөрөөлөөд Сав шимийн номд Санаа зоригоо хандуулаад Сайхан төрүүлсэн эхдээ Салахын ёсыг гүйцэтгээд Сайн мориндоо морьдож билээ Салж морьдсон тэр цаг Санааны дотор илхэн Сац бас бодоход Саран мэт тодхон Саяхан мэт санагдавч Сар өдөр өнгөрсөөр Санамсаргүй жил боллоо Өргөн талд өссөн би Үдшийн гэгээг чиглээд Ази тивд төрсөн би Алс хойтод зориод Хөрст дэлхийн хөвөөнд Хөх тэнгэрийн хормойд Гадаад далайн эрэгт Гайхамшигт Лениний хотод Шинэ цагийн сониныг үзэж Шинжлэх ухааны шимийг хүртэж Ертөнцийн чанарыг ойлгож авах Ердийн боловсролыг оролдоно. Наргүй өдөр бүрэнхий Саргүй шөнө харанхуй Эегүй нөхөр яг Эрдэмгүй хүн таг Эцгийн минь сургаал тэр Өвгийн минь гэрээс тэр Эрхэм сургаал үүнийг Эндэлгүй дагахаар Саваагүй холыг зорьсон тул Сааралгүй эрдмийг хичээх чухал Аюулгүй алсыг давсан тул Алжаалгүй номыг үзэх чухал Эрдмийн хичээлийг эрхэмлэвэл зүй Энэнийг ганц чухал болгоод Эхийн сэтгэлийг мартвал буруу 206
  • 207. Энхрийлж санах эх минь Үр нь гэсэн намайгаа Үнэн сэтгэлийн үүднээс Үргэлж санадаг байдлыг Үлгэрлэж гаргаж хэлэхэд Хөвүүн болон заяасан Хөөрхий тэр үр минь Хүрээд ирэх болов уу гэж Хүсэн санаж эрмэлзэж Хөвөөрөн харагдах хөндийн амаар Хөхрөн бүрэлзэх мананы дундуур Хөндөлсөн байх уулын хөтлөөр Хөвөлзөн нүүх үүлний доогуур Өглөө үдэш саравчлан харж Өдөр шөнө санаашран шаналж Унтах бүр уулзан зүүдэлж Сэрэх бүр дурсан ярьж Зажилсан хоол шимтэй болбол Тавагтаа үлдээж Балгасан цай амттай болбол Данхандаа хоцроож Санан санан сар өдрийг тоолж Бодон бодон болзоо хугацааг хэмжиж Уулзсан бүгдээс сураглан асууж Учирсан бүгдэд хүсэмжлэн ярьж Арай гэж энэ өдрийг өнгөрөөвөл Асар удалгүй шөнө хэтрээд Алтан наран зүүн зүгээс мандаж Аливааг гийгүүлээд маргааш болно. Маргаашийн цаана бас маргааш Өдөр шөнө ээлжилсээр л байна. Явчсан хүү бас ирээгүй Буурал ижий минь дурссаар л байна Ингэж ихээр санадаг Тэгж ихээр хүсдэг Тэр хүн нь аль вэ? Аваад үзье, хар даа Алд хүрэхгүй хэмжээтэй Атигар бага биетэй Суу залиар сулхан 207
  • 208. Сурсан эрдмээр дульхан Байлаа гээд илүүдэх нь бараг Үгүй гээд дутагдах нь бараг Ийм л нэг хүн Энд явж байна. Хөөрхий зайлуул ижий минь Хөөршөөж намайг харахлаар Муу бүгдийг сайн болгож Муухай бүгдийг сайхан болгож Тагжгар туранхай биеий минь Тантайчсан тарган гэх Дахлай хөх нүүрий минь Мантайчсан цагаан гэх Задгай үгийг ингээд нурштал Зарим таньдаг нөхдийн хэлэх нь: <<За яршиг нөхөр гуай Завхай үгийг бүү донгос! Эхийн сэтгэлийг мэдсэн юм бол Эргэж хардаггүй, учир юу вэ? Эхээ очиж өргөхгүй Дэмий чалчаад юу хийнэ. Гэнгэнэж гунганаж суухын оронд Гэртээ харивал барлаа биз Эхийгээ очиж өргөвөл Элбэрэл гэдэг нь тэр шүү>> Үгүй! Нөхөр, учир байна. Үнэнийг хэлэлцье нягтаар Үнэмшиж чагнавал над хэрэг Үргэлжлүүлж бодвол хэнд ч хэрэг, Аавын бийд хүнтэй танилцах Агтны бийд газар үзэх Эд хураахаар эрдэм сурах Эртний мэргэдийн сургаал биш үү. Энэ ертөнцөд хүн гэж төрөөд Эрдэм сурахгүй тэнэгээр өтлөх үү Энэ цагт эр гэж өсөөд Гэрийг сахиж насыг барах уу? Яршиг төвөг хоёроор Өөрийн биеийг эрхшүүлж Мэдэхгүй чадахгүй хоёроор 208
  • 209. Хамаг хэргийг мухарлаж Эхнэрээсээ ондоо хүнтэй танилцалгүй Эмээлээсээ өндөр даваа давалгүй Айлаасаа бусдын үүдийг таталгүй Ахаасаа бусдын занг мэдэлгүй Гэдийж суун хэлхийж Хойшоо суун холхойж Хуучнаа баримтлан үхширч Яг баримтлан ягширч Унтаж идэх хоёрыг Жаргал болгон эрхэлж Нүд нуух анилдан Гэдэс гүзээ цүрдийн Ууж идэхдээ уургын морь Урагшаа гишгэхдээ ургаа хад Ухарч гэдрэгээ уллаж Улбайж балбайж хэвтэх нэг муухай. Эхээс үр хүүхэд төрсөөр Үрээс үүд өрх үүссээр Хүн нь зон болж яваа Хүлэг нь сүрэг болж яваа Өнөр сайхан монгол үндсээ хөгжүүлж Өргөн сайхан эрх чөлөөгөө бадруулж Өтгөн сайхан мал сүргээ өсгөж Өн сайхан нутаг усаа эзэмшиж Айл зэргэлдээ олон улсаас хоцрохгүй Ах дүү түмэн үндэстнээс гээгдэхгүй Бохир бүдүүлэг ёсоо халахын төлөө Боловсон чийрэг байдалд дэвшихийн төлөө Өөрийн биеийг гололгүй Өчүүхэн чадлыг чамлалгүй Алд биеийг гамналгүй Алхайж суун залхууралгүй Аль байдаг чадлаар чармайж Арга ухаан бүгдээ нэмэгдүүлж Олон нөхдөө хөгжөөн уриалж Олон түмний төлөө зүтгэх нэг чухал. Үрийг хүмүүжүүлэх ачит эхээ Үүрдийг уламжлах алтан хэлхээ! Түмд төлөө нэмээд 209
  • 210. Төрд үрээ нэмээд Энэ миний хүү гэж Олны сүрэгт оруулаад Энхрий миний үр гэж Улсын зэрэгт явуулаад Хaйрлах гэж тэвэрч суулгүй Халдаж чангалж сургаад Хал үзүүлж хашир болгох Харьд явуулж догь болгох нэг чухал. Ийм ийм учруудыг Илэрхийлж бүгдийг хянавал Ингэж миний яваа нь Илүү ч биш зөвтэй. Эхийн санаа үрд Үрийн санаа ууланд Уулын цаана ус Усны цаана уул Зуун уулыг давж Мянган усыг гатлаад Энэ газар суухдаа Эхээ дурсан санагалзахыг Буруу гэж хэлэх үү та? Буц харь гэж болох уу та? Ахин дахин бодохлоор Аргагүй учир ийм шүү нөхөр минь! Элдэв газар тэнэсэн Элбэрэлт багат миний хүү Энэ мэт гайхаш тасарч Эхээ дурссан санаа Цал буурал ижийгийн минь Цаглашгүй мэнэрсэн сэтгэлийг Цайг сүүгээр сүлэх мэт Цаг зуурам ч баярлуулах болоосой. Ачит буурал ижий минь Амраг үрээ дурсан байж Амьсгал санаагаа алдан байж Алаг нүдээ анин харан байж Ариун тунгалаг нулимсаа унагаадаг бол Алимд түүний дусал бүр Алсад суугаа миний зүг 210
  • 211. Аршаан болон цацраг даа. Асралт ижий минь ээ, хүү чинь Аль нэгний зарц болж яваа биш Арван шар цай олж ядаж яваа биш Ардын төлөө чин санал барьж Амгалант сайн цагийн босгыг алхаж Алдарт гэгээн оронд эрдмийг суралцаж Амар мэнд яваа учрыг минь мэдээд Ай хөөрхий ижийн минь гуниг арилах биз. Хайрт буурал ижий минь Харьд яваа хүү чинь Хамаг сайхан юмыг Ханатал үзэж явна даа. Энэ газар над Элдэв зовлон байхгүй Энхрий хүүгийн төлөө Эх минь битгий зов доо. Эндхийн хүн намайг Эцэг эхийн адил Элдэв зүйлд тэтгэж Эрдэм номд сургана. Үзэх сургууль сонин Үеийн нөхөд олон Үндэс бүрийн хүний Үр хүүхэд бидний Үсний өнгө ялгавартай боловч Үйлс явдал ялгаваргүй Үг хэл ялгавартай боловч Үзэл зорилго ялгаваргүй. Энэ их оронд Элдэв үндсэний хүмүүс Эзэн хүн мэт алхалж Эрх жаргалаар амьдарна. Харгис хуучны ёс бол Хайлах цас мэт устаж байна. Хамгаар эрхт ёс бол Хаврын цэцэг мэт дэлгэрч байна Ачит Ленин багшийн Асар мэргэн удирдлагаар Ажилчин тариачин нэгдэж 211
  • 212. Арга хүчийг хавсарч Олны гяндан болсон Орос орныг хувилгаж Ард түмний эзэмших Ажлын ордон болгожээ. Жаргалын энэ ордонд Соёлын наран мандаж Уужим болоод гэрэлтэй Улам хөгжих замтай. Нийт хүн бүгдээр Нэг гэрийн ах дүү мэт Нийлж ажлаа бүтээх Нийгэм журам тогтжээ. Идэвх зоригт баатрууд Их ажлыг бүтээгээд Илтэд үрийг үзэж Инээх баясах хосолно. Эдний хийсэн юмыг Эзэрхэг ноёд булаахгүй Хийсэн ажилд тохируулан Хэмжээ зүйгээр хувиарлана. Энэ сайхан газарт Эрдэм сурч яваа минь Эрхэм дээд аз гэж Эх минь анхаарч мэд дээ. Азтай хүү би чинь Алс газар сууж байна Ах дүү хоёр минь Амраг эхээ өргөж байг Миний бие эзгүй ч болов Миний нөхөд үлдсэн Эрвэй би эзгүй ч болов Эх янаг чамайгаа Ах дүү минь хүндэлнэ Амраг нөхөд минь асарна Хөнжлий чинь дэлгэнэ, дүү минь Хөлий чинь хучна, бэргэн минь Өнөө маргааш гэж яаралгүй Өег тавтайгаар бодож Санаа амар сэтгэл тэнийж 212
  • 213. Бие амар хөл жийж Жаргал эдэлж амар суу даа Жирийн янзаар тайван бай даа Жил болж чөлөө тавих цагт Жиг нэг болж би нэг харих шүү, ижий минь. Цаг улирлын дулаарахад Цас мөсний хайлахад Харьсан шувуу ирдэг Явсан хүн эргэдэг Хатаж хоцорсон өвс ногоо Нар чийгээс амьдран ургана Хагацаж явсан эх хүү Баяр цэнгэлээр уулзан золгоно. Санасан хэрэг сэтгэлчлэн бүтээд Хэлсэн үг ёсчлон болоод Уулзсан цагт өлзийтэй болтугай! Учирсан хойно жаргалтай болтугай! 1934 213
  • 214. Агсам тавимаар хорвоо /О.Дашбалбар/ Сэтгэлийн минь цог унтраагүй сэрүүн ахуй үедээ Сэргэлэн болжмор шиг эмсэж, дур зоргоороо явлаа Тэмцэлдэж явсан хүмүүсийн тэн хагас нь алга даа Тэрсэлдэж үлдсэний гавьяа, ертөнцөд шунахаас хагацлаа Уйтгар гунигтай хорвоод уруудаж доройтож явсан ч Угийн хатуу тавилан минь өгсөж өөдөлж үзлээ Дэлхийн бөмбөрцгийг өшиглөж агсам тавимаар санагдана Дээр нь байгаа амьтдын нэг нь би өөрөө юм шүү дээ 1998.11.15 Амраг минь, гунигт дуу бүү аял! /О.Дашбалбар/ Амраг минь, гунигт дуу бүү аял! Ариг цагаан саран хиртэж Алсад жингийн цуваа саатна. Айлын минь бүсгүй зовж Алтан цэцгийн дэлбээ хумина. Амраг минь, гунигт дуу бүү аял! Уйтгарт дуу бүү аяла, янаг минь! Унаган багын дуртгал бүдгэрч Уулын царманд гөрөөс улдана. Урийн усанд газар хэлтийж Уран цагаан хусхан унана. Уйтгарт дуу бүү аял, янаг минь! Хөгжилтэй дуу аял, хонгор минь! Хөвчийн гүнд гургалдай жиргэж Хөхөөн дуу, горхитой хоршино. Хүний үр ээжийгээ санаж Харийн газраас яаран эргэнэ. Хөгжилтэй дуу аял, хонгор минь! Яруухан дуу аял, гэргий минь Явуулын хүн түр саатаж Янагаа үгүйлэн жаргана. 214
  • 215. Янзагаа хөхүүлсэн шаргачин амарч Яргуйн дэлбээг зөөлөн үнэрлэнэ. Яруухан дуу аял, гэргий минь Амьддаа бие биеэ хайрла, хүмүүсээ /О.Дашбалбар/ Амьддаа бие биеэ хайрла, хүмүүсээ Алив сайхан бүхнээ бусдаас битгий харамла! Хэрэггүй үгийн зэвээр зүрхийг минь бүү шархлуул, Хэн нэгнийгээ харанхуй нүх рүү битгий түлх! Архинд орсон нэгийгээ шоолж бүү инээ, Аяа, чиний аав чинь ч байж мэднэ шүү. Амжиж, чи өөрөө алдрын зэрэгт хүрсэн бол Аз жаргалын хаалгыг бусаддаа нээж өг! Ачийг чинь тэд бас бүү мартаг. Ганц сайхан үгээр дутаж яваа хүнд Гарцаагүй түүнийг нь олж хэл. Гадаа нартай ч, гэрт хүйтэн өдөр Газар дээр нэг бус удаа тохиолдоно. Чамд дурласан сайхан хөвгүүнийг Чанга хатуу үгээр битгий гомдоо, бүсгүй минь Чамайг хайрласных нь хариуд хайрла! Чамаас сайхан хүүхэнд ч дурлаж ч болох шүү. Бидний амьдрал ав адилхан, Бидний хоолой дээр үг хүртэл нэг янзаар зангирч Бидний хацар дээр нулимс хүртэл нэг янзаар бөмбөрч Бидний зам дээр ав адилхан учрал тохиолддог! Бүсгүйн доголон нулимсыг асуулгүйгээр арчиж Бүдэрч унасан хүүхдийг дээр өргөн аргад! Өнөөдөр чи инээж, нөгөөдөх уйлдаг ч Өөр нэг өдөр чи гуньж, цаадах чинь дуулна. Өлгий, авс хоёрыг хүн бүхэн дамждаг болохоор Өөр юу ч хэрэггүй, бие биеэ л хайрла! 215
  • 216. Өргөн хорвоод хүн хайраар л дутаж болохгүй! Аз жаргалыг би, хүний сэтгэлийн галаар төсөөлдөг болохоор Алтан нар гэрлээ бидэнд ав адилхан хайрладаг болохоор Амьд явахыг би бусдад хайраа түгээхийн нэр гэж бодном. Аз жаргалыг би бусдаас хайр хүлээхийн нэр гэж ойлгоном! Би огт гунихгүй /О.Дашбалбар/ Зорилгогүй тоглоомонд өртөж, золгүй амьдралаа мартаж Зол жаргалыг үзэн ядавч зоргоороо амьдрах би дуртай Ертөнц даяараа намайг мартсан ч би огт гунихгүй Ертөнц даяараа намайг магтсан ч би огт мишээхгүй Энэ ертөнцөд ердийн энгийн адуу шиг, шувуу шиг амьдарч Эргэж ирэхээр нисэн одож, буцан ирэхдээ хүн шиг л амьдарна Амьдралын зорилго инээдийг минь хүргэнэ, юу юм бэ… Амьд яваа минь бурханы тоглоом, үйлийн сүлжээс! Далдуу модтой, номтой, хүүхэнтэй, дарстай тоглож Дашбалбартайгаа ч тоглож явсаар би дөч гарлаа Намайг Дашбалбар гэж нэрлэсэн юм, энэ миний өмсгөл Надаас нэр-хувцсыг минь хуу татвал би хэн юм бэ? 1998.11.22 Би-талын хөх чоно! /О.Дашбалбар/ Би-талын хөх чоно! Сур шиг сунаж, Сухай шиг улайж, Эрчит дөрвөн хөлөөрөө Ээрэм талыг гаталж Агт сайн морьдын туурайг сульдааж Анч сайхан эрсийн хорхойг хөдөлгөж 216
  • 217. Арван халтар нохойг замд нь цувуулж Агшин бүрдээ үхэлтэй тэрсэлсэн Би-талын хөх чоно! Хуйлрах их хөндийг төмөр хүлгээр туучин Хурдан буутай эрс алах гэж занана Арьсыг минь хуулахын төлөө л ухаант хүн Араатан намайг зогсоо зайгүй мөрденө.. Байгаль намайгтөрүүлж, байдал төрхийг минь урлаж Байгаа биеийнхээ чадлаар амь зуух болгосон! Гэвч хүн намайг үзэн ядна, хаа явсан Гэтэж алахыг завдана, үл өрөвдөнө! Өдер бүр үхэлтэй амь дүйж, өл залгана би Өртөе газар давхиад ч заримдаа хоосон!... Тэргэл сарны гэрэлд сүүдэртэйгээ цуг би шогшино Тэнхэл минь барагдаж, сульдсан хөл минь гуйвна! Тэнүүн тал зах хязгааргүй цэлийнэ Тэнгэрийн доор би гав ганцаар шогшино Тэмцэл гэдгийн жинхэнэ утга, ялахын жаргал, ялагдахын зовлонг Тэнэмэл чоно би ясандаа тултал мэдрэнэ Хорвоо дээр би чоно болж төрөөд Хорсол заналыг хэн бүхэнд төрүүлж, Өвлийн шөнө цасан дээр цонхигор сарыг ширтэн Өлсөхийн зовлонд ульж байхад уулс дагжина Эрийн чадлаар амьдардаг хээрийн хөх чоно Эрх чөлөөг туйлгүй хүсэх яруу найрагчтай ижил! Төрөлхийн зэрлэг араншингаараа би Төмер хавхтай хөлөө ч тас хазаж явсан ! Тамын зовлонг биеэр эдэлсэн миний Тасарсан хөл минь тэр жалганд хоцорсон ! Цагаан цасан дундуур улаан цусаа цувуулсаар Цаашлаад зугтсан гурван хелтэй намайг Хүн - араатнууд тасралтгүй мөрдөж Хүйтэн жавар дундуур машинтай элдсэн ! Эцсийн агшиндаа би эргэж дайрахыг завдсан ч Энэ л удаа эрлэг намайг өршөөж Эрэг рүү тэд тэрэгтэйгээр уналаа !... Би-талын хөх чоно! 217
  • 218. Биеэр минь салхи нэвт шуурч Өл залгахын эрхэнд явсаар Өрөөсөн хөпөө алдав ... Элчилгүй талын араатан намайг Зэрлэг гэж нэрлэсэн нь Этгээд гажуу сонсогдоно Энэрлийг мэдэхгүй хүмүүс Надаас илүү зэрлэг! Ад үзэгдэж Амьд явахын зовлонг Ясны найрагч л Яг чоно шиг мэднэ Буруу хэрнээ буруутанг Бурхан тэнгэр минь өршөе! Сайхан амьд явж чадахгүй бол Сайхан үхэж чадах авьяас Сарны доор яруу найрагч Сац бас чононд л заяасан Би-чоно! Би хүн шиг сэтгэж Биеэ хайрлаж, үзэн ядаж Бас яруу найрагч шиг ганцаарднам Намайг хэн ч үл өрөвдөнө Нартаас үтэр тонилгохыг завдана Бурхнаас оноосон хоног хугацаагаа эдлэх Буруугүй хэрнээ буруутан чоно би Хээр талдаа салхи үхэл хоёртой тэрсэлдэж Хэрчлээт уулсыгдагжтал ульж явна!... Би-эгэл хүн! /О.Дашбалбар/ Биеэрээ ч, сэтгэлээрээ ч эгэл хүн! Уйлахад нулимс арчдаг гараас минь үнэтэй алчуур үгүй, Уухад үргэлж зэмлэдэг нөхдөөс минь илүү ухаантан үгүй, Унтахад толгой илбэдэг ээжээс минь илүү ачтан үгүй, Би-эгэл хүн! Олон намрын бороонд шавшуулж явахдаа Орчлон дэлхийн аугаа сайханд дурласан, 218
  • 219. Оройтсон сартай цуг хээр хоноглохдоо Онгон тал дээр хот босохыг зүүдэлсэн. Би-эгэл хүн! Аян замд явах сайхан ч, эргэж, ирэх бүр сайхан, Амраг бүсгүйдээ магтуулах сайхан ч, зэмлүүлэх бүр сайхан. Аливаад хянуур болгоомжтой улс намайг хурц зантай гэлцдэг ч Алганы хонхорт үл тогтох бөөрөнхий байхыг хүсээгүй! Би-эгэл хүн! Халамцуу ирчихээд агсан тавьж нөхдөдөө тунирхаагүй Хавийн улсыг түйвээж, охидыг айлгаагүй, Хааяа хэтрүүлсэн бол өөрөө л шаналж Хашгичиж зовоодоггүй гэргийдээ баярласан! Би-эгэл хүн! Харыг хар, цагааныг цагаанаар нь хэлж Хан хорвоод нөхөр, дайсан байдгийг ялгана, Нөхөдтэйгээ ууна ч, дуулна ч... Нөмөр болсон гэртээ наргина ч, жаргана ч... Би-эгэл хүн! Амьдрал минь уртхан тууж шиг ч бай, Аль эсхүл богинохон шүлэг шиг ч бай, Уншиж дуусахад хувь заяа минь Уйтгар төрүүлэхгүйг мэдэж байна. Би-эгэл хүн! Малчны цагаан гэрээс орчлонгийн зах руу гишгэсэн юм. Монгол нутгийн нар эгэл цусанд минь халуун дөлтэйгээ бий! Талх идэж, шүлгээ бичдэг би, Тасарсан навчийг алган дээрээ энхрийлдэг би! Амь нас, сүр сүлд минь энэ навчинд шингэсэн юм шиг Амьсгал даран ширтдэг би! Би-эгэл хүн! Та нараас мөнгө зээлж, маргааш нь буцааж өгдөг, Та нартай адил аливаад шаналж, өвөр хоосон, халаас дүүрэн явдаг. Хуралд сууж, сонинд магтуулж, болчимгүй жаал шиг аашлан аавдаа загнуулж, Хүүхэд шиг агшин зуур гомдоод, дорхноо мартдаг!... Болох болохгүй хэрэгт өөрийгөө өмгөөлөн, хэцүү үг хэлчихээд, 219
  • 220. Сүүлд нь амаа барьдаг! Би-эгэл хүн! Чанх дээрээс ивээдэг нарыг шүтэж Чадал, ухаан хоёроороо амьдарч явна. Олноос илүү ч үгүй дутуу ч үгүй Орчлонгийн баяр жаргалыг эдэлж явна. Унтаж байгаа хүүгээ энхрийлэн үнссээр сэрээчихээд Уйлахад нь аргадах гэж хүзүүн дээрээ суулган шогшдог би, Ход ход инээх дуу зүрхэнд минь баярын хонх дэлдэж Хонгор сэтгэлт гэргий минь ''алдчихваа" гэж сануулдаг. Яг энэ агшинд шүлэг бичих санаа тархинд од шиг харваж Яруу найрагч болдог би! Яаран үзгээ шүүрээд, ширээний ард суудаг. Цагаан цаас тал шиг, би үр цацаж яваа тариачин шиг. Цаглашгүй жаргал сэтгэлийн хөндийд найрал хөгжим эгшиглүүлэхэд Би-яруу найрагч Цасан будрахад сэтгэл хөнгөрч, өнийг мөрөөддөг би, Цаг мөч, шувуудын далавч шиг дэрэвсээр тэнгэрийн гүнд уусахад Шүлгээн би та нарын гар дээр бүлээн талх шиг тавьдаг, Шүүдэр цуглуулж, цай чанаж өгснөөс дутуугүй баярладаг! Сэтгэлд минь салхи шуурга хуйлран, хүйтэн салхитай өдөр шиг хямрахад Сэтгэлд минь шар навчис хийсэн, нулимс минь бөмбөрөн байхад Хүний мөсөө би эцэг шигээ дээдэлж явсан, Хүч хүрэхгүй бол сэтгэлдээ шаналж Хүмүүс та нарт яаж шүү туслая даа гэхээс алаг зүрх минь тогтож ядсан!... Хаа нэгтээ болж буй дайны цуурай дэлхийд тархахдаа Хадаас адил зүрхэнд минь шигдэж зовоодог байсан. Олон үгтэй гэж хэн нэг нь намайг зэмлэг, Орчлон ертөнц шархтайгаа зүрхэнд минь багтдаг шүү! Галт тэргэнд суугаад хол явахдаа би, Гар даллан үлдсэн хүмүүсийг сэтгэлдээ тээж явдаг. Газар дэлхий дээр азаар төрсөндөө баярладаг Газар минь надад дандаа хуримын ширээ шиг санагдаагүй ч Галын дэргэд үлгэр сонсож суухдаа диваажингийн жаргалыг мэдэрдэг би! Үдшийн гуниг, өглөөний баяраа хуваалцаж явсан болохоор Үнэндээ хүмүүс минь та нарт л итгэж, та нарт л сөгднөм... Өнөөдөр та нарыгаа би өргөн хорвоотой цуг тэвэрье, Өмнө чинь нарны гэрлээр шаглаж, тэнгэрийн цэнхрээр эмжсэн дууны баглаа тавья! Эмэгтэйчүүлд нь цэцгийн дээжис солонгоор ороож баръя, Эрчүүлтэй нь хундага тулгаж, оддын туяаг тэнгэрээр амтлан ууя! 220
  • 221. Биднээс өмнө амьдраад явагсдад /О.Дашбалбар/ Бидэнд уул, ус, толгодоо үлдээгээд Билгүүн орчлонгоос хүмүүс явцгааж байна. Намрын өдрүүд, хаврын салхи, гөрөөс, улиасы нь Насан турш би, тэднийхээ дурсгалд харж, хайрлаж явмуу Ихээ хол явчихсан тэднийгээ унах навчис тоолон Итгэж үлдээсэн нарлаг хорвоо дээр нь бид дурснам. Орчлон дэлхийгээ үр ачдаа үлдээсэн хүмүүс Оддын дундуур тоосрон, буцаад явчихдаг юм шүү! Ирсэн бүхнийхээ тоогоор, хүмүүсийн буцсан хорвоод Инээд, нулимсны нь зайд би амьдарч явнам! Мөнгөн сарны туяаг Нацагдорж надад үлдээсэн, Мөрөн голын шуугианыг Равжаа надад хайрласан. Өвөг дээдсийн үлдээсэн газрын Өвсөн дундуур би туучиж явна. Эдлэн газрыг өвлөн үлдэгч адил Энэ дэлхий дээр амьдарч явна. Хожим буцахдаа хүүдээ орхих Хорвоогийн тансгийг бүтээж явна. Гомерийн үлдээсэн далайн эрэгт амарч Гоё сайхан давалгаа хүрхрэхийг чагнаж Занабазарын үлдээсэн цэнхэр униарт хөндийн Замаар морьтой хүн шогшин гарч ирэхийг ажиглаж, Эйнштейний үлдээсэн барс-цагаан үүлсийн сүүдэрт Энэтхэгийн буурал мэргэн Таагүүрийн биширсэн Хималайг хайрланам. Буянт Сүхбаатар дэлхий дээр ирээд, Монгол улсаа шинээр сүндэрлүүлээд явсан, Буцахдаа хүмүүс, үр ачдаа Ихийг бүтээж өгөөд, өөрсдөө юу ч авалгүй явцгаана... Бурханлиг гэгээн хүмүүсийн Дээд төрх, гоо сайхныг илэрхийлж Буман үеийнхэндээ хүрлээр цутгасан суу билгээ Занабазар орхисон! Нарлаг өдрүүд, бүрхэг өдрүүд, бухалдсан өвс, цагаан гэр, Намхан модон байшин, сүрлэг пирамид, Таж Махал бунхан, Нил мөрний хөндий, оргилын мөнх цас, шөнийн цэнхэр одод, Нирвааны ойлголт, Рудакийн шүлгүүд, Перс хивсээ орхиод 221
  • 222. Нарт орчлонгоос хүмүүс явцгааж байна. Бидэнд итгэж үлдээсэн дөрвөн их далай, таван их тив, Биеэрээ болон, билгээрээ бүтээсэн хорин зууны соёл, Бий болохын ид хав, буцахын мэргэн ухааныг Газар дээр хоцорсон үр сад чинь Гайхан биширмүү! Ой мод, нуга, хөндий, мөрөөдөл, хайры нь Оюун ухаан, нэр төртэй нь бид авч үлдлээ! Сая жилийн турш хүний туурвисан бүхнийг Сар, нар, огторгуйтай нь авч үлдлээ! Газар дэлхийн хамаг ачааг нуруундаа үүрлээ, бид Гариг ертөнцийн уудамд дэлхийгээ авч явъя даа! Бидэнд итгэж үлдээсэн газар дэлхий дээр минь Бидний өвөг дээдсийн түмэн үеийн оюун ухаан хурж, Бидэндээ тэд минь нэгдэн оршиж, Биднээрээ дамжуулан орчлонг захирмуу! Бид уул, ус, толгодыг чинь хүлээж авлаа Билгүүн орчлонгоос явж буй хүмүүс ээ! Бид бүхнийг хүлээж авлаа!... 222
  • 223. Бороотой үдшийн дуу /О.Дашбалбар/ Навчисыг хөглөн бороо орох нь Насандаа мартамгүй хайрын шивнээ. Намайгаа хөтлөн чи минь алхах нь Намуухан үдшийн зөөлөн уянга. Цэцгийн үнэр зүрхэнд шингэж Цээжний хайр минь харцаар дамжина. Алаг нүдэн ичингүйрэн мэлмэрч Амьсгал даран санаа алдана Үлгэрийн шивнээ бороо шаагиж Өвсний сэрчигнээ зүрхэнд шингэнэ. Үе үехэн намдаж, хааяахан ширүүсч Өнөө үдшийн сэтгэл хямарна. Зургаан сарын цэцгийг таалсан Зуны шөнийн одод нуугдана. Зуун жил чамаасаа хагацалгүй Зөөлөн бороонд зогсмоор байна. Бүх юм цагтаа төгөлдөр /О.Дашбалбар/ Алив юм цаг цагтаа л Алтан дэлхийд хүчин төгөлдөр! Өнөөдрийн бороо өнөөдөр л орно Өөр бороо маргааш асгарна . . . Энэ охинд би өнөөдөр л дурлана Илүү сайхан нь маргааш ирнэ Эргэж олдохгүй энэ л орой Ичимхий түүнийг хайрлан үнсэнэ Хожимдсон цэцэг өвөл ургахгүй Хоног өдрүүд эргэж ирэхгүй Яг өнөөдөр тохиолдсон бүхэн Яруу найргаар намайг тэтгэнэ 223
  • 224. Сайхан залуусын сэтгэл хөндөж Сарны дор гунхаж яваа Танхил охин минь чи ч гэсэн Таяг тулсан эмгэн болно Гэлээ ч би яруу гоог нь одоо л мэдэрч Гэгээн төрхөнд нь одоо л дурлана Тэртээх өдрийн мананд төөрөлгүй Тэнгэрлэг өнөөгийн гялбаанд зогсоно Алив юм цаг цагтаа л Алтан дэлхийд хүчин төгөлдөр! Цагаан сахалтай буурал өвгөд ч Цагтаа бас л шуугиулж явсан! Өнөөдөр амьдрал нь домог болж Өөр залуус дэвжээг нь эзлэв Түрүү үе нь ээлжээ өнгөрөөж Дараа үедээ халаагаа өгнө . . . Хийдгээ хийсэн тэднийгээ зэмлэхгүй Хэзээд бидний цаг ирнэ гэвч, Өчигдрийн эмгэн байгаагүй бол Өнөөдөр би залуу охинд нь дурлах уу!? Галав эриний зөнч /О.Дашбалбар/ Долоон бурхан одод залхуутайяа гялалзах Долдугаар сарын цатгалан өдрүүдэд би дургүй Ороо салхи хүнгэнэн урхирч, орсон буур шиг тэнгэр хүрхрэх Орог буурал өвлийн хоёрдугаар сард би дуртай Орвонгоороо дүнгэнэх уулс одоохон нисэх нь гэмээр Орчлон хорвоо доргиж тэнгэр дээрээс нурах нь гэмээр Одод жингэнэн бууж, хорвоогоор нэг цацагдах нь гэмээр Одоо л ертөнцөд галав юүлэх нь гэмээр Хоёрдугаар сард л дуртай Түнэр харанхуй шөнийн хүйтэнд захаа босгож 224
  • 225. Түнэр харанхуй нь шуурганд дарагдсан их талд Малгайгаа бүчилсэн найрагч зүг чигээ алдаж Манан, салхи, шуурга, шөнө уулстай нөхөрлөнө Хөлдүү салхинд хормой нь дэрвэж дотор нь халууцах Хөөрхий найрагч их орчлонд тэнүүчлэхээр ирсэн юм Галав эриний их зөнч, сүйрлийн дууч энэ хүнийг Галзуу цасан шуурга улин тосож авсан юм Дүнгэнэх тэнгэр, аварга их уулс царцах хүйтэнд Дүнчүүр чоно улин хэмхэлцэх лугаа их шуурганд Хүн төрөлхтний шөнийн харанхуй энэ их шуурганд Хүйтэн орон зайг бүлээцүүлэн ганц найрагч алхана 1992.02.09 Гунигт ертөнц /О.Дашбалбар/ Эрх мэдэлтэй хүн нүгэл хилэнцээс зайлахгүй Эд баялагтай хүн хүсэл шуналаас хагацахгүй Ертөнцийн бүх юм хэмжээтэйг бүү март Ер цагаа болохоор хумхийн тоос шиг сарнина Энгийн хүн ардад ээлтэй бай, хайртай бай Элдэв бусармаг явдалд бүү орооцолд Үнэтэй цайтай бүхнээ бусдад өгч сур, бүү харамс Үүрд оршихгүйн учир тус болох үйл бүтээ Гаднаан ямагт бусдаас доорд бай, даруу бай Гайхуулах хэрэггүй, дотроон тэнгэр мэт агуу бай Үг яриа хэрэггүй газарт харцаараа өгүүлж сур Үнэн худлыг ялгах аргагүй цагт бурхандаа залбир Өнөөдөр чамайг, маргааш бусдыг хуурах хүмүүст Өөр шигээ бүү итгэ, мөрийг хөөж чигийг барь Хүү минь, хамгийн эцэст хэлэхэд номой явдлыг дээдэл Хүлцэн тэвчихээс илүү гавъяаг би мэдэхгүй 1991.01.09 225
  • 226. Дарьганга аялгуу /О.Дашбалбар/ Аргадан аргадан уйлавч, ааш нь олдохгүй хорвоо Алиа багахан хүүтэйгээ эртхэн учрах нь яав даа Алаглан алаглан ургавч, амархан гандах цэцэгс Амьтны жаахан үрэйгээ хэдий болтол уймрах вэ Ээжийн оёсон дээлийн энгэрийг норгож уйлсан ч Энэ л яваа насанд оройтсон хайр минь дээ Эгчийн хэлсэн үгийн эрчийг сулруулж бодсон ч Эрэвгэр бага охинд дассан сэтгэл минь дээ Долоон бурханыг зүсэлж дотнохонтүүндээ өгөөд Дорын намуун шөнөөр догдолж явсан минь дээ Намар оройн чөлөөнд хэн хэндээ уусаж Нарт ертөнцийг аргадаад наадаж явсан үе минь Дэгдээхэйгээ дагуулаад хосоор ниссэн ангир шиг Дэлхий дээр би чамтайгаа бардамхан ч явдагсан . Шиврээ намуун бороо нь элэг зүрхийг дэвтээж Шивнэж ярьсан үгсийг уулс чимээгүй сонсдогсон. Далиун намын буга нь хааяа хааяа урамдаж Халуун бүлээн нулимс, хацар дагаад бөмбөрнө. Халхын сайхан охиныг хайрлан хайрлан уужраад Хархан нүдэнд унаж, нүгэл буяныг мартана. Богд дөрвөн уулын хормой юугийг нь дэрлээд Бор борхон зүрхээ чагнаж хэвтдэг юмсан Босон суун жиргэх хөөрхөн болжморы нь өхөөрдөөд Борог өвсөн дунд нь хэн хэнээ энхрийлдэгсэн Санаа алдах тоолонд намрын навчис унаж 226
  • 227. Саран гэрэлтсэн өдрөөр санчгий нь илбэн эрхэлдэгсэн. Эрдэнэт хүн болж энэхэн дэлхийд төрөөд Эртний сайхан ерөөлөөр чамайгаа хүлээж явж дээ... Дөмөн дөмөн урсгалтай намрын голын хөвөөнд Дөлгөөн дөлгөөн ширтэлцсэн дөрвөн алаг нүдээ Наран саран ээлжилсан намуун энэхэн хорвоод Найгалзсан цэцгийн дунд найрсан нийлсэн хайр аа Зургаан сарын настай цэцгүүдийг өрөвдсөн юм сан Зуун жил хагацалгүй жаргахыг мөрөөдсөн юм сан Зуурдын ертөнцийг мөнхөд санан дуулсан юмсан Зурвасхан амьдралыг үүрдээр бодон амьдарсан юмсан . Алтанцэцэг ээ, нохойгоо хориорой! гэж дуудаж явсан Алиахан бага нас минь ахиад наддаа ирэхгүй ч Амраглан хайрлаж ардын дуундаа уярсан минь Аялгуут шанзны үзүүрээс салхин болж гарнаа ! Алчуур алчуураар уйлавч асгарч барахгүй нулимс Амраг чамайгаа гэсээр ч амьдарч чадаагүй гаслан Андуурч андуурсаар явавч таньж бараагүй хорвоо Ах нь, ах нь гэсээр алдаж орхисон тавилан... Тоолшгүй жилийн чанад уулс байж дээ толгод минь Томорсоор томорсоор эр хүн болж дээ хүүхэд минь Нам гүмхэн амьдарсаар нартыг элээх юмсан, өвгөд минь Надаас чамайг харамлаагүй энэхэн буурал хорвоо! Арсгар барсгар хад нь арслан, барс ноцолдох шиг, Ажиж сайн харвал эртний нүүдэл айсуй шиг, Алчуураа дэрвүүлсээр чи минь хөсөг тэрэг хөтлөх шиг, Албин шидтэй ертөнцөд ирэх л ёстой байж дээ Задгай цагаан үүл нь хэсэг бусгаар нүүнэ Залуу багахан Анимаа минийхээ аясаар гэгэлзэнэ Хэрмэл цагаан үүл нь энд тэндгүй нүүнэ Нэнз багахан Анимаа минийхээ аясаар сэрвэлзэнэ Өвс ногоо нэлдээ хөдөлгөөнд орох намраар 227
  • 228. Өмнө зүгийн уулс минь өндөлзөн өндөлзөн үзэгдэнэ Өөрийн гэсээр яваад хүний үрд алдахгүй ээ, би Өвөр дүүрэн нулимстай ч, өнгөцхөн хорвоод бүдрэхгүй ээ ! Саруул намрын тал нь алслан алслан цэлийнэ Сайн хүний үрийг салаад явсан ч санана ... Эрүүл салхин бүжиж урсгалаар тал минь долгилж Эр, эм хүний сэтгэлийг хөдөлгөн гижигдэнэ... Хаяагаар сэвэлзэх салхи нь харихын уйтгар төрүүлнэ Хайрлан хайрлан дассан ч, хааяахан бас гомдоно... Хаалгаар сэвэлзэх салхи нь халуун гунигийг өдөөнө. Халширан халширан дасаад, харьж буцах замгүй ээ! Түмэн агтын дундаас ганцаараа содон шарга минь Түмэн охидын дундаас ганцаараа сайхан Аньмаа минь Огторгуй олон оддоос ганцаараа содон наран минь Орчлонгийн олон бүсгүйгээс ганцаараа сайхан Анимаа минь Өвгөн буурал эцгээсээ адис нэг авахгүй бол Өнийн ёсыг зөрчиж, азын тавилан хэлтийнэ... Эмгэн буурал ээжэээсээ ерөөл нэгэн хүтэхгүй бол Эртний жамыг зөрчиж, элдвийн ховонд өртөнө... Алтай дээгүүр гийдэг алтан наранд өссөн юм Арвууланг минь төрүүлсэн аав, ээж хоёртой юм. Бууж мордох хорвоодоо буруу мөргүй явъя Буянт хайрын заяанд хир суулгалгүй өтлөе! Үдэш орой болтол Анимаатайгаа хоёул хөтлөлцөөд Үүргэлсэн моддыг сүлжин, мөрөө гаргаж явсансан Бугын эвэр шиг мөчрийг бүлээн гараараа илбэхэд Будан нэвтлэгч саран, цагаан гөрөөс шиг харагдана Цагаахан хусыг нарс мод хөтлөөд явах шиг Цаг хугацааг туучин ойн дундуур алхалсан Янагийн минь магнайд долоон бурхан гэрэлтэж Яг миний зулайд гурван марал шүхэрлэнэ Хашааны нөмөрт сууж цээжинд нь нүүрээ наана 228
  • 229. Хавирган сарыг үснийх нь чимэг болгон тоглоно Хааяа санаа алдахад өвс ногоо сэрвэлзэнэ Хяруу унасан шөнө л цагаан далавчаа дэлгэнэ Хар малгайтай, таяг тулсан хүн хажуугаар өнгөрнө Хайрт минь айсхийж, миний цээжинд наалдана Зүгээр, бүү ай, юу ч болоогүй... гэж би тайвшруулна Зуун айлын тооноор ганц нэг оч гялсхийн унтарна Алтан жуузтай тэргэнд Кришна тэнгэр заларч Агаар сэнгэнүүлэн өнгөрөхөд намрын цэцэгс үнэртэнэ Өлзийт энэ үдэш, чи минь Долоон бурханы охин ! Өвдгийг чинь дэрлэсэн би Гурван маралын хүү! Амьдарч яваа өдрүүдий минь цорын ганц чимэг Аялж яваа дууны минь ерийн бус эгшиг Үл мэдэгхэн сэвхтэй, уянгалаг жаахан Анимаа Үдшийн зүүд эзэгнэж, үүрийн нойр хулжаана Ертөнцийн найранд уригдаад, чамайгаа олж харсан би Ерөөл тавиланд минь үүнээс илүү хувь бий гэж үү ! Зүүд шиг хоосныг гатлаад энэ хорвоогоос явахдаа би Зүрхээ хайраар дүүргэн Анимаагаа дагуулаад буцна! Дээвэр дэвсэн салхинд дэнжийн ногоо шарлана Дэлхийд ирээд буцахдаа дэмий бодлоосоо сална Өрх дэвсэн салхинд өвсний толгой гандана Өөрийн болгоод авсан ч өнөд зүрх минь шимширнэ. Сэрүүн намрын огторгуйд найман тогоруу ниснэ Сэтгэлийн хүйтнийг бүлээсгэж, намайг дагуулан ниснэ Уул уулыг давсаар оюун сэтгэл минь ниснэ Уйтгар хүйтэн жаврыг Анимаагийн илчээр давна ... Дуниартагч энэхэн дэлхийдээ мөнх л амьдрахгүй хойно Дуу болгож хувиргана Анимаа минь, би чамайгаа Цайвартагч энэхэн дэлхийдээ мөнх л үлдэхгүй хойно Цагийн цагт амьдрах хайр болгоно, би чамайгаа Найган найган найгаад л намрын хорвоо сүүмэлзэнэ 229
  • 230. Надад заяасан хүний үр, ийм л нэгэн Анимаа ... Найрсан найрсан найрсаад л навчсын сэрчигнээ шаргина Насандаа мартамгүй хүний үр, миний л нагэн Анимаа Ааш зангий ялдамд нь арслан барс ч номхормоор Ардын дууны гүнээс өөрөө гараад ирсэн гэмээр, Огторгуйн дунд эргэлдэгч зууван энэ дэлхий дээр Олон мянган жилд нэг л ирсэн амраг минь Үлэмж эртний дэлхий минь огторгуйн уудамд ганцаардаж Үүлэн зардас илгээж, Галидаас чамайг минь эржээ... Тоолшгүй цагийн тэртээ миний л гэргий байсан чи Толгод, тэр цагт сүрт их уулс байсан юм шүү! Дэлхийн уул талаар дагуулж явсан би, чамайгаа Дэнж нугын сая сая цэцэгс өлмийг чинь үнэссэн... Есөн намрын сүмэн өвсний үнэрт мансууран цэнгэж Ертөнцийн бүх гол мөрний усанд гэзгийг чинь норгосон! Бөөн бөөнөөр цогцловч, бүгд замхрах үүлэн адил Бөөрөнхий орчлонд цугаар ирэвч, цуварсаар явна Саглагар модны сүүдэрт сайхан чамайгаа тэвэрсэн ч Салаад одохын цаг нь хожмын нэгэн өдөр дд ! Үүлэн чөлөөний нар шиг энэ л яваа насандаа Үйлийн үрээр учирсан бидэн хоёр хөөрхий Үдийн наран бүлээхэн ч, үдшийн сар нь хүйтэн Үерийн ус шиг сэтгэлийн аясыг дагах хэцүү Эрвийж сэрвийсэн хайлаас, энүүхэн майханд навчилжээ Эрдэнийн цагаан зандан, тэртээ ууланд ургажээ... Энэ л хоёрыг нийлүүлээд нэгн доор суулгавал Эртний жамаар төрөлсөөд ижилдэн улбах тавилантай... Хоёр өөр ууланд нь хорвоогийн жамыг дагуулвал Холоос биесээ үгүйлсээр, хорчийж хатах нь лавтай Долоон бурхан одод нь хайлаасны мөчиртөө асаж Доголон нулимстай тэр минь минийхээ цээжийг түшнэ Саран хээр хоносон саруул намрын өглөө 230
  • 231. Салхиар ганхах өвсөнд мөнгөн хяруу цавцайна Санасаар яваад уулзсан ч, санаа сэтгэл гэгэлзэнэ Сайхан төрсөн Анимаа минь шанзаа түшээд мэлмэрнэ . "Эрдэнэ засгийн унага" уяан дээрээ үүрсэнэ Энэхэн замбуулингийн тоосыг эрийн ёсоор туулъя "Эр бор харцага" нь аялгуун дундаасаа цойлно Эрэвгэр жаахан түүнтэйгээ эртний ерөөлөөр золгоё. Дорнын аялгуу /О.Дашбалбар/ Босон суун жиргэх болжмор нэгтээ нуугдаад Борог өвс норгох намрын бороо шивэрнэ ... Аянчин нүүдэлчний гэрүүд даарсан янзтай бөмбийгөөд Аясын жихүүн амьсгал өвсний үндсэнд шургана . Цэврүү намрын үдэш цэцэгс уйдах цагаар Цэвэрхэн янагаа үгүйлж, цээжний гүнд хөндүүрлэнэ. Ахас ихсийн үгийг авалгүй явсандаа гэмшинэм. Арван тавны сарыг ганцаараа дуулж гиншнэм. Цэнгэлийн дуу намдаж. тогорууд буцсан хойно Цэнхэр тал зэвэргэн, тогод дуугүй бөмбийнө. Зоргоор буурал хорвоод зовлонг туулж гэтэлнэ Зорьж будилсаар яваад золгож үнэндмөргөнө. Аялгуут шанзны эгшиг нулимс дуслам бөмбөрч Аргадан учрлан хүүрнэх ардын дуундаа сөгднөм. Хөхрөн хөхрөн манараад хөдөө цайдам бороошно Хөнгөн нимгэн гарсан юм, даарч яваа болов уу... Зүдэг энэхэн хорвоод зүстэй төрсөн үр юм даа Зүйэй үйлийг хийлгүй, зүгээр яваад яахав дээ Бүдэг энэхэн хорвоод бүсгүй төрсөн үр юм даа Бүхнээс хөөрхөн чамдаа бурууг өгөөд яахав дээ . 231
  • 232. Насан бага түүний минь найртай хонгор ааш нь Намрын салхинд гандах нарийн ногоо биш ээ Уран бага түүний минь урьхан хонгор ааль нь Умрын салхинд гандах уулын ногоо биш ээ Долоон үеийн өвгөд минь зүүдэн дунд зэмлэнэ. Дорнын буурал аялгуу нь нойрон дунд учирлана. Алтан ургийн охид нь алсын зуунуудаас учирлана Арван үеийн өвгөд минь зүүдэн дунд зэмлэнэ Холдоод холдоод тэр минь хорвоогоос явах биш дээ Хоёрхон биеэр учирсан юм, намайгаа зовоож яахав дээ. Алслаад алслаад тэр минь, дэлхийгээс ява биш дээ Алдхан биеэр учирсан юм, намайгаа зовоож яахав дээ. Хорьдын цагаан саран тооно дүүрэн гэрэлтэж Хоёр дэрний нэг нь чамайг үгүйлж цайрна. Хожимдсон учралын тавьлан намайгаа үүрд зовоож Хонгор чамайгаа санасан өнчин зүрх шанална. Уйтгарт энэхэн шөнө арван жил шиг бодогдож Уаан хүлээсэн хүнд эрин улирсан санагдана. Хүйтэн намрын шөнө, эргэн хөрвөх хэцүү Хүний хүнд очсон миний л амраг хөөрхий... Намрын салхи исгэрч дээвэр цаваг дэрвүүлнэ Нартад олдсон насаа чамгүй өнгөрөөх нь халаг Насан үүрдийн жавар хархан нүдэнд нь хургаж Намуун шөнийн аниргүйд дэрээ нэвтлэн уйлна. Царцаан дуу бүдгэрсэн намрын сүүлч өдрүүдэд Цантсан өвс бөхөлзөн намайг даган найгана. Хээрийн эмнэг салхи, энгэр заамаар шургалж Хэзээ багын дуртгал элэг зүрхийг хөндөнө Эрээн бараан хорвоогийн аашийг дагах хэцүү Энгийн хүн шиг яваад насыг барах хэцүү Зүүд зэрэглээт хорвоогийн аалийг дагах хэцүү Зүгийн хүн шиг яваад насыг барах хэцүү 232
  • 233. Мянга мянган жилийг элээж, элэгдсэн уулс Магнайдаа үүл хөдрөн, дорно зүг уруу хошшрна Мяралзан мяралзан одох эртний урсгал голууд Манан будан нэвтлэн өрнө уруу довтолно. Алтан нарнаас уяатай ангир намрын өдрүүд Алаг эрээн хорвоод ээлжлэн ээлжлэн ирнэ Амраг чамдаа уяатай миний хонгор сэтгэл Адуут талын уулс уруу эргэн ургэн ниснэ Өндөр уулын дээрээс өөрийн ганцыг харуулдана Өглөө эрт гарсан юм, өдөр дунд ирнэ дээ... Хойд хөндий уудам, хоёр морьтой гарсан даа Холоос давхисаар ирэхэд хоолой дээр зангирна Хаданд ургасан цэцэг хамгаас түрүүнд гундана Хадамд очсон бүсгүйд хайраа юундаа өгөв дөө. Элсэнд ургасан цэцэг эхний жаварт гундана Эхнэр нэртэй бүсгүйд хайраа юунд өгөв дөө. Долоон гүвээний чанад өнчин ботго буйлна Дорнын намуун аялгуу сэтгэлийн утсыг сэмлэнэ . Есөн манханы цаана цагаан унага үүрсэнэ Ерийн нэгэн аялгуу бүлээн гуниг урсгана. Алчуурт боосон цагайг амраг чамаасаа авсан даа Айлын бэр болоход араас нь хараад хоцорсон доо Торгонд боосон аягыг томоогүй чамаасаа авсан даа Тоглож байгаад явахад нь тонгойж уйлаад хоцорсон доо Өвгөн манханы нөмөрт хоргодон хоёулаа суудаг сан Өндөр уулын оройд би гацаараа л зогсном... Сэрвэнгийн хайлаас бөхөлзөн намрын салхинд исгэрнэ Сэтгэлийн тэнхлэг алдарч, найган найган гансарна. Харвасан одны гэгээ замхарч амжаагүй чөлөөнд Халхыг саруул талд адуу янцгаах сонстоно ... Тойрмын цагаан дэрс тодрон бүдгэрэн үзэгдэж Томоогүй бага чамтайгаа үүгээр түүгээр явдагсан. Хүдэн татсан сарьдаг, хүйтэн сэрүүн амьсгалтай 233
  • 234. Хүнийх болсон Анимаа хүрээд ирэхгүй нь гаслантай Цэцгийн дэлбээнд амарсан цэнхэр ягаан салхитай Цэнгэлтэй зуны сарууд хүсээд ирэхгүй нь гачлантай Орхиод явсан намайгаа завсар зайгүй бодно доо Оёод өгсөн дээлийг нь хааяа нэг өмсөнө Уйлаад явсан чамайгаа завсар зайгүй бодно доо Урлаад өгсөн цамцыг нь уучилж нэг өмсөнө дөө Айлын хүнээс асуухаас айж ичиж зовно доо Аргалийн эвэр шиг уулс архайж дархайж хөндөлдөнө Аяны хүнээс сурахаас айж ичиж зовно доо Арслангийн дэл шиг уулс ар өвөргүй хөндөлдөнө. Дам дамжуу хүнээс сураг нэгэнтэй сонсвол Давхар давхар баяр хэдэн өдөр үргэлжилнэ дээ Хол дамжуу хүнээс сураг нэгэнтээ сонсвол Хоног хоног баяр хэдэн өдөр үргэлжилнэ дээ Манай нутгийн тэнгэр маргад эрдэнийн өнгөтэй Магадын амраг хүүтэйгээ хэзээ нэг уулзах бол Орчлон хорвоогийн тэнгэр очир эрдэнийн өнгөтэй Орхиж боломгүй хүүтэйгээ хэзээ нэг үүлзэх бол Хуур, хуучир хоёр хуучилж хүүрнэн хүнгэнэнэ Хулсан лимбийн эгшиг, эхлэл төгсгөлгүй уянгарна. Хувилгаан дорнын аялгуу сэтгэл зүрхйиг хөндөнө Хуудуугүй амраг хүүгээ санах тусмаа янагшина. Хөхөлбий үдшийн бүрийд хөдөөгийн агаар чичигнэнэ Хөгшин улиасны мөчирт эхийн одод Торгон цагаан сар том гэр шиг цайрна Толгод дамжсан салхи тогтож нэгхэн амарна. Тариа будаа уйдах намар оройн цагаар Таанын цэцэгс гандаж, тал хөндий зүүрмэглэнэ. Хүйтэн агаарт уусах ингэний буйлаан царцаж Хүүрэг татсан шөнийн мөнгөн одод жингэнэнэ. Үүрийн жаварт сойсон үрээ хээр живхэрч 234
  • 235. Үдшийн бүрий унахад дэгэж дүүлэн алдана. Хатуу төмөр амгайг харгиа хүйтэнд зуулгаж Халуун амьсгалт завжийг нь хайрахаас айлгүй мордоно. Ангараг хүрэх зайг аугаа уужимд бодсон юм Амраг сэтгэлийн зай түүнээс хол байх дээ Хоёр сэтгэлийн зайнаас хол юм үгүйг Хорвоог таньсан монголчууд эртнээс үнэн өгүүлж дээ . Зүү орох зайг хамгийн ойрд бодсон юм Зүрхний янаг сэтгэл түүнээс ойр байж дээ Зүүдэн буурал хорвоод хоёр сэтгэлээс ойр үгүйг Зүйлийг таньсан монголчууд эртнээс үнэн өгүүлж дээ Халуун янаг сэтгэл нь ямхын төдий ч зай үгүй Хайртай жаахан Анимаа минийх ч гэсэн хүнийх ээ Үнэн янаг сэтгэлд нь өчүүхэн төдий ч зай үгүй ээ Үеийн жаахан Анимаа хүнийх ч гэсэн минийх ээ Мөнх биш насандаа мөн биеийг нь олсон юм Мөнгөн сарны доор хүүрнэж суугаад дассан юм Энэ яваа насандаа эрх хонгороо олсон юм Эрдэнийн наран доор хүүрнэж суугаад дассан юм . Бөөрөнхий энэ хорвоогийн бөөрөн дээр нь амьдарна Бөөн цагаан үүл шиг нүүж яваад дуусна... Манантай энэ орчлонгийн магнай дээр нь амьдарна Мартахын аргагүй Анимаагаа хайрлаж яваад дуусна... Хөхрөх мөнхийн уудам нь наран санан чимэгтэй Хөхөөн дууны эгшиг нь намрын сардаа татарна Хөөрхөн төрсөн тэр минь мэнгэ сэвхэн чимэгтэй Хөгшрөх цагаас өмнө наалинхай түүндээ дасна. Этгээд буруу үйлээс зугтан зайлж явнам Эрдэнэт хонгор чамайгаа шүтэн биширч явнам Сайн хувьт шүлэгчийн саруул оюуныг ивээнэм Сайтар номлосон сургаалыг өглөө үдэшгүй айлднам Цэнгэл жаргал ихэдвээс цэнгэж...хайрланам 235
  • 236. Цэвүүн цагийн үйлээс цэцэд мэргэд...... Уран яруу шүлгээ ухаант Анимаадаа зориулнам Уянга найргийн тэнгэр, учрыг айлдан болгооном Үлэмж сайхан зүс нь үүлэн чөлөөний наран Үзтэл ариун сэтгэл нь үүрдийн үнэтэй нар Доройтох үйлээс зайлуулсан дотнохон бүсгүйг дуулъя Дорнын мэргэн ухааныг долоон үедээ магтъя. Задран намирах үсэнд залуугийн үзэсгэлэн төгс Залган ундрах үгэнд нь завсрын......... Зангаа хувиргах ёс нь замилангийн үгэнд үгүй Заяа сайт тэр минь Дорнын охин тэнгэрээ Залуус, дүү нартаа хүргэх шүлэг /О.Дашбалбар/ Үзээд өнгөрөх амьдралыг мөнхийн юм шиг бодож Үдлээд буцах хорвоог үүрдийн юм шиг сэтгэж Залуу, идэр насаа хөгшрөхгүй юм шиг санаж Замба тивийн элгэн дзэр туйлж яваа дүү минь! Өнгө энэ алаг хорвоо дээр Өөрийн сайндаа чи төрөөгүй! Өдөр өдрийн нарыг үзэж, тэнгэрийг харах Өндөр их тавилан хайрласан аав, ээждээ баярла! Үдшийн цэнгээний газар согтуу юм шиг дарвиж Үеийн хонгор бүсгүйтэй мансууран цэнгэж явахад Насан буурал ээж чинь үнээний дэлэн шувтарч Намрын хүйтэн шөнө, зэлэн дээр жихүүцэж суугаа! Амтат бяслаг, хуруу зузаан өрмий нь Амьхандаа чамд л хадгалж, замын унаа хүлээнэ. Өр авлага нэхэхгүй эхийн сэтгэлийг хүүхнүүд орлохгүй ээ! Өвөл болохоос урьтаж, ээждээ нэг очоорой! Эгэмий чинь яс хугарахад аавын тань цээж өвдөж Эдгэртэл нь адилхан шархтай явдаг шүү... 236
  • 237. Ширхэг ширхэгээр цайсан үс нь чамайг хүлээсэн хоногуудын тоо, Шинэ цасаас урьтаж, аавдаа нэг очоорой! Өвлийн шөнө талд яваа аавыгаа үе үе санаарай, Өөрөө чи дулаан хөнжилдөө хэвтэж буйдаа гэмшээрэй! Зуун олон хоног хөдөлж, олж хураасан бүхнээ Зарж үрж, бөөн бөөнөөр нь чамд л харамгүй илгээх юм. Зоогийн газар чи түүнийг нь шар айраг болгож Зовж амьдарсан эцгийнхээ хөлсийг уух хэрэггүй! Энд чи буруутаж явахад эцгийн чинь нэр доргино. Эрдэнэт буурлаа хайрлаагүй бол, эх орноо хайрлах ч юу л бол?! Амьдрал туршдаа хайрлаж явах аав гэдэг хүн Алтан нар шиг ганцхан юм шүү! Үр хүүхэд төрлөө гэж баярлаж явах цагтаа Үсэн буурал өтгөсийг хаа нэгтээ нутаглуулж буйг санаарай! Хоног өдрүүдийг жаргалтай үлдээ ч, дүү минь Хорвоогийн юм бүхэнд эцэс буйг санаарай! Орчлонгийн шуугиан, амьтан хүний хэл ам, Орон хотын утаа униараас холдож Аян замын тоосоо гүвээд Аавынхаа гэрийн босгыг алхаж нэг үзээрэй! Эргэнэгийн тэндээс хувин сав хангинуулж Ээж чинь "хүү минь" гэсээр босож ирнэ. Амсар дүүрэн цайтай гангар шаазангаа алдаж Азай буурал хөгшин яахаа мэдэхгүй сандчина. Аав чинь гэрийнхээ хойморт Алтайн уул шиг хамхайж Алив нэгэнд барьц алдахгүй уужуу тайван сууна. Манан нэвтлэх од шиг нүд нь гялалзаж Малгайгаа өмсөж, нударгаа засаж, ирж үнсүүлэхийг чинь хүлээнэ. Төрсөн гэр чинь дулаахан, галын илчинд чи нозоорч Төгөлдөр орчлонгийн диваажин эцгийн гэр болохыг мэдэрнэ. Морьд үүрсэх хээр талдаа аргалын утаа үнэрлэж Модон тагштай өрөм идэж, ээжийнхээ гараас цай ууна. 237
  • 238. Тансаг сайхныг нь бишрэн, орчлон ертөнцөөр хэрэн явлаа ч Тал нутагт наран мандаж, гэрийн цэнхэр утаа суунаглаж, Хуйлран давхих зээрийн сүрэг, толгод дамжихаас илүү сайхныг Хурмастын доор үзээгүйгээ мэдэрнэ чи... ''Моод хөөсөн хотын ганган хүүхнээс илүүгээр чи Монгол дээлтэй, хөдөөгийн бор бүсгүйг хайрлана! Өвгөн хорвоод зуун жил амьдрахгүй ч, хогшил хураагчаас Өвлийн шөнө моддыг өрөвддөг аавыгаа илүү ойлгоно чи! Харь холын шуугиант хот нионы гэрэл, машины чимээнээс Харгуй зам, булаг шанд, хоттой хонио илүү ойлгоно чи Ухаан балартам тачигнасан эстрад хөгжмийн чимээнээс илүү Учирлаж аргадсан ардын дуундаа дасна чи. Дээдийн номтой мэргэдийг эрж, дэлхийгээр тэнэх хэрэггүй Дэргэдээ байгаа суут ухаантныг дэндүү ойшоолгүй явснаа бод! Ариун үнэн, зовлон бэрх, хайр ухааны Амин голд нэвтэрсэн мэргэд Аав, ээж хоёр чинь юм шүү! Амьдрал тэднийг гүн ухаанд сургаж Адгийн муу амьтныг ч өршөөх аугаа их сэтгэлтэй болгожээ. Ачит ээждээ алчуур аваачих хэрэггүй Аавдаа шил юм өгөх хэрэггүй, Айлын хүүхэд хуурах хэдэн чихэр ч хэрэггүй! Аль алинаар нь тэд дутаагүй! Эрт цагт гэрээсээ гарсан "өөрийгөө" л Ээж, аав хоёртоо хүргэж өг! Эрийн цээнд хүрсэн чамайг харахаас илүү Эрхэм бэлэг хөгшчүүлд үгүй ээ! Учир мэдэхгүй нялх багадаа ч, Ухаан суусан идэр насандаа ч, Уул овоо шиг л юмыг ах нь Улс амьтанд амлаж явлаа! Асарч тэтгэсэн ээж, аавынхаа 238
  • 239. Ачийг нэг мөсөн хариулж Амтатыг идүүлж, өнгөтийг өмсгөж Алтан аяганаас уулгахын дайтай Андуурч, эндүүрч явлаа. Одоо л ээж, аавыгаа жаргаая гэтэл Орчлонгийн тоглоом даанч хатуу...! Алба ажлын эрхээр газар алс одоод Аян замыг хороосоор яаран яарсаар ирэхэд Аав минь энэ хорвоогоос явчихсан байлаа! "Хүүтэйгэй л нэг уулзмаар байна даа" гэж ээжид минь хэлсэн гэдэг! Хүслийн сүүлч нь ганцхан энэ л байсан юм шүү! Чи зэмлэл хүлээж, зэргийн нөхөддөө орхигдож болно Чи зээрийн янзага шиг хөөрхөн бүсгүйдээ хаягдаж болно Харин аав, ээж чинь сэрүүн тунгалаг байж Харьж ирэхийг чинь хүлээхээс илүү жаргалыг Хамаг орчлонгоос хайж эрэвч олохгүй... Алдааг минь та нар бүү давтацгаа! Аав, ээжийгээ амьдад нь амжиж баярлуулцгаа!... Алтан дэлхийд үүнээс илүү гавъяаг ах нь мэдэхгүй ээ! Үзээд өнгөрөх амьдралыг мөнхийн юм шиг бодож Үдлээд буцах хорвоог үүрдийн юм шиг сэтгэж Залуу, идэр насаа хөгшрөхгүй юм шиг санаж Замба тивийн элгэн дээр туйлж яваа дүү минь! Өнгө алаг хорвоо дээр Өөрийн сайндаа чи төрөөгүй! Өдөр өдрийн нарыг үзэж, тэнгэрийг харах Өндөр их тавилан хайрласаи аав, ээждээ баярла! 239
  • 240. Миний төрсөний учир /О.Дашбалбар/ Гагцхүү сайн үйлсээр дүүрэн амьдрах гэж Газар дээр би зочин бус эзэн нь бопж ирсэн юм. Гуниг дүүрэн нүдтай охины зүрхэнд баярын хундага цалгиах гэж, Гудайж үзээгүй шүлэгчийн тэргүүнийг тэр охины гараар илбүүлэх гэж Холын холд одоод, ээжийгээ хүлээлгэх гэж Хонгор ээждээ алсаас эргэж, үртэй хүний жаргапыг эдлүүлэх гэж Хорвоод би учрал гунигтай сүлжилдэн яваа юм. Хоногийн олонд эх орноо сүлдлэн, энэрэл хайрын мананд төөрч яваа юм. Хуримын шөнө сарны гэрэлд сайхан охидтой бүжиглэх гэж Хурдан хүлгийн жигдхэн төвөргөөнд аз жаргалаа зүүдлэх гэж Архи дүүрэн хундага шиг гомдолтой зүрхийг амраах гэж Аяа, тэр гунигийг нь уугаад, өөрийн баясгаланг өрөөлийн зүрхэнд юүлэх гэж Амтат энэ совин билгийн орчлонд төрсөн юм. Газар дээр ганцаараа ирж буй бяцхан хүүг Гар сунган хүмүүстэй цуг угтах гэж, Гал тойрон сууж, шинэ хүн төрсний баярын ширээг шүлгээрээ засах гэж Шидэт орчлонгийн уулс, цас, зүүний сүвэгч шиг нарийсах тэнгэртэй цуг найрлах гэж Хаалганы нь дэргэд голт борын цэцэг ирээдүйг билэгдэн тавьж Хаа холд хүрэх замыг нь эх орныхоо нараар засах гэж Орчлонд би ирсэн юм. Зам бүхнээр явах гэж, Ус бүхнээс амсах гэж, Од бүхэнтэй ярилцах гэж, Цэцэг бүхэнтэй шивнэлдэх гэж, Газар дээр би төрсөн юм. Хүүхэн бүхнийг хайрлаж, нэгэнд нь дурлаж, Хүн бүхнийг хүндэлж, нэгтэй нь нөхөрлөж Хүлэг бүхнийг унаж, нэгийг нь шилэх гэж Хүслийн цэнхэр орчлонд ирсэн юм. Аяа, олон жилийн дараа миний араас орчлон дээр ирсэн хүү минь! Уухыг хүсвэл чамд би тагш дүүрэн шүүдэр өгнө. Идэхийг хүсвэл чамд би атга дүүрэн мойл өгнө. Даарвал чинь зүрхнийхээ галыг би чамд өгнө. Халууцвал чинь сэттэлийнхээ хурыг асгаруулна. Орох оронгүй болбол уулс-гэр чинь болно. 240
  • 241. Уй гунигийг чинь борооны дараах солонго арчина. Дайсан чамруу халдвал ой мод-шивээ болно, эх орон нум болно, ард түмэн сум болно. Даяар Монголд нялх үр чиний төлөө дутуу юм үгүй Өнөөдөр би чамд өөрийгөө зориулна. Өргөн олондоо чи, маргааш амьдралаа зориулаарай! Москва хот, 1981 он Миний шүтээн /О.Дашбалбар/ Тэнгэрлэг эх орон минь тандаа мөргө муй Тэнд, энд хэвтэх чулуунд чинь үнэн оршдогт итгэмуй Амьд яваа минь таны таалал гэмуй Аугаа их таньдаа би өдөр бүр мөргөмуй Амьсгалах тоолондоо би тандаа хүрч очимуй Аньсан нүдэндээ ч би таныгаа хармуй Сайн үйлээ би таныхаа төлөө хиймуй Саар мууг үйлдвэл таныхаа өмнө ичмуй Өвлийн өдөр цасан дээр хэвтэхдээ Өнгөт хялмаа гялалзан гялтаганахыг ажмуй Орчинд минь хичнээн амьтан буй хэмээвээс тэд бүгд таных буюу Одоо таны нүдээр л бусдыг хармуй Эх орон минь таны хүч л надад шингэснээс л би хүчтэй явмуй Энэрэл хайр тань надад ирснээс би бусдыг хайрлаж сурмуй Аяа эх орон минь ээ Догшин ширүүн галыг ч би таныг гэж бодном Дотоод зөөлөн амьсгалд чинь шүтэж амьдарнам Аяа эх орон минь ээ 241
  • 242. Ариун тунгалаг агаарыг ч таных л гэж бодном Амьсгалах тоолонд та надад нэвтэрэн орж ирнэм Аяа эх орон минь ээ Та юм бүхэнд хувьлан бидэндээ ирмуй Амьд яваа минь таны гүн их таалал буюу Хад чулуунаас ч би таныгаа олж үзмуй Хатан дэлхийн өвс ногооноос та босож ирмуй Хамаг амьтны тусын тулд юм бүхэнд оршиж Хар муу үйлийн замаас биднийг холдогомуй Энэ ертөнцийн өнгө аялгуу бүхэн таныг хэлмуй Энх тунх явааг минь та ивээхдээ Эрх биш түмэн амьтанд таны хайрыг хүртээх увидас хайрла Энэ хүү ертөнцийн туйлийн үнэн буй бөгөөс түүний мөн чанар эгнэгт эс мөхөх ч бас бий эс бологч Тал тал тийшээ хязгааргүй үргэлжилэх ч Төв цэг нь хаа сайгүй оршигч Төрсөн бүхний учир шалтгааныг Төгөлдөрөөрөө өөр тэнцэх юм огт үгүй ээ Эх орон минь тандаа би мөргөмуй Энэ биеийн буруу зөвийг гагцхүү та тунгаамуй Ариутгагч бас аврагч эцэг нь Алтан мутраараа адислаж хүссэн бүхнээр минь болгоож хайрла Сайн үйл мөнхийн дагуул минь болог Сац бас муу явдал барааг минь хараад зугтаг Бялдууч явдал дууг минь сонсоод устаг Бас аймхаа амьтад дуугарч чадахгүй дөлөг Өвчин бүхэн намайг тойрог Өвдсөн зовсныг арчлан биесээ арчлаг Амьсгалах тоолонд надад та нэвтэрэн орж ирнэ Аньсан нүдэндээ ч би таныгаа хармуй Ухаан бодол минь таныгаа баясгахаар уудам болог Уг чанар минь хүн чанар л болог Эх орны минь мөн чанар, гоо сайхныг бусдад түгээж Энэ ертөнцийн олныг жаргаахад минь тусла Энэ бие ухаан, бодол сэтгэл зүрх үйл ажил минь таных гэвэл Эх орон минь та өөрөө минийх Би таны гэгээн гэрэлд аж төр 242
  • 243. Монгол нутгийн гол мөрнөөр ундаалсан би /О.Дашбалбар/ Монгол нутгийн гол мөрнөөр ундаалсан би. Морьтон ардын дуу хуураар хөглөгдсөн би. Тоост зам, аяны харгуйд хөл дээрээ тэнцсэн би. Тоймгүй олон үлгэр, баатруудын гавьяаг сонссон би. Хоёр дахин төрвөл энэ л нутагтаа эргэнэ Хоёр дахин үхвэл энэ л нутагтаа дуусна. Хорвоод миний хаяг-Миний монгол Холоос давхисаар айсуй хүлэг морь шиг-Эх орон Зам, толгод, шувууг чинь би Заяасан амьдарлаа дуустал хайрлана. Завсаргүй хөвч ой, гол мөрнийг чинь Залуу насны гэрэлт амраг шигээ энхрийлнэ. Энэ биенээс минь дуссан хөлс бүхэн Эх орон чиний хөрснөөс тариа болон ургаасай Эгэл хэдэн шүлгэнээс минь сонсдох аялгуу бүхэн Элэгдэшгүй хайрын минь баглаа цэцэг болоосой Үүл нэвтэлсэн Алтайн оргил дууг минь өргөнө, Үүр гийсэн дорнын тал хайрыг минь хүлээнэ. Үзэж харсан бүхэн минь -үнэн гайхамшиг, Үхэшгүй мөнхийн алдар үгүйрэшгүй хотлын нутаг Яруу дуут галуудын ганганаанд хаврыг чинь би хайрлана. Яргуй дэлгэрэх хаврын сард уулсыг чинь би шүтнэ Жигдхэн хүнгэнэх хуурын эгшигэнд бууриа тэлж Жилийн жилд өндөрсех толгодыг чинь би ширтэнэ. 243
  • 244. Өглөөний наранд туяарсан эх орон таныгаа ширтэхэд Өргөн хорвоог саравчлан харж зогсох морьтой хүн шиг үзэгдэнэ Монголоо муулж харийнханд бөхөлзөгсдөд!!! /О.Дашбалбар/ Түмэн минь мөхөхийг чи үзэхгүй Үнэн минь алдрахыг чи үзэхгүй Үлгэр минь дуусахыг чи үзэхгүй Төрөл минь тасрахыг чи үзэхгүй Соёмбо минь бүдгэрэхийг чи үзэхгүй Соёл минь солигдохыг чи үзэхгүй Онон минь ширгэхийг чи үзэхгүй Олон минь зовохыг чи үзэхгүй Хэнтий минь намсахыг чи үзэхгүй Хэрлэн минь татрахыг чи үзэхгүй Хийморь минь доройтохыг чи үзэхгүй Хойморь минь ханхайхыг чи үзэхгүй Сүлд минь унахыг чи узэхгүй Сүнс минь дээшлэхийг чи үзэхгүй Сэтгэл минь сэвтэхийг чи үзэхгүй Сэрэмж минь алдрахыг чи үзэхгүй Ухаан минь самуурахыг чи үзэхгүй Учирсан минь салахыг чи үзэхгүй Эв минь эвдрэхийг чи үзэхгүй Эзэн минь залрахыг чи үзэхгүй Дуу минь саарахыг чи үзэхгүй Дуулиан минь тасрахыг чи үзэхгүй Балчиг шавар дундаас нь Бадамляньхуа ургадаг юм Баруун шугуй дунд нь Цагаан хус хяралздаг юм Хогтой агаар дунд нь Сэржигнэнхэн дэлбээлдэг юм Хогийн өвсөн дунд нь Алтан харгана туяардаг юм. Олон тэнэгүүд дундаас нь Цэцэн мэргэд нь төрдөг юм 244
  • 245. Овоохой бор гэрт нь Хүчит суутнууд төрдөг юм Орчлонгийн жам Гутарч гунихийн хэрэггүй Орог саарал мананг дэвтээж Саран туяардаг юм Харанхуй шөнийн тэнгэрт Одод хүчтэй гэрэлтдэг Хангайн уулын тагтанд Вансэмбэрүү ургадаг Өвс ногооноос зайдуу Өнө мөнхийн зэвэргэн салхинд Гундуухан байж ургадаг Амьдралын хар бараанаас Гэрэл гэгээг нь ялгасан Азтай тэр хүн Алсын замд гундахгүй Ертөнцийн эгэл амьдралаас Зөв замыг сонгосон Ерөөлтэй тэр хүнд Аяны олз алдахгүй Харанхуй дунд гэрэлтдэг зул гэж байдаг Хамгийн дундаас тодордог хутагт гэж байдаг Даваа хэдий өргөн ч Гаталж чадсан нь ялж байдаг Бүргэд болжмороос айдаггүй шиг Хорвоогоос би айхгүй Арслан гөрөөснөөс айдаггүй шиг Үхлээс би айхгүй Аав нь хүүгээсээ айдаггүй шиг Үнэнээс би айхгүй Мөн чанар буй аваас /О.Дашбалбар/ I Надад мөн чанар буй аваас тэр нь хүн чанар л . . . 245
  • 246. Намар би гунихгүй байж эс чадна, зүрх минь буй! Нас талийж, өвгөрч буйгаа ч мэднэм, хүн чанар л . . . Намайг зүүдний сүвэгч шиг зайгаар ч үе үе гэрэлтүүлж Найран дээр нулимс мэлтэрнэ, надад юу буй, юу эс буй? Уйлах минь мөн чанар бус, хүн чанар л . . . Уурлах минь мөн чанар бус, хүн чанар л . . . Уйдах минь мөн чанар бус, хүн чанар л . . . Ухаарах минь мөн чанар бус, хүн чанар . . . Устах минь мөн чанар бус, хүн чанар . . . Баавгай намайг зүүдлэн нойрсдогт итгэдэг юм би, Баруун гарт минь худал, зүүн талд минь үнэн буй . . . Бага байгаад том болсон минь мөн чанар бус уу, Барим тавим хувирсаар л буй нь хүн чанар бус уу, Баян ч бус, хоосон ч бус мөн чанар минь хүн чанар! Надад мөн чанар буй аваас тэр нь хүн чанар л . . . Найзыгаа үхэхэд уйлахгүй, гунихгүй байж эс чадна Нас барсан бүхнийг санахгүй байж эс чадна, мартахгүй Нарлаг өдрийн гүнд салхи шуугиж буйг урьтаж мэдрэх нь Надад мөн чанар бус, хүн чанар шүглэснийх! . . . Би бол агаар юм, надаар амьсгалагтун, амьд буй үед минь Би бол гал юм, надаар дулаацагтун, амьд буй үед минь Би бол гол ус юм, намайг уугтун, гагцхүү амьд буй үед минь Би бол намар юм, надаар сэрүүцэгтүн, гагцхүү амьд буй үед минь Би хэзээ ч та нарт олдохгүй, би хэзээ ч олдохгүй, юу үүэн, тэр үнэн! Надад мөн чанар буй аваас тэр нь хүн чанар л . . . Намайг дурлалаа идэж, хайраа цамц болгосныг минь харагтун Намайг үхэр шиг мөөрч, нохой шиг хуцаж явааг минь харагтун Намайг бурхан шиг инээж, харгуйн тоос босгохыг минь харагтун Надад мөн чанар буй аваас тэр нь хүн чанар л . . . II Надаас сайн сайхныг бүү эрэгтүн, би жоом алдаг Намар мөөг түүж, хар шөл ууж, хар амиа боддог Найтааж, ханиад хүрч, эм ууж, бусдыг бас хараадаг Навс болтлоо согтож, агсам тавьж, нохой өшиглөхөөс буцахгүй Надаас сайн сайхныг бүү эрэгтүн, би цэцэг тасалдаг 246
  • 247. Мөн чанар минь хүн чанар болохоор би яах юм? Мөрөөдөж, дэмий сэлгүүцэж, хайртай хүүхнээ хардаж, Мөнгө үрж, Достоевскийд атаархаж, нэр алдарт шунаж, Мөсгүй зан гаргаж, хүнээс зээлснээ өгөхөөс ч татгалзаж, Мөн чанар минь хүн чанар болохоор би яах юм? Надаас муу муухайг бүү эрэгтүн, өнчнийг би өрөвддөг Нарны доор адилхан л хоног элээж яваа бусдыгаа хайрладаг Нарсны хоригдлыг, ээжтэй нь цуг бодохоор тэсэхгүй уйлдаг Намуухан шөнө хүүхдүүдэд үлгэр ярьж тайван нойрсуулдаг Надаас муу муухайг бүү эрэгтүн, би ялаа ч хороохгүй Өөдгүй алдааг надаас бүү хай, чоныг ч би хайрладаг Өмсөж зүүж явснаа хэнд ч тайлаад л өгдөг, би хүн Өвчтэй эмгэнийг шөнөжин сахиж, цурам хийлгүй хонодог Өвлийн жаварт золбин нохойг харахаар зүрх шархирдаг Өөдгүй алдааг надаас бүү хай, хулгайчийг ч би өрөвддөг Надаас олигтой юм бүү эр, надаас онцгой юм ч бүү хай Нартад би хүнд тусалж, заримдаа хүнээс тус хайж гэлдэрнэм Намуухан уянга, зэрлэг хашгираан хоёулаа надад буй Наадам цэнгэл, сэтгэлийн там хоёулаа миний орон гэр Надаас олигтой юм бүү эр, надаас онцгой юм ч бүү хай Энэ биед минь мөн чанар буй аваас, тэр нь хүн чанар л . . . Эрх чөлөөтэй болмогцоо л би, эргээд түүндээ дургүй хүрдэг Эгнэгт боол байюу гэтэл, эрх чөлөөг ямагт дээдэлдэг Энэ хоёрын хооронд тэлэгдэж, учраа олохгүй явдаг Энэ биед минь мөн чанар буй аваас, тэр нь хүн чанар л . . . III Буй бие минь, мөн чанартай ахул, тэр нь хүн чанар л . . . Бусдаас хайр нэхдэг хэрнээ, өөрөө түүнийгээ өгч чадахгүй Буян үйлдэж чилэх хэрнээ, буг болж нөхдөө загнуулдаг Буруу харж суух хэрнээ, ард болж буйг ч бас мэддэг Буй бие минь, мөн чанартай ахул, тэр нь хүн чанар л . . . Эр бие минь, мөн чанартай ахул, тэр нь хүн чанар л . . . Эм хүнд дургүй хэрнээ, тэдэнгүй байж бас л чадахгүй Эд баялагт дургүй хэрнээ, элбэг амьдралд дасах янзтай! Эрх тушаалд дургүй хэрнээ, эрээлхэж цээрлэхгүй загнах аястай Эр бие минь, мөн чанартай ахул, тэр нь хүн чанар л . . . Муу бие минь, мөн чанартай ахул, тэр нь хүн чанар л . . . 247
  • 248. Мунхагт бас дургүй хэрнээ, ухаантайг нь хүлцэж чадахгүй . . . Муруй хамартайд дургүй хэрнээ, шулууныг бас тэвчиж чадахгүй Муусайн баячуулд өших хэрнээ, хоосон ядууд бас дургүй Муу бие минь, мөн чанартай ахул, тэр нь хүн чанар л . . . Мөн чанарыг нь мэдье гэвэл, хэн л чадах билээ? Мөрөн гол руу тэмүүлэх хэрнээ, гурав хоноод л зугатаадаг Мөст оргил руу авирах хэрнээ, говь цөл рүү тэнүүчилдэг Мөнх амьдрал хүсэх хэрнээ, нэг агшнаас л дорхноо уйддаг Мөн чанарыг нь мэдье гэвэл, хэн л чадах билээ? Үнэн чанарыг минь танья гэвэл, хэн л чадах билээ Үгүйсгэж чадсан бүхнээ, шүтээн гээд тахиж залбирна Үргэлж дээдэлж явснаа ч, үнсэнд ортол муу хэлнэ Үзээрийн муухай хүнийг ч, үнэхээрийн сайхан хэмээн зална Үнэн чанарыг минь танья гэвэл, хэн л чадах билээ Ийнхүү бид хоёр туйл руу цагийн зүү шиг хэлбэлзэж амьдарна Ид шид үгүй ч, нарыг эвэртэй, сарыг шидтэй болгож төсөөлнө Инээх уйлах хоёрын завсарт та нар шиг л савлаж явна Их бага хоёрын дунд эзэн хаан шиг, боол шиг амьдарна Ийнхүү би ч, та ч, хэн хэнийгээ хэлэлтгүй “хүн чанартай” буюу . . . Дашбалбар - Надад мөн чанар буй аваас I Надад мөн чанар буй аваас тэр нь хүн чанар л . . . Намар би гунихгүй байж эс чадна, зүрх минь буй! Нас талийж, өвгөрч буйгаа ч мэднэм, хүн чанар л . . . Намайг зүүдний сүвэгч шиг зайгаар ч үе үе гэрэлтүүлж Найран дээр нулимс мэлтэрнэ, надад юу буй, юу эс буй? 248
  • 249. Уйлах минь мөн чанар бус, хүн чанар л . . . Уурлах минь мөн чанар бус, хүн чанар л . . . Уйдах минь мөн чанар бус, хүн чанар л . . . Ухаарах минь мөн чанар бус, хүн чанар . . . Устах минь мөн чанар бус, хүн чанар . . . Баавгай намайг зүүдлэн нойрсдогт итгэдэг юм би, Баруун гарт минь худал, зүүн талд минь үнэн буй . . . Бага байгаад том болсон минь мөн чанар бус уу, Барим тавим хувирсаар л буй нь хүн чанар бус уу, Баян ч бус, хоосон ч бус мөн чанар минь хүн чанар! Надад мөн чанар буй аваас тэр нь хүн чанар л . . . Найзыгаа үхэхэд уйлахгүй, гунихгүй байж эс чадна Нас барсан бүхнийг санахгүй байж эс чадна, мартахгүй Нарлаг өдрийн гүнд салхи шуугиж буйг урьтаж мэдрэх нь Надад мөн чанар бус, хүн чанар шүглэснийх! . . . Би бол агаар юм, надаар амьсгалагтун, амьд буй үед минь Би бол гал юм, надаар дулаацагтун, амьд буй үед минь Би бол гол ус юм, намайг уугтун, гагцхүү амьд буй үед минь Би бол намар юм, надаар сэрүүцэгтүн, гагцхүү амьд буй үед минь Би хэзээ ч та нарт олдохгүй, би хэзээ ч олдохгүй, юу үүэн, тэр үнэн! Надад мөн чанар буй аваас тэр нь хүн чанар л . . . Намайг дурлалаа идэж, хайраа цамц болгосныг минь харагтун Намайг үхэр шиг мөөрч, нохой шиг хуцаж явааг минь харагтун Намайг бурхан шиг инээж, харгуйн тоос босгохыг минь харагтун Надад мөн чанар буй аваас тэр нь хүн чанар л . . . II Надаас сайн сайхныг бүү эрэгтүн, би жоом алдаг Намар мөөг түүж, хар шөл ууж, хар амиа боддог Найтааж, ханиад хүрч, эм ууж, бусдыг бас хараадаг Навс болтлоо согтож, агсам тавьж, нохой өшиглөхөөс буцахгүй Надаас сайн сайхныг бүү эрэгтүн, би цэцэг тасалдаг Мөн чанар минь хүн чанар болохоор би яах юм? Мөрөөдөж, дэмий сэлгүүцэж, хайртай хүүхнээ хардаж, Мөнгө үрж, Достоевскийд атаархаж, нэр алдарт шунаж, Мөсгүй зан гаргаж, хүнээс зээлснээ өгөхөөс ч татгалзаж, Мөн чанар минь хүн чанар болохоор би яах юм? 249
  • 250. Надаас муу муухайг бүү эрэгтүн, өнчнийг би өрөвддөг Нарны доор адилхан л хоног элээж яваа бусдыгаа хайрладаг Нарсны хоригдлыг, ээжтэй нь цуг бодохоор тэсэхгүй уйлдаг Намуухан шөнө хүүхдүүдэд үлгэр ярьж тайван нойрсуулдаг Надаас муу муухайг бүү эрэгтүн, би ялаа ч хороохгүй Өөдгүй алдааг надаас бүү хай, чоныг ч би хайрладаг Өмсөж зүүж явснаа хэнд ч тайлаад л өгдөг, би хүн Өвчтэй эмгэнийг шөнөжин сахиж, цурам хийлгүй хонодог Өвлийн жаварт золбин нохойг харахаар зүрх шархирдаг Өөдгүй алдааг надаас бүү хай, хулгайчийг ч би өрөвддөг Надаас олигтой юм бүү эр, надаас онцгой юм ч бүү хай Нартад би хүнд тусалж, заримдаа хүнээс тус хайж гэлдэрнэм Намуухан уянга, зэрлэг хашгираан хоёулаа надад буй Наадам цэнгэл, сэтгэлийн там хоёулаа миний орон гэр Надаас олигтой юм бүү эр, надаас онцгой юм ч бүү хай Энэ биед минь мөн чанар буй аваас, тэр нь хүн чанар л . . . Эрх чөлөөтэй болмогцоо л би, эргээд түүндээ дургүй хүрдэг Эгнэгт боол байюу гэтэл, эрх чөлөөг ямагт дээдэлдэг Энэ хоёрын хооронд тэлэгдэж, учраа олохгүй явдаг Энэ биед минь мөн чанар буй аваас, тэр нь хүн чанар л . . . III Буй бие минь, мөн чанартай ахул, тэр нь хүн чанар л . . . Бусдаас хайр нэхдэг хэрнээ, өөрөө түүнийгээ өгч чадахгүй Буян үйлдэж чилэх хэрнээ, буг болж нөхдөө загнуулдаг Буруу харж суух хэрнээ, ард болж буйг ч бас мэддэг Буй бие минь, мөн чанартай ахул, тэр нь хүн чанар л . . . Эр бие минь, мөн чанартай ахул, тэр нь хүн чанар л . . . Эм хүнд дургүй хэрнээ, тэдэнгүй байж бас л чадахгүй Эд баялагт дургүй хэрнээ, элбэг амьдралд дасах янзтай! Эрх тушаалд дургүй хэрнээ, эрээлхэж цээрлэхгүй загнах аястай Эр бие минь, мөн чанартай ахул, тэр нь хүн чанар л . . . Муу бие минь, мөн чанартай ахул, тэр нь хүн чанар л . . . Мунхагт бас дургүй хэрнээ, ухаантайг нь хүлцэж чадахгүй . . . Муруй хамартайд дургүй хэрнээ, шулууныг бас тэвчиж чадахгүй Муусайн баячуулд өших хэрнээ, хоосон ядууд бас дургүй Муу бие минь, мөн чанартай ахул, тэр нь хүн чанар л . . . Мөн чанарыг нь мэдье гэвэл, хэн л чадах билээ? 250
  • 251. Мөрөн гол руу тэмүүлэх хэрнээ, гурав хоноод л зугатаадаг Мөст оргил руу авирах хэрнээ, говь цөл рүү тэнүүчилдэг Мөнх амьдрал хүсэх хэрнээ, нэг агшнаас л дорхноо уйддаг Мөн чанарыг нь мэдье гэвэл, хэн л чадах билээ? Үнэн чанарыг минь танья гэвэл, хэн л чадах билээ Үгүйсгэж чадсан бүхнээ, шүтээн гээд тахиж залбирна Үргэлж дээдэлж явснаа ч, үнсэнд ортол муу хэлнэ Үзээрийн муухай хүнийг ч, үнэхээрийн сайхан хэмээн зална Үнэн чанарыг минь танья гэвэл, хэн л чадах билээ Ийнхүү бид хоёр туйл руу цагийн зүү шиг хэлбэлзэж амьдарна Ид шид үгүй ч, нарыг эвэртэй, сарыг шидтэй болгож төсөөлнө Инээх уйлах хоёрын завсарт та нар шиг л савлаж явна Их бага хоёрын дунд эзэн хаан шиг, боол шиг амьдарна Ийнхүү би ч, та ч, хэн хэнийгээ хэлэлтгүй “хүн чанартай” буюу . . . Нөхөддөө /О.Дашбалбар/ Гавъяа байгуулаагүй ээ Гайхуулах юм надад үгүй ээ Шаналсан үөд сэтгэлийг чинь засаж Шартсан үөд дотрыг чинь засаж Өө сэвийг чинь хүн эрвэл Өмөөрч Өөр хоорондоо маргахад чинь Гутарч Хаа нэгтээ нэрийг чинь сонсохдоо Баярлаж Харгуй зам дээр гялалзах од шиг Хайрлаж явлаа даа! Наадмын хүлэг цоллох шиг Найран дээр ам халж Найзууддаа магтаагүй ч Хэн нэгний төлөө зовниж Хэлэх үгээ мартаагүй! Нэг гарын таван хуруу шиг 251
  • 252. Хэдэн сайхан нөхөд минь Нэг насаар ханилах Хэлцээгүй тангараг бидэнд бий! Өдөр шөнийн турш бодож Өр зүрхэндээ хадгалж явах Тийм хэдэн нөхөдтэйгээ Тэнгэрийн дор бардам явна! Алдаагий нь хүртэл оноо шиг бодож Амьд яваагийн минь шалтгаан тэд юм шиг санаж Эзгүйд нь үгүйлж, галгүй гэрт даарч хонох шиг Ирэхэд нь баярлаж гадаах нар гэрт орох шиг Бодол санаа сэтгэл зүрх минь нэг Болгоож харахад хэдэн биө нь л тусдаа Тийм хэдэн нөхөдтэйгээ би Тэнгэрийн доор бардам явна даа! Заримдаа би тэднийг эс ойлгож Зам замаа даган холддог ч Оройхон бараагий нь харахгүй бол уймарч Орон гэрт нь уруу царайлсаар очдог. Хар цай талх, давсаа адилхан хувааж Харамгүй сэтгэл, шүлэг, ном, мөрөөдөлдөө умбаж Харуй бүрийд буцахдаа өвөр дүүрэн баяр жаргалтай Хамаг орчлон сэтгэл дотор багтаж ирдэг учиртай. Холоос давхисаар ирсэн хүлэг морьд шиг Хонгор насны хэдэн нөхөд минь Бүхний сэтгэлд шижир алт шиг нийцээгүй гэмээ нь Бүлээн дулаан хайраар олныг жаргаах нь магад Ямар ч өөгүй бурхад биш ээ, тэд минь Янаг охидоо л харин бурхан шиг хайрлана Баланд шунасан зөгий шиг амьдралд дурлаж Баясгалант нарыг цонхон дээрээ угтан зогсдог. Ойворгон, даруу, гэнэн, ухаалаг Олон араншинтай ч биө биөнээ нөхөж 252
  • 253. Нийлээд нэг төгөлдөр хүн шиг болдог юм Нэг нэгээс нь салгаж болохгүй хэдэн нөхөд минь! Уулын манан, бороо шивэрсэн өдөр, Ухаажсан харц, эмгэд, хүүхэд, нарс мод, Уйтгар сэргээх хүлгийн янцгаалт Урам бадраах шөнийн оддод дуртай! Амьдралын хайрласан дээд шагнал-нөхөд минь Атаатан дайсны эсрэг гартаа барих илд-нөхөд минь Аяны замыг ивээгч далдын сахиус мэт нөхөд минь Амьдралд та нар миний өөртөө итгэх шалтгаан юм! Тэнгэр шиг бай! /О.Дашбалбар/ Хамаг бүгдээр чамайг Харааж нулимж байвч, тэнгэр шиг бай! Хамгийн сайн хүмүүс гэж Хашгирч ерөөж байвч, тэнгэр шиг бай! Тэвчээр барагдаж, нөхөд чинь орхивч Тэнгэр шигбай, мөнхөд амгалан... Тэргэнд суулгаж, алтан титэм өмсгөвч Тэнгэр шиг бай, юу ч болоогүй юм шиг... Хамгийн хайртай хүн чинь хаяж одсон ч Хан тэнгэр нурчхаагүй цагт, бүү зов! Гүтгэж, доромжилж бахаа ганц хангавч Гүн тэнгэр хэмхрээгүй цагт, бүү ай! Өвчин зовлонд нэрвэгдэж, тартагтаа тулавч Өнө мөнхийн тэнгэр шиг бай, чи ялна Өрөөл бусдад тоогдохоо байж, мартагдавч Өндөр тэнгэр дээр чинь цэлийж буйг бүү март! Яг л амьдрал чинь дуусаж, явах замгүй болсон ч Яадгаан алдалгүй хүлээ, тэнгэр шиг бай! Яруухан санаа мехөсдөж, хулгай зэлгийд өртсөн ч Ядмагхан амьтдыг бүү тоо, тэнгэр шиг бай 253
  • 254. Олз омог чамд үүдээ хаасан ч тэнгэр шиг бай Олон түмэн нүүрээ буруулсан ч тэнгэр шиг бай Одод гялалзаж, наран саран ээлжлэх цагт Орчлон дээр аавын хүү шантрах ёсгүй!... Уур омог урин мунхгийг мартаж, тэнгэр шиг бай Уйтан хорвоогоос илүү гарч, жигүүрээ дэлгэ... Цөхрөл чамайг багалзуурдаж, целийн чоно шиг болгосон ч Цөс ихтэй хүний үр гэдгээн бүү мартаарай!... Цорын ганц хүү минь, бас охид минь, хүүхдүүд минь Цохолж ирэх үйлийн үрээс бүү зугт, бүү ай!... Хувь заяатай ямагт эвлэрч, тэвчээртэй бай... Хуучин цагийн мэргэд хүлээж сурсан юм шүү!... Орох оронгүй болсон цагтаа орчлонг бүхэлд нь олно, чи! Онцлох нөхөргүй болсон цагтаа , хүнийг бас ойлгоно чи ! Аз жаргал ирнэ гэвч , удалгүй алга болдог юм Аюул зовлон тохионо гэвч , төдөлгүй арилдаг юм ... Жамаараа ертөнцед юм бүхэн өдөр , шөнө шиг ээлжилнэ Жаргал зовлонгийн алинд ч , мөнх тэнгэр шиг бай !... Атаатан түмэндээ мууг үйлдэвч , хариуд нь сайныг бүтээ . Ариун сэтгэлийн нугад буяны цэцэгс дэлгэрдэг юм ... Ямагт чиний зөв байх албагүй , сайтар тунгаа Ярьж хэлэх , хөдлөх бүхнээ өерөө хяна , сэтгэ Хүсэл бүхэн биелэх албагүй , чандалж хорь, Хүрэхийн эцэсгүй тэнгэр шиг бай, үнэнийг тэмтэр!... Юм бүхэнд өөрийн цаг буй, сөреөд нэмэргүй Юлд атгасан хүн тулаанд хэрэгтэй, хуриманд нэмэргүй Нохой болохоос нь өмнө гөлгийг хазаж хэмлэдэг юм... Ноён болохоос нь өмне хевгүүнийг басаж доромжилдог юм Самуун дэгдээгчид үйлээн тайван хийг Сандарч тэвдэх хэрэггүй тэнгэр шиг бай ! Салхи цагаан болохоор бүхнийг хийсгэдэг юм Саваагүй амьтдын зиндаанд бүү уна !... Эрх мэдэлтэй хүн хилэнц нүглээс зайлахгүй Эд баялагтай хүн хүсэл шуналаас хагацахгүй Ертөнцийн бүх юм хэмжээтэйг бүү март Ер цагаа болохоор хумхийн тоос шиг сарнина Энгийн хүн ардад ээлтэй бай, хайртай бай 254
  • 255. Элдэв бусармаг явдалд бүү орооцолд!... Үнэтэй цайтай бүхнээ бусдад өгч сур, бүү харамс Үүрд оршихгүйн учир тус болох үйл бүтээ!... Гаднаан ямагт бусдаас доорд бай, даруу бай Гайхуулах хэрэггүй, дотроон тэнгэр мэт агуу бай! Үг яриа хэрэггүй газарт харцаараа өгүүлж сур, Үнэн худлыг ялгах аргагүй цагт бурхандаа залбир! Өнөөдөр чамайг маргааш бусдыг хуурах хүмүүст Өөр шигээ бүү итгэ, мөрийг хеөж чигийг барь!... Хүү минь, хамгийн эцэст хэлэхэд нохой явдлыг дээдэл Хүлцэн тэвчихээс илүү гавьяаг би мэдэхгүй! Хөгшид /О.Дашбалбар/ Хаврын наранд нуруугаа ээж, Харваас жаргалыг ханатал эдэлж, Хөх тэнгэрийн доор ярилцаж суугаа Хөгшчүүл, үзэж өнгөрүүлсэн хорвоодоо жаргалтай! Мөнгийг мэднэ, мөнх бус хорвоо үнэгүйг ч мэднэ Мөс чанарыг худалдаж авч болохгүйг ч мэднэ Алив юм бүхэн учирч, арилж байдгийг мэднэ Ариун сэтгэл, тэнгэрт ганцхан нар шиг үлддэгийг мэднэ Алдар нэрийг мэднэ, агшин зуурын холбоог мэднэ Алга болсон хойно бүх юм өөрт хамаагүйг мэднэ Арилж гандсаны төлөө харамсаж гунихгүйг ч мэднэ Амьдын жаргалыг хорвоод юугаар ч солихгүйг мэднэ 255
  • 256. Нэр төрийг мэднэ, нинжин сэтгэлийг мэднэ Нэгийнхээ төлөө үхэж болох агшныг мэднэ Хэрэгтэй цагт худал хэлэхийг ч мэднэ Хэрэггүй цагт дуугүй тэвчихийг ч мэднэ Аяа, хөгшид амьтны хорвоог үзэж, бүхнийг туулсандаа Амьд хойчийнхоо төлөө, эгэл биеэ золихыг юуханд ч эс санана. Гэгээн цэнхэр өдөр тэд, тэнгэрийн доор Гэрэлт нарны бүлээн илчийг биедээ шингээнэ. Алив юманд тэгээд халуун илчит сэтгэлээр хандаж Алга болохын цагтаа наран дулаанаа бидэнд үлдээнэ. Аяа, хөгшид хүүхэд мэт ариухан, гэнэн тунгалаг бололтой ч Амьдралыг нүцгэнээр нь харж, хатуу ширүүнээр шүүнэ. Аж төрөхийн үнэнийг цаг цагт нь тооцно Амьдын жаргалыг бусдад үйлдсэн сайн үйлээр цэгнэнэ. Өдөр хоногийн эрхин хэлхээг дэмий нэг тоололгүй Өндөр насны тэнгэрээс дуугүй хайраа зөн совинд шингээнэ! Цорын ганц давтагдашгүй өдөр /О.Дашбалбар/ Цорын ганц давтагдашгүй өдөр Цонхны цаана цэнхэрлэн өнгөрлөө Өдрийг нэвт шөнийг харах 256
  • 257. Өөрийн тэнхээг надад үлдээлээ Байгалийн хишиг цагаан үүлэн Багын андын захидал адил Хэсэгхэн шиврэх зөөлөн бороо Хэзээ ч сонсоогүй хайрын шивнээ Үлэмж амгалан тэнгэрлэг өдөр Үүрд одов уу, навчинд нуугдав уу? Үлдээсэн дурсгал нь энэхэн шүлэг үү? Үнэн хайр, гэрлийн урсгал уу? Амьсгаа хурааж моддыг ажлаа Амьтай юм шиг навчис нь сэрчигнэв Орчлонд айлчлаад буцсан өдөр Он жилүүдийн дусалхан нулимс! Дээврийн цаана шөнийн тэнгэр Дэлхийгээс тусдаа өөрийгөө хадгална Оддын увидас надад хүртээлгүй ч Орон дээрээ би нууцыг нь төсөөлнө 1997.09-р сар Элегия /О.Дашбалбар/ Намар болгон модод шарлаж, навчис унана Надад дэндүү танил уй гуниг сэргэнэ Харах тусам тэнгэр улам дотно ээнэгшиж Хан бүргэд тэртээ дээр дуртгал мэт эргэлдэнэ Биеэр минь шаргалхан гуниг нэвт харваж Би навчис адил уйтгарлан, хорвоод цөхөрнөм Сэм сэмхэн уулс бударч, сэрүүн намар хүдэнтэнэ Сэтгэлийн минь гүн рүү намар өөрөө шургажээ Бүхий л хорвоо эрвээхэй шиг эмзэг санагдана Бүр тэгэхдээ намрын бээрэгхэн эрвээхэй шиг хөөрхийлөлтэй Би харь газарт цөлөгдсөн мэт энэ дэлхий дээр хаягдаж Биеийг минь бус сэтгэлийг минь ирж авах эзнээ хүлээнэм 1993-1998 он 257
  • 258. Энхрий амраг минь намайгаа хүлээж /О.Дашбалбар/ Энхрий амраг минь намайгаа хүлээж Энэ орчлонд төрөлгүй удаан оршжээ Эх захгүй орон зайд хөвсөөр явж Эрэн эрсээр бие биенээ олжээ, бид! Эртэдсэн ч үгүй, оройтсон ч үгүй цагаа олж Энэ дэлхий дээр хувь заяаны тойрогт нийлжээ Яльгүй зөрсөн бол азын од хэлтийж Янаг сэтгэл минь хумхийн тоос болох байжээ Тэнгэрийн охины эрдэнийн гоёл шиг Хөх ододтой удаан ханьсаж, чамайг эрсэн! Тэндхийн гэрэл шуурга, цагийн дараалал Хөөрхөн чамайг минь надаас нууж зовоосон! Салхи, далай хоёр надтай цуг чамайг эрж Сая сая жил өнгөрчээ, энэ орчлонд иртэл! Сайхь хорвоогоос чамайг олмогц баярлаж Сансрын зайд биесийг бүрэлдүүлэхээр яарлаа! Энэ хорвоогоос буцаж, орчлонд нийлэх хүртэл Эгэл биеэ нэг болгон чамтай цуг ертөнц бүтээнэ Эцэс төгсгөлгүй мөнхийн аянд мордохын өмнө Энхрий минь чи надтай сүлэлдэн орчлон болно Эх орноо бид үр ачдаа хүлээлгэж өгнө /О.Дашбалбар/ Өвөг дээдсээсээ бид эх орноо хүлээж авсан, Үр ачдаа хүлээлгэж өгнө! Туг, | Сүлд, | | Тусгаар тогтнол, Тулгын гурван чулуу Тулсан голомтоо Өвөг дээдсээсээ бид хүлээж авсан! Үр ачдаа хүлээлгэж өгнө. 258
  • 259. Алтай, Хангай, Говь, Талаа чулуу бүхэнтэй нь, Өвс ногоо, шорооных нь ширхэг бүхэнтэй, Алтан нар, мөнгөн сарыг тоолохын аргагүй од мичидтэй нь Хөвсгөл, Увс, Буйрыг усных нь дусал, загас бүхэнтэй нь Хөөцөлдөн наадах долгисыг нь хүртэл Өвөг дээдсээсээ бид хүлээж авсан, Үр ачдаа хүлээлгэж өгнө! Гал, | Ус, | | Газар шороогоо Гардаж авсны учир, бид Ганц бус түм түмэн амиараа дүйж хамгаалсан! Галдан бошигт, ван Магсаржав Илдээ далайж босоогоороо нөгчсөн эрс, Идэрхэн насандаа Монголоо аварсан Сүх Ахиж олдохгүй эх орныхоо эс ширхэг бүхэнд Алтан амь, хүсэл хайраа шингээсэн Эх орон, хойч үеийнхээ төлөө Энэ бие дээдсийн тангаргийг давтнам. Тужийн нарснаас эхэлсэн хувьсгалын түүх Туган дээрх эртний бичээс, Сүхбаатарын гэрээстэй Гучин ес, дөчин таван оны Гуйвж дайваагүй ялалтын гэрчтэй Эх орноо бид өвөг дээдсээсээ хүлээж авсан, Үр ачдаа хүлээлгэж өгнө, Соёмбот тугаа гурван зууны тэртээгээс бидэндээ ирүүлсэн Цогт хун тайжийг ч, Сод ухаанаа хөх судартаа үлдээж, хойч үедээ илгээсэн Суу билэгт Инжинашийг ч Өвөг дээдсээсээ бид хүлээж авсан, үр ачдаа хүлээлгэж өгнө! Уулсыг өндөлзүүлж, ус голыг мэлмэлзүүлэх Уяхан хоёр чавхдаст морин хуур, уртхан аялгуут дуугаа, Уужим баянаараа хорвоо шигээр хорвоод тэнцсэн Ухаант ардынхаа яруухан алдар МОНГОЛ нэрээ Сансарт ниссэн гавьяа, атрыг хагалсан түүхтэйгээ, Сайхан бүхнийг нэмж бүтээсэнтэйгээ Ураг элгэнээ улам олон болгож, Ус нутгаа улам сайхан болгож, Тэнгэрээ цэлмэг, нараа тунгалаг хүлээлгэж өгнө! Өвөг дээдсээсээ хүлээж авсан эх орон шүү! Үр ач минь ээ! 259
  • 260. Эх орон /О.Дашбалбар/ Тэнгэрлэг эх орон минь Сайн үйлээ би таныхаа төлөө хиймүй Саар мууг үйлдвэл таныхаа өмнө ичмүй Өвлийн өдөр цасан дээр хэвтэхдээ Өнгөт хялмаа гялалзан гялтганахыг ажмуй Орчинд нь хичнээн амьтан буй гэвээс тэд бүгд таных буюу Одоо би таны нүдээр л бусдыг хармуй Эх орон минь таны хүч л надад шингэсэнээс би хүчтэй явмуй Энэрэл хайр тань надад ирсэнээс би бусдыг хайрлаж сурмуй Аяа эх орон минь ээ Догшин ширүүн галыг ч би таныг л гэж бодном Дотоод зөөлөн амьсгалд нь шүтэж амьдарнам Аяа эх орон минь ээ Ариун тунгалаг агаарыг ч би таныг л гэж бодном Амьсгалах тоолонд та надад нэвтрэн орж ирнэм Аяа эх орон минь ээ Та юм бүхэнд хувилан бидэндээ ирмүй Амьд яваа минь таны гүн их таалал буюу Хад чулуунаас ч би таныгаа олж үзмүй Хатан дэлхийн өвсөн ногооноос та босч ирмүй Хамаг амьтаны тусын тулд юм бүхэнд оршиж Хар муу үйлийн замаас биднийг холдуулмуй Энэ ертөнцийн өнгө аялгуу бүхэн таных гэмүү Энх тунх явааг минь та ивээхтүн Эрх биш түмэн амьтанд таны хайрыг хүртээх увьдис хайрла Энэхүү ертөнцийн туйл үнэн буй бөгөөс түүний мөн чанар Эгнэгт эс мөхөгч бас би эс бологч Тал тал тийшээ хязгааргүй үргэлжлэгч Төв цэг нь хаа сайгүй оршигч Төрсөн бүхний учир шалтгаан 260
  • 261. Төгөлдөрөөрөө өөр тэнцэх юм огт үгүй ээ Эх орон минь тандаа би мөргөмүү Энэ биеийн буруу зөвийг гагцхүү та тунгаамуй Ариутгагч бас аврагч эцэг минь Алтан мутраараа адислаж хүссэн бүхнээр минь болгоож хайрла Сайн үйл мөнхийн дагуул минь болог Сац бас муу явдал барааг минь хараад зугтаг Бялдууч явдал дууг минь сонсоод устаг Бас аймхай амьтас дуугарч чадахгүй дөлөг Өвчин бүхэн намайг тойрог Өвдсөн зовсонг би тэрчлэн арчлаг Амьсгалах тоолонд та надад нэвтрэн орж ирнэм Аньсан нүдэндээ ч би таыгаа хармуй Ухаан бодол минь таныгаа баясгахаар уудам болог Уг чанар минь хүн чанар л болог ээ Эх орны минь мөн чанар гоо сайхныг бусдад түгээж Энэ ертөнцийн олныг жаргаахад минь надад тусал Энэ бие ухаан бодол сэтгэл зүрх үйл ажил минь таных гэвэл Эх орон минь та өөрөө минийх Би таны гэгээн гэрэлд аж төрмүй... Яах юм бэ /О.Дашбалбар/ I Шаналахгүй юм бол сэтгэл зүрхээр яах юм Шартахгүй юм бол хатуу архиар яах юм Цэнгэхгүй юм бол гоо охидоор яах юм Цэцэглэхгүй юм бол гоё моносоор яах юм Анхилахгүй юм бол ум зандангаар яах юм 261
  • 262. Амраглахгүй юм бол уяхан охидоор яах юм Үнсэхгүй юм бол ягаахан уруулаар яах юм Үгүйлэхгүй юм бол ялдамхан харцаар яах юм Уйлахгүй юм бол усан нулимсаар яах юм Уулзахгүй юм бол гүн уйтгараар яах юм Тэврэхгүй юм бол хоёр гараар яах юм Тэвчээргүй юм бол хайр сэтгэлээр яах юм Тоглохгүй юм бол хаш шатраар яах юм Тоосрохгүй юм бол харгуй замаар яах юм Дэгдэхгүй юм бол туулайн бүжингээр яах юм Дэврэхгүй юм бол залуу насаар яах юм Ургахгүй юм бол амууны үрээр яах юм Урсахгүй юм бол гол усаар яах юм Хашихгүй юм бол эрэг байгаад яах юм Хашрахгүй юм бол алдаж, оноод яах юм Шаргихгүй юм бол намрын тариагаар яах юм Шатахгүй юм бол найраг шүлгээр яах юм II Ган тайлахгүй юм бол хур бороогоор яах юм Газар хороохгүй юм бол хүлэг мориор яах юм Ааруул даахгүй юм бол араа шүдээр яах юм Авгай тоохгүй юм бол харцуул хүүгээр яах юм Буруу номтон юм бол эрдэм заагаад яах юм Буян хийхгүй юм бол амьд яваад яах юм Цас будрахгүй юм бол өвөл байгаад ч яах юм Цаг хожихгүй юм бол эрдэмтэн гээд яах юм Ээжийгээ дээдлэхгүй юм бол толгой байгаад яах юм Эх орноо хайрлахгүй юм бол иргэн байгаад яах юм Ард түмнээ хүндлэхгүй юм ухаантай байгаад яах юм Ах дүүсээ тэтгэхгүй юм бол төрөл байгаад яах юм Итгэж залбирахгүй юм бол бурхан шүтээд яах юм Инээж хөхрөхгүй юм бол амьд яваад яах юм Гол горхи хоржигнохгүй юм бол хавар ирээд яах юм Гоё цэцэг дэлбээлэхгүй юм бол зун болоод яах юм Алсаас гялалзахгүй юм бол одод байгаад яах юм Алтарсан навчис хийсэхгүй юм бол намар байгаад яах юм Урдаас харж чадахгүй юм бол ирээдүйг дуудаад яах юм Уймраа чавганц шиг юм бол залуу насаар ч яах юм Уянгалан дуулахгүй юм бол хоолой заяагаад ч яах юм Учирлаж сурахгүй юм бол хэлтэй байгаад ч яах юм 262
  • 263. III Саран наран үгүй юм бол тэнгэр цэлийгээд ч яах юм Саруул ухаан үгүй юм бол тэнхээтэй хүнээр ч яах юм Хавар, намар үгүй юм бол өвөл зунаар ч яах юм Харанхуй шөнө үгүй юм бол гэгээн өдрөөр ч яах юм Авъяас билэг үгүй юм бол яруу найрагчаар ч яах юм Авах гээх нь үгүй юм бол судар номоор ч яах юм Хортой дайсан үгүй юм бол буу сумаар ч яах юм Ховор эрдэнэ үгүй юм бол эрэл сурлаар ч яах юм Хол ойр нь үгүй юм бол орон зайгаар ч яах юм Хоосон чанар үгүй юм бол бодитой байгаад ч яах юм Цай чанах нь үгүй юм бол эхнэр аваад ч яах юм Цамцаа оёх нь үгүй юм бол нөхөрт гараад ч яах юм Үйлс залгах үгүй юм бол үр хүүхдээр ч яах юм Үнэн, худлыг ялгахгүй юм бол багш ламаар ч яах юм Иш нь үгүй юм бол сүх байгаад ч яах юм Ир нь үгүй юм бол илд байгаад ч яах юм Нум нь үгүй юм бол сум байгаад ч яах юм Нууц нь үгүй юм бол төр байгаад ч яах юм Унших нь үгүй юм бол ном хураагаад ч яах юм Ухаантай нь үгүй юм бол олон түмэн нь яах юм Алс хэт нь үгүй юм бол их санаагаар ч яах юм Ард түмэн нь үгүй юм бол их мэргэдээр ч яах юм Яруу найрагч /О.Дашбалбар/ "Яруу найрагч туг шиг байх ёстой Яруу найрагч илд шиг байх ёстой". В. Брюсов Яруу найрагч туг шиг байх ёстой, тэргүүнээ бардам ергеж тэнгэрлэг явах ёстой! Яруу найрагч илд шиг байх ёстой, ирэнд нь сарны туяа халтирам хурц байх ёстой! Яруу найрагч бол гал юм, бусдын эовлонгийн сүүдэр юм. Яруу найрагч бол шуурга юм, бусдын жаргалын цууриа юм, 263
  • 264. Мөчир нь хугарсан мод юм, эртний хаадын бунхан юм. Өвлийн гүнд нуугдсан хавар юм. Өөрөөсөө нуусан гуниг юм. Яруу найрагч бол: эргэж ирэх сансрын хөлөг, эргэлтгүй алга болгох Бермутын гурвалжин юм. Яруу найрагч бол: дурлалын боол, жимсний үр, дуугарч чадахгүй бүлтэлзэгч загасны нүд юм. Яруу найрагч бол эх газрын чулуу, Галт уулын дэлбэрэлт, халуун хайлмаг юм. Газрын гүнд хадгалагдсан нүүрсний уурхай юм. Яруу найрагч өөрийгөө огоорч, инээхдээ нулимс унагаж Ямагт могой шүүрдэг бүргэд шиг хавцлын дээгүүр эргэж, Гүн ухааны хуудсанд өөрийгее эрж, бодис бүхэнд хувилж, Гүүрэн дээрээс шидсэн чулуу шиг усанд пол хийн унаж Өвөл болоод зуныг адилтгаж, Өдөр болоод шөнийг сатааруулж, Цагийн торонд эргэлдэж, мөчир бэлэглэх бурхан юм, Цагаан өнгөний дуулал, эр зоригийн сүлд юм. Хөвгүүдийн атаархал Хүүхнүүдийн ичингүйрэл юм. Яруу найрагч бол: уншиж дууссан ном, эхэлж буй дуу, хоолой дахь зангирал, хожмын тухай бодол юм. Яруу найрагч бол өчигдрийн улбаа, өнөөдрийн гүүр, маргаашийн мэдээч юм. Тэрэгний дугуйнд дарагдсан цэцэг юм. Тэртээх алсад одсон жуулчны хесег юм. Тэнгэрийн хүрэл сум, нумын хевч, үхлийг серсен дуу юм! Үнэндээ Яруу найрагч бол дур бүхэнд хувилагч, Үлгэр, үнэн хоёрын хүүхэд, шидэт таягны эзэн, Үй олон хүмүүсийн нэгдмэл цогцос юм. Яруу найрагч бол алхам тутмын үхэл, агшин бүрийн аж төрелт юм. Унасан газрын буурь, оршуулах уулын энгэр юм. Ухаант хүний нэр, үхсэн хүний алдар юм, Яруу найрагч бол шан татсан анжис юм, анжисны ззэн юм. Яруу найрагч бол буудайн үр, ирэх намрын тариа юм. Яруу найрагч бол чимээгүйд мэлмэрсэн нуур, чийгтэй үдшийн саран юм. 264
  • 265. Яруу найрагч бол оддын хүрээлэн, далайн шуурга, одоо, ирээдүйн зөн билэг юм! Өнөөгийн залуусын буруу юу? /О.Дашбалбар/ Өвөг дээдсээ шүтвэл үндэсний үзэлтэй гэж адлана Өв соёлоо дээдэлвэл хуучныг өргөмжиллөө гэнэ Хөөрхий залуус бид тэгээд хөнгөн хөгжим шүтсэн юм Хөл гараа савчиж, хашгирч гуугалж эхэлсэн юм. Энэ чинь бас буруу, барууныг дууриалаа гэж Элэг доог хийж, хурал цуглаан болсон юм. Томоотой бай, дуугуй бай... гэж Томцуул биднийг сургаад Өөрсдөө бол архиа ууж, тамхиа татаж, Өө яахав, та нар удахгуй том болно гэсэн юм. Больцгоо хэрэггүй! гэдэг хоёрхон үгээр Болгоож биднийгээ чөдөрлөсөн юм. Ханан дээрээс Чингүнжав, Мандухай, Цогт тайж биш Харийн жүжигчний хөргүүд дуугай ширтэнэ. Монгол хувцас өмсөхөөс ичдэг монгол хүүхдүүдийг Морьтон ардын үрс гэх үү, та минь ээ? гэж гайхна Зөв ч бай, буруу ч бай, Та нарт хүсэл бодлоо тулгана Зөрж маргавал хар дансанд бүртгэж эсэргүү гэгдэнэ. Ингээд л бид санаа бодлоо нууж сурсан юм Инээмсэглэж, толгой дохиж, хуурах эрдэм эзэмшсэн юм. Үнэнийг хэлбэл уурладаг, худлаа магтвал баярладаг Үнэхээр хачин үеийнхэн биднийг хүмүүжүүлсэн юм. Монголоо мартлаа гэж өнөө биднийг зэмлэж байна Морин хуураа дээдлэх сэтгэлийг минь өгсөн үү, та нар Хувиа бодлоо гэж биднийг одоо загнаж байна Хуучин судар, дээдсийн сургаалыг минь уншуулсан уу! Эцэг дээдсээ мартсан хүмүүс сайн үйлс бүтээх үү! 265
  • 266. Эрхэм соёлоо сүйтгэсэн хүмүүс сайхан амьдарч чадах уу! Үндэс угсаагаа гэснийг нь үгүй хийж орхисон бус уу? Үнэн үг хэлснийг нь шоронд суулгаж зовоосон биш үү? Сүсэг бишрэлийг нуга дарж, бид юуг ч хайрлахаа больсон. Сүрэг хүмүүс болж, чулуужсан мод шиг зүрхтэй болсон. Олон үеийнхэн бүтээсэн өнөөгөө бид үгүйсгэхгүй ч "Одоогийн залуус» гэлцдэг тэр л хүмүүсийг гайхнам. Бид чинь та нарын хүүхдүүд биш гэж үү? Бие сэтгэлийн чинь тасархай бус уу? Шилдэг дээдийг үйлдсэн бол, тэр нь ч Та нарынх! Ширвэдэг мууг хийсэн бол тэр ч бас Та нарынх! Чингис гэж хэлэхээс айдаг байлаа бид Чин зоригт дээдсээ нэрлэх эрхгүй явлаа. Харь холынхон түүний нэрийг бардам хэлж Хаан эцгээ болгох гэж булаалдаж байлаа. Эцэг дээдсээ дурсах хувьгүй хүүхдүүдэд Эрх чөлөө бүрэн гүйцэд олдох уу? Атаа жөтөө, хов живээр буузны мах шиг хооллож Аль сайн бялдуучилсан нь үнэд орж байлаа. Газар нутгаа хайргүй сэндийлж, хөрсийг нь сүйтгэсний Гай нүглийг хариуцах хүн өнөө хэн ч алга! Таацын цагаан нуурыг хэн ширгээсэн юм бэ? Тааж барамгүй оньсого юм гэж уу? Эцэг дээдсээ бүдүүлэг, эх орноо хоцрогдсон гэж Элэг зүрхэнд шингээж, эгэл үрсээ хүмүүжүүлээд Эцэс хойчид нь болохоор энэрэнгүй хайр нэхдэг Этгээд хачин ёсыг энэ үеийнхэн хэнээс сурав?!... Ану хатан /Шагдарын Дулмаа/ Амьдрал мөнхийн яруу алдартай Ану хатан үүрдийн гавьяатай Олныхоо зүрхэнд оршихын увьдастай Ойрдын түмэндээ одны гэгээтэй Ухааны тэнхлээр төрийг түшсэн Ургийн сайнаар удам залгасан 266
  • 267. Уран тансаг гоо дагина Уудам хорвоод улсын хатан Морин дэл дээр алтан титэмтэй Монголын түүхэнд алдар цуутай Хатны сэнтийд наран мишээлтэй Хааны таалалд насны ханилгаатай Дөрөөн дээр дарцагласан бүсгүй заяа Дөрвөн ойрдын хатан заяа Дүнсгэр орчлонгийн хийморийн од Дүүрэн жаргалын хэнзхэн оч Энхий зүрхэндээ хайрын охьтой Энгэсэг зүүсгэлдээ хатан одтой Эмээлт морин дээр агссан нумтай Эртний түүхэндээ Ану нэртэй Аавыгаа эргэн дурсахуй Хадтай толгодынхоо дунд Ханхайж явсан аав минь Ханат цагаан гэртээ Хаан шиг заларсан аав минь Амьдралын урт замын Алтан дөрөөнд гишгүүлсэн Ач буяныг тань дээдэлж явъя Асаасан голомтыг тань бадрааж явъя Дэлийн цэнхэр салхинд Дээлтэйгээ мөнхөрсөн аав минь Дэндүү сайхан сэтгэлээрээ Дэрвүүлж өсгөсөн аав минь Хөрстийн алтан зоон дээр Хүний зэрэгт хүргэсэн Ач буяныг тань дээдэлж явъя Асаасан голомтыг тань бадрааж явъя Ээтэн гутлынхаа өлмийд Цэцэг шүргээгүй бурхан Энхрийлж хайрлаад намайгаа Газар тавиагүй шүтээн Ганзагат эмээлийн дөрөөнд Гарыг минь хүргэж өгсөн 267
  • 268. Ач буяныг тань дээдэлж явъя Асаасан голомтыг тань бадрааж явъя! Миний бяцхан горхи Чулуу, нар хоёрыг өдөржин эрхлүүлж илбэсэн Чухамдаа мөнхөд яаран тэмүүлсэн энэ л горхины амин судас Эгэлхэн биенд минь эргэж байдаг юм Хөлд орохдоо эргийн цэцгэн дээр нь Хөлбөрч өссөн миний балчирхан нас Урсгалыг нь туучин цангаа тайлж Усан бөмбөлгөөр нь тоглож наадсан Жаргал зовлон ээлжлэн амсаж Жаран жил эрэгсэн судас минь Жижигхэн голоосоо өнөөдөр ч уяатай Жирэлзсэн долгиотой нь урсч л байна Мөнхийн амьтай бяцхан энэ горхи Дэлхийн их усны нэгэн судас болохоор Мөлхөхдөө уусан ариухан ус нь Дэвэргэн зүрхний минь онгодыг хөглөсөн юм Хайргайг хөрсөнд шингэж алга болоогүй Хатаж ширгэж уусан арилаагүй Талын горхины мөнхийн урсгал Танхай оюуны минь нэгэн судас юм Сэрүүнд минь ч урсана Сэтгэл дундуур минь урсана Мөнгөн хаялга цацалсаар Мөнхөд жирэлзэн урсана Уянгын давалгаа цалгиулан Урсан урсан одно Урт аяныхаа замд Уйлан, инээн урсана Миний бяцхан горхи 2004.03.13 268
  • 269. Бүсгүй...... /Шагдарын Дулмаа/ Харцуулын бяр заасан чадал тэнхээг бишрэн Хамгийн энгийн агаад гүндүүгүй чанарыг нь дээдлэн Хан уул шиг ноён нуруугий нь түшиж Хайлган зангаар уяраан эрхэлж суух гэж Уяхан дуу аялж туяхан биетэй төрсөн Урт сайхан гэзэг, гоолиг нуруутай заяасан Бүсгүй хүн гэдэг амилсан гэгээн "Дар эх" Бүхий л орчлонгийн түмэнд амьдрал хайрласан Дагинас, Тэгшхэн заяатай айлын хугаршгүй нэгэн нуруу нь Тэнгэрлэг сайхан амьдралын хугаршгүй нэгэн багана нь Хонгор бяцхан үрсдээ өрлөг дагина эх, Хосгүй янаг ханьдаа үүрд туяарах дэнлүү! Хотол түмэн арддаа үйлсийн уран эзэн Хорвоо дэлхийн цээжинд үнэнийг дуулах эгшиг Бүсгүй хүн гэдэг амилсан гэгээн "Дар эх" Бүхийл орчлонгийн түмэнд амьдрал хайрласан Дагинас. Хүүхнүүдийн хайр, дөлгөөн харцгүй бол Хүний орчлонгийн жаргал юу байхсан билээ Хүүхнүүдийн халамж эхийн сэтгэл үгүй бол Хүүхдийн зүрхэнд өлгийн дуу хэн аялахсан билээ Эргэх хорвоод хүн болж төрөхдөө Эхийн бүүвэйг анх сонссон үрс Уужим гүн орчлонгийн уянгыг тэгж мэдрэхдээ Унтахдаа хүртэл үнэгчлэн мишээдэг бус уу Өргөө гэртээ асаасан гал голомт нь өөдрөг Өр зүрхэндээ дээдэлсэн хайр сэтгэл нь үнэнч Төр улсдаа өргөх үйлс нь ариун Түмэн олондоо аялах эгшиг дуу нь уянгалаг- Бүсгүй хүн гэдэг амилсан гэгээн Дар эх Бүхий л орчлонгийн түмэнд амьдрал хайрласан Дагинас Мишилзэн дуниарах талимаанд нь ган төмөр ч Уясах Мэлмэрэн дуслах нулимсанд нь "галзуу" барс ч уярах Байгаль эхээс заяатай гоо тансгийн охь, Баяр жаргалаас уяатай гоё сайхны од, Бүсгүй хүн-хорвоо дэлхийн уянга Бөхөшгүй амьдрал хайрлах хоёр "туйлын" нэг. 269
  • 270. Амьдрал туршийн диваажин минь монголд байдаг /Б.Ичинхорлоо/ Амьдрал туршийн диваажин минь монголд байдаг Амин насны хайр минь чамдаа байдаг Хэзээний л сурсан зангаараа гэнэтхэн гуньдаг Хэврэг биеийн минь төгсгөлийг үхэл отдог Шөнө дөлөөр гэнэтхэн сэрээд монголоо бодож зовдог Шүүдэрт өвснөө өвдөг сөхрөн унамаар болдог Аясхан цэнхэр нутагтаа ижий минь намайгаа хүлээдэг Амьдрал надад сэтгэлийн зоргоор л санагддаг Отгон найранд аав минь Ар хөвчийг дуулдаг Ондоо юуг хүсэх вэ, жаргалтай л суудаг Яг л чиний адилаар сэмхэн уйтгарладаг Ялгаагүй гашуун нулимсаар асгаруулан уйлдаг Буцах хунгийн дууг дотроо өрөвддөг Бусдаас огт өөрөөp амьдардаг Анхны хайр /Б.Ичинхорлоо/ Аргадаж ирээгүй анхны хайр минь над хатуурхаж Арван найман насыг минь гэнэн, тэнэг гэж чамлачихаад Хүлээтэй орчлонгийн нугачаан дунд толгой эргэтэл зэмлээд Хүрдэт амьдралын харгуйгаар эргэж чиг харалгүй буцав Зүүдэн бор хоногуудад хааяа нэгхэн учиръя гэтэл 270
  • 271. Зүс буруулсан тохиолд сэтгэл холбироод тогтсонгүй Азын ч гэгээгүй талиланг аргадаж нэгэн дуулъя гэтэл Амрагийн чиг дуунд цөхөрсөн хоолой аргаад хүрсэнгүй Өөжин алаг хорвоод чамаас өөрийг хайрлая гэтэл Өр зүрхэнд минь багтаах зай байсангүй Дэгэн догон сэтгэлээ шүлгээр тайтгаруулж амраая гэтэл Дэвтрийн гунигт хуудсанд нулимс нүүгээд болсонгүй Гуйж ирээгүй анхны хайр минь над хатуурхаж Гуниг уйтгар нэвчүүлж нүдний сормуус норгочихоод Мөрөөдөлдөө шатаж ургуулсан гэрэлт навчисын дундуур Мөрөө үлдээх гэж мэрийхдээ шалба туучаад одов Аравдугаар сар /Б.Ичинхорлоо/ Алтан үнсэлт, амрагийн дарс Аль нь ч чамаас сайхан санагдаагүй ! Дэвэргэн шүлгүүдийн цэнгээн Нэг нь ч миний гунигийг элдээгүй Дэндүү хайр, догшин хилэгнэл Нэг ч удаа сэтгэлийг минь эмтлээгүй Надад үлэмжийн дотно санагддаг Намрын сар богонихон байгаагүй Хамгийн гэгээн итгэлээр хүлээсэн Харин чи минь л надад ирээгүй ! Арвайн шар зам /Б.Ичинхорлоо/ Арвайн шар зам эрх багын араншинтай Алдуурч одсон мөрөөдөл шиг хараа хярхаггүй цахилаатай Сөөвен дэрсний үзүүрийг бөхийлгөх төдий салхитай Өөвөн бор бүжинг харайлгах төдий гүдэнтэй Арвайн шар зам намрын цагтаа цэрвүүхэн Алсын бараа бүрэлзээд цаанаа л нэг зэврүүхэн 271
  • 272. Алжаасан эрэпчний бодол мөрөн дээрээ хүндхэн Алмайрсан хөх талд усан зэрэглээ л бүдэгхэн Салхи хэдий эрэмгий ч Арвайн замд сульдана Шандаст хүлэг түрэмгий ч Арвайн замд улдана Мянган бидэрт усан гурав шургаж туулна Хөнген сэвхэт саран гурав шингэж туулна Арвайн шар зам хайр нэхэж ирнэ Арвайн шар зам хагацал тээж буцна Арвайн шар замыг нар эцээж туулна Арвайн шар замыг нас элээж дуулна. Арван найман нас /Б.Ичинхорлоо/ Аргадаж ирээгүй анхны минь хайр надад хатуурхаж Арван найман насыг минь гэнэн тэнэг гэж чамалчихаад Хүлээтэй орчлонгийн нугачаан дунд толгой эргэтэл зэмлээд Хүрдэт амьдралын харгуйгаар эргэж чиг харалгүй буцав Зүүдэн бор хоногуудад хааяа нэг учиръя гэтэл Зүс буруулсан тохиолд сэтгэл холбироод тогтсонгүй Азын ч гэгээгїй тавиланг аргадаж нэгэн дуулъя гэтэл Амрагийн чиг дуунд цөхөрсөн хоолой аргаад хүрсэнгүй Өөжин алаг хорвоод чамаас өөрийг хайрлая гэтэл Өр зүрхэнд минь багтаах зай байсангүй Дэгэн догон сэтгэлээ шүлгээр тайтгаруулж амраая гэтэл Дэвтрийн гунигт хуудсанд нулимас нүүгээд болсонгүй Гуйж ирээгүй анхны минь хайр надад хатуурхаж Гуниг уйтгар нэвчүүлж нүдний сормуус норгочихоод Мөрөөдөлдөө шатаж ургуулсан гэрэлт навчсын дундуур Мөрөө үлдээх гэж мэрийхдээ шалба туучаад одов оо хөөрхий! Бодол /Б.Ичинхорлоо/ Нэгэн цагт Нэгэн цагт би тэнд хүрнэ Нэлмэгэр хөх гэрэлд татагдаж Тэнэг жаахан охин шиг дурлаж Тэр одны зүг дэнгийн эрвээхэй шиг нисэж хүрнэ 272
  • 273. Тэр сондгой ганц одны зүг Тэнхээ барагдталаа дэвьж хүрнэ Зүрхэнд байдаг жаахан галаа асааж Зүггүй хөх гэрэлтэй од болно, би Зүүн талд нь сүүдэртэй гүн харанхуйг сэрээж Зүсэлж үи болох од болно Тээр доороос нэг хонгорхон охин Тэр гэрэлд хүрэхийг мөрөөсөхдөө Зуун жилийн өмнөх миний харцаар Дуун хүрэхгүй алсыг ширтэж зогсоно Харих замдаа толгой гудайж яваад Хаяж гээсэн энгэрийн зүүг минь олж Хачин баяртайгаар гэртээ дэгдэж орно Хачин энэ агшины төлөө би Хамаг илчээ шатаан асах болно. Гүн шөнийн шүлэглэл /Б.Ичинхорлоо/ Аз жаргалыг зуны шөнөөр хэмждэггүй Адуу тургилж анир аван янцгаагаад Хөх өвснөөс үдшийн хараацай шүүдэр балгадаг Хөдөөгийн шөнө хөдөөдөө л үлддэг Сая сэрсэн нялх цэцгэс Сарны гэрэлд дэлбээгээ задлаад Гэгээн тунгалаг хормуудад бүсгүй хүн нөмгөлөхөд Гэзэгнийх нь үнэрт сүмэн өвс тайтгардаг Бурхан зүгийн салхиар хээрийн ногоо налаад Борхон толгодын бэлд өвгөн шувуу үүрэглэхэд Сэрүүн уулын шүлэгч түүдгийн дэргэд бөхийж Сэлүүн үдшийн саранг хундага дарсаар аргаддаг аа Жингийн цуваа /Б.Ичинхорлоо/ 273
  • 274. Жингийн цуваа гүвээ даваад далд орлоо Жирэм сүлжиж суугаа хөгшдийн нүд нулимстай Үүлс зангирсан нутгийн тэнгэр ууртайхан Үүрээ орхиод ниссэн тогорууны дэгдээхий уйтайхан Сүүгэл хөх манан гуниг даалгүй сарниж Сүүдэрт талын чулуу нулимс даалгүй бутрав Салхи бүдчиж үүлс уруудаад Сарнайн дэлбээ хумьчихав аа Бодолгүйхэн хайраа харамлаа нь үгүй өгсөн Ботгон нүдэт Сүндэрьяа гэрээ санаад явчихав Өвөр арын модны болсон жимсээр дүүргэсэн Үйсэн гэртэй бортогыг минь авахаа мартаад буцчихав Буугаад мордох тавиланг өрөвдөө нь үгүй ширвэсэн Буянд цадаагүй орчлонг аргадаж нэг дуулахаас даа Сүүмэн сүүмэн буцсан жингийн тэр л цуваанд Сүүтэн сүүтэн буусан гунигаа дайгаад явуулахаас даа Захидал /Б.Ичинхорлоо/ Чиний нэрийг бичихэд үзэгний үзүүр бүдэрч Чиний нэрийг хэлэхэд үгийн омог номхорно Чамтай холбоотой бүхэн надад хамаатай шиг санагдан Чанд гуниг эсвэл баяр баясал ээлжилнэ Гунигтайхан алхахад чинь мянган модны навч шуурч Гурван хөтлийн дууч. шувуудын жиргээ үймнэ Буйдхан хөдөөдөө үлдэлгүй хаашаа ч юм бэ одсон ч Буй бүхнээрээ чи зүрхэнд минь бүтэн үлдсэн байна Хөхрөх алсын цэнхэр хязгаарт Салхины үзүүрээс чамайг сураглавч Хөлгүй жаргалын гурван сар Цэцгэн дундаа л үлдэж дээ 1990 274
  • 275. Зуун намар /Б.Ичинхорлоо/ Зуун намар, зуун намар би ингэж гунихгүй Зузаан үүлсээр чамдаа хэл өгүүлэхгүй Амгалан царайг чинь догдлон ширтээд Аялгуут үгсийг шагладаг минь ч үлдэхгүй Зуун намар, зуун намар ингэж гунихгүйгээс хойш Зузаан үүлсээр чамдаа хэл өгүүлсээр байх болно Амгалан царайг чинь догдлон ширтээд Аялгуут үгсийг шагласаар л байх болно Зуун намар, зуун намар би ингэж дурлахгүй Зулзаган нахиа шиг алган дээр чинь дэлгэрэхгүй Зүүдэн гүнд чинь шөнийн саран шиг үлдээд Зүрхэн дээр чинь хаврын мод шиг ургахгүй Зуун намар, зуун намар ингэж дурлахгүйгээс хойш Зулзаган нахиа шиг алганд чинь эрхэлсээр байх болно Зүүдэнд чинь шөнийн саран шиг үлдээд Зүрхэн дээр чинь хаврын мод шиг ургасаар л байх болно Зуун намар, зуун намар 275
  • 276. Зүүд /Б.Ичинхорлоо/ Эртний харанхуй хот даяар Эгшиглэх ганлингийн дуу түгэн Ёроолгүй гүн ангалын ирмэг шиг Ёрын айдас мөрөн дээр дарнам Ийм зүүдэнд би дургүй Ингээд шөнө дундлан босч Хуучин тэрлэгээ нөмгөн хөдрөөд Хувирсан хайрын тухай шүлэглэдэг Аливаад ажрахаа больсон Амгалан цэвдэг сэтгэлд минь Өнөөх ганлингийн ганирсан аялгуу л Үхлийн дуудлага шиг тодхон сонсогддог Үүнээс амжиж цэнгэх минь Үтэр эндээс холдох минь Хормойн дор эргэж байгаа Хорвоог ганц дөнгөх минь Ийм харанхуйд би дургүй Ингээд шинэхэн хөнжилдөө шурган Ангалын ирмэг дээр шөнийн турш Амар жимэр таг нойрсдог Морин хуурчид хэлэх шүлэг ... /Б.Ичинхорлоо/ Дэргэдээс чинь сул шороо ч үргэхгүй Дэлхий яаж уярдгийг би харж ханахгүй Хаврын униар шиг чиний хуурын аялгуу Халгиа мөрний ус мэт зүрхэн дундуур бидэртэнэ Түмэн агтын сүүлэнд хургасан салхинаас Гэгэлгэн уянга омголон унага шиг алдарахад Түүчээ тогоруудын сүүлчийн дэвэлтийг умартан Гэгээн сэтгэлд сарны хун өдөлнө. Хар зүрхийг эзэгнэх хуурын чинь аялгууг шүтэвч Хар шөнийн зүүдэнд чи ирдэггүй Мөнхийн аялгууг эзэгнэсэн чамайг Мөрөөдөн сууж би чаддаггүй Буйд газрын хөнгөн зэрэглээнд Борог өвс салхинд налах төдийхөнд Эх нутаг минь яруухан гэж Эгшиг нөмрөн шивнэснийг чинь мартдаггүй Дэргэдээс чинь сул шороо ч үргэхгүй 276
  • 277. Дэлхий яаж эргэдгийг би харж чадахгүй Хаврын униар шиг чиний хуурын аялгуу Халгиа мөрний ус шиг зүрхэн дундуур бидэртэнэ Мөргөл шүлэг /Б.Ичинхорлоо/ Бурхан минь надад хоолой хайрла. 277
  • 278. Буян нүгэл хоёрыг аргаданхан дуулъя Гуниг гэж юу байдгийг ухаардаггүй хүн Жаргаж яваагаа мэддэгүй Гунихын жаргал байдаг гэдэгт итгэдэггүй Нууцгай амьдралаас тэд хэзээ ч уйддаггүй Нулимсанд дарс адил дуртай байдаг Чи бидэнд байхгүй бүхэн тэдэнд илүүдэж байдаг Чимхийг ч гэсэн гуйх хүсэл надад төрдөггүй Үй олон хүмүүсийн дунд тэнүүчилж явахад Үлгэрт итгэж өссөн бага нас минь Үлгэр байсан шиг надад санагддаг Нөхөөсгүй сэтгэл төлөөсгүй жаргалын тухай Нөмгөн моддын мөчир дор сууж хэчнээн ч ярилаа даа Олох л юм шиг эрж явсан олон өдрүүдэд Онож уу гэвэл үгүйдэр чинь хаана ч алга Туулж өнгөрүүлсэн он жилүүдийн шуугиан бүдгэрч Тулж ирснийг даваад цаана нь бүдэрсээр Тунчиг гэнэн сэтгэлдээ хэчнээн ч удаа уйлав даа Хан ертөнцийг мэгшүүлсэн гэнэн насныхаа ухаарлаас Харвасан од шиг л зулрахын хүслэнд ороолдсоор Будан хавсан орчлонг өөрийнхөөрөө дуулж явахад Буртаглагдаагүй итгэл гэж байсангүй ээ Өгөө авааны дэнсэн дээр чинь залуу насаа тавья Өнийн гунигт зүүднээс намайг сэрээж хайрла Намар цагийн шүлэг /Б.Ичинхорлоо/ Ядуухан оюутны амьдрал Алтан утас шиг хөвөрсөөр Яруухан шүлэгчийн сэтгэл Хийлийн чавхдас шиг хөглөгдсөөр 278
  • 279. Дөрвөн хаврын ногоо гандаж одохын үесээр Дөлгөөн нүдэн чамайгаа санаж суухын аясаар Уяхан замбуутивийн наран одод хотлотол жаргадаггүй Урьхан зантай ижий минь наддаа зовоод тайтгардаггүй Ирж яваа намар цаг гэдэг Ижийн минь үсэнд буусан мөнгөн хяруу шиг анзааргагүй Дөмөн гишгэдэлтэй мориныхоо эр хар алхаагаар Дүүрэн жаргалтай найрын ид хав дундуур Халамцуухан мордоод хөх уулсаа зүглэхэд нь Харилгүй горьгүй,хөгшин хэцүүдэнэ гэж зүтгэхэд нь Нутгийн өвгөдөө өрөвдөөд нэг уйлчихна Нулимс дутсан хорвоо бишдээ, больчихно Ай,энэ намар цаг гэдэг Аав минь хааяа аялдаг Эр бор харцага шиг гэгэлгэн Намрын дуун /Б.Ичинхорлоо/ Цармын цэцэг миний адил гуниглана Цантай өвлийн дохио ойрхон байна Ирэх хавар л дэндүү хол бодогдоно Ижийдээ үнсүүлээд мордоё доо, тэнгэр өршөө Холын зам саравчилж Хоёр нүдээ чилээх вий Хонгор ижийдээ үр нь Хойтон хавар ирнэ Алсын зам тосож Аясын салхинд жиндэх вий Амраг ижийдээ үр нь Арван тавдаар очно Хөдөөгийн салхи задгайхан байдаг даа Хөлөө л сайн хучиж байгаарай Ижий минь наддаа ганцхан шүү Эрхэм биеэ л бодож яваарай Үгийн сайхан цээжинд багтдаг ч Өлгийн бүүвэйнд багадна гэнэлээ 279
  • 280. Сайхан ижийгээ хүү нь аргадавч Санаа нь дандаа ууланд гэнэлээ Холын зам саравчилж Хоёр нүдээ чилээх вий Хонгор ижийдээ үр нь Хойтон хавар ирнэ Алсын зам тосож Аясын салхинд жиндэх вий Амраг ижийдээ үр нь Арван тавдаар очно Цармын цэцэг миний адил гуниглана Цантай өвлийн дохио ойрхон байна Ирэх хавар л дэндүү хол бодогдоно Ижийдээ үнсүүлээд мордоё доо, тэнгэр өршөө. 280
  • 281. Намрын хүүхэн /Б.Ичинхорлоо/ Би намрын хүүхэн Хүсвэл өгч үнсүүлэх Хүйтэн уруултай Хүүхэн Хүнд зовхийн доор Гал гялбах Харцтай Шар хилэн хувцастай Шалигүй эмзэг Маргааш болоход Мартагдах ... тийм хэрэггүй Намрын хүүхэн Юухан ч биш жаахан гуниг Ерөөл зохихгүй бардам зан Цээжинд минь шувуу шиг үүрлэсэн Цэнгэх хүсэлтэй дууч зүрх Амьдрахын тулд үхэхийг л чадах Амь... Ай, энэ би Намрын хүүхэн Нялх дуун /Б.Ичинхорлоо/ Жижигхэн шүлэгч нь тэнгэрлэг Жимсний модноос навч тасраад Жилийж одох шиг тийм хүлцэнгүй Жирийн амьдралдаа тэр дургүй Жижигхэн шүлэгч нь тэнгэрлэг ээ Эвий шүлэгч нь гэнэхэн Эрт хавраар нутагтаа яаруу Энэ гэнэхэнд дэндүү хөнгөмсөг Эгэлхэн амьдралдаа даанч дасаагүй Эвий шүлэгч гэнэхэн ээ Ай шүлэгч бардамхан 281
  • 282. Амраг сэтгэлд ямагт мэхийгээд Аясхан үгэнд хууртах нь хэцүү Амьтны л дэргэд уйлах дургүй Ай шүлэгч бардамхан аа Сайхан гэж хэлэх чамд багадна /Б.Ичинхорлоо/ Сайхан гэж хэлэх чамд багадна Саваагvй үг унагавал нүдэнд чинь гуниг бууна Хайртай гэж хэлсэн минь цөөдөхгvй Хяруу цайрах намар цагаар хуучирахгvй Бодлогошронгуй хачин тунгалагхан чиний ертөнцөд Богинодсон даашинзтай хонгор нас минь vлдсэн Ангир намрын анирыг хөндөж алтан үгээ чамд хэлсэн Намуухан инээдэнд чинь гуниг минь оргүй хөвөрч Нялхын чинь үнэрийг үрийнхээ зулайнаас мэдэрдэг Эгэл намдуу төрхийг чинь би дээдэлдэг Эрхсийн дор чинийхээ төлөө залбирдаг Яг л миний шүтэн дурладаг Яруу эрхэм хайр минь чи юм шүү! Сарны анд /Б.Ичинхорлоо/ Би мөнгөн сарны анд билээ Бичгийн ширээн дээр цагаан цаас Биеийг нь элээхийг хүлээж аниргүй Их хурын өмнө амьсгал түгжих тэнгэр шиг Тийм догдлонгуй Тэнгэрийн цэнхэрээс зээлж авсан бэхээр Охин биеийг хөндөх эрийн энхрийлэлээр 282
  • 283. Орчлонгийн мөрийг би сарны дор үлдээж Одоо энд цаас өөрийнхөөрөө дуулж байна Би мөнгөн сарны анд билээ Сүндэрьяа /Б.Ичинхорлоо/ Сүмбэр харын ууланд Сүүмгэр манан бууна Сүүдэр унасан тал нь Сүндэрьяагийн нутаг аа Бул харын ууланд нь Будангийн сэжүүр ороолдоно Бусдын заяатай Сүндэрьяа Булгийн тархинд дуулна Уйлан хайлан эргэсээр Намрын шувууд буцна Унтан сэрэн зүүдэлсээр Сүндэрьяагаа бодно Жил сарын уртад Бодлын үзүүр элэгдэнэ Жимст нутгийн Сүндэрьяагаа Үхэж л нэг мартана Сүнжидмаа /Б.Ичинхорлоо/ Алтан үнсэлт, амрагийн дарс Аль нь ч чамаас сайхан санагдаагүй ! Дэвэргэн шүлгүүдийн цэнгээн Нэг нь ч миний гунигийг элдээгүй Дэндүү хайр, догшин хилэгнэл 283
  • 284. Нэг ч удаа сэтгэлийг минь эмтлээгүй Надад үлэмжийн дотно санагддаг Намрын сар богонихон байгаагүй Хамгийн гэгээн итгэлээр хүлээсэн Харин чи минь л надад ирээгүй ! Тохуу /Б.Ичинхорлоо/ Та миний хайр биш Тэнхэл зүрхний гуниг биш Ууж дассан дарс шиг Ужи хөнгөн зугаа юм Үгийн аясаар бөмбөрдөг Араншиныг чинь би өр өвддөг Үйлэр тантай нөхөрлөсөн Алдаа гэж боддоггүй Та бид хоёрын дунд Там эсвэл диваажин Хязгааргүй орон зай буй Хагацал гэж байхгүй Хайр бас сэрэхгүй Сэтгэл хүлэх хүндэтгэл Сэмхэн ч болов үргэхгүй Та миний хайр биш Тавилан заяаны тохуу юм Тэнгэр /Б.Ичинхорлоо/ Миний монголын тэнгэрийг эсгэх гэж Бусдын од харвадаггүй Миний монголын тэнгэрт эрхлэх гэж Бусдын од шохоорхдог юм. 284
  • 285. Миний монголын тэнгэрт өдөлсөн шувуу Бусдын тэнгэрт өдөө цацдаггүй Миний монголын тэнгэрт өссөн бүргэд Будант газар ясаа тавьдаггүй Тэртээх хаврын өдрүүд /Б.Ичинхорлоо/ Тэртээх хаврын өдрүүд шиг Хөтлөлцөөд нэг алхмаар Тийм яруу мөч Хөлгийн төвөргөөн шиг нижигнэн Уйтай сэтгэлийн аниргүйг сэргээж Уулга алдан айсуй Үгүй дээ, хайрт минь би мартаж чадахгүй Үнэндээ чи ч бас мартагдахыг хүсдэггүй Харцны чинь гэгээнд шүлэг тэрлэн явахад Хаврын шувуудын дуун эцээд болдоггүй Заяа заяагаа дагасан тавилан гэж байхаас Зайгүй дотнохон сэтгэлд хагацал гэж байдаггүй Мянган хунгийн жигүүрийн салхинд сэмрэх Мяндсан үүл шиг хэврэгхэн сэтгэл надад байдаггүй Орь залуу нас хийгээд гуниг уйтгарын тухай Одоо би шүлэглэхээ больсоон Өтгөн мөчирт зугаацаж ханаад гургалдай нисэн одох мэт Өнгөрч одсон дурсамжаасаа аажуухан залхах болсон Чиний тухай мөрөөдөж ханасаан амраг минь Цээжин дэх нууцаа задлахыг чинь харин хүлээхгүй Аянч хун нуурын мандалд буух шиг л Алжааж хүлээсэн цаг мөчүүд миний мэдэлд ирлээ Мянган жил өнгөрөвч шинэхэн байх үгийг Магад одоо л чамд хэлье Би чамд хайртай 285
  • 286. Уул Ноёны шүлэг /Б.Ичинхорлоо/ Үзүүргүй цагаан зэрэглээн дунд Өнчин завь шиг дайвалзах Өө, миний Ноён уул Аав та хоёртоо би Адилхан л яарч ирлээ Наддаа зовохдоо ижйй минь Тандаа цацал өргөдөг Намайгаа санахдаа аав минь Таныгаа харж тайтгардаг Тэнгис цагаан манан дундаас Тэнгэр мөрлөж өндийсөн Тэр, миний Ноён уул. Наадмын морьдын тоосонд дарагдсан Намхан уул даа, миний Ноён Өвгөд минь хөөрхий, дэргэд нь зовлон ярьдаггүй Өндөр уул даа, миний Ноён Дайнч эрс агсам хүлгээрээ Давж гараагүй тойрч гарсан Тоосны үзүүрт гундсан аянчин Тойрч гаралгүй залбирч буцсан Сандуу цагаан зэрэглээн дундаас Санаа алдаж өндийсөн Сайхан уул даа, миний Ноён Үзүүргүй цагаан зэрэглээн дунд Өнчин завь шиг дайвалзах Өө, миний Ноён уул Хүлээж л суугаа аав шиг минь Хүдэн дундаас саравчилна уу. Хаана байна, чиний хайр сэтгэ /Б.Ичинхорлоо/ Хаана байна, чиний хайр сэтгэл Хашгирах дуу, балрын харанхуй Хавцал агуй, гуу жалганд уу 286
  • 287. Хамгийн эцсийн гүнзгий амьсгалд уу Уулзалт салалтын торгон заагт Уяхан нулимсны болор дусалд Чин хайрын нандин шаналанд Чиний алганы бяцхан хонхорт уу Хайр дурлалын үнэ цэнийг Цаг хугацаагаар хэмждэгсэн би Харин тархи минь эргэж гүйцээд Чиний хайраар орчлонг хэмжиж Чимээгүйд мансууран суух болсонсон Хаана байна, чиний хайр сэтгэл Унтаад сэрэхэд уруул дээр минь Уураг тархи алтан хэвлийд минь Ухаангүй дурлалын боол миний Урдах зам, одоо цагт уу Үгүй, энэ бусдад хамаагүй Үлгэр биш, бас төгсөхгүй Оломгүй эрх чөлөөндөө түүртэн Одоо чи үүрд минийх болсон. 1995 Хавар - Би /Б.Ичинхорлоо/ Нэг орсон бороонд хоёр норж болохгүй Нэгэнт дурласан хүнээсээ хоёр урваж чадахгүй Чиний араншин хэнийх вэ Миний араншин хаврынх аа Хатуу цэвдэг хөрсөнд ургах л гэж ургана Хайлган намар цагаар унах л гэж унана Чиний тавилан хэнийх вэ Миний зовлон цэцгийнх ээ Олны дунд эрхэмсүү ч сэтгэлээрээ ганцаардана Одны гэгээнд ханьсавч ч амархан уйдна Чиний гуниг хэнийх вэ Миний гуниг сарных аа 287
  • 288. Хавь орчин нэлдээ... /Б.Ичинхорлоо/ Хавь орчин нэлдээ ажин түжин Хаягдаж ганцаар дэлхийгээс цөлөгдсөн мэт Харийн юм шиг энэ битүү манан Хэдий болоод шалавхан замхраасай Ганцаардалд би шүтдэг ч цөхрөх дургүй Гавихгүй ийм аглагт өөрийгөө цагдах хүсэлгүй Манантай өдөр шиг уйтай харцнаас чинь Мандах нарнаар зугатах минь * * * Харамсаж чи гунихгүйн учир Хайрласныг минь март Үүрийн зүүд шиг гэнэхний учир Үнссэнийг минь март Өөр учрал орчлонд олон Өнгөрснийг март Насны залууд дурлал элбэг Намайг март Тэнэгхэн явсан хангал нас Тэврэлтийг минь март Тэр бүхнийг мартахгүй гэвэл Бусдыг март. Хайр /Б.Ичинхорлоо/ Доошоо ширтээд харцаа нуугаарай Догдлоод би уйдамхай шүү Инээдэн цаанаа үгээ дэвсээрэй 288
  • 289. Итгэхгүй ээ, би хайртай шүү Эмзэг зүрхийг минь чи аваарай Энэ минь сүүлчийн бэлэг шүү Элдэвлэж тунисан үгийг минь гээгээрэй Ээ дээ, надад гуниг зохихгүй шүү Хайрт минь чи ганцаараа ирээрэй Хамаг итгэлийг минь өөрөөсөө хайгаарай Цэх ширтээд уравснаа хэлээрэй Цээжний минь нөмөрт алдаатайгаа багтаарай. Харамсаж чи гунихгүйн учир /Б.Ичинхорлоо/ Харамсаж чи гунихгүйн учир Хайрласныг минь март Yүрийн зүүд шиг гэнэхний учир Yнссэнийг минь март Өөр учрал орчлонд олон Өнгөрснийг март Насны залууд дурлал элбэг Намайг март Тэнэгхэн явсан хангал нас Тэврэлтийг минь март Тэр бүхнийг мартахгүй гэвэл Бусдыг март Хархорины үдэш /Б.Ичинхорлоо/ 289
  • 290. Эндхийн бурхад нүдээн үл цавчина Эртний хот зүүдээн манана Хөшилдөх униар, цагийн буданг нэвтлэн Хөх Монголын эр зоригийг зүүдэлнэ Нурсан хотын туурин дээр бодол эзэнгүй Нуураа орхисон шувуу шиг сэтгэл гунигтай Өвдгөө тэврэн суугаа надаас бусад нь Өнийн хүсэлдээ халамцуухан Хуйнаасаа сугарсан илд шиг догшин салхи Хуучин хотын босгон дээр сульдана Сүмийн алтан ганжирт сансрын тоос унана Сүйтгэгч Монголын тэнэг зоригийг бурхад зүүдэлнэ Хээрийн болжмор, уулын бүргэдтэй салхи хуваалцдаг орчлонд Хэний удам энд бор хоногтоо жаргана вэ Балгадын салхин нойрс доо,нойрс Балархай зүүдийг чинь манан би нойргүй хоноё. Цаг /Б.Ичинхорлоо/ Урьдын гунигт түүх Улирсан Уруулын минь өнгө Бүүдгэрсэн Тийм мартам дурлал Тийм хурц өнгө Тэр цагийнх байсан ... Хэнз хонго насанд минь Хэн ч намайг гээгүй Үзэн ядалт, хайр Өөрөөсөө бусдыг голоогүй Үхэл хүртэл намайг тоогоогүй Өнгөрсөн тэр цагт шүү Нулимсны төгсгөлөөс үнэнийг олоод Нууцыг тайлсан бяцхан гунж шиг Баярлах гэтэл Байдаггүй, гуч хүрчихсэн 290
  • 291. Жаахан гайхаад замаа хөөхөд Багаахан шаналан цээж хавж Эв дүй үгүйхэн инээмсэглэл Энэ цагийн эхлэлийг зурсан Цонхигор сарны хүйтэн туяа Цонхоор ширтэн намайг дуудна Үзмийн дарс уруулдаа хүргэмэгц Үхэл хүртэл намайг магтана Энэ одоо цаг ... Цөхрөл буй гэдэгт үл итгэн /Б.Ичинхорлоо/ Цөхрөл буй гэдэгт үл итгэн Зүүдэлж сэрдэгсэн би, амрагаан Эх нутагт минь ирэв, тэрээр Инээмсэглэл нь юутай үнэнч харагдана вэ Эргэж иржээ, хөөрхий минь Инээвхийлэхэд нь хаврын уянга мэдрэгдээд Гараас нь атгалаа би Гангын үнэр анхилж байлаа Ай, амь мэт хайр нь ад мэт ээ... Намрын үлгэр шиг үүлсийн доор Надад дуу аялж өгснийг нь санахаар Аясхан хөх салхи нь хүртэл Амрагхан охидын алчуур шиг дэрвэдэггүй Тэнгэрийн хүмүүсийн дурлал Тэгтлээ удаан насладаггүй гэж Хэрсүү салхи шивнэхийг сонсовч Хэлгүйн уянга руу дөхсөөр л байнам Ай, ад мэт хайр нь амь мэт ээ... Чамдаа /Б.Ичинхорлоо/ Тэртээх хаврын өдрүүдийнх шиг хөтлөлцөөд нэг алхалмаар Тийм яруухан мөч хүлгийн төвөргөөн шиг нижигнэн Уйтай сэтгэлийн минь аниргүйг сэрээнэ 291
  • 292. Уулга алдан айсуй Үгүйдээ хайрт минь би мартаж чаддаггүй Үнэндээ чи ч бас мартагдахыг хүсдэггүй Харцны чинь гэгээнд шүлэг тэрлэж явахад Хаврын шувуудын дуун эцээд болдоггүй ээ Заяа заяагаа дагасан тавилан гэж байхаас Зайгүй дотнохон сэтгэлд хагацал гэж байдаггүй Мянган хунгийн жигүүрйин салхинд сэмрэх Мяндсан үүл шиг хэврэгхэн сэтгэл надад байдаггүй Орь залуу нас хийгээд гуниг уйтгарын тухай Одоо би шүлгэлхээ болисон Өтгөн мөчирт зугаацаж ханаад гургалдай нисэж одох мэт Өнгөрч холдсон дурсамжаасаа аажуухан залхах болсон Чиний тухай мөрөөдөж ханасан амраг минь Чээжин дэх нууцаа задлахыг чинь харин хүлээхгүй Аянч хун нуурийн толионд буух шиг л Алжааж хүлээсэн цаг мөчүүд миний мэдэлд ирлээ Мянган жил өнгөрсөн ч шинэхэн байх үгүйг Магад би одоо л хэлье чамд би хайртай Чи бидэн хоёр /Б.Ичинхорлоо/ Чи бидэн хоёр гэж Дэлхийн чулууг хормойлж тоглохгүй Тэнгэрийн оддыг тоолж наадахгүй Ингэн буйлаантай хорвоод Уйлахгүй явж чадахгүй Ээж тэнгэртэй орчлонд Дуулахгүй байж болохгүй Хэн хэнийхээ шүлэгт дурлаж ханахгүй Хэн хэнийхээ сэтгэлийн хөгийг андахгүй Хэн хэндээ хайртай гэдгээ мартахгүй Хэн хэндээ дурлаж болохгүй Чи бидэн хоёроо ! 292
  • 293. Чичирсэн гарыг минь атгаж ... /Б.Ичинхорлоо/ Чичирсэн гарыг минь атгаж Чинэрсэн уруулыг минь үнсэж Чихэнд минь алтан үг орхисон Чимээгүй үдшийн хаан минь Одоо би чамайгаа орхихгүй Орчлонг өөрөөр төсөөлөхгүй Агуу мөчийг атгасан хүн Алгаа хамаагүй дэлгэж болохгүй Харцнаас минь үг уншиж Хацарт минь уруулынхаа хээг үлдээж Хардана гэдгийг сая л сурсан Хайрын гэнэхэн боол минь Чамдаа би хайртай Чангахан хэлэхээс эмээнэ Үргэсэн болжмор цээжинд дэрхийж Үгний чинь гэгээнд зүгээ мартана Эр бор харцага /Б.Ичинхорлоо/ Жаргалын найман морины хатираанд жигүүрээ дэлгэсэн эр бор харцага Жаргалтай дэлгэрийн уран нугалаанд хар гунигаа аадалсан эр бор харцага Зэрлэг салхины урсгалд харин ч дуртай эр бор харцага Зэлүүд талынхаа аялгуунд даанчиг дассан эр бор харцага Жин жингийн алхаанд цуцаа нь үгүй эр бор харцага Жил жилийн урсгалд гундаа нь үгүй эр бор харцага Гучин гурван шаргын жороонд нь дуртай эр бор харцага Гурван хөх мөрний атираанд нь хайртай эр бор харцага Цэггүй өндөрт гарлаа чиг үүрэндээ эргэдэг эр бор харцага Чиггүй холд одлоо чиг нутагтаа хоргодог эр бор харцага Дутуу дуулж болдоггүй ардын дууны эр бор харцага Дундуур хайрлаж болдоггүй амин зүрхний эр бор харцага 293
  • 294. Эх нутаг /Б.Ичинхорлоо/ Үнсэлт бүхэн хайр биш Үүнд итгэ, хонгор минь Хойтон хаврын шувууд эрт ирнэ. итгэ Хоёулаа дахиж уулзахгүй, итгэ Агшны яруу сайханд хөл алдахдаа би харамсдаггүй Аялуун гэнэн харц чинь л дэндүү дотнохон санагдсан Намрын шувууд буцахад эр хүн гуньдаггүй Намайг хайрлах сэтгэл чинь шаналалаас өөр тусгүй Хойтон хаврын шувуу шиг эргэж чамд очихгүй Хорин насны учрал гэнэн гэдэгт итгэхгүй Намрын цагаан салхи шиг сэтгэл нь сэнсэрсэн Над шиг хүнээс хайр хүлээгээд нэмэргүй Үнсэлт бүхэн хайр биш Үүнд итгэ, хонгор минь Хойтон хаврын шувууд эрт ирнэ,итгэ Хоёул аа дахиж уулзахгүй, итгэ. Ээ , турьхан бүсгүй минь ... /Б.Ичинхорлоо/ Ээ , турьхан бүсгүй минь надаас юунд дөлнө вэ Ээмэгний чинь шигтгээ шиг гялалзсан шүлэг хэлье Хувь тавилангаа эгэл шүлэгч чамладаггүй юм Хуримын чинь бөгж шиг үнэтэй шүлэг хэлье Энэ өдрийн салхинд жиндэж яваа минь шаналал бус Элгэн дотно хүүгээ орхиж одсон минь алдаа бус Залуугийн дурлал гэдэг чиний миний зугаа бус Замбуулингийн бөөрөн дээр амьдрах нас ганцхан бус Одоо чиний нүд догшин тэнгисийн мандал шиг Омгоо багтааж ядан яасан хилэнтэй харагдана вэ Хар нүдэн бүсгүй минь надаас юунд дөлнө Хайрын үгнээс хямдгүй шүлэг бийд итгэ 1993 294
  • 295. Юм бүхэн өөр өөрийн хэмжээтэй /Б.Ичинхорлоо/ Гоо охидын залуу нас Голт борын цэцэг мэт гундах хэмжээтэй Би чухам үүний тул гуниглаж Бишгүйдээ харамсан суух минь хэмжээтэй Амлаж буй хайрын үгс хэмжээлшгүй ч Асаж буй сэтгэлийн гал хэмжээтэй Ахиад зуун намар гэгэлзэх нас байх биш Алсын оддыг ширтээд гуниж суух минь хэмжээтэй Хувь хувьдаа гомдож баярлах хэмжээтэй Хуучирсан аялгуу мэт учрал бүхэн хэмжээтэй Манант ертөнцийн харгуй, өлгийн бүүвэй ч хэмжээтэй Магадын энэ орчлон мартаж санахын хэмжээтэй Уйтгарлаж хоног өдрүүдээс дэмий уйдавч Угтаж буй цаг хугацаа, одож буй амьдрал хэмжээлшгүй... Яруу эрхэм хайр минь /Б.Ичинхорлоо/ Амрагхан хүү өршөөгөөрөй Алдаатай нь хамт түүнийг хайрлаарай Өвлийн царс шиг бардамхан шүлэгч Өөрийгөө чамлавал нүгэл болно Сайхан нүдэнд чинь эрхгүй дурладаг ч Салахийн цагт яав ч уйлахгүй Биеэ тоосон өөдгүй зан нь Чиний өмнө өвдөг сөхрүүлэхгүй Амрагхан хүү өршөөгөөрэй Алдааг нь түүн шиг хайрлаарай Засрахаа болисон хэнэггүй төрхөнд нь Залуу омог нуугдаж байгаа Ондоо хүнд тэр итгэж эрхлэхгүй Олон намар ингэж төрхгүйтэхгүй Зоргоороо шүлэгч нэг л гутарвал Зовлонд дасаж буурал болно Амрагхан хүү өршөөгөөрэй Ахиад түүнийг бүү зэмлээрэй 295
  • 296. Чиний дэргэд цадиггүй гэлээ ч Чин хайр нь бурхных шүү Сайхан гэж хэлэх чамд багадна Саваагүй үг унагавал нүдэнд чинь гуниг хурна Хайртай гэж хэлсэн минь харин цөөдөхгүй Хяруу цайрах намар цагаар хуучрахгүй Дөрвөн цагийн эргэлтэнд ганцхан чамайгаа санадаг Дөлгөөн нүдний чин харцанд би тайвширдаг Сэтгэлийн чин үгийг ардын дуу шиг санадаг Сэвлэгний чинь үнэрийг үрийнхээ зулайнаас олдог Эгэл намдуу төрхийг чинь би дээдэлдэг Эрхсийн дор чинийхээ төлөө залбирдаг Яг л миний шүтэн дурладаг Яруу эрхэм хайр минь чи юм шүү Өвсний чимээ /Б.Ичинхорлоо/ Шарланга өвсдийн дунд Шаналан минь байдаг Надад уйтгар дурлахад Намар болдог Хэц хөндийн саран Хээр хоносон байдаг Хэлгүй гуниг манан Хөмөрч хоносон байдаг Хэн гуайн хүүгийн морь Улдаж хоносон байдаг Хэлээгүй хайрын үг Цантай үлдсэн байдаг Намхан өвсдийн дунд Нас минь байдаг Намайг тоссон харгуйд Заяа минь байдаг. Өчил /Б.Ичинхорлоо/ Бүхий л төрөлд хувилж үзмээр санагдаж Бүдэрсэн газрынхаа шороонд хайртай болчих юм 296
  • 297. Задгайхан үгсийг минь чиний харц номхруулдаг ч Зөвхөн би л өөрийгөө хязгааргүйн эзэн шиг хаанчилж чадна Үнэндээ сэтгэл минь энд удаан тогтохгүй л байна Үеийн чамайгаа орхичихоод холоо явчихдаг ч юм билүү Ичимхий оддын дальдчаанд бодлын сүүдэр гатчисаар Эргээд ирэхэд минь чи намайг санаагүй байвал яана аа Өөрийн минь үйлээр бүтсэн зовлон байлаа ч надад жаргал Өнөөдөр би алдвал ч алдаг ээ хамаагүй Шулга шувууд үлгэр хэлэлцдэг талын охин атлаа Шуугиант хүслээ хэрсүү үгсээр хязгаарлахгүй Босго даваагүй хайр минь цагийн эрхээр сэдрэхэд Босуул сэтгэл минь нэгэнтээ холыг зориод хулжих нь ээ Учирсан хирнээ учраагүй чинийхээ л бодолтой харгалдсаар Улирах цагийн нугачаанд номхроо нь үгүй туйлах нь ээ 1990 Үгүй /Б.Ичинхорлоо/ Чиний зүгээс солонго татаж, чиний зүгээс бороо орно Чиний зүгээс үүлс нүүж, чиний зүгээс салхи дэгдэнэ Чи ирэхгүй Үгийн гоёыг дэвсээд, болор гунигаа асгавч Үгүй, надад итгэхгүй Алдсан бүхэн минь дэндүү үнэтэй Агшин хормууд, нүдэн балай явдлууд Анзаараагүй өнгөрөөд эргэж харахдаа гайхсан Алдаа минь хайраасаа илүү хүчтэй Авралгүй юм гэж үгүй, мартана гэдэг тус болохгүй Зөөлөн цас, сэрүүн үдшийн аль нэгэнд Зөвхөн чамайг үгүйлдэг минь эдгэрэхгүй Хавар эртийн бороо хайр даллаж намирахад Харин ч надад гунигийг ерөөгөөд явсан Үхэл үзсэн шиг тонгойж сүүлчийн хун шиг гансрахад Үхчихгүй ээ, зүрх чинь цээжиндээ л байна гэсэн Дууч зүрх минь урьдын адил жиргэсээр 297
  • 298. Сүүж тоглох ч яамай, үргэлжийн эрэлд хадна Урьд насандаа би наран тогоруу байсан ч Үүлс давуулан ширтэж, тэнгисийн үнэрийг мөрөөднө Цаг хугацаа харин үнэн дүрийг минь таниад Цамц сэлтийг минь урж, олны өмнө нүцгэлэн Буй төрх минь гансрангуй, мөрөөдлөө цэгцэлж амжиагүй Булагдах шороо минь халуун, одоогийн шиг даарахгүй Гэмт энэ орчлонд би гэнэн явж ханахгүй Гэлээ гээд чиний харцанд хууртахгүй Бэлдээ хүртэл нурсаар уул намсаж Шалдаа буутал гуниад намайг чи дуудваас Би очихгүй 2006.05.31 Үл үзэгдэгч хүмүүс /Б.Ичинхорлоо/ Үл үзэгдэгч хүмүүс замын тоос хөндөн Өндөр тэнгэрийн дор чимээгүйхэн алхана Аньсга сормуус цантах өвөл ирснийг мэдээд Алчуур болгож хөнгөн үүлсийг зангидна Мөр нь үлдэхгүй хүмүүс удаан хөгширнө Мөнгөн шөнийн зүүдэнд ч үл ирнэ Нялх өвс бүлээн оргиулан өлмий тэмтрээд Нарны гэрэл нөмөрч харганын нөмөрт унтана Үл үзэгдэгч хүмүүст цаг тоолол хамаагүй Үе олны дунд аниргүйхэн алхалсаар байна Үхширч гандсан орчлон үүдээ хаахад Үл үзэгдэгч хүмүүс л ертөнцөд үлдэх болно . Үнсэлт бүхэн хайр биш... /Б.Ичинхорлоо/ Үнсэлт бүхэн хайр биш Үүнд итгэ,хонгор минь 298
  • 299. Хойтон хаврын шувууд эрт ирнэ. итгэ Хоёулаа дахиж уулзахгүй, итгэ Агшны яруу сайханд хөл алдахдаа би харамсдаггүй Аялуун гэнэн харц чинь л дэндүү дотнохон санагдсан Намрын шувууд буцахад эр хүн гуньдаггүй Намайг хайрлах сэтгэл чинь шаналалаас өөр тусгүй Хойтон хаврын шувуу шиг эргэж чамд очихгүй Хорин насны учрал гэнэн гэдэгт итгэхгүй Намрын цагаан салхи шиг сэтгэл нь сэнсэрсэн Над шиг хүнээс хайр хүлээгээд нэмэргүй Үнсэлт бүхэн хайр биш Үүнд итгэ,хонгор минь Хойтон хаврын шувууд эрт ирнэ,итгэ Хоёул аа дахиж уулзахгүй, итгэ. Говь Гурван Сайхан /Аюурбуньяагийн Лхагва/ Тэнгэрийн цагаан үүлс Бэлд нь бууц цуварсан Сэтгэлийн сүүн цацал Оройг нь мялааж мөнгөрсөн Газрын цэнхэр давалгаа Говь Гурван Сайхан минь ээ Талавын говьд хөллөсөн Гоё гурван цэнхэр минь Санааны алсад мордоход Салхиараа үнсэж өндөлзсөн Зүүдний чанадаас ирэхэд Зүсээрээ мишээж далласан. Суудал нүүдэл тэгшилсэн Судрын чуулган уул минь ээ Сураг холын совинтой Сунагар гурван хайрхан минь ээ Хаан тамга тахисан 299
  • 300. Хатан хэвлийт нутгийн Зөн билэг сүлэлдсэн Зөөлөн цэнхэр уул минь ээ Газрын цэнхэр давалгаа Говь Гурван Сайхан минь ээ Талавын говьд хөллөсөн Гурван сайхан уул минь ээ Чамайг үзье /Аюурбуньяагийн Лхагва/ Сарны дор чамайг үзье Сархад мэт залгилж цангаагаа тайлъя Хатаж үхэхээс наахнуур явсан сэтгэлийн Хаана нь эхэлж гэгээ тусахыг харъя Хар галтай нүдэнд чинь ямар од гэрэлтэхийг Хаш цагаан шүдэнд сарны гэрэл бүдгэрэхийг Хаврын цэцэг намрын салхинд дурлахыг Хаахны тэгээд үрээ унагаж хийсгэхийг Зургар хөмсөгт, хөөрхөн ааштад дурлуулж Зургаараа зургий минь зурсан тэнгэрийн дор чамайг үзье Хархан сормуус нь зүрх рүү яаж хатгахыг Хатгуулсан зүрх өөрийг нь яаж өвтгөхийг үзье Аньсан нүд аньсган цаанаа юу нуухыг Ангайх ам, жимийх уруулыг үсэглэе Гэзэг үс чинь өвс ногоотой ширэлдэхийг ацаглая Гиншин чарлахдаа чиний тастсан навчны судсыг барья Ассан гал дээр ахиж гал асаан бадамлая Алдалж хэвтсэн газрын чийгтэй ормыг тамгалъя Хөхний чинь товч,инд өндөгний хээ бүдрэхийг мэдэрье Хөнжил биш, тэнгэр нөмөрснөө тийчиж сэрүүцье Сул салхан хөлний чинь завсраар Суман хээр өвс ганхан гунхан хөлчихийг харъя Шилбэн дээгүүр чинь гүйсэн эр шоргоолжны баярыг Шимийн юманд согтуурсан өндөр дэрстэй аргадъя Зуны салхинаас өвлийн жаврыг үнэрлэе 300
  • 301. Зуу наслах биш энэхэн хормыг мөнхөлье Тэнгэрт шинэ хүн олдох тэр л алтан агшинд Газар дээр ганцхан чамтайгаа үхье. Чиний минь анх бүсээ тайлсан үдэш /Аюурбуньяагийн Лхагва / Чиний минь анх бүсээ тайлсан үдэш Чингэлэг барааны цаана cap улайж харагдлуу Чичирсэн үг чинь бүдэрч сөхөрч ороолдлуу Чив чимээгүй атал юу ч эс дуулдлуу Чиний минь анх бүсээ тайлсан үдэш Бүрдний хэдэн ангир үргэж нислүү, элгэмсэж нургилуу Бүсгүй зөөлөн салхи хацал илбэлүү, алгадлуу Дээлээн хувааж нөмөрсөн чи бидний дороос Дэлхийн өргөс хатгалуу, огт мэдээгүй Чиний минь анх бүсээ тайлсан үдэш Ингэн буйлаатай cap шингээ л байлгүй Ижилдээ очсон хүлэг эрэгцэж үүрсээ л байлгүй Алганы минь хаа чиний алганд шингэхэд л Алтан харганы мөчир дээр шувуу жиргэхийг мэдэрсэн Чиний минь анх бүсээ тайлсан үдэш Дотор халуунтай сэтгэлд цэнхэр аялгуу эгшиглэж Долоон бурхны мэлмийгээс алтан үрэл асгарсан Шаргал манхан үүлнээс шанзны эгшиг зүсэрч Шандуу гандуу цээжинд минь хөх бороо зүсэрсэн Чиний минь анх бүсээ тайлсан үдэш Бүрдний хөх салхи ягаан эгшгээр дуншиж Бүү ай, бүү ай хайрнаас хуурын эгшиг цалгилж Орчлонд хүн ирэх шиг оддын охид чарлаж билээ Охин нас алдуурахуйд одод бас гоёхноор дуу алдаж билээ. 301
  • 302. Амьдрал /Б.Лхагвасүрэн/ Будан талд буухуйн цагт Бугын дуудлага эхэлнэ Улаан өнгөтэй дуунд нь Урагдсан мана хөлтэй нь ороолдоно Мансуурсан согоонууд чимээлэн Танатай бөгс нь хавчигнана Марзны цагаан омруун дээр Танхай эврүүд тачигнана Эхэр татсан бугын дуунд Эцэж турсан навч шувтарна Эр эмийн улангассан явдалд Эргэн тойрны өвс согтоно Үхэх нь дөхсөн намар оройн ялаа Үржих гэж давхарлан ниснэ Амьдралын бяцхан зурвас /Б.Лхагвасүрэн/ Зүрх зүрхэндээ багталгүй Хэл гар хоёроороо цавчилдан байдаг 302
  • 303. Зүүн хамар хашааны Тэр гуайнх өчигдөр нүүлээ. Тэдний буурин дээр Тэдний,эндэхийн хөөрхөн жаалууд цуглан Авгай нь нөхрөө шидэж хагалсан шаазангын хагархай Ад юугаа тайлж амарсан хилэнгийн хэлтэрхийг эвлүүлэж Сайхан айл болон тоглож байна. 1976 онд... Аргаа барсан шүлэг /Б.Лхагвасүрэн/ Өдөр өдрөөр архи хүртэж Өөдөс өөдөсхөнөөр эрлэг рүү намайг зөөх үр минь Өрцөн цаанаас тасарч унасан цагаас чинь Өө тавьсан юм, надад бий билүү үр минь Архиар эссэн уураг тархи Аавыгаа бодох манатай болдог юм байна Бурууд алдсан ухаан гэдэг Бурханд алгадуулаад ч засардаггүй юм байна Үүл буусан толгой гэдэг Үгэнд дийлддэг эд биш юм байна Үхсэн хойно минь ч адлуулж үргэлжлэх Үүрдийн их лай юм байна Илүү дутуу зангүй нулимс ойрхонтой Их л сайн хүү байсйн даа чи,,, Ямар хорлол, тархийг чинь цөмлөн унаж Янаглан хорлож дотроос чинь хэмлэв? 303
  • 304. Сайхан хоёр ач чи над тэврүүлсэн Сар наран дор чи намайг жаргаасан Жимс шиг хацрыг чинь үнсэж Жилийн жилд би саглайтал цэцэглэсэн Жирийн заяа азаар тэгширч Жаргал гээчийн бэлд нялхарсан Ижий бид хоёрын чинь амьд яваа нь Илүү юм биш биз дээ,,, Элдэг дуусдаг насыг мөнхөд бодож Эндүүрч яваа юм биш биз дээ,,, Эцсийн амьсгал татахдаа би Чамд зовж хахмааргүй байна Эндэж алдсан нэгийгээ хайрладаггүй хорвоод Чамайг орхиход аймаар байна Аргиж хатсан хоёр хайлаасны сүүдэр дор Архины шилээр тоглож суугаа үр минь Амьдын энэ хорвоо чинь Алаг л гэнэ, хар нь дийлэнх юм шүү дээ,,, Өдөр болгон архи хүртэж Өөдөс өөдөсхөнөөр эрлэг рүү намайг зөөх үр минь Ухаарлын их бяр өөрөөсөө гарга л даа Ухааны тэр дарсыг чинь аав нь залгилж Жавар инээдийн энэ хорвоод Жаргалтай ААВ яваад авс жийе, Ү� МИНЬ 304
  • 305. Ач хүү Хасарын Хасуйд /Б.Лхагвасүрэн/ Элээний сүүдэрт өртөх төдийд Энгэр өвдөг жиндэх насанд Ач заяав Зүүнээс туньж манддаг нарны өөдөс Зүрхэн дээр минь чарлаж мандав Өвөө нь хүүгээ Өсгөнөө Цэвэрхэн үүлэн зүлгэх Тэнгэрээр татуулж өсгөнө Цэцэг нь багтаж ядсан Талаа жийлгэж өсгөнө Халуун салхи зайчилж Сүүдэртээ хөтөлж өсгөнө Хаан тулгалсан төрийн Сүлдийг тойруулж өсгөнө Идэр жигүүр цуцаж Ингэн туйлаадас үсэнд хаялах намар Ач заяав Газар буудаггүй долоон бурхны хэлтэрхий Гарын алганы гүнгэрваанд инээж түгэв Өвөө нь хүүгээ өсгөнөө Халиун хонгор зулайг нь үнэрлэн согтож өсгөнө Хатуу хорвоотой удаан зууралдаж тогтож өсгөнө Эмээ хатан уултай нь Элбэж өсгөнө Их Чингисийн Монголыг Үргэлжлүүлэх гэж өсгөнө Би /Б.Лхагвасүрэн/ 305
  • 306. Ижийг минь төрөх гээд ёолоход Зуун цэцэгийн дэлбээ тасарсан ч Намайг төрөөд чарлахад Мянган цэцэг цомирлогоо дэлгэжээ. Намайг төрлөө гэж Дэлхийн жин нэмэгдээгүй ч Би яахын аргагүй нэмэгдэхүүн Би газар,тэнгэрийн хүү Дуртгалмаргааш хоёрын хэлхээ Дуу нулимс хоёрын голтриг Хоёр туйлыг холбосон уртраг Төрөх үхэхийн дундах бодьгал Гэрэл сүүдэрийн цогц Өөрийгөө элээж Өрөөлийг ирлэж дуусах Өнжүүлийн цэнхэр билүүний хэлтэрхий Би Дороо эргэлдэх өдөр шөнө Нарыг жилдээ нэг тойрох Газрын хаан Намайг тэврэх гэж ярагдсан газарын шархыг Нар алтан утсаар хөвөрдөхийн цагт Би хасагдахуун. 1979 онд. Битгий харай, диваажинг зүүдлэж байж мэднэ... /Б.Лхагвасүрэн/ Шилэнд нуугдсан омгийг Шимж бус залгилж уусан эр Гутал үдэж байгаа юм шиг Гудамжны хоёр талыг мөргөчин алхана Тэнчигнэн согтуу явна,,, Тэнгэрийг түшиж,,, газрыг гишгэж,,, Тэнтэр тунтар алхаж яваа нь Тэр Архинд хөлд орж байна Хаа нэгтээ тэрбээр Харуулдаж унаад босохгүй,,, Доторхи архи нь нисэн одтол 306
  • 307. Дор хаяад маргааш болтол унтана Бие сэтгэлээ даахаа байж унасан хүмүүн дээгүүр Битгий харай, Диваажинг зүүдлэж байж мэднэ Бодрол /Б.Лхагвасүрэн/ Занаж зуусан шүдэн дунд Хүмүүн багтдаггүй Заарсан хорслын аагинд Шүд нь шүдээ эмтлэдэг,,, Өшилж, хяхсан сэтгэл дунд Хүмүүн багтдаггүй Өөртөө л зөвхөн мэсэлж Эс нь эсээ иддэг,,, Атаалж бодсон санаан дунд Хүмүүн багтдаггүй Асаж дүрэлзсэн жөтөөндөө Өөрөө л өөрийгөө шатаадаг Үнсээр нь харин Үнэний цоорхойг шаварддаг Боржигины бор тал /Б. Лхагвасүрэн/ Санаа алдахад Эхийн сүү тагнайд амтагдаж Салхины үзүүр залгихад Агь хоолойд аргасан Боржигины бор тал минь Тэргэл саран туулж баралгүй хээр хонодог Тэнгэрийн хэвтэр буурал тал минь 307
  • 308. Таанын цагаан толгойноос өөр Тайтгаруулах цэцэггүй нүцгэн тал минь Нандин эрхэмсэг эгэл боргилын туйл Нар хур царайчилсан газрын саальтай хормой минь Тэнгэр тийчиж намайг төрөхөд тал минь Торго шиг зөөлөн байсан чи Жаргал зовлон хоёрыг амсаж эдэлж Чулуун дээр чинь баяр гунигийн нулимс унагахад Эр хүн шиг нуруутай бай гэсэн шиг Эргүүлж над руу цацан хатуугаас хатуу байсан чи Сайран дээр чинь өдөлсөн жигүүртэн тэнгэртээ нөгчихөд Салхи хөлөглөсөн өд нь чам дээр эргэж буудаг Ботго нь үхсэн ингэний Борвио хагартал савирсан цусны туяатай сүүг Чи л залгиж зовлонг нь хугасалж Чинэсэн хөхийг нь амирлуулсан Дээдсийн шарил харваж унасан тэнгэрийн солирыг Дэлхийн төвтэй чи л нийлүүлсэн Чиний шарх Зүрхний шархнаас хождож анина тал минь Тугалын бэлчээрээс эхлэн Тоглоом дэлгэсэндээ чи Намайг эрх болгосон Туулсан зуунуудын гашуун сургамжийг Хэлж зүрхлээгүйдээ чи Намайг гэнэн болгосон Газрын нүдэн булгийн чинь Хад цоолсон догшин цамнаа Намайг эрэмгий болгосон Хөрөөний ир шиг алсын намхан уулсын чинь орой Хөх галын чинь урт улаан дөл Намайг бадрангуй болгосон Сайхан чинийг гандах элэгдэх хоёр Сартай шөнийн чинь чимээнд зангирах цагаан аялгуу Намайг уяхан болгосон Нутаг усны минь хаяа өлзийтэй түмэн Нуур тойрмын ширхэг чулуу хүртэл Намайг хүн болгосон Байдуу мянганы уулсаа дууриан Толгойд буурад сууж Багадаа хөхсөн эхийн сүү Гадагшлахын цагт Шүлгээ би чам дээрээ Хүн улуу шиг орхиод Сүүдрээ дарж унахдаа 308
  • 309. Элгий чинь цөмлөн шингэнэ Боржигины бор тал минь Буруу энгэртэй дээл /Б.Лхагвасүрэн/ Унагаж төрүүлээд Өргөж өсгөсөн Эхийнхээ дурсгалд Хавийн уран эгч нарын оёсон дээлний Ханцуй суганы ухлаадас нийлүүлж Эрээн дээл буруу энгэртэй шагласан Эхийнхээ сэтгэлийг эргэж одоо бодохнээ Эх бүхний хайрыг цуглуулж "Энхрий" үрдээ өмсгөсөн байж... Хөх бүхний цагаан сүүгээр Хөрст дэлхийд аргамжсан байж... Гантай жилийн сүүл мушгиж төрсөн Галы нь тойрон мөлхөж өссөн Ганц хүүгээ гэсэн Дэндүү их хайраа Дээлний буруугаар далдалж Дотоод хойрмойны нь шидээсийг Дутуу татаж авчээ Илүү үзэх,нүдний хор Эвий дэвсэх худалаа хөөрхийгөөс харамлаж Хайнга юм шиг хандаж Хайраа бас нуужээ Хүйсий минь хүртэл төөрүүлж охин гэж Хүний чихнээс нэрий минь нуужээ. Үргэчихэв вий! Чигчий үр минь! гэж Үнсэхээ хүртэл цөөлжээ Зөв энгэртэй дээлэнд дасахгүй Зөндөөн юмаа буруу өвөртөлж хаясаан! Би Далай эх хайрыг чинь буй чигээр нь мэдэрсэн бол Даанч танхил хүү чинь өөрийгөө ч гэсэн гээх байж... Далд хайр Холын ухаан 309
  • 310. Дэлхийд намайг тулсан Цагаан тэнхлэг 1985 онд...Хос Уянга номноос.... Дуртгалын гэрч /Б.Лхагвасүрэн/ "Хүүхэд насыг чинь би мэднэ Хүүхэн насыг чинь хань чинь мэднэ..." Тэмдэглэлийн дэвтрээс Салаа гэзэгтэй хөөрхөн зураг тань Сайртын горхины толионд байдаг Би л таньдаг... Санаанаас гараагүй чанга цовоо дуу чинь Саргиат хайрханы хаднаас цуурайлдаг Би л сонсдог Алаг алаг чулууны бөөрөнд Алганы чинь хээ байдаг Миний л гарт тордог Агьтын хоолойн ягаан ганга Аалгүй салхинд ганхараар үнэр чинь гардаг Би л мэдэрдэг ... Айлын сайхан гэргий болсныг чинь Аймаг хошуугаараа мэддэг Би л үнэмшдэггүй... Еөншиабуу овогт ЛиБойн дурсгалд /Б.Лхагвасүрэн/ Усанд биш саранд ойчсон ЛиБой 310
  • 311. Уд тонгойсон газарт бус тэнгэрт унасан амуй Дээгүүр дэгдэх ЛиБойтай "Хасын зэгэл туулай" Дэлхий дайтын газар бүхний бүрэнхүйг хөөж мандмуй. Тал нь үгүй мэт бие эзгүйрч мөрөөрөө амрагаа санах үе Тархин дотор тэнгэр дуугарч нулимс бороон мэт асгармуй Өмссөн дээлийн энгэрийн хээ элэгдэж Өрцөн цаана зүрх хоосорч гуниг хурхирмуй Чононд хөөгдсөн цавьдар адуу шиг үүлс Чогиж өнгөрөхүй дор нэг ч дусал бороогүй Айсан дэлэн шиг чинэсэн газраас тоос бужигнаж Аль хөөрхөн болгоныг муухай болтол дармуй. Ижийнхээ ачийг яалаа даа /Б. Лхагвасүрэн/ Билүүтэй уулынхаа овоонд Чулуу ганцыг нэмлүү дээ Биеэ хувааж төрүүлсэн Ижиинхээ ачийг ч яалаа даа Алтан гандиртай талдаа Ойрдоо би очлуу даа Амиа хувааж төрүүлсэн Ижийнхээ ачийг ч яалаа даа Уйлах шиг мэлтгэнэх усандаа Өссөн биеэ харлуу даа Ухаанаа асгаж ургуулсан Ижийнхээ ачийг ч яалаа даа.. Ижийтэйгээ байхад би баян байсан /Б.Лхагвасүрэн/ 311
  • 312. Хагарсан чулуу дахиад хэзээ ч эвлэдэггүй шиг Yнэнээ хэлье Нулимсаараа зуурч хэлье Хагацахын цагт үхэл давж уулздаггүй шиг Yнэнээ хэлье Амьсгалаа зангидаж хэлье Ижийтэйгээ байхад би баян байсан... Орилсоор ижийдээ очин нулимсаа арчуулахад Одод бүгдээрээ миний нүдэн дотор л түгдэг байсан Ижий минь инээгээд над руу ирэхэд Энэхэн замбуутивийн наран над дээр л асгардаг байсан Ижийтэйгээ байхад би баян байсан Араг үүрсэн ижийнхээ ар өвөрт гүйхэд Аараг толгодын элс алтаар нурдаг байсан Бөртөн бөртөн зэрэглээ хормойтой минь орооцолдож Бүжин бор хөлийн минь сайрыг долоодог байсан Ижийтэйгээ байхад би баян байсан Судас нь лугшиж халуу дүүгсэн Бурханы өвөр дээр тоглодог байсан Сүнс зайлам харанхуйн дунд Сүү нөмөрч унтдаг байсан Ижийтэйгээ байхад би баян байсан Уул уулын орой уулздаггүй шиг Yнэнээ хэлье Эсээ шатааж хэлье Урсгал усан эргэж урсдаггүй шиг Yнэнээ хэлье Цусаа буцалгаж хэлье Ижийгээ амирласнаас хойш би гуйлгачин болсон Гэхдээ... Энэ хорвоогийн үхлээс бусдыг тоож гуйхгүй гуйлгачин болсон Ижийтэйгээ байхад би баян байсан Чилтлээ ширтэх,харчуудын нүдэнд хордсон Чиний үзэсгэлэнд өөрийн чинь юм нэг ч байхгүй Төөрөг заяа чинь тэнгэр эцгийнх Төрсөн бие чинь газар эхийнх Нулимс чинь хөх булгийн ус Инээд чинь хөөрүү хадны цуурай Эрвэлзэх сормуус чинь хиаг өвснийх 312
  • 313. Элбэг сөвх чинь харвасан ододынх Илүү зангүй дөлгөөн чинь уулынх Их тунгалаг зүс чинь сарных Өнгө, сүүдрийн хорвоогоос булааж авсан үзэсгэлэн чинь Өгсөн юм болохоороо буцааж чамаас авна Гайхуулж яваа үзэсгэлэнгээс чинь Ганц ч юм чиниих бишээ амраг минь 1990 он Илдийг цагаатгахуй /Б.Лхагвасүрэн/ Эцэг өвгөдийн цавчилдаж явсан Ирт илдийг би цагаатгана Зөвтэй гэж цагаатгана Зэвтэй нь хамт цагаатгана Дэвсэж ирсэн сарны туяаг Ширдэглэж давтсан Дэгдээд ирсэн салхины хийморийг Шүглүүлж давтсан Шүдээ үйртэл зууж давтсан Шүүдэр дунд Шидэж хатаасан Дээш өргөн Долоон бурхнаар билүүдэж Доош талбихдаа Цагаан үүлээр арчсан Үүл хуйхалсан гал дээр Шатааж ширээсэн Үлээсэн ганц хялгасыг Тасдаж галзууруулсан Их гүрэн Илүү зориг юуг ч Цавчиж явсан аранга Цамнаж явсан хянга Ягуухан эргэх хөх дэлхийд Ялах ялагдахын ухааныг Ясанд нь тултал зааж өгсөн Ялгуулсан Монгол илдийг цагаатгана 313
  • 314. Эртэй морьдын өвчүүн дор Ертөнцийн тал умарч Ирэн дээр нь унасан Нулимас хуваагдаж байсан үе Хурц хурц гэлээ гэхэд Хүүхдийн сэвлэгийг хөндөлгүй үлдээсэн Хувь тавилан ижил хүмүүн заяаны Хойч ирээдүйг цавчилгүй уучилсан Миний Монгол гүр илдийг Мунхаг хүн сүлдэлж яваагүй Айдсын хялуугүй Аль ч зуунд буруугүй Монгол илдийг цагаатгана Морьтой түүхтэй нь цагаатгана Монгол хүн Бурханд залбирахдаа ... /Б.Лхагвасүрэн/ Монгол хүн Бурханд залбирахдаа - Аварч өршөө гэж гуйна Бурханы өмнө Насаараа буруутай явсан юм шиг ... Хятад хүн Бурханд мөргөхдөө - Урт нас их мөнгө хайрла гэж гуйна Бурханаас Насаараа авлагатай явсан юм шиг ... Монголын их хээр тал /Б.Лхагвасүрэн/ 314
  • 315. /Аавынхаа дурсгалд/ Нар нартай чулуунууд нь Дуулгын дүрсэнд тоглосон Намар намрын өвс нь Нумын дүрсэнд тоглосон Монголын их хээр тал Тогоруу нь буцсан нуурын хөндүүр арилаагүй байхад Тоссон газар шороо томдсон аз төөрөг Үр асахын тал… Бухим шөнийн тэнгэрийг цэцэг гижигдэхэд Буусан ододыг шигшин гэгээнд холих Үүр цайхын тал… Ерхөг сугартал цалалзсан салхи Ердөө л хагасын нь туулаад омог нь эцдэг Салхи эцэхийн тал… Туулайн дэгдээтэй саран үүл харайн гулгаж Туйлдаж дунд нь хээр хонон цонхийдог Сар хэвтэхийн тал… Хавтгайн ингэ хэвтээд босоход Харганын толгойд нь өрөм дарайж үлддэг Сүү дусахын тал… Нуган нуган үрдээ “хаан” цус нь эргэж Нулимсны нь горыг тайлж, эргээд урагтаа төрдөг Сүнс эгэхийн тал… Дээлэндээ багадталаа Богд Чингис бага болж Дэлхийн өмнө бохироогүй өвдгөө нугалж мөргөсөн Хаан сөгдөхийн тал… Бусдад тэгтлээ заяахгүй энэ их талыг жийж төрсөн үрд нь Бурхан хүртэл атаархдаг Хатан амаржихын тал… Нар нартай чулуунууд нь Дуулгын дүрсэнд тоглосон Намар намрын өвс нь Нумын дүрсэнд тоглосон Монголын их хээр тал Охиноо би их санадаг /Б.Лхагвасүрэн/ 315
  • 316. Орой дээр голлосон гурван марлыг Жавар зүлгэж гялалзахад Охин чинийхээ өмнөөс осгож үхтлээ Жант байж би чамайг санадаг гал ээж хоёрын чинь дэргэд атлаа Хөх тэнгэр үүлээ зайлж нар ханхайж Хөлийн доорх өвс унгатан галзуурахад Хөөрхөн охиныхоо өмнөөс халууцаж Хөлөрч багтарч би чамайг санадаг гэрийн сүүдэр ээж хоёрын чинь дэргэд байтлаа Тэх хөх мөнхийн уул, миний хүүгийн уул /Б.Лхагвасүрэн/ Ачит эцэг Бавуудаа Тэлмэн зэрэглээн дунд Эмнэг адуу шиг цовхчих Тэр хөх мөнхийн уул Миний хүүгийн уул Ургах нарыг Духдаж дүнхийн Унах нарыг Үүрч ханхайлна. Нар нь шингэдэггүй Навч нь ганддаггүй Хөх мөнхийн уул. Хүүгээ сайн явааг дуулаад Дэргэдүүр нь дуулж өнгөрсөн Дуулж байна лээ. Миний хүүгийн хөх мөнхийн уул. Хөгшнөө нутаглуулчихаад Дэргэдүүр нь уйлж өнгөрсөн Уйлж байна лээ. Миний хүүгийн хөх мөнхийн уул. Алдрайхан ганц үр Насны алганд заяахад Адуунаасаа чиний морь гэж Унага ногтолж өгье! гэтэл Багадаж санагдхаар нь 316
  • 317. Хөхөмдөг униарт талын хаяанаас Дөл шиг цоролцох Хөх мөнхийн уулыг чиний уул гэж Хүүдээ алга дэлгэнэ зааж өгөөд Бах нэгэн ханаж билээ. Тэлмэн зэрэглээн дунд Эмнэг адуу шиг цовхчих Тэр хөх мөнхийн уул Миний хүүгийн уул. 1980 онд Бавуугын Лхагвасүрэн, Хос Уянга номноос Унага гундах намар /Б.Лхагвасүрэн/ Хүнд буурал үүлнээс Хүлгэлзэн асгарах Булээн бороо Үес үес намдана. Өнө холын дуртгалын Сэжүүр дэрвүүлэх Пансан салхи Сэр сэр намирна Болжмор нойтон далавчаа даахгүй түүртэх үдэш Бодлоо мушгиж суухад Гар чийгтнэм Ус дусагнана. Бор талын тэртээ адуу газар цавчлах чимээнээр Боргилон шуугьж хөхүүр яндах айрган дээр Цавьдар нарны алтан тос Цаваг нэвтлэнэ унана. Уул тийрсэн зэлний ёмбүү чагт сэгсэрч Урт сайхан намар унага унан чавхдана. Сүргийн захаа амсаж сүүл хатган янцгаахад нь Сүүжийн гурван шугуйн болсон жимс аяндаа унана. Шүүдэр өшигчин өөдөөс гунхаж айсуй Шүхэрт гуайн ганц охины Цэнхэр алчуур Ганджээ Уйлахгүй яваасай гэмээр эмнэг халуун харц нь Нүүрэн дээгүүр тонгочин тоглож 317
  • 318. Урсах жилүүд сийлсэн Духны минь атрианд бүдчинэ. 1972 он... Учирлахын шүлэг /Б.Лхагвасүрэн/ Тулах цэггүй налуу тэнхлэг Туж эргэлдэх хатуу бөмбөлөг Бүрэнхий сансрын цэнхэр нүд Бүхий л амьтаны үдлэх үд... Б.Явуухулан... Ер бусын гайхамшигт өнөөг бүтээсэн Ертөнцийг гар дээрээ өргөсөн хүн төрөлхтөн минь Дэлхий хэмээх аварга модны мөчир бүхэн дээр үүрээ зассан Дээдийн заяат хүмүүн төрөлхтөн минь Дээрээ бид нэг нартай Дундаан бид ганцхан дэлхийтэй Хоёр ганцын дунд бид олуулаа... Дайны сүүдэр үүлтэйгээ буухад Дахиад энэ газар дээр өнчин яргуй ч нүдлэхгүйн учир Чухамдаан миний цэнхэр гаригын Чулуу нь хүртэл дарь шиг авалцахын учир Нарны ганц амьд үр дэлхийгээ Найман гаригтай хөтөлцөөтөй нь жаргаая! Сайн санаат түг түмэн хүмүүс минь Сая амаржсан эх шиг дэлхийгээ хайрлая! Сар нарны сул асгасан туяагаар өлгийдөж Саамшсан дэлэм, газар шорооныхоо уурагаар угжиж Хөлийн булбарай улан дор цэцэгийн дэлбээ дэвсэж Хөх оддын гэрлээрэй, гашуун нулимсыг арчиж Сайнтай муутай явах тоолонд Санах сэрэхийн хоёр алгаар алгадаж өсгөсөн Уураг тархий нь гаригтаа багтахааргүй ухаажуулж Улирах олон зуундаа хүн төрөлхтнийг болд мэт давтаж 318
  • 319. Алтан зууны дэлгэр хойморт Авчирч өгсөн Алаггүй үнэн Азай буурал дэлхий. Нүдний хар цагаан шиг Гэрэл сүүдэрээр алагласан Нүгэл буяны буруу зөвийг Бяртай нуруундаа үүрч даасан Эх хүнээс ч анхдагч үүсэл Эрх чөлөө, аз жаргалыг хангагч эрдэнэ Нар тойрон хүн төрөлхтнийг тэвэрч нүүх Амьд хүрд. Намуухнаар доороо эргэлдэх түүх залсан Он цагын хүрд. Од чулуу хоёр Орчилдож бүтсэн дэлхий Аз эз хоёр Алалдаж тогтсон хорвоо Дэгдэж байсан олон дайны шарх аниагүй Дэлхийгээ хүртэл бид бүтнэ таниагүй Энэ байгаа минь хүн боловч Эс бүхнээрээ задарваас дэлхий атлаа Дайн гэгчийг хэнээс ч битгий асуу Дэлхий мэднэ. Дайнд хүүгээ алдсан эхийн Дайртсан хуурай нүд уйлж хэлнэ. Гамшигт дайны галд улайсаж хага үсэрсэн Газрын хөх чулууны хайлмаг гиншиж хэлнэ. Уяхан замбуу тивийн мөхөлгүй гэгээн наран Уулган дайны сүүдэртэй дурдатгалаар хиртэж хэлнэ. Хүн төрөлхтөн минь! Турьгүй анхны чарлааг чинь Салхиндаа сундлан хярд хүргэснийг сана! Туулай бяцхан мөрийг чинь Сансрын хязгааргүйд тод гаргасныг сана! Амрагын чинь уруул балаар чинэж Амьдын жаргал хайрласныг сана! Азын од түүхийн магнайд харваж Агуу дээдсийг төрүүлснийг сана! Тулах цэг, гэрэлт ирээдүй 319
  • 320. Туг, дуу өгснийг сана! Хөтөлж яваа хүүгийн чинь Хөөрхөн хар нүд юу гуйж байгааг хар! Хагацаж болшгүй амьдрал лугшсан дэлхийгээ Хязгааргүй хоосонд яавч битгий алд! Гарцаагүй энэ нейтроныг чинь Хүн дээр турших ёстой юм бол Ганцхан над дээр дэлбэлээд аль! 1983 он..Хос Уянга номноос... Уянгын шаглаа /Б.Лхагвасүрэн/ Алтан гиймэл цацраа сүвлэн Арван хуруугаа цамнаан байж Үүлэн хээтэй цэнхэр тэнгэрийг Үдийн нартай нь шаглан байна. Солонгын долоон өнгө нийтгэн Согоо хар нүдээ чилээж Газрын мянган цэцэг хуарыг Галтай устай нь мэтгэн байна. Амар мэндийн дуу аялан Айзам бүхэнд нь чамайгаа бодно Үргэлж сэрүүн хос загасыг Үйлийнхээ манлайд урлан байна. Хаврын сар гарангуут ижий минь намайг хүлээнэ /Б.Лхагвасүрэн/ Галуун дууг 320
  • 321. Газар сонсоход Өвсний үндэс хөөнө . Гадаа гарч ижий минь Гараараа униар сөхөж Намайг харуулдана . Хагацал учрал зөрж салхилсан Харгуйн магнайг нүдээрээ аргадна . Айсан дэлэн шиг ягаан зам Бараа хайрлахгүй зовооно . Алсын цэнхэр уулсын Хэнэггүйд гомдон гэртээ эгнэ . Урам нь мухсан ижий минь сэтгэл чангалан Уураг ханхалсан цайгаа үйнэ . Энэ цайг зөөхийдөхөөс өрсөж Ирнэ ! гэж битүүхэн зөгнөнө . Алмайрч зогсох тэрхэн хооронд Араар минь ороод ирээгүй байгаа гэж Гэнэн сэтгэл сэрхийж Гэр дотроо намайг эрнэ . Ангир дуугарахад Нуур амарлаа гэж баярлана Агь нүдлэхэд Тал амарлаа гэж баярлана Хавын овилгогүй салхин дунд Ижий минь дандаа гадаа Хүйтэн шөнийн оддын дор Зүүд нь бас гадаа . Хагацахуй /Б.Лхагвасүрэн/ Хагацахуй дор хагацах шиг хагацна Хаан шиг амьдарч, нохой шиг үхнэ Намайг тойрч салхилсан Намуухан салхины зангирааг тайлж хагацна Ахиад алхахдаа гишгэх байсан Алаг цэцэгний амийг өршөөж хагацна Балгахан агаар цээжиндээ залгилж Буцааж гаргалгүй тэнгэрийн цулыг зовоож хагацна 321
  • 322. Хагацахуй дор хагацах шиг хагацна Хаан шиг амьдарч, нохой шиг үхнэ Харанхуй /Б.Лхагвасүрэн/ Наран голлож Халуун гаарсан Намуухан Хэрлэнгийн Гал үдэд Би шөнө болж төрсөн Чих гар хоёртоо Нүднийхээ ачааг хувааж Чимээнд хөтлөгдөхийн зовлон Өлгийнөөс намайг тоссон Би жаргал дундах зовлон Би гэрэл дундах харанхуй Хүн хүний түрүүнд Ижий минь Аргалд явахдаа дандаа хөтөлж Ааруул үнэртсэн энгэртээ нааж Үсий минь намиртал Хачин юм /Б.Лхагвасүрэн/ Нутагтаа миний гишгэж явдаг лууль Нэг мэдэхнээ тавган дээр Өндөр үнэтэй заларч Өөдөөс минь тэхийж байна Хачин юм... Хаа газрын ёс, хоол хоёр гэдэг... Энэ газрынхан Хогийн ургамал иддэг байх Эсвэл би нутагтаа Иддэг юман дээр гишгэдэг байх 322
  • 323. Хил дээр бичсэн шүлэг /Б.Лхагвасүрэн/ Хүний нутагт явсан цулбуур эвхэж Хилийнх нь боомтод ирлээ Торгон хилийн эмзэг зурвасны цаана Тортог суугаагүй эх орны минь сэжүүр Амаржих гэж байгаа эхийн хормой шиг намайг Алтан харганатай толгод нь өндөлзөнхөн байна Ай мөн сайхнаа Хилийн эрхэм түшмэл Хээмсэг ширтэж хуудас тараана Хоргодохын шүлэг /Б.Лхагвасүрэн/ Ухаантай байхаас Тэнэг нь илүү эрх чөлөөтэй Үнэн байхаас Худлаа нь илүү үнэтэй Байгаа бүх юмс Байраа сольчихсон мэтэд,,, Бадаг зүүд шиг Бүдэг заяа тэмтрэхэд Урт бодол агшиж Уйдах юм шиг санагдавч Өглөөг чөрхлөн авчрах үүрийн туяаг санаж Өөдлөх уруудахын хорвоод би Өөрийн эрхгүй хоргодно Хос Уянга /Б.Лхагвасүрэн/ Намрын шувуудын ганганаанаас Шаналахын жаргал авлаа 323
  • 324. Найрын сайхан дуунаас Жаргахын зовлон авлаа Хайр хайрын зовлонгоос Санахын жаргал авлаа Хуурын хоёр чавхдаснаас Эцэхийн зовлон авлаа Усны элгэн чулуунаас Элэхийн жаргал авлаа Уулийн өндөр хяраас Тэвчихийн зовлон авлаа Авсан бүхнийхээ Оронд нь би Өөрийгөө өгнө Орчлон билэн хоёрын Өгөө аваа тэнцэнэ... Хуримын зар /Б.Лхагвасүрэн/ Гүүний сүүл хөл дундуураа уруудсан намрын өдөр Гил хар нүдэн чиний хуримын зарыг Олны салхинаас сонслоо. Устай хавчгийг чинь тэгнэлцэж явсан Худгийн асгарт хэллээ. Уулзаж учирч байсан намхан толгоддоо дуулгалаа. Найран дээр нь очлоо. Унага тамгалсан найртай давхацсан хурим Уул доргиосон нижгэр боллоо. Их хөлтөй найрнаас сэтгэл салган гарвал Эмээлийн мөнгөн баавар дээр хар чийг унажээ. Энтээ уулийн хярд, азийн цолмон өеөджээ. Найрын гэрээс Хайрлаж явсан хөөрхөн Хорголжин Хаданд цав суутал тас тас инээнэ. Эрхэлж унасан намрын мананг яран Эр бор харцага сэрчигнэнхэн замхарна. Уг нь би тэднийд агсам тавья! гэж бодсон юм Ухаан ардын дуундаа хүлээтэй байгаад чадсангүй. 324
  • 325. Хөх хотод бороо орсны дараа /Б.Лхагвасүрэн/ - " ... Нүүхэд үлдэхгүй Үлдэхэд нүүхгүй Өгөр зан гаргадаггүй билээ" Чингэс хаан Гинигидэй хунанд хэлсэн үгнээс "Монголын нууц товчоо" Даргиад ирж яваа борооны түрүүчээр Дэлгэсэн бараагаа тэнгэр зүхэж хураасан Хятад хүн Элбэг асгарсан зуурхан борооны дараа Эрдэнэ шиш шиг шүдээ гарган инээж аядна Үнэ хашгирч сөөсөн хоолойгоор орилоход нь Үүлний сүүлч үргэж сарнина Хатаж ангасан хуурай шар шороо Хагас үнийг нь дартал газраас шуурсаныг тэр мэднэ Борооны дараа Бороо эс үнэртэнэ Даг болсон хувцасны хир Далайд байснаа мартсан загасны үнэр үнэртэнэ Ил болгодог есөн зорын хоолны үнэр Ирэх хүнгүй гудамж дүүрч ханхална Хөглөртөл хураасан жимс ногоо Хөөрцөглөн тэргэн дээрээ навчилах шахна Агшин төдий бороо гэдэг Арилжааны "нойтон садаа" болохоор Хөххотод орсон бороонд Хятад хүн норох дургүй . Хүн гэж өгөхийн шүлэг /Б.Лхагвасүрэн/ Салаа гэзэгтэй Салхинаас бусдад үнсүүлээгүй Цэцэг шиг явахад чинь Сарны гэрэлтэй ширэлдэн орооцолдож Гэрэл цуулсан гар гараасаа хөтлөлцөн Гэрийн чинь гадаа хүргэж өгдөг л байлаа Бөөр алаг тугал шиг сурагч хувцастай Хөөр халгисан ,, Улаан хацарт,, явахад чинь Бөгцөг няслах шиг харвах ододыг нулиман 325
  • 326. Хөөрхөн чамайгаа хүргэж өгдөг л байлаа Эвлэж өгөхгүй зовоох үгээ дундаа дамжилж Инээмээргүй юманд цамцаа язартал инээж Санаархсан хөвгүүдийн нүдэн дундуур туучин Сайхан чамайгаа хүргэж өгдөг л байлаа Амьдрах заяаны зөнд хатан Алхаа сүүдэр хоёроо нийлүүлэн Бүрэг зангийнхаа хил дээрээс Бүтэн жил чамайг хүргэж буцсан Нэг л өдөр би чамайг Гэрийнхээ үүдэнд хүргэж ирсэн Ижийдээ нэрийг чинь хэлж Ичиг хагарч амарсан Бөрт цагаан гэрийн өрхний эрээн дээсэнд Би чамайгаа хүргэж өгсөн Болж бүтэх амьдралын галын захад Бе сэтгэлээ чи надад хүргэж ирсэн Гаиц олдох амьдын заяа салгаж Газар ижийд хэн нь хэнийгээ хүргэж өгөх нь Үлдэх үр хүүхдүүд минь Үзэж л байж таах оньсого Хүүдээ унших шүлэг /Б.Лхагвасүрэн/ Аав нь хүүгээ согтуу явахыг үзлээ Азгүй хүнээ би... Аманд багтдаг байсан тэр хөөрхөн хөл нь Агуу орчлонг онож ядан тэнчигнэнэ. Залуу насны багтаж ядсан аагинд Заамны товч нулимс шиг унаж Дээл битгий хэл Дэлхий багадсан чиний насыг аав нь Үүл хуйлартал янцгаах морьдын Дэл сүүлний салхин дунд Үнэн дүнжгэр уулынхаа Дэнж бэлийн цэцгэн дунд Бүрэг номхон зантай нь Бүдрэхдээ гутдаггүй зоригтой нь орхисон сон. 326
  • 327. Аав нь хүүгээ согтуу явахыг харахад Алтан ургын багана ганхаж байх шиг уйтай Аавыгаа чи лав хоёр болгоно үзэж байгаа. Нэг нь үхэхэд Нэг нь үлдэх юм шиг дэвэрч байгаа. Чи бидэн хоёр хэн хэндээ ганцхан шүү үр минь... Чамаараа би зөндөө гоёсон /Б.Лхагвасүрэн/ Харахгүй өнгөрч чадахгүй харчуулын нүдэн дундуур туучиж Халуун залуу үзэсгэлэнт охин чамайг Хань минь болооч гэж гуйж Хайрын зовлонгоор гоёсон Чанад холын мөрөөдлөөр зүрхээ бялууруулж Чамайгаа олсондоо нар өвөртлөн гялайж Чандага дэгдэх шиг мэлс мэлс санаа алдан Чамайгаа би холоос үхтлээ санаж Санахын жаргалаар гоёсон Балга балга инээдэнд чинь согтож Балтай урууланд чинь зөгий шиг шигдэж Хасын саран үүлэнд бүдэчсэн шөнөөр Харц харцаа шатаан гэгээ татуулж Чамаараа би зөндөө гоёсон 327
  • 328. Галын ээлэнд алтан ургийг уяж Газрын заяанд аралт тооныг өргөж Бадмын цэцэг мэт сүүт ижий чамаар Бавуугийн ганц хүү өөрийгөө Ёс болгож гоёсон Үйрэн үйрэн эмтэрч Үнэний чулууг дэрлэхдээ Үйлийн үргүй сайн ханьтай хорвоог туулснаа Үхэлд хүртэл гайхуулж Чамаараа би гоёноо,,, Чамдаа хардуулах сайхан.. /Б.Лхагвасүрэн/ Омогшин асах гал хайранд чинь Оньсого шиг нэгэн хар унгаж.. Огт гэмгүй мөртөлөө чамдаа хардуулаж Олон хоног өөрийгөө цагаатгаж явах сайхаан Хал даахгуй нүдийг минь хоргоож Хараацай шиг харцаараа намайгаа ээрч Уурлаж ч чадахгуй инээж ч чадахгүй Урт урт санаа алдан дэнслэх чинь сайхан Нүд чинь гурвалжилан Нүгэл хэрчих хутга шиг гялалзан Ирж яваа нулмис дуунд шүүдэрлээд Ингэнэ гэж санаагуй хэмээн Бодолоо тэслэх чинь сайхан Учир бүхэнийг тайлсан хойно Удаан юүнд намайг зовоов доо гэж Халуу тоонуулэн энгэр налж Хацар дээгүүрээ нулимасаа дэгдүүлэн Тайтгарах чинь бүүр сайхан.. 328
  • 329. Хардах тоолонд чинь би чинийх гэдэгээ мэдэрдэг юм Хичнээн их хайраар хэнд ч огохгуйг чинь ухаардаг юм Үг унсан худлаад битгий хэл.. Үхэлээс бусдад намайгаа өгөхгүй ханьдаа.. Үe үeхэн хааяа хааяахан хардуулах сайхаан Эмэгтэйчүүдэдээ эх үрсийн баярийн мэнд хүргэe.. Чи бидэн хоёр /Б.Лхагвасүрэн/ Алтан нарыг тооноо гээд Алаг дэлхийг гэрээ гэвэл Хөх тэнгэрийг мөрлөн өндийсөн Хос багана нь бидэн хоёр Уулын өндрийг дээвэрээ гээд Ухаа толгодыг туургаа гэвэл Эвлэж уулзсан таван хананы Эхлэл төгсгөл нь чи бидэн хоёр Тэнгэрийн заадсыг тотгоо гээд Тэнүүн талаа босгоо гэвэл Үрийн заяаг мялаах хаалганы Өлзий утас нь чи бидэн хоёр Эвийн загасыг хайраа гээд Энх голомтоо түүхээ гэвэл Илчээ соёрхох ган тулганы Ихэр дөл нь чи бидэн хоёр Чинийхээ дэргэд өтөллөө би /Б.Лхагвасүрэн/ Амраг хань минь би 329
  • 330. Анх л чамдаа хэлсэн үгэндээ багтаж өтөллөө Амраг хань минь би Алдаа оноо хоёрын үгэнд багтаж өтөллөө Ижил хань минь би Илүү дутуугүй аман хишгийн заяанд багтаж өтөллөө Ижил хань минь би Ирэх буцах алаг тавилангийн зайг гудайлгаж өтөллөө Сайн хань минь би Саран наран хоёрын хэвтэрт багтаж өтөллөө Сайн хань минь би Санах мартах хоёрын хоосонд багтаж өтөллөө Жаахан багын хань минь,,, би,,, Жамын модны сүүдэрт зэхээстэй өтөллөө Жаахан багын хань минь,,, би,,, Жаргал зовлон хоёрт хэлхээстэй өтөллөө Чинийхээ дэргэд өтөллөө би... /Б.Лхагвасүрэн/ "Хүүхэд насыг чинь би мэднэ Хүүхэн насыг чинь хань чинь мэднэ..." Тэмдэглэлийн дэвтрээс Салаа гэзэгтэй хөөрхөн зураг тань Сайртын горхины толионд байдаг Би л таньдаг... Санаанаас гараагүй чанга цовоо дуу чинь Саргиат хайрханы хаднаас цуурайлдаг Би л сонсдог 330
  • 331. Алаг алаг чулууны бөөрөнд Алганы чинь хээ байдаг Миний л гарт тордог Агьтын хоолойн ягаан ганга Аалгүй салхинд ганхараар үнэр чинь гардаг Би л мэдэрдэг ... Айлын сайхан гэргий болсныг чинь Аймаг хошуугаараа мэддэг Би л үнэмшдэггүй... Шагнал /Б.Лхагвасүрэн/ Ээж минь намайг Цагаан сүүгээрээ шагнаж Эцэг минь намайг Эсгий үнэгээр мялааж Эх орон минь Эрх чөлөөгөөр шагнасан Хувьсгал миний шагнал Хувь заяа ч миний шагнал Өрх татахад тооноор бялхсан нар Өлгий дээр минь гэгээ мандуулж Өндөр босгоо давж, талын сэжүүр өлмийлөхөд Өөлөн чулуу халиун цэцгээ дэвссэн Дэлхий миний шагнал Хайрыг даана гэдэг Шагнуулахаас хэцүү Ханаж сагасан байвал Yхсэнээс дор Салаан даргадаа ч Сайшаалгаж яваагүй цэрэг эр Сайхан эх орныхоо төлөө Шагнал гэж хумсын чинээ ч бодолгүй Шархныхаа цусыг хэгзэрсэн эх газартаа юүлж Дотно амиараа эх орноо шагнаж Дотоод хормойг нь нөхөж нөгцсөн 331
  • 332. Орчлонг хувьсгасан Ленин Одонгүй байсан Ленин өөрөө Дэлхийг шагнасан Мөнхийн одон Алаг эрээнтэй ч Амьдрал өөрөө шагнал Амраг минь намайг үнсэх нь ч Амьдын жаргалын шагнал Элэгхэн шүлэг минь ч Энэхэн бие минь ч Эх орноо шагнасан шагнал Ирэх цаг Ирээдүй миний шагнал Элээ улирсан Түүх ч миний шагнал, Уртын дууны талд хоносон цуурай Ураг улаан галын зуунаар цогшсон амь Уулын оройд хоносон нойрмог цагаан манан Усны ногоон тохойгоос намайг ширтсэн жимс Уйлж явсан зовлон Ээж минь намайг Цагаан сүүгээрээ шагнаж Эцэг минь намайг Эсгий үнэгээр мялааж Эх орон минь Эрх чөлөөгөөр шагнасан Хувьсгал миний шагнал Хувь заяа ч миний шагнал Өрх татахад тооноор бялхсан нар Өлгий дээр минь гэгээ мандуулж Өндөр босгоо давж, талын сэжүүр өлмийлөхөд Өөлөн чулуу халиун цэцгээ дэвссэн Дэлхий миний шагнал Хайрыг даана гэдэг Шагнуулахаас хэцүү Ханаж сагасан байвал Yхсэнээс дор Салаан даргадаа ч Сайшаалгаж яваагүй цэрэг эр Сайхан эх орныхоо төлөө Шагнал гэж хумсын чинээ ч бодолгүй Шархныхаа цусыг хэгзэрсэн эх газартаа юүлж Дотно амиараа эх орноо шагнаж Дотоод хормойг нь нөхөж нөгцсөн Орчлонг хувьсгасан Ленин 332
  • 333. Одонгүй байсан Ленин өөрөө Дэлхийг шагнасан Мөнхийн одон Алаг эрээнтэй ч Амьдрал өөрөө шагнал Амраг минь намайг үнсэх нь ч Амьдын жаргалын шагнал Элэгхэн шүлэг минь ч Энэхэн бие минь ч Эх орноо шагнасан шагнал Ирэх цаг Ирээдүй миний шагнал Элээ улирсан Түүх ч миний шагнал, Уртын дууны талд хоносон цуурай Ураг улаан галын зуунаар цогшсон амь Уулын оройд хоносон нойрмог цагаан манан Усны ногоон тохойгоос намайг ширтсэн жимс Уйлж явсан зовлон Ухаарсан алдаа минь хүртэл шагнал Надад байгаа бүхэн миний шагнал Надад илүү шагнал хэрэггүй Харин Амраг ханийн минь Ачдаа дуулах бүүвэйн дуугаар шагна! Дүн өвлийн нүдгүй шуурганаар малын захад Дуугаа хөлдтөл гууглаж яваа эцгийг минь Нараар шагна Дун цагаан үс нь Намрын салхинд хийсэж Дуутын шаргал хөтөл дээр Намйг харуулдаж зогсоо Ижийг минь Мөнхийн усаар шагна! Дайны айдсаар түгшэж байгаа Дэлхийг минь Энх амгалангаар шагна! Шагна! Эр хүнийг хайрлаж яваарай /Б.Лхагвасүрэн/ Эрхлүүлэнхэн өсгөсөн Солонго, Намуу хоёртоо 333
  • 334. Манцуйтай байхдаа манайх байлаа Магнагаа өмсөөд хүнийх боллоо Угжтай байхдаа манайх байлаа Уужаа өмсөөд хүнийх боллоо (Молорын үгнээс) Хоёр жигүүр дэлгэн Хорвоог ханьтай туулдаг. Дөрвөн чимээгээр хаяагаа мялааж Дөрвөн алган дээр үүрээ засдаг Нар сар орж гардаг хорвоогын Чухаг, мунхаг хатуу жам. Нас бие ирж оддог ертөнцийн Чулуутай цэцэгтэй алаг зам. Хүн дундуур урсаж өнгөрдөг Он жилүүдийн цэнхэр мөрөн Хүй бие хоёр шиг ойрхон Орооцолдож бүтсэн халуун хэлхээ Тоонын хүрээ тулалцсан Бүсгүй номхон заяа. Тотгот тулганд бадамласан Зүггүй галын бурхад Үүдэн хоймрын цэлгэр зайд Гэрийн нар дагаж мөлхсөн Зүүдэн хоосны тохиох одонд Нэрийн отог үлдээхээр заяасан Салаа гэзэгээсалхиар самнаж Сайн морины нуруунд ниссэн Саагийн халиагаар хормой мялааж Сайхан эхийгээ өвчиж өссөн Миний хоёр охин минь Гал таслана, тооно өргөхөд чинь Ганзаганд чинь хэлэх Гэрийн чинь чагтаганд уях Гэзэгний чинь үзүүрт сүлжиж өгөх Гуравхан мөр шүлэг аав нь тэрлэлээ. Эмээл дээр ургасан уул атлаа Элгэнд чинь багтсан толгод Эр хүнийг хайрлаж яваарай!!! 334
  • 335. Эргэцүүлэл /Б.Лхагвасүрэн/ Жингэр тойрсон нохдын отлоо Шуурга шиг хуйларна Жин цуваа нь дундаа хэмхэрч Шуу цавьныхаа арьсыг хуулалцана Эгзэгтэй газраа таглан Оцойж суусан амттай жингэрээ Эр ноход шүлэнгэтэн тойрч Омголон улаан чивээ долооно Азарган ноход омгоо хазалдан Уралцаж хэмхэлцэх сиймхий дунд Адтай жижигхэн Бээжин хав Ураг барилдчихсан сэлбэлзэн зогсоно Зовлон хуваалцах шахдаг хоточ нохдын удам тасарч Золбин давжаа эрлийз нохдоор хот хороо дүүрнэ Эрчүүл эзгүй зун /Б.Лхагвасүрэн/ Тэр жилийн зун дэлгэр байсан ч Тэнүүн сэтгэл бачуу Хур бороо элбэг ч Сэтгэл санаа хазгай. Эрчүүлийг Халхын гол дуудчихсан Исгэсэн айраг, нэрсэн архи уух хүнгүй. Ээртэл чихдэх эрчүүлгүй болхоор Эрт гарсан унага хулан шиг догшин Эмс охидын зүс хүртэл гундуу Хоймрын авдраа гаргаад тавьчихсан юм шиг Гэр ханхай. Холын дайны сураг чимээ Оньсого шиг битүү. Ханаг бүхний үүдээр цацсан үүлэнд хүрч болуужих 335
  • 336. Халхын гол, Талын манханд сүүгээр бороо ормоор... Хагас нь ханхай дэрэн дээр Уйлж хүлээх бүсгүйн нулимсанд Хат суусан ээмэг нь Усны чулуу шиг мөлийж байсан. Тэр жилийн зун дэлгэр байсан ч Тэнүүн бодол бачуу Хур бороо элбэг ч Сэтгэл санаа хазгай Эрчүүл эзгүй хагас байсан ч Эх оронтойдоо бид бүтэн байсан. 1972 он...Хос Уянга номноос... Эцэг эхийн хурал /Б.Лхагвасүрэн/ Хүү Ирмүүнзаяадаа Эцэг эхийн хуралд очиход Энд хүү чинь суудаг гэж Багш нь заасан Миний хүү Энэ л ширээн дээр Амгалан өглөөний нартай элбэн "А" үсгийг хэлээ булталзуулан бичсэн. Багтаж суумгүй тэр бяцхан ширээний ард Бараг л ёо хэлэлгүй шүү тараав. Зүггүй гэнээ,миний хүү Зүүн баруун хоёр чихий минь Хөлдөөд гэсэж байгаа юм шиг Халуу оргиулав. Эцэг нь энэ үү? гэсэн шиг Хүмүүс над руу ширтэнэ. Давчдуулсан олон харцнаас Дальдран доошоо харвал Ширээн дээр Заяа гээд сийлчихэж... 336
  • 337. Гэмээ нуух гээд Нэрээ нуух муу ухаан ороогүйд нь Хүүдээ баярлаллаа Гэртээ ирлээ Аав аа ! Багш намайг юү гэж байна? гэж Хүү минь шалгаав. Сансрын нисэгч Нисэх хөлөг дээрээ нэрээ сийлдэггүй Буусан хөлөг дээрээ нэрээ бичдэг гэхэд Ахадсан үг сонссон хүү минь гайхан тормойв. Ахиулж бодохын зав өгөхгүй Хүүхдүүдийн гадаа шуугих шуугиан Хүүгийн минь сөөм далийг дэрвүүлэв. Гарч тогло доо! миний хүү. Гадаа хавар ирж Газрын гижиг хүрч инээд алдан байгаа... 1983 онд. Ээжийнхээ ачийг аялаа даа /Б.Лхагвасүрэн/ - Ээжийнхээ дурсгалд Билүүтэй уулынхаа овоонд Чулуу ганцыг нэмлүү дээ Биеэ хувааж төрүүлсэн Ээжийнхээ ачийг ч яалаа даа ! Алтан гандартай талдаа Ойрдоо би очлуу даа Амиа хувааж төрүүлсэн Ээжийнхээ ачийг ч яалаа даа ! Уйлах шиг мэлтэгнэх усандаа Өссөн биеэ харлуу даа Ухаанаа асгаж ургуулсан Ээжийнхээ ачийг ч яалаа даа ! 1990 он 337
  • 338. Өнжүүлийн хөх өвгөд /Б.Лхагвасүрэн/ Ард минь биш Урд минь Ааруул үнэртсэн Үгээ хэлдэг Ил далд нэг л зантай Инээх нь хүртэл дугуй нартай Ухаантай өвгөд минь Уулын оройн хадад минь Буруу бүхнийг дарж Булгарч унадаг чулууд минь Дөрвөн улирал хэрэлдсэн хөдөөдөө Дөрөөн дээрээ босоо өвгөрсөн Хэдэн улаан уул минь Хэлхэгэр дээлтэй туульс минь Талд багтдаггүй уртын дууг Тавган дээрх үзэм нуртал дуулж Янаглаж ирдэг зовлонгийн нулимсыг Ясаа нортол дотогшоо залгилж Даанч ажина үгүй явсан Даалиндаа хяруутай Эр бор харцагууд минь Ижиид минь Унага татаж өгч Эцэгтэй минь Цэрэгт цуг мордож Цагаан агсамаар найр сандааж Эсгийд боолгон хашигарч Цагтаа сайхан хүүхнүүдийн Зүрхний гижиг нь явсан Өнгөрсөн он цагийн алтан гэрэгэ Өнжүүлийн хөх өвгөд минь Золгох гээд очиход Буцсан байх юм Зовлонгоо ярих гэхэд 338
  • 339. Дутсан байх юм Аашаа эвдэхэд минь Хошлон байдаг Алдаж оноход минь Багана байдаг Гэр дэрвэхэд Чагтага байдаг Төр үймэхэд Тулга байдаг Түүхийн жаварт биеэ ирлэсэн Түрэмгий бардам өвгөд минь Өнжүүлийн хөх өмгөд минь Үр могой (Домог дууль) /Б.Лхагвасүрэн/ “Устай чулуу тааралдвал үмхэж битгий тоглож байгаарай” могойны өндөг байгаа юм гэнэ лээ… Дивангарт нэг хүнээс… (Эмээгийн захиас) Эрт урьдын цагт гээд Үлгэр эхэлдэгггүй байсан үеийн Амар сайхандаа жаргав гээд Үлгэр дуусдаггүй байсан цагийн Элин домог Алсын хатавчинд ургаж Айзам шүлгэнд минь яргав.... Зохиогч Домгийн цагаан азарга Над руу айсуй... Дороос нь манарсан тоос ану 339
  • 340. Үүл ажуу... Дээрээ эзэнгүй эмээлийн Гөлөм нь хийсэж айсуй... Дэрвэж буйн шалтаг ану Салхи ажуу... Буруу талын дөрөө нь Хадтай харшин ханхийхүй Бие жихүүцсэн домог шивнэсэн ину Энэ ажуу... Овоохойн дотор орилох дуун Овоохой тойрон орчих олон Цаашаа наашаа холхих хөлөнд Цас ёолно Цалалзах жаврын үзүүрт Хад улина Омгийн зайран цамнан бууж Одтой тэнгэрийг зүхэн дуудна Олон шигшрэг шаргин дуулж Онго шүтээнийг жиргэн даллана Хоёр амь салж ядсан эгшинд Хорвоогийн хормой чичирч Билүүнд ирлэсэн хутга шиг нүд Хоргодохын “амь” царайчилж Бэргэсэн тэнэмэл “бурхад” Хатавчны завсраар шагалзана Гадаа “Цагаан ороолон” маналзаж Гал руу нулимчин шуурга шарвалзана Туг галын төөнө бараадан Тулгар эх төрөх гэж Гурван шөнийн од дамжин Гурван өдрийн үүл дамжин Гуниг зовлонгийн үйл дамжин Гурван хөтлийн онь дамжин өвдөв. Төрдөггүй үр заяасанд Төрлийн сэтгэл үймж Ась үлдэх эсэхийн Азын төлөг төөрөв Хөдлөх тоолонд нь Хөх толбо гардаг байсийм... Хөөрхий минь...гэсэн Хөгшдийн уулга гал тойрно Хөх нь уурагласан ч Хэвлий нь тэлээгүй дээ Хачин юм... гэсэн Хүмүүсийн гайхах оромж тойрно 340
  • 341. Омгийн зайран цамнан бууж Оочин хадыг үйртэл бөөлж Тэнгэрийн заадсыг мурийтал дуудаж Тэнхлээ баран муужран унав. Зэгэл үдэш шөнөтэй залгах Зөнөсөн нохой хий боргох Зэвүүн совин дээстэй ороолдох цагаар Зээрийн хонгор арьсан дээр эх төрөв. Амсхийсэн сэтгэлийн амьсгаа Айдсын сүүдэрт хахаж Хүссэн баярын тайлал Хүрэн эрээнээр эргэв Хүлээсэн бүхний нүд Духан дээрээ үсрэн гарч Хөөрхий зовсон эх Дөнгөж төрөөд ухаан алдав. Халуун хэвлээс нь тасарч унасан Хар эрээн могой арьсан дээр цагираглаж Сул асгарах халуун цусны тунараанд Сүвэгч нь сохор тэвнэ шиг толгойгоо дүрнэ Сүү нэхэх шиг хэлээ гозолзуулан Сүүтийсэн болгоныг бараалан мурилзана. Үзээгүй ёрын сүрд дарагдсан Үр минь ирнэ гэж хүлээж ядсан эцэг ину: - Тэнгэр үр хайрлана гэсэн чину Лус надад могой хайрлалаа... Идэр янгир уулнаас нь хагацаан намнаж Илчийг нь бодож зэхсэн өлгийгөө яанам... Эр хүн төрнө гэж битүүхэн дотроо бэлэгшээж Илд давтаж гурван голын усанд хатааснаа яанам? Амь зуулгын “улаан” хүнсээ татрааж Амьд амьтан руу нум эвшээлгэлгүй хүлээснээ яанам Хүйтэн чулуу дэрлэн биеэ орхихын цагт Хүү минь тонгойж үлдэнэ гэж итгэсэн минь яахав? Гэж Ховор гардаг эр нулимсаа Энгэрээ хөлдтөл урсгаж Хорвоогийн цаашаа харсан өсгийд Эвхрэн эвхрэн сөгдөв.... Хорвоод мэндэлсэн “эрээн үрийнхээ” Хортой хоргүйг мэдэхгүй... Холдуулж тууя гэхнээнэ Хоргодоод хөдөлж өгөхгүй... Эх нь нэгэнтээ ухаан орохдоо Энэ л миний лай даа... хэмээн Төрөхдөө эгшсэн сүүмэн биенээсээ 341
  • 342. Төгрөг төгрөг нулимс нэрж Цээж дарах хөхөө хөнгөлж Цэгээн сүүг нь амсуулъя даа Ирвэгнэн ирвэгнэн Хэвлийд хөдлөхөд мину Чимчигнэн чимчигнэн Чинэсэн лээ... Үр мину, үр мину гэж Дотогшоо амьсгалан Өдий болтол нь Тээсэн лээ... Цогтой галын Илч бараадаж Цоройн цаанаасаа Унагасан лээ... гэж Тохмон дээр саасан гал уураг Толгойнх нь тушаа ойртуулбал Цэв хүйтэн үр нь хэдэнтээ сорж Зөв мэт толгойгоо өргөн цогнолзов Омгийн зайран цамнан бууж Ойртсон бузрыг түлхэн бөөлж Отгийн булингарыг тунгаан дуудаж Онго сүлдээ тамлан даллав Гай дайрав Лай дөтлөв Эхийн тунамалд бөрт унаж Элэнц хуланцын сүнс хилэгнэв Үйлтэй хоёрыг эргэж ч харалгүй Үнсэн дээр нь торойтол хаяж Гарзны амыг лайтнаар таглаж Галын тэнгэрийг авран тасдаж Нар бүлэгнэн мандахаас өмнө Гал дүлэгнэн асахаас урьд Хүнд нойрын манан дундуур Хөдөлтүгэй .... хэмээн айлдав... Айлдлын утгыг анзаарав гэлтэй Алаг эрээн үр нь эхийнхээ хөлийг орооно Чимээ шуугиан гарах тоолон Чивчирч улам чангарна өрөвдөхийн сэтгэлээ давхар ачаалж Заншлын дээсээр чивчиртэл татаж Өвөр хуваасан хань нь хүртэл дүлийрч Зайранг даган орхиж одов Зүүдэнд ч багтахгүй хагацлын илд Зүрхэн дээр мэслэн бууж Зүхлийн урсгал шиг 342
  • 343. Зүг тахьсан мөрөө чирч Уур савссан Буудал ханхайлж Уулсын хөтлөөр Нүүдэл давав Утаа уугисан Ганц оромж Уулын суганд Өнчин торойв Эргэж нэг харах Энэрэл хургасан нулимстай нүдгүй Их нүүдэл “гайнаас” Исгэрэх сум шиг дайжиж Малын жимээс бусад нь Дүн цагаан цас Малгайлан орох дуртай гэдэг нь Өдөр болгон бургаа Амьдрал хэмээх “алаг нүдний” Хөмсөгний гадаа хаягдсан Амьд явах насны Хөсөгний сүүлд гээгдсэн тэднийг Харанхуй тойрно. Хараал тойрно Газардахын аранга тойрно Ганцаардлын айдас тойрно Унтаа араатан шиг нам гүм Архирах цагтаа Залгих юм шиг занал... Уулсын дундах ажин түжин Айдсын хорлол Халиах юм шиг түгшүүр Нар сар хөөцөлдөж Гэрэл харанхуй химлэлцэнэ Үр - могой Хоногийн хэцийг Гулгаж, цагираглаж давна Эх - хүн Хоногийн хэцүүг Иөлхөж босож давна Төө илүүхэн үр гаргасан ч Төрсөн л болохоор эхийн бие нялх Өлгий, бүүвэй хоёр хэрэгггүй Өлзий бус “үр” нь танхи Цагираглаж хэвтээ “үр” могойгоо эх харж -Цоройн цаанаас унасан Цоохор эрээн үр минь 343
  • 344. Цогонд орчих вий гэж эмээнэ Унтаж байгаа юм шиг Удаан гэгч нь цагираглахад нь Амандаа бүүвэй гиншиж Айдсыг нь үргээн ганхана Ангир уургаа сааж Аман тушаа ойртуулна Үйлийн үрийн харанхуй зайд Үгсэж бас үзнэ. Үр могой нь харин Үсчиж хэнэггүй шавхчина Хаа нэгэнтээ сураг алдрахад нь Хань бодсон сэтгэл нь эзгүйрч Ар өврөө самнан үгүйлж Адсага хөмөө сөхчин эрнэ Хоног тоолон могой томорч “Хорхой” тойлон эх доройтов Эрүү толгой хоёр шиг Газар тэнгэрийн дунд Эх үр хэмээгдэх Хоёр “хэцүү” амьтныг Хоолойг нь давах “хоол” мартжээ Холдон холдсон “нүүдэл” мартжээ Холбинзон асах “гал” мартжээ Хомроглон эргэх чоно хүртэл мартжээ. Ээлгүй тавилангийн хатууд Эх улам туйлдаж Хүйтний алга дэрлэн Хэвтэрт орон атирчээ Хөхний сүү нь ширгэж Хөлөөсөө эхлэн хөрчээ. Түлэх модондоо хөл хүрэхгүйд “Галын бурхан” туйлдана Балгах усандаа гар хүрэхгүйд “Насны бурхан” харангадна Бурхан цөөрсөн газар Чөтгөр бүжиглэг гэж Буйлсан цасан шуурга Чих залхтал хөгжимдөнө Амьдын сэжүүрээс зүүгдсэн Ганц хар цэг Алдууран алдан дэрвэж Мөхлийн инээд хүргэнэ - Биеэ барагдтал Би энийг тэжээлээ... Харь үр гэлгүй 344
  • 345. Халуун сүүгээ цутгалаа Өглөө... өглөө... гэхэд Өнгөн нь цагаан болсонгүй... Амьдрал чиний дунд Ийм цөл байдаг аа... Азгүй азгүй гэхэд Ийм заяа байдаг аа... Нуугаад уйлахад барагддаггүй Нулимс байдагсан... алга... Нутаг нутагтаа багтдаггүй Хүмүүс байдагсан... алга гэж Гавлаа цууртал эх гаславч Ганцын заяа үржсэнгүй Ижилтэй байхын тэнгэр хаяж Ижий байхын “заяа” гээжээ. Алаг эрээн үр нь Амьсгал хөлдөс хүйтнээс дайжиж Аманд нь шургаж бүлээцэх гэнэ Аваад хаячихад хилэгнэнэ Ширгэсэн хөхөө дэмий тэмтрэхэд Ширүүн занд нь урь бууна - Гарсан юм даа надаас гэж Харсаар байж тураалтай биш гэж Гараа эсгэж цусаа өглөө... Сүнсийг нь хүртэл үргээсэн үр нь Сүү цус хоёрыг ялгахгүй сорно Өлсөх тусмаа нүд нь хурцдаж Өөдөөс нь цоргитол ширтэнэ Хөдлөх тоолонг нь хариулан дагаад Хөвчөө тийрэх сум шиг гөвөлзөнө - Миний зовлонг мэдмүү энэ гэлтэй Мэндийн зөрөө шиг бодол цахилж эх баярлалаа. Нар мандаж нялуурсан Насны совин алдуурсан өглөө Үлгэр домгийн өлсгөлөн могой Үмх ч хоолгүй өлсгөлөн могой Эрлэгийн элчтэй дэр хувааж хоносон Эхийнхээ хөлд нойрссон “үр” Эвхсэн биеэ хилэнтэй задалж Унтаад сэрсэн нойрмог орчлонг бэргэтэл Улайссан зэс шиг нүдээр сүлбэж Эцсийн хоолондоо ам хүрч Эхийгээ хөлөөс нь залгиж эхлэв Хальж байгаа амь эргэх шиг Халуу дүүгэн эхийн хөл бүлээцэв 345
  • 346. Бүрэг барагхан ухаан орсон эх - Би үртэй хүн юм аа гэж бодов Биеэ эвхрээн улангасан залгих могой Бэлхүүсийг нь хүртэл эхийгээ залгив Хэсэгхэн эгшин харвасан хойно Хэвлий нь бүлээн оргиход - Өсгөөд өгчихсөн байхад Өтлөхөд хөл хучдаг нь үнэн юм аа Хувь тавилан хэрчиж заяасан Хар эрээн үр минь гэж амандаа шившихэд нь Өөрт нь хоргодсон эцсийн шүүс Өрөөсөн хөхнөөс нь цийлэн сүү Төмөр мэт толгой дээр нь дуссанаа Төдхөнөө тэгээд ээдэв Төгсөхийн их амирлан залгав Халуун залуу насны нь дурсгал Харын хар гэзэг, могойн завжнаас унжиж байв Домгийн цагаан азрага Над руу айсуй... Дороос нь манарсан тоос ану Үүл ажуу... Дээрээ эзэнгүй эмээлийн Гөлөм нь хийсэн айсуй... Дэрвэж байгаа шалтаг ану Салхи ажуу... Буруу талын дөрөө нь Хадтай харшин ханхийхуй Бие жихүүцсэн домог шивнэсэн ину Энэ ажуу... 346
  • 347. Бурхан хүсэл /Ж.Мөнхбат/ Мэнэнгийн тал мэт тархсан их эвийг нэгтгэж Сэлэнгийн урсгал мэт их хүчийг хурааж Ерөөлийн хадагт хүслээ ес болгон зангидаж Есөн тугтаа хүчээ нэг болгож залбирсан Өвгөдийн минь өв Өрлөгийн минь эв Мандаж гандаж зовсон эх орноо Маргааш хайрлана гэвэл орой биш үү элгэн түмээн Төрийн сүлд өршөө гэж сүүгээ өргөдөг үрэстээ Төмөр мэд хатуурхвал буруу биш үү эх ороон Хадаг дэлгэсэн гарт чинь эв байна уу гэж Хаан төрдөг гэрт чинь эе байна уу гэж Хасбуу тамганы дардас бүтэн байна уу гэж Хаан төрийн чинь сүлд босоо байна уу гэж Бүтэн заяатай Монголын хаяа бүтэн байна уу гэж Бүүвэйн дуутай гэрт чинь удам ариун байна уу гэж Эх орныхоо дархан хилийг алтан шарилаараа зурсан Эцэг өвгөдийн сүнс биднээс асууж байна Эрхт төрийн сүлдэн биднээс асууж байна Арга билэг зөрөлдсөн алтан соёнбо шиг Арслан заан ноцолдсон аавын гэрийн хормой шиг Ерөөл ерөөлийн нүд тааруулж хүслээ шивнэе Есөн зоосны нүх таруулж хүслээ шивнэе. Жадны үзүүрээр монгол гэдэг нэрийг Хадны сүг зурагтай нь сийлж үлдээснийг амилуулж хайрла 347
  • 348. Тургиж манддаг номхон улаан наран дор Тулганы гал шиг бадарсан төрийг минь амилуулж хайрла Буутай дайсан ирвээс онинд нь эхэлж орох Бугтай нөхцөж ирвээс ширгэнд нь эхэлж орох Булгилах энэ л зүрхнийхээ чин ганцхан хүслийг Бурхан танд шивнэлээ шүү, Бурхан чамайг бурхан өршөөг өө! Дутах эс дутахын шүлэг /Ж.Мөнхбат/ Жаргалтай нарны цацрагийг Тоонон дээрээ аргамжиж Жавартай шөнийн гурван одыг Тотгон дээрээ залсан Нар зөв монгол заяанд уйлж төрөхөд Надаар эх орон минь дутаагүй ээ, Тотго босго хоёроороо дэмнүүлж Тоодон бойтгийнхоо хонхыг анх чимэглэхэд Аав суудалт уулс нь салхиараа дэмнэж Алтан нар хүртэл цацрагаараа дэмнэж Эхний мөрөө газар баярлуулан гишгэхэд Эх орон минь надаар дутаагүй ээ! Бялууртлаа түмнийхээ буянд эрхэлсэн Балга цус амины үнэ мэдэхгүй намайг Довон дунд дэгэнцсэн хөсөг тэрэг шиг хэдэн шүлгээ Дотроо их томдож, омголон явахад Чамаас ч илүү үрсийнхээ сүнсийг Уулс дундаа бүвэйлж байдаг юм гэж Чангахан зандарсан аавын харц шиг Ухаарал өгөхдөө эх орон минь надаар дутаагүй ээ . Надаар дутаагүй эх орноороо харин Насаа үдтэл би дутаж амьдарна, Хэнз яргуй аргалын үнэртэй Хээрийн салхиар дандаа би дутдаг Дөрөөн дээр сүү дусаасан учралын харгуйтай, Дөрвөн улиралаар нь үргэлж би дутдаг аа, Сүүлчийн амьсгал нь толгод болсон 348
  • 349. Ааваараа би дутдаг Сүүн цацал бүхэн нь цэцэг болсон Бурхан ээжээрээ дутдаг Морь буусан дөрвөн бэрхээр заяаг минь тэгшилсэн Монголоороо би дутаж амьдрахын учир Сүүдрээ дэвсэж элгэнд чинь нойрсохдоо ч Сүнс минь танаар л дутна, эх орон минь ээ Амьдрал минь /Б.Мөнхдөл/ Халуун зуны салхинд жиндэхийн учир хайрыг би хайдаг Хөмөрсөн тогоо цуурах шиг од харвахын тоолонд хүслээ би шившдэг Хөндийд татсан солонго ихэмсэгхэн замхрахад чамайгаа би үгүйлдэг Харласан аргамжаа тойрч зүүд эргэлдэхэд он цагийг би дурсдаг Хөлд тээгэлсэн чулуунд бүдрэхэд сүүдэр минь намайг түшдэг Хагссан зүрхний гуниг самрахад нулимс минь намайг намайг аргаддаг Уянгагүй хуур харцаараа хөглөхөд итгэл минь намайг зоригжуулдаг Унаган багын дурсамж даллахад шүлэг минь намайг хөтөлдөг Ангасан сэтгэлийн цангааг тайлахгүй ч бороонд би шалба норон зугаалдаг Алдарсан итгэлийн туяаг таягдахгүй ч болзоонд би жавар энхрийлж зогсдог Аньсганд торсон нулимс баяр гунигийнх ялгаагүй шорвог байдгийн адил Амраг төрсөн чамтайгаа зовсон жаргасан ч хамаагүй амьдрахыг ганцхан хүсдэг Алдсан бүхэн харуусал дагуулдагч өөрийгөө би шийтгэж өнгөрснийг уучилдаг Агуу ихийн мөрөөдөл тасардаггүй ч өнөөдрийг би шагнаж шүлгээ бичдэг Хөлсөө дуслуулсан тэмцэл дүүрэн, эзэвэргэн тэр хүнд өдрүүд Хожим дурсахад жаргалд ташуурсан сохор үеэс алтан мөчөөр дүүрэн байдаг Yе үехэн би дурлалдаа шатаад үнс болон салхинд тэнүүчилж чамайгаа хайдаг Yнсэлт чинь өөр нэгний уруул тэмтрэхэд би хэдийн зүүд шиг замхарсан байдаг Yүрээр хайрын бурхан надад чи байгаа цагт тэр байж л таараа гэж шивнэдэг Yлгэр үргэлж дардан байвал жаргал гэдэг амтгүй гэж ирээдүйгээр шилбүүрддэг Амьдрал минь эрэл минь хүлээлт минь Алган дээр буух цасан ширхэг минь Итгэл минь сэтгэл минь сэрэл минь Ирж яваа гэгээн учрал минь... амьдрал минь 349
  • 350. Бороон дусал /Б.Мөнхдөл/ Нулимс шиг гуниг, тайтгарал дүүрэн Над дээр чи дандаа урилгагүй ирдэг Нуугдаж, эс нуугдаж тэнгэрийн дор би чамтай учирдаг Нэг л мэдэхнээ чи надаас уйдсан юм шиг зугтдаг Чиний харцанд би өөрийгөө ичгүүргүй тольдож Чармай нүцгэн биеэ нууж чадахгүй тушаадаг Заримдаа бүр хүсэл тачаалдаа хөтлөгдөн Загас шиг чиний биенд удаан сэлдэг Нарны туяа сормуус гижигдэж нойрноос сэрээхэд Нулимстай нүд, хүйтэн тэврэлттэйгээ хамт чи үгүй Хөнжил дотор, хэцэн дээрх хувцасанд, нойтон алчуур… Хэлбэрээ алдсан үсэнд чи галбираа үлдээгээд оджээ Тэр нэгэн бүсгүй шиг 2003 он Амтад зүүд буюу миний ард түмэн /Г.Мөнхцэцэг/ Сэр дээ сэр гэж том наран Сэтэрхий уулс давж манддаг Сэхэх мөхөхийн зайг дүүргэх гэж дэлхий эргэдэг ч Сэлүүхэн чөлөөг нь дарж бага түмэн ард өсдөг өө Хожимдсон тоглоомоосоо хасагдчихсан юм шиг Хорвоод цөөхөн цөөхөн миний ард түмэн Хормойдож дагасан үр удаан хөлд ордог гэм Нойтон өлгийгөөсөө одоо нэг сал даа миний ард түмэн Дэлхийг хотолзуулсан холын хол тэр цагийг Дэр доороо мартсан нь ил дээ Гэнэтхэн санасан юм шиг гүйлтэд Дээвэрээ даахгүй хөгшин Еврэй хүртэл нурж байхад Дэргэж л байх юмтай шиг миний ард түмэн Охидын даашинз нь хормойгоороо шөнийн сарыг ичээж Одод нь барааг тасартал хундага шаргуулж суудаг 350
  • 351. Олзонд ирсэн эмсээр өрөхөө татуулахыг бүү хэл Орхиж наадсан шагайгаасаа төрийг нь хайдагсан даа Миний ард түмэн Алдсан эрснээ олохгүй аргаа барж зарим нь Аяншиж гүйсэн агтаасаа ч цэрвэж байх юм Авсан өгсөн хоёроо аргадаж Амьтанаас нууж нударгандаа наймаалчихдаг чинь яалаа Өвдгөө тэвэрсэн хүн чөлөөнд нь амь орохыг хүлээх шиг Өчнөөн өчнөөн жил гуниг үгүйхэн суухад Өвчүүн доороос нь гал ноцох шиг харийнхан шахалдаад Өсгийдөө наалдсан нутгийн минь шороог Өвөртөө хүртэл энэрч суух юумаа тэд Чулуу чулуугаа хөдөлгөдөгөөс Чонын хоолоор илжиг тоглодоггүй гэсэн чинь хаана нь байна Миний ард түмэн Хөвөнтэй дээлийг нь нөмөргөж Хөгшидөө бууны сумнаас салгаж эрхэлсэн Хөв хөх уулс толботойгоо байхад Задарсан алдаагаа зүдэрч санасан ч Захгүй дээлтэй явсан тэднийгээ өр өвдөж дууссангүй байна Миний ард түмэн Ижийдээ яарсан үр нь хүртэл гэрэвшиж очдог хойно Иим их зүүдэлсэн ард түмэн сэрэлгүй яадаг юм одоо Олигтойхон нэг маань түрүүлж буцчихаад байхад Орхиж үлдээсэн насыг нь нөхөж жаргаалгүй яадаг юм бид . Амьд явах гэсэн юм /Г.Мөнхцэцэг/ Ядуухан найрагч өөрийг чинь хайрлаж Яруухан гуйлагчин өөрийгөө хэмлэж сууна Яахав дээ үүрийн үр минь гайхаад яахав Яназага цахилах талын дунд чамаар л дутаж явна шүү дээ Ижийнхээ энгэрт цадахыг үзэж Илүүгээр ангахыг үнэгчлэхдээ би зүүдэлсэнгүй 351
  • 352. Чамаар дутахыг тэгэхэд би мэдсэнсэн бол Чарлан ирж очлонг цочоохгүй байсан Эцгийнхээ дээлэнд багдахыг ажиж Эр хүний нөмрийг даарахдаа анзаарсангүй Нударган дотор гар дулаацдагыг тэгэхэд мэдсэнсэн бол Ухаан дутах юм даа гэж, чамайг харуулсан орчлонд Усандаа чулуу зөөлөрдөггүй ч үхэж болохгүй нь дээ Уруул нүд хоёр ямар бие биенээ харах биш Улирч одсон гэгээн бүхнээр чамайгаа би хуурахгүй Яахав даа үйлийн үр минь гайхаад яахав Ядуухан яруухан найрагч л амьд явах гэсэн юм Арван зургаан насны намар /Г.Мөнхцэцэг/ Навч хөлөргөж, нарны хүү хайраа хэлдэг Навч унаж, газрын охинд хайраа өгдөг Эр өвс эхэлж ургадаг Энүүхэн хавийн цэцгээ тоолосхийгээд ганхдаг Хярсан салхи нүдээрээ инээж Хялгасанд хүртэл хайраа хэлдэг Хясаа шиг аашиндаа хөлбөрч орхиод Хамтдаа л явах гэж хийсгэж оддог Уулга алдуулж бороо асгаран Ухаангүй саналаа гэж хурмаст шивнэдэг Уйдна даа, чи надаас уйдна гэж Улаан зээрд гол амиа тасартал хөөсөрдөг Тэнгэр, газар хоёр биенээ цоо ширтэж Тэсгэл алдахдаа манан унагаж уулздаг Өдөржин нээсэн зовхио амраахын төдий харамлахдаа Өөрөөсөө бусдад тэнгэр сүүдэр дагуулж харддаг Дээшээ ургадаг биш, дотогшоо яргадаг бүхэн биенээ барааддаг Дэндүү их хайрыг дааж ядахдаа дэлхий эргэдэг Цэврүү исгэгдэх шиг л нулимс ивлээд явчихлаа Цээжинд минь иссэн чамд хайртай болчихож , би Гунигтай бадаг /Г.Мөнхцэцэг/ 352
  • 353. Нуурын шувууд ганганавч намар буцсангүй Бууриа тамгалж, цас ханзарсан ч хавар харьсангүй Үүлэн жихүүцээд, шүүдэр жиндсэн ч зун зугтсангүй Үндсээ далдалж, модод нүцгэрсэн ч өвөл өнжсөнгүй ээ Хөл тавьсан газрын мөр бүхэн салхи хундагалж Хөлчүү саран дүүрэн хоносон ч сүүдэр бүдэрсээн тэр л үдэш Чинэрсэн хөхний товч үнгэчих шиг хур залгисан ч Чийг нөөж, зулай нь битүүрээд мөр минь алгаа, тэр толгодод Хоргодсон бүхэн минь холоо үлдэж Хожим нь надаас дурдатгал нэхээд ирчихэж Байсан бүхнээ хайж, бодлоо дагаад үүргэлсэн ч Будаг, зураг хоёрыг нь сэтгэлд дэлгээд багтсангүй ээ Араг үүрсэн жилүүд эмээ бид хоёроос цаашилж Аргал, ааш хоёрт минь тээглэж унаад ирсэнгүй Хэвлий, хөх хоёр бие биенээ бараадсан юм болов уу Хэлэхийн өөгүй эжий минь бөгтөр эмгэн болох нээ Аньсага, сормуус хоёр гэгээ нэвчээх бүрийд Алдаа оноогоо үүрч, хүслээ дагаад бидэрнэм Араншин бүхнээ гээж, авс дэрлэхийн цагт Амьд явснаа мэдэрч, хясал дагаад холдоно 1991.06.10 Дагуулахдаа л дагуулна /Г.Мөнхцэцэг/ Асгараад чиг цутгана уу дуслаад чиг орно уу яавал чиг яаг дээ Аясыг нь дагаад нороод л буцна Аашлаад чиг хөөнө үү аргадаад чиг сууна уу яавал чиг яаг дээ Амрагтаа би очихдоо л очно Хөглөрөөд чиг унана уу хуйлраад чиг хийснэ үү яавал чиг яаг дээ Хөл дороо нь би гишгэхдээ л гишгэнэ навчсыг Уйлаад чиг гуйна уу дуулаад чиг явна уу яавал чиг яаг дээ Учрахгүй байсан ч би зүүдэлж хононо амрагийг Хатираад чиг явна уу бусгаад чиг хаяна уу яавал чиг яаг дээ 353
  • 354. Хазаарыг нь тааруулаад унахдаа л унана хүлгийг Харамлаад чиг нууна уу халираад чиг хөөнө үү яавал чиг яаг дээ Хүнийх байсан ч дагуулахдаа л дагуулна амрагийг Ертөнцийн хайр /Г.Мөнхцэцэг/ Навч хөлөргөж нарны хүү найраа хэлдэг Навч унаж газрын охин хайраа өгдөг Эр өвс эхэлж ургадаг Энүүхэн хавийн цэцгээ тоолос хийгээд өсдөг өө Хярсан салхи нүдээрээ инээж Хялгасанд хүртэл хайраа хэлдэг Хясал шиг аашинд хөлбөрч орхиод Хамтдаа л явах гэж хийсгэж оддог оо Уулга алдуулж бороо асгаран Ухаангүй саналаа гэж хурмаст шивнэдэг Уйдна даа чи надаас уйдна гэж Улаан зээрд гол урсгалаа тасартал хөөсөрдөг Тэнгэр газар хоёр биенээ цоо ширтэж Тэсгэл алдахдаа манан унагаж уулздаг Өдөржин нээсэн зовхио амраахын төдийхөнд харамлахдаа ч Өөрөөсөө бусдад тэнгэр сүүдэр дагуулж харддаг аа Дээшээ яргадаг биш дотогшоо ургадаг бүхэн биенээ барааддаг ч Дэндүү их хайрыг дааж ядан дэлхий эргэдэг Цэврүү исгэгдэх шиг нулимас ивлээд явчихлаа Цээжинд минь эссэн чамд л хайртай болчихож дээ би... 354
  • 355. Ижийд минь битгий хэлээрэй /Г.Мөнхцэцэг/ Хүнд намайг дурласан гэж битгий хэлээрэй Хөөрхий ижий минь шаналж мэднэ Хөөрхөн явснаа зэмлэж мэднэ Хүнээс далдуур уйлчихаж мэднэ Босон суунгүй боддог гэж Бодоод байхлаар уйлдаг гэж Бов бор нүдтэй гэж Болоогүй бас чамд шүлэг бичсэн гэж Ижийд минь битгий хэлээрэй Зүүдэлж сэрэхлээрээ хөөрдөг гэж Зүггүйтэж орхиод ходдог гэж Хав хар хөмсөгтэй гэж Харамлахаараа атирдаг ууртай гэж Ижийд минь битгий хэлээрэй Үсийг минь хааяа илдэг гэж Үймүүлж орхиод холддог гэж Худлаа хэлдэг уруултай гэж Хуурсаар байгаад үнсчихдэг гэж Ижийд минь битгий хэлээрэй Цэцэг голдог эрвээхэй хүртэл цоохор байхад Цээжинд ахлах хайраа өөрөөн олсон гэж Даанч тэр минь хүнийх гэж Ижийд минь битгий хэлээрэй Дандаа намайг өрөвдөөд дэндүү эрт хөгширчихөж мэднэ Ижийд минь битгий хэлээрэй. Танд /Г.Мөнхцэцэг/ 355
  • 356. Уйтгарт харц минь бүүдгэр гэрэлтэй Уйлахаас өөрийг тэнд үзэхгүй Сэмхэн бас оргох санаатай би Сэлэмний ирээс даанч айхгүй Цоожтой хаалганы дуу сонсдохгүй Цоныны дэргэдээс харц минь холдохгүй Хачин намуухан исгэрэх салхинаас Хааны минь үнэр танил санагддаг Холын холд жаргаж бий хааны тухай Холхиж одох бодлууд минь дураараа Хатнаас нь оргуулах зориг минь Хаа ч сөгдөхгүй чөлөөтэй Дурласан зүрхийг минь эдгээх Далайсан илднээс эмээхгүй Олзолсон охидын чинь сайхны дунд Орхихоос өөр аймшигт үхэл надад үгүй ээ .... Тэнгэр газар хоёр бие биенээ цоо ширтэж ... /Г.Мөнхцэцэг/ …Тэнгэр газар хоёр бие биенээ цоо ширтэж Тэсгэл алдахдаа манан унаган уулздаг Өдөржин нээсэн зовхио амраахын төдийхөнд ч харамлахдаа Өөрөөсөө бусдад тэнгэр сүүдэр дагуулж харддаг даа Дээшээ ургадаг биш дотогшоо ургадаг бүхэн бие биенээ барааддаг Дэндүү их хайрыг дааж ядахдаа дэлхий эргэдэг Цэврүү эсгэгдэх шиг нулимс ивлээд явчихдаг Цээжинд минь иссэн чамд хайртай болж дээ би Харц /Г.Мөнхцэцэг/ 356
  • 357. Сэм, сэмхэн алхсаар түлхүүрийн нүхээр шагайхад чинь Сэртхийхдээ би нүдийг чинь ч олж хараагүй ээ Нарны алтан утас бүхлээрээ шургавч багтамгүй нүхээр Намайг чи лав бүтнээр нь олж харсан байж таарна Тэгэхэд хацарт халуу шатаж, халаасанд захидал тийчигнэж Нар хүртэл ичихдээ үүлээр халхалж байсан ч Намайг харин чамаас хэн ч халхалж чадаагүй Тэгэхэд салхи имхэрдээд багтаагүй тэр нүхээр Намайг чи харах гэж гүйхдээ Сүүдрээсээ өөр нэгэн хөл Солбиж явааг мэдээгүй байж таарна Дэрвэлзэх сормуусаараа тоос алгадаж зогссон ч Дэндүү халуун хайрандаа цангасан байж таарна Холоос ирэх шувууд гуниг далласаар одох юм... /Г.Мөнхцэцэг/ Холоос ирэх шувууд гуниг далласаар одох юм Хоёр нүдний мэлмийд нулимс дүүргээд буцах юм Хэний нутгийн нууранд очоо бол доо, та нар Хэдэн нь харин эргэж ирэх бол доо, хөөрхийс Нууцгайхан сэтгэл гэгэлзээд Нуугдмаар, нуугдмаар болох юм Нуугаад хэлээгүй үгэнд нь Нулимс амтагдаад байх юм Зүггүй нэгэнд нь гомдож яваа шувуудыг Зон холын гаригт ямархан асуулттай угтах бол Зүйдэлгүй цаасан дээрх хайрын үгс Зүрхэнд очихдоо халуун байдгийг би мэдлээ Битүүхэндээ шивнэлдэх голын урсгал Бие биесээ дэрлэн хоржигнохуй Хавирган сар үүлэн цаанаас ичингүйрч Хайрын хорвоо нам гүм Бодолд минь сэтгэлийн сүү хөөрөн дэвэрч Болох, болохгүй бүхнийг оддоос л асууж зогсоно Хаа нэгэнтээ нь миний од бий Хайртай гээд шивнэсэн 357
  • 358. Хэн нэгний од ч бас байгаа Газар дэлхийн аялгуу бүхнийг Гариг ертөнц, тэнгэрийн эрхэс сонсож байгаа Гарцаагүй намайг явахад хэн нэг нь минийх биш гэж нулимна Ганцхан надад хайртай од уйлах ч юм билүү, Орчлон гэж бөөрөнхий юм хойно доо Одод ч гэсэн бие биедээ хайртай ч байдаг юм билүү 1990.09.24 Хулгайллаа шүү, би чамайг /Г.Мөнхцэцэг/ Хайрласан бүсгүйгээс чинь Хацрыг чинь хулгайллаа Хаашаа ч явахгүй шүү, чи Ханцуйгаараа норгож арчлаа Үс гэзгээр чинь оролдож Үймүүлж хааяа тоглоё юу гэсийм Хайртай гэж чихэндээ шивнүүлж Худлаа жаахан хэлүүл юү гэсийм Учирсан бүсгүйгээс чинь Уруулыг чинь хулгайллаа, би Улаахан будаг, удаан үнсэлттэй нь Уулзуулахгүй шүү, би зүрхэндээ цоожиллоо Хөг ордоггүй хөгжим гэж байдаггүй юм Хөмсөг, сормуус хоёрыг чинь магтъя л гэсийм Хүүхэн болгон ямар үнэнч байх биш Хүний юмаар жаахан гоё юу л гэсийм, би Цагаахан цамцан дороос чинь Цээжийг чинь хулгайллаа, би Эмсийн үнэр, эрээн зангиатай чинь Эвхэж шатаалаа, би цээжин дотроо Эр хүн ямар чам шиг төрөх биш Энгэрийг чинь налж, жаахан дуул юу гэсийм Үгээр ямар цадах биш дээ, би Үнэнээсээ чамайг оргуулъя юу гэсийм Нүдээрээ чи инээгээд л байвал 358
  • 359. Насаараа чамайг хулгайллаа шүү, би Найрагчийн зүрхэнд ассан гал Намдана л гэж үгүй дээ Чамаас олсон эх орон минь /Г.Мөнхцэцэг/ Өөрийгөө би чамаас олсон Өлгий болоод живх, өндөр өндөр уулс чинь байсан Өндөр босгыг чинь алхах гэж Өт болоод хорхой аль алиныг нь дамжсан Унах газраа олохгүй тэнэсэн намайг Уйлахаар минь таних гэж тоссон эх орон минь ээ Ижийгээ би чамаас олсон Ижилгүй дуурай гэж зүсийг нь өвчилж төрсөн Дахиад ямар цээжин дотроос нь түлхэх биш Даалимбан дээлийнх нь хормойг шалба норгож унасан Сайхан ижий минь намайгаа үүрч алхахад Салхи чинь хүртэл хүнддэнэ гэж хийсч одсон Ижийнхээ нурууг амрааж хөлд орохын цагт минь Ивж ургасан өвс нь налж сөгдсен эх орон минь Ижийгээн би чамаас олсон Гуниггүй залуу насаа би чамаас олсон Гайхуулж бас гайхаж үрсэн он жилүүдийг чинь Үсээ задалж , бүсээ тайлж сарыг чинь евөртөлж хоноход Өрөвдсөн байлгүй үүрээр зугатсан байсан Үлгэр хэлүүлдэг насыг минь харамгүй та өгсөн атлаа Үнэтэй цаг хугацаагаа надаар элээлгэсэн эх орон минь Гуниггүй залуу насаа чамаас би олсон Эрх танхил үрээн би чамаас олсон Эрхлүүлэх гэж дахин би хэлд орсон Ийм муухай амьтныг минь хелд оруулах гэж Их үдийн чинь наран ханын толгой дамжсан Хамгийн нандин дуугаа үрийнхээ зулай дээр аялахад 359
  • 360. Хүй дарсан газрын минь чулууд сонссон Ирсэн болгоныг хувьтайд дуулгах шиг Ивэлсэн юм шиг ас.гарсан бороотой эх орон минь Эрх танхил үрээн би чамаас олсон Сайхан амрагаан бас чамаас олсон Сартай шөнөөр хань хийж, салхиар чинь хүртэл гоёж үзсэн Хилээн мануулах гэж төрүүлсэн олон эрсийн чинь Хичээнийг нь би шүлгээр уяруулж өөрийгөө манууллаа байз Булгилсан зүрхийг минь шалгах гэж Бусдын амрагийг үзүүлэн тохуурхаж Булаалдаж эрхлүүлсэн эх орон минь Сайхан амрагаан би чамаас олсон Буцна буцна гэвч чамайгаа би айлгахгүй Бууриа хөдөлгөвч надаар чи дутахгүй Бусдаас гуйхгуй үхлийг хүртэл чамаас олохын цагт Бурхад чинь хүртэл намайг булаалдана эх орон минь Гуниггүй залуу насаа би чамаас олсон Гайхуулж бас гайхаж үрсэн он жилүүдийг чинь Үсээ задалж, бүсээ тайлж сарыг чинь өвөртөлж хоноход Өревдсөн байлгүй үүрээр зугатсан байсан Үлгэр хэлүүлдэг насыг минь харамгүй та егсен атлаа Үнэтэй цаг хугацаагаа надаар элээлгэсэн эх орон минь Гуниггүй залуу насаа чамаас би олсон Эрх танхил үрээн би чамаас олсон Эрхлүүлэх гэж дахин би хэлд орсон Ийм муухай амьтныг минь хөлд оруулах гэж Их үдийн чинь наран ханын толгой дамжсан Хамгийн нандин дуугаа үрийнхээ зулай дээр аялахад Хүй дарсан газрын минь чулууд сонссон Ирсэн болгоныгхувьтайд дуулгах шиг Ивэлсэн юм шиг асгарсан бороотой эх орон минь Эрх танхил үрээн би чамаас олсон Сайхан амрагаан бас чамаас олсон Сартай шөнеөр хань хийж, салхиар чинь хүртэл гоёж үзсэн 360
  • 361. Хилээн мануулах гэж төрүүлсэн олон эрсийн чинь Хичээнийг нь би шүлгээр уяруулж өөрийгөө манууллаа байз Булгилсан зүрхийг минь шалгах гэж Бусдын амрагийг үзүүлэн тохуурхаж Булаалдаж эрхлүүлсэн эх орон минь Сайхан амрагаан би чамаас олсон Буцна буцна гэвч чамайгаа би айлгахгүй Бууриа хөдөлгөвч надаар чи дутахгүй Бусдаас гуйхгүй үхлийг хүртэл чамаас олохын цагт Бурхад чинь хүртэл намайг булаалдана эх орон минь Чамдаа /Г.Мөнхцэцэг/ Эрхлэхээ нууж омголон гүйсэн минь Эрхэмсэг ихэмсэг ертөнцөд эгэлхэн төрхөөрөө чи ирсэн Хээрийн салхи хүртэл ноолсон ганцхан үгийг Хэнээс ч сонсоогүй юм шиг шив шинэхэн чи авч ирсэн Нар үгүйлж дөлгөнөсөн тэнгэрээс Намрын бороо шиг дусаал шивнүүлж ирсэн Атаархал дундуур чи жороо морьтой хатирч Ар цармын бялзуухай үргэн нистэл надад ирсэн Бичиж амжиагүй шүлгийн дунд Бишүүрхэн байж ирсэн Тасарсан сур нудраган дотор зангирч Тал дунд ч нөмөртэй эр хүн болж ирсэн Аз эзийн тавиланд жишим ч үгүй өнгөрсөн нэгний Алдаа баймаар сайхныг үргээн байж надад ирсэн Альханд ч жинтэм гэгээн сэтгэлд минь Амраглаж жаргаагүй үнэнтэй минь цуг чи ирсэн Равжаа аялсан дууны бадаг аргадан байж Рашаан буулгаж ирсэн ч тосох газаргүй би чамайг бодон тоссон Ээдсэн сүү самруулж түүх эргэнэ ... /Г.Мөнхцэцэг/ Ээдсэн сүү самруулж түүх эргэнэ 361
  • 362. Эр үхэр саах гэж хүмүүс зовно Элгэн тараг бүрэх гэж цаг хугацаа үүрэглэнэ Эхлэл, төгсгөлөө олох гэж нийгэм уйлна Өөрсдөө хаяснаа нэхэж Өрөөлийг зэмлэнэ Өрөөлийг харан байж Өөрсдийгөө буруутгана Бусдыг хуулан томсон дээсээ Буцааж тайлах гэж биеэ зовооно Булингартсан салхийг үнэнээр шүүж Буян, нүглийн дэнсэнд хүмүүс л үлдэнэ Он цаг урсан өнгөрөхдөө Онож, алдахын заяаг нөхөж үргэлжилнэ Өөрийгөө өрөөлөөр нөхөж, чулуу босгоод буцах хүмүүс Өнгөрсөн түүхийн боол болж үлдэнэ 1990.11.02 Янжинлхам бурханд мөргөж гуйх шүлэг /Г.Мөнхцэцэг/ Энгэрийн чинь дууг сонсож Эвэршиж хатсан сэтгэлээ хөглөж Эгшиглэнт эх таны өлмийн салхийг үргээж Эрхэлж гуйх нэгэн шүлэг өргөмүү: Гэрийн үүдийг угаах гэж эм амьтан бүхэн сүүтэй төрдөг юм гэнэ Эгшиг дуу алдуулж ятга юугаа тоглож Энгэр ялдам Янжинлхам тэнгэрээс хааяа бууж ирдэг юм гэнэ Үгээ барж хэлье , үнэнээ дэлгэж хэлье Цөхөрч мөргөсөн бүхнийг сүүдэртээ ч болов багтааж хайрлй Авьяастай нь мөлхөж , азай нь хөлжиж Шүлэглэдэг , эгшиглэдэг алин боловч Шуналт эрвээхэйн үлгэр шиг Шатаж үхэж байна энэ хорвоод чинь Өөрийгөө хоосолж бусдыг жаргаадаг Өөхөн денгийн гэрэл шиг нар сарыг нэвширтэл нь дуулчихаад Намарждаггүй шувуу шиг хурдхан үдэлчихдэг Нулимс ихтэй энэ урлагийнхний насыг нь жаахан нэмж хайрла Хааны ордон хатдаар хахаж байхад 362
  • 363. Харин л муусайн салбдай нар тэднийг инээлгэх гэж Хагарсан шаазан эвлүүлж ядах шиг Хар үс нь дотроосоо цайж байдаг юм Олныг баясгасан нэг нь жаргадаг гэдэг худал байна Овоо л амьдарсан даа гэж итгэсэн минь худал байна Одод унаж иртэл ганган дуулдаг Дашням Гартаа тулах таяггүй сөхөрсөн гэдэг Гишгэж яваа энэ газрыг минь хаана нь од домнож байгаа юм бэ? Нацагдорж , Ядамсүрэн , Чойном нарын урьдад жаргасан нь хаа байна бий тэд Сэрүүн амьддаа зурж зурж асаагаагүй галыг нь Сэмхэн хулгайлаад үлдчихсэн юм шиг одоо л бид өртөж байна шүү дээ Элдэвлэж элдэвлэж энгэр цоолдог одон шагнал Элээтлээ ямар эдэнтэйгээ цуг байх биш Ихийн их авьяас харин эзнээ дагуулж буцдаггүй юм Асгарсан дарс шиг үерлэж үерлэчихээд Ардаа орхих үеэ согтоож үлдээдэг юм Эгшиглэнт тэнгэр Янжинлхам минь сонсож хайрла Ядарсан Монголын минь ахадсан ухааныг Хярвасан дөнхөөс нь салгаж хайрла Ямар хүнээс харамлаж наргих биш Ямартаа баясгадаг авьяасыг нь өнгө оруулж хайрла Янжинлхам минь . Бор гэр минь /Н.Найдансүрэн/ Өргөн хорвоод мэндлэхэд Өнөр бүлдээ багтаасан Босгонд тань бүдэрч уйлж явсан Бор гэр минь,бор гэр минь Хаа холоос санан санасаар ирэхэд Халуун илчээрээ тосон угтдагсан Хэнз багын төрхөндөө эргэн нэг орж Хэрдээ л чинийхээ хойморт бурхан Далан давхар харшид суувч Дасахгүй дээ, сэтгэл минь Дан бүрээстэй сиймхий байлаа ч Даарахгүй дээ, таныхаа дотор 363
  • 364. Буянт 1990 он Гэрийн хоймрын зай /Н.Найдансүрэн/ Гэрийн хойморын зай Эрийн завилгаанд дүүрдэг ч Эзэн хүнээ үгүйд Ээрэм их талаа Хоймрын зайгаа эр хүн Эзэмдэж чадаж гэмээнэ Хотлын заяанд тэр айл Гудайна гэдэг холоо Алсын нарны тусгалгүй бол Дэлхий гэдэг юу юм бэ? Аав зайгаа эзлээгүй бол Айл гэдэг юу юм бэ? Шавь нартаа /Н.Найдансүрэн/ Өгсөн даалгавар биелүүлээгүйн Өр төлөөс Ганцхан мөчийн өмнө Гайгүй сайн зэмлүүлснээ мартчихаад Өөдөөс инээвхийлэх та нараа хараад Өүлэн эхээс өвөлсөн Өрөвч зан минь хөдөлж Өчнөөн олон тав тавьчихмаар бодогдох юм Буянт 1993 364
  • 365. Эндүүгүй Орчлон /Н.Найдансүрэн/ Борооны дараа солонго татах шиг Бодлын харгуй уужран цэлмээд Ботгон тэшээ сэтгэл бөмбөрнө Болохгүй юмгүй орчлон юм уу даа Хүж дэлхийд наран гийх шиг Хүнд бодлууд уужран алслаад Ингэн тэшээ сэтгэл бөмбөрнө Ижилгүй уяхан орчлон юм уу даа Дуулаад байгаа дуу чинь Хэн нэгэнд зориулсан юм бол Дурлаад байгаа сэтгэлд минь саад бүү учраасай 365
  • 366. «Пионер» Лагерь дээр /Д.Нацагдорж/ Зун цагийн найртай сайхан өглөө Энэхүү дэлхий юутай сайхан тааламжтай вэ? Хойчийг залгамжлагч пионер нар эртлэн босоод , Хүйтэн булгийн усаар нүүрээ угаана Дөрөв дөрвөөрөө эгнэн жагсаж явах бөгөөд Нүцгэн шилбүүд нь чийрэг агаад шулуун Эгнээ бүрийн дундаас дуурсаж бүхий дуу нь Тунгалаг болоод өндөр, яруу болоод сайхан Сэтгэл зориг нь нэгэнт хөгжсөнд Уул боловч асар өндөр бус Тал боловч төдий л хол бус, Туйлын гүн далайгаас ч үл эмээнэ. Юу ч болов бэрхтэй гэж санагдахгүй Хаана ч болов хүрэхгүй гэж бодогдохгүй . Баясгалант сэтгэлээс хувьсгалын дууг дуулж Уудам талбар дээгүүр зоригтойгоор алхална Улаан тугийн доогуур адил янзын хувцас яралзан Улаан бүчис салхинд сэрвэлзэх тутам сэтгэл нь хөгжинө Борлосон нүүр нь хөрстэй агаад өнгөтэйгөөр үзэгдэж Сортгор нүд нь сэргэлэн бөгөөд цогтойгоор гэрэлтэнэ. 1930 он Ааш зан хувирахуй /Д.Нацагдорж/ Агуулах савны явцууд Амьсгал цээж минь давчидна Аашлах загнахын ширүүнд Уур омог минь хөдөлнө Жадны үзүүрийг тулгаж Жаахан аягүй бол дүрнэ Зүрх уушиг минь догдолж Зан ааш минь догширно Өдөр хоног өнгөрөвч Өглөө үдэш хэвээр Эелдэг ааш минь эвдэрч Өжиг хажиг болно Уудам талыг үзэхгүй Уудам газар явахгүй Агуу ухаан минь битүүрч 366
  • 367. Уур омог минь нэмэгдэнэ Шорон гянданы зовлонгоос Салгах этгээдийг хүсэхдээ Шаналж энэлэхийн үүднээс Шашин шүтлэгийг ч горилно Өршөөгч энэрэгчийг хүсэхдээ Өнгийн юманд горьдоно Мухардаж гачигдаж энэлэхдээ Мухар сүсэгтэй ч болно Зовлон гаслангаас гарахыг Зүүдэнд хүртэл эрмэлзэнэ Зам мөрийг эрэхдээ Залбирах мөргөхөд хүрнэ Төөрч эргэж гайхахдаа Төлөг мэргийг итгэнэ Түргэн гарахыг хүсэхдээ Түйтгэр гайг наминчилна Энэлж шаналж гайхахад Элдвийн хийрхэл төрнө Зэвэрсэн зоорины ёроолд Зэвхий үзэгдэл сүүмэлзэнэ Энэ тэрийг бодсоор Эргүү мунхаг болно Идээ унд зохихгүй Өвчтэй зэрэмдэг болно Санаа сэтгэл минь гутаж Сар өдрийг өнгөрүүлнэ Сайн юмыг мартаад Саар юмыг дуурайна Олон хоног болоход Орчлонгийн сайханг мартасхийнэ Шоронгийн орчлонд идээшээд Солио хүн болно 1932 он Алс газар сурахаар явагч /Д.Нацагдорж/ Алс газар сурахаар очих замд Намрын салхи өмнөөс сэржигнэнэ Өвсний толгой намилзан халиурахын дундуур Түүний гэрийн утаа цэнхэрлэн холдоно 367
  • 368. Зуун уул, мянган голыг нөхөрлөхөд Үдэн өнгөрөх гацаа, хот цугаар хүний Залуу хүү зочдын гэрийн цонхыг түшиж Дэмий л үүнийг гайхан, түүнийг сонирхоно Алжаалыг өөрийн сэтгэлд бясалгаж Баяслыг харийн хэлээр уламжлаад Шинэ үзэгдэл өөр амтанд умбахад Түүний далайгаас сувд, тана шүүрдэнэ Өнгөрсөн ирээдүйг шүүмжлэх зуур Олон одон жарав, жирэв Хээрийн галуу нисэн үл хүрэх газраас Хүний хүү тэгж эрдэм өвөртөлж ирнэ 1927 Анхны цас /Д.Нацагдорж/ Өвлийн эхэн сард хүйтэн сая эхлэхэд Өвгөд, хөгшид галыг түлэн, гэрийг дулаацуулна Өмнөд уулын оройгоор шамрага будан ороход Эрэгтэй эмэгтэй залуучуудын сэтгэл хөдөлж, бие биеэ бодно Шинэтгэл сарны гэрэл халхлагдаад шинэ цас хаялахад Хүн бүхний сэтгэлийн дотор тус тус нэг янзын дүр орно. Сэвсийн хаялах цасанд гутлын ул нуг нуг дуугарахад Шивэр авир гэлцэх дуу бүрхэг өдрийг баясуулна Жавар хүйтэн нэн чангадаж цасны их улам унах тутам Залуу хүний цус оргин буцалж , хүйтэн салхийг мөрөөднө Зургаан мичид орой дээр гялалзаж, зулын гэрэл хажууд сүүмэлзэхэд Зүрхний толин өвөр дотор гялбаж зэргэлдээ айлын үүдэн дээр тусна. 1931он 368
  • 369. Анчны дуу /Д.Нацагдорж/ Уудам талын цэцэг Ургаж алаглаад чимэгтэй еэ Уран ганган охин минь Эрс бидэндээ чимэгтэй еэ Хөдөө хээрийн араатанд Бугыг гүйцэх үзэсгэлэнгүй Хүн төрөлхтний дотор Хүүхнүүдийг гүйцэх үзэсгэлэнгүй Атар хангайд зориглосон Анчин эрсээ угтацгаа Ая эгшгээ эгшиглэцгээ Агшин зуур наадацгаая 1933 он Ар янхны шуудан /Д.Нацагдорж/ 1. Өглөөний нар сая гарч уур цан оргилно Өргөн чөлөөгөөр нэг ч хүн үл үзэгдэн нохой бас унтаж байна Өнөөх хар хүн дамнуурчны гудамжнаас сүүмэлзэн гарч ирээд Өлбөлзөн сөлбөлзөн алд дэлмээр алхана. 2. Өвлийн хүйтэн хангинаж байтал, дан сармай дээлтэй Өрөөсөн гараа өвөртөө хийж, нөгөөх гартаа бас таяг барьжээ Өргөө гэр нь хаана вэ гэвэл, хүрээ нийт, хороо даяар Өчигдөр шөнө хэнийд хонов гэвэл, Хуар хүүхний халуун ханзан дээр 3. Харанхуй шөнөөр явахад дадалтай, ханцуйдаа гэрэлтэй, хармаандаа хутгатай Гудамжны нохой дайравч гөлөөг гэвэл түүнийг таниад буцна Хөгшин хүнийг хуурч чадна, хүүхэд хүнийг айлгаж ч чадна Хүүхэн хүнийг хөөж ч чадна, эхнэр хүнийг эргүүлж ч чадна 369
  • 370. 4. Нүдэндээ том гэгчийн дүгрэг шил хийж, хүнтэй уулзвал хөмсгөө зангидна Нүүртээ бага бага оо тавьж, хүүхэн уулзвал бас жаахан духи үнэртүүлнэ Хийдэг ажил нь юу вэ гэвэл хэсэх, тэнэх хэрэлдэх, зодолдох хааяа хааяа Хичээл эрдэм нь аль гэвэл хүүхэн мүүхэн, хөзөр даалуу, архи дарс, алиа зугаа 5. Өчигдөр гар тариулсан өнгөрсөн шөнө нойр бас дутуу Өнөө өглөө жавар чанга, одоо хаашаа одох юм билээ Өнөөх айлдаа ор юу, өглөөний цайг бууд юу? Өндөр хоршоонд ор юу, өнөөх хүүхнийг хүлээ юу? 6. Ууж идэхийг яарахдаа урт хөлөө гуравдугаар араанд залгав Ууцаан үүрч, элгээн тэврээд, урт хороо уруу харайлгав Гудамжны дунд нэгэн юмны үнэр өндөр хамрыг цохив Гурвантаа шиншиж, ийш тийш хэдэнтээ хараад тэр зүг тэмүүлэв 7. Тэр айлын үүдэнд очоод, дээлээ засаж малгайгаа тэгшилнэ Дэргэдүүрээ хүн гарахад, дээгүүр харж төв байдлыг гаргана Нүднийхээ жилийг арчиж, нүүрнийхээ тоосыг цэвэрлэнэ Нусаан нийж, хоолойгоон засан, хоёр гурав ханиагаад оров 8. Олон хүн тулга тойрон суухад нь толгой дараалан мэндлэв Орон дээр нь сандайлаад, олон хэлийг хольж ярина Цай авчраад өгөхөд нь “За за зүгээр зүгээр” гэнэ Цаашаа аваад явахад нь “За яахав нэг хийгээд аль” гэнэ 9. Буурал толгойтой эмгэн будаатай цай хийгээд Бувар бувар хүлхэж, буйл завжаа бунтайлгана Өнөөх хүний өлссөнийг хэлэх үү, өнөөх чавганцын идэхийг хэлэх үү Үмхэж хүлхэж байгаа юманд нь өт хорхой хөдөлнө 10. Баруунтаа суусан хүүхний хөөрхөнийг хэлэх үү Пялан дотор байгаа махны сайхныг хэлэх үү Хорхойг хөдөлгөсөн түүний нүд, хоёр би0н дээр ээлжлэн тусахад Хойгуур урдуур суусан хүүхдийн шивэр авир ярилцах нь хэцүү 11. Хөгшин авгайг эмээ гэж аргадаад, элдэв юм ярьж, Хөөрхөн хүүхнийг дүү минь гэж энэ тэрийг асууна Хуучин танил гэж худал хэлэн, хоршооны түшмэл гэж хоймор сууна Хуудас гаргаж, хий гайхуулан хувь цалин ихтэй гэж хээв ярина 370
  • 371. 12. Өглөөний цайны яриа үдшийн хоолны үед хүрэв Өнөөх хүн хэдийнээ хоймор суув. Хоол хийх болов Хэсэг махыг тас тас цавчин, бүдүүн өөхийг бөөнөөр холино Хийсэн хоол нь хүүхэнд хурцдаж, чавганцад шорвогдов 13. Хүргэн хүү ч болов. Хэдэн шөнө ч хонов. Гэрийн эзэн ч суув Хориод өдөр ч өнгөрөв. Хөөрхөн хүүхэн ч ярвайна Энэ тэрийг асуухад ичих царай, өвдөх нүүр Эрүүлийг хамгаалахад орвол ичгүүрт яр гэнэ 14. Үүнийг хэнээс олов гэвэл, өнөөх хүнээс зайлахгүй Өөрийг нь авчраад үзвэл, үнэр танар нь ч муухай Хайран хүүхнийг гэмтүүлснийг харааж зүхэвч баршгүй Халдаасны хууль байх тул өнөөх түүнийг эдлэв 1935 он Арван дөрвөн жилийн хойно нэг үзэхэд /Д.Нацагдорж/ Ардын хувьсгал мандсанаар Анагаах ухааныг эрхэмлэж Европын эмнэлэг дэлгэрэхэд Идэр залуу шуугин гайхалдав Түмний сүйтгэлийг улсаас гаргаж Том барилгуудыг байгуулав Түүний ач тусыг Ард түмнээр эдлэв Өвчтэй хүрээд очвол Угтаж аван эмчилнэ Өөрийн гэр шиг байлгаж Удалгүй эдгэнэ Нүд чих, хамар хоолой Яр хүйтэн, дотор гадна Олон зүйлийн өвчнийг Ялган салган эмчилнэ Хот хөдөө, ойр хол Анги салбарыг зохиж Эрэгтэй эмэгтэй, лам харыг 371
  • 372. Сувилан эдгээхийг сайшаах дуу цөөнгүй Ард түмэн эрүүл бол Эд хөрөнгө баялаг болно Эрдэм соёлыг сурч чадна Эрх чөлөөг хамгаалж чадна Арван дөрвөн жилийн ялалт Нүдний өмнө гэрэлтэнэ Түмэн олны энхийг Ийнхүү тэмцэн бүтээнэ. 1935 он Арван дөрвөн жилийн өмнө /Д.Нацагдорж/ Насан залуу монгол хөвгүүн хурдан хээрийг унаж Наранд борлож уулын бэлд ойртоно Найган зугаацах навч цэцэг жигдэрч Идэр эрийн сэтгэлд бодлого төрүүлнэ Аавын үлдээсэн өв хөрөнгө мал байдаг болоосой Адуулж маллаад өсгөж суухсан Ээжийн хураасан эд хогшил байдаг болоосой Эвлүүлж эдлэн баяжиж суухсан Өндөр хад л хажууд сэмхэн ажиглаж Өөрийн эзэн гэртээ чимээгүй муу санана Өвгөн буурал эцэг эх минь Өглөө үдэш бодогдож Өнчин сэтгэл, хоосон биеийг гутаана Арван мянган адууны дэлийг чичивч Аминд ноогдох нэг ч үгүй Ардаг тарган болтол адуулавч Авч эдлэх эрх мэдэлгүй Хөлстэй дээл мөрөн дээр миний хувь Хөрст дэлхий хөл дор миний тэр 372
  • 373. Хүмүүжих газар эзний хаяа Хөөгдөх өдөр хэзээ ч болзошгүй Эзгүй тал ширтэн сэтгэл бухимдана Эзний таргыг харж, нүд өвдөнө Эрхэм дээдсийн царайг зусардаж тайтгаруулна Энэ бие эрхгүй хөсөр орхигдоно Ингэж яваад насыг барна Энэ насны үйл гэж бодож Эцэс хойтдоо жаргах болтугай гэж Эргүү бодлого гашууныг уяруулна 1935 он Бас /Д.Нацагдорж/ Богд уулын ард Дөчин градус хүйтэн боловч Бага залуу бидний сэтгэл (янаглал) Бяцхан ч хөлддөггүй юм даа Харанхуй гудамжаар явахад Хальтиргаа бултаргаа олон боловч Хаалгыг нь дуудаад орвол Хайрын гэрэлд ханадаг юм шүү дээ Богд уулын ард Дөчин градус хүйтэн дээ хүйтэн дээ Бяцхан хүүхний өвөрт Наян градус халуун даа 373
  • 374. Бид хоёр /Д.Нацагдорж/ Бид хоёр энэхүү ертөнц дээр хамгийн өчүүхэн амьтан Бид хоёр орчлонгийн долгиноо учралдаад түүнийг дагалдан хөвнө Бид хоёр ямар ч догшин ширүүн халивч гар гараан алдахгүй бол манай заяа тэр Би хаана төрөв? Чи хаана төрөв? Бид хоёр монгол оронд төрж түүний усаар угаагдсан Бид хоёр бие биеэ хэдийнээс таньсангүй боловч эрж олов Бид хоёрыг хэн ч уулзуулсангүй Бие биеэ үзээд харьцан янаглаж нийлэлдэв Би чамд хайртай болов. Чи надад хайртай болов Бид хоёрын сэтгэл хэзээд нэгэн ямхын дотор хослов Бие биеэсээ холдвол өлсөнө Бид хоёрын өчүүхэн зүрх Бид хоёрт юу ч хэрэггүй Гагцхүү янаглал гэдэг нэгэн үнэтэй юм би. Би чамайг гэнэ, чи намайг гэнэ Бид хоёр ертөнц дээр ангир шувууны адил явнам Бид хоёрын сэтгэл Бие биеэ үзвэл даруй цадна Би хоёр орчлонг сонирхохгүй Гагцхүү ижилдсэн сэтгэлээ хайрлалтай яа. Миний гүехэн сэтгэл өлсөнө Тэгээд бас амтыг сонгон олж ядна Ай юунаас болов? Ямар юм идэхээ хэлж үл өгнө Гагцхүү амаа ангалзан тэмүүлнэ Хэмжээ хязгааргүй орчлон биш үү. Түмэн зүйлийн өнгө цацран гялалзана Үнэнийг үзэх гэрч бас олдохгүй Үзүүргүй бэлчсэн хүсэл гэгч тэр мөн Хэчнээн их зовдгийг би бас төсөөлнө Хөөрхий туйлын тэнэг сэтгэл ээ! Хүний сэтгэл эрх дураар юм аа! 374
  • 375. Түүнийг хөнөөж хэмжээлж огт үл болно. Муу биеийг эзлэн дарангуйлаад Мөн түүнийг төөрүүлэх ч магадгүй, тэгшлүүлэх ч магадгүй Хэрэв сэтгэлээ цатгалан байлгая гэвэл, Сайн сайхан огт үл бодогтун Орхиж чадахгүй болоод хэтэрхий бодвол Хоосоор чамайг зовоохоос юуны өөр өө! 36.8.15. Шөнийн 1 цагт бичив. Бидний сурагчид /Д.Нацагдорж/ Хөх монголын ач нар, түмэн түмэн эрс, Хөвгүүд охид цугаар, цог заль төгс, Хүний түүхнээ манлайлсаар Хойчийг залгамжлагч залуучууд Хөдөөгийн уул талаар соёлыг тарих үрс 1927 он 375
  • 376. Биеийн тамир /Д.Нацагдорж/ Чийрэг биеийн бэхлэг булчин, зангирам үеэ гүйцээгээд Долгилом насны цалгилах чадал бүрдэх чанартаа хүрэв Зуны цагийн баясгалант өдрийн цэнхэрлэх тунгалаг агаарт Чөлөөт үеийн бадрангуй зохилт сайхан өдөр өө Уянгат хөгжмийн хангинах эгшиг бүгдийн зоригийг хөгжөөж Урьхан салхины сэрүүцүүлэх урсгал дэлхийн амьсгалыг амсуулан Баясгалант далавчийн тунгалаг өнгө огторгуйд тодорч Бахтай идэрчүүдийн царайд баярын солонго татна Энх саруул эрхэм биеийг тамираар шалгаж Эрүүл чийрэг жаргалантай оршихыг үүрд эрхэмлэн Эртний алдарт эрийн наадам эрийн хүчийг үзүүлэн Эрүүл царай эрчимт биес нийтийн сэтгэлийг хөдөлгөнө Цэвэр эрүүл, чийрэг төгөлдөр биед өвчин үл хүрнэ Цэнгэл жаргал баяр тэргүүтэн эрүүл хүнд хэрэгтэй Хүн төрөлхтөнд эрүүл явахын нөхцөл болсон 376
  • 377. Эрхэм арга махбодын сайжрал биеийн тамирыг судалъя 1935 он Боловсон ёс /Д.Нацагдорж/ “Гаталшгүй усан хүчтэний Гарц олом гүехнийг эрж яахан барна Ганц бие амь зулбан гаравч Гэр орон, эд хогшил хөсөр хаяхад бэрх байв Боловсон арга дэлгэрснээс хойш Өндөр талбар, өргөн амыг зохиогоод Боогдол гачигдлын усан хэрмийг дав, Үзэсгэлэнт гүүрийг солонго мэт зурайлгав...” 1935 он Гайхалтай /Д.Нацагдорж/ Хар малгайтай залуу эхнэрийн Үзэсгэлэнт би ихэд магтана. Толгойтой түүний нөхрийн Аргыг би бас сайшаана. 1930 он Ганган хүүхэн /Д.Нацагдорж/ Энийг харж инээсэн, түүнийг ширтэж мишээсэн Эрж цөхөшгүй, сураглаж ядашгүй Хэнд боловч алдрыг үлдээсэн 377
  • 378. Хэзээ боловч марташгүй Ганган тэр авгай гэж байхад Хөгшин, залуу, лам хар, хүн бүхэн хүсэж, Амтат идээ, шимт зоогийг дэээжилж Алиа хошин наадам цэнгэлийг үйлдсээр Нас дээшилж үс цайхын үед Нармай хамар ч гуншигнан эхэлж Насны залууг санан гунихарч Найр наадмыг хүсэвч Нэгэнт асрах үр хүүхэдгүй Нийлж амраглах нөхөр ханьгүй Газар дээр гав ганцаар Гангалж өнгөрөх гэгч энэ болжээ. 1935 он Гуанзны хүүхэн /Д.Нацагдорж/ Орой болохын ч үе Олон чийдэн асахын ч зэрэгцээ Орос хоолны гуанзны Онцгой тасалгаанд ормогц өмнөөс хэдэн хүүхэн “Хүүе яадаг билээ Та хаалгаа хаачихъя гэм Хи хи хи” гэж инээлдэнэ Хоёр гурван ч бүсгүй байна Хотын залуу ч хүүхэн байна Шилтэй пивийг зэрэглэж байна Шилэн хундага гялалзаж байна Бас нүдээ анилдуулан ирмэлдүүлэн аальгүйтнэ “Хүнээс айдаг яасан хүүхнүүд вэ” гэсэнд мөрөө хавчин, хүзүүгээ ганхуулан “Айлгүй яахав, айлгүй яахав” гэж бас дахин “Хи хи хи” инээлдэнэ Орж суугаад нэгэнт ширвэн ажиглавал “Хүн хоол идэж байхад Хараад яасан хүн бэ” гэж Мөн дахин “Хи хи хи” гэж инээлдэнэ 378
  • 379. Хүрэн дурдан дээлийг нарийн бүсээр бүсэлж Минжин малгай өмссөн Хүрээний хөөрхөний тоонд ордог нэг хүүхэн Хөдлөх бүр аальгүйтэх бөгөөд Харах бүр: “Хи хи хи” гэж нүдээрээ инээнэ Дараагаар “Чи тэгээд, би ингээд Тавгаа цаашаа, шаазангаа нааш аа, Наадах аа уучихъя Цаадахаа хийчихье Энэ хүнийг, Тэр юмыг гэлцэн Дээгүүрээ түлхэлцэн Доогуураа нудралцан Арван таван минутын зуур үргэлж: “Хи хи хи хи хи” гэлцэн байхад Басхүү “Хи хи” гэж аальгүйтэж годолзон сууна Хэнийг хүлээж байгаа хэн мэднэ! Гурван үе /Д.Нацагдорж/ 1 Үзэсгэлэнт охин нэгэн үе Баян сүргийн хажууд саравчилж Монгол дуу лимбийн эгшгээр Жавхлант уул талд цуурайтна 2 Түмэн жилийн шавар балгас Ертөнцийн гэрлийг халхалж 379
  • 380. Монгол охины соёл эрдэнийн туяа Харанхуй хэрмийн дотор замхарна 3 Хай, хөөрхий шагшравч хожимдож Хайран хорвоо, хойд энгэрийг түшээд Хасын царай, хонгор бие Ертөнцийн нүднээ хагас хугас болов. 1935 он Гэгээн замыг нийтэд нээе /Д.Нацагдорж/ Ард түмний тусын тул, Арваннэгдүгээр оны цагаан сарын Амирлангуй хорин хоёрын өдрөө Ардын намыг байгуулав аа Харгис гамин чандруу Харштай Унгерн нарыг сөнөөгөөд Халх монголын ардуудыг Хайрлан энэрч жаргаав аа Ардын засгийг байгуулаад, Амгалант эрх чөлөөг Ар халхын ардуудад Асрангуйн зорилгоор олгов оо. Эрдэм соёлд боловсорч , Эрийн сүрийг бадруулъя. Эзэрхэг харгисуудыг устгаж , Эрх чөлөөг бататгая . Гишүүн болсон бид бүгдээр Гэмт гажуу явуулгыг засаж, Гэрэлт сурталдаа боловсорч, Гэгээн замыг нийтэд нээе. Гэргий хүүхдээсээ хагацахуй /Д.Нацагдорж/ Нимгэн зөөлөн зүрхэнд минь Ширүүн хур асгарна Миний гүн зовлонг 380
  • 381. Хэн хэрхэн мэднэ Эцэг эх хоёулаа, Энхрий охинтой гурвуулаа Эндүүрч хоомгойдож бодвол Энэ гурвуулангийн зовлоон Сэтгэлийн мянган зовлонг Сэргээх юмгүй юм гэж үү? Сар шиг охиноо ширтэж, Санааны чамайгаа гайхна Ганц охиноо бодоход Хайрлах сэтгэл ундарна Гаслант орчлон ийм тул Хаанаас түүнийг тусална Хайртай амраг хурц аа! Хагацах өдөр бас буй Хоёр сэтгэл гаравч Гурван зүрх хайчлагдахгүй Миний нэгэн сэтгэл Чиний хатан санаа Охины төрөлх мэдрэл Хэн нь хэзээ түрүүлнэм. 1936 он Гүндэг чавганц, Гүрмийн хэнгэрэг /Д.Нацагдорж/ Гүндэг чавганц хангинуулан ёолно Гүрмийн хэнгэрэг дүн дан дуугарна Гэдэсний нян ходоодыГ нь мөлжинө Гэлэн лам эдгэнэ эдгэнэ гэнэ Хоёр хоног гүрэмдэв Гурван лам цадав Гүндэг чавганц үхэв Гэдэсний нян баярлав 381
  • 382. Идэж уух нь элбэгсэн Нян хорхой нь тархсан сан Цав манжаар дамжиж Цааш бас халдварлав Гурван гэлэн түрэмдсээр Өөртөө барьцтай Хэвлийдээ нянтай Хийддээ буцжээ. 1935 он Давалгаа /Д.Нацагдорж/ Далайн давлагаа хөхөрч Усан тал хөөсөн сувдаар буцалж Дараалж яралзах усан уул Давалгаа болон үргэлжилнэ. Үүнийг үзэхэд: Сэржигнэн бужигнах чимээгээр Ширхэглэн цацрах хүчээр Эрэг газраа эвдэн хэмхчиж Элэг хадаа цовхчин омоглож Намирлан боссон сувд хэлхээ наранд гялбана Наад талаас нь харвал янзтай солонго хүрээлнэ. 1934 он 382
  • 383. Дэгжин банди /Д.Нацагдорж/ Шар өнгийн торгон дээл дээр Хүрэн өнгийн дурдам ороож Шав хийсэн залуу эр Шашны өмсгөлийг өмсжээ. Хөгшин эмгэд, настай өвгөдөд хувраг гэгдэж Хүүхэд нялхас, залуу идэрчүүдэд банди гэгдсээр Хүний ёс суртлыг мэдэхийн эрхгүй номлож Хөндлөн сууж, морь гуядан, зах дээр зугаацна Сайн дураа хүрвэл буян ном, бурхныг ярина Сайн өдрүүд тохиолдвол сархад нанчид зооглож Сайхан бүсгүйг санан санан давхиж Сайвар морь, жороо морийг хослуулан эдэлнэ Шашны ёсыг баримтлан нөгчсөн ханьгүй Санасан хүслийг журамлан самуун сэтгэлд автана Санваар сахил үнэнийг үзүүлсэн зүйлгүй Самууны үр, өвчний өртөө болжээ. 1935 он 383
  • 384. Дөрвөн цаг /Д.Нацагдорж/ Хавар Мөнх тэнгэрийн дор мянга мянган хавар Монголын сайхан оронд жил жил дэлгэр Энх улирал ханхлахад хүний сэтгэл тэнэгэр Өвсний соёо ногоороход морь мал ханагар Холхи нар ойртож хасын цас хайлахад Хуучин дэлхий халагдаж хамаг юм шинэднэ Хөрсөн мод цэцэглэж хүүхэд багачууд наадахад Хөгшин хүн өөрийгөө залуу болсон шиг санан Хээрийн галуу айлчлан ирж гангар гунгар донгодоход Гэртээ суусан малчин түүнийг чанга уярна Хажуу дахь ууланд горхи булаг хоржигнон урсахад Хаяан дахь ишиг хурга майлалдан хөгжим нийлүүлнэ Эелдэг урьхан амьсгал ариуханаар үнэртээд Эрт эдүгээг бодогдуулан нуугдсан сэтгэлийг сэргээнэ 384
  • 385. Өнөр сайхан төл баян хотыг чимэхэд Өлгийтэй бяцхан хүүхэд эцэг эхээ баясгана. Зун Цагийн сайхан зуны эхэнд Газрын сайхан хангайн нуруунд Хөхөө шувуу урьхнаа донгодох үес Энэхүү дэлхий юутай сайхан тааламжтай Ногооны униар огторгуй тулж зэрэглэн мяралзахад Хүлэг морь урт янцгааж төрсөн нутгийг зүглэнэ Цэцгийн хур дэлхийн нүүрийг угаахад Залуу хүмүүсийн сэтгэл сэргэж бие биеэ бодно Үзэсгэлэнт уул, тунгалаг ус зуны цагт тэгш Эрийн гурван наадам монголын манлай баясгалан Хүүхэд багачуудын гийнгоолох дуу хөндий талд яруу Хурдан морины яралзан ирэх нь хүн бүхний бахдал Уудам талд наадам цэнгэлийн аялгуу зөөлнөөр цуурайтна Хээр хөдөөд таван хошуу мал дураараа бэлчинэ Өрх бүрийн үүдэнд айраг сархдын үнэр сэнгэнэнэ Ийм сайхан баясгалантай тийм сайхан жаргалтай. Намар Намрын шар нар над дээр, чам дээр тусна Найган найгах улиралд нь бид бас найгана Буга хандгай урамдаж уул усыг баясгахад Үхэр шар мөргөлдөн малчин хүнийг зугаацуулна Сайхан огторгуйн дунд нимгэн цагаан үүл нүүхэд Идэр залуус алс газрыг сонирхон сурахаар одно Тунгалаг мөрөн зөөлөн зөөлнөөр дув дуугүй урсахад Түүний дотроо саран мишээж янагийн үлгэрийг сэмээр өгүүлнэ Өглөөний хяруу сувдын адил гялтгана бууралтахад Гадаа сойсон морь бүг бүг бөн бөн чичирнэ Гэрийн эзэн эртлэн, үнэг чоныг гөрөөлөхөөр одоход 385
  • 386. Эхнэр хүүхэд аарц нэрж, түүнийг хүлээнэ Урьхан хонгор салхи өвс модыг намилзуулахад Хөгшин залуу хүмүүсийн сэтгэл бөн бөн бөмбөрнө Шарласан модны навч хоёр нэгээ унахад Сэтгэлийн доторх уйтгарт явдал хааяа хааяа бодогдоно. Өвөл Алсын салхи жихүүхэн амьсгалаар тас няс хийхэд Алтан дэлхийн уул тал мөнгөн хуягийг өмсөнө Өвлийн шөнө тэнгэрийн одод оч мэт гялалзахад Уудам талд жинчин хүний дуулах яруу Өндөр уулын оройд будан хүдэн зугаацаад Өргөн талын хөндий нүд гялбам мэлцийхэд Бэлчээрт гарсан малууд соргог үсийг гялалзуулан буцахад Идэр залуу малчин түүнийг хураан исгэрнэ Өндөр газрын хүйтэн тасхийм тасхийм, ясхийм ясхийм Монголын залуус нүүрээ цогтой, нүдэндээ галтай Зургаан мичид орой дээр, зулын гэрэл хажууд Хөгшид өвгөд галыг базаан, хуучин үгсийг ярилцана Өвөл, хавар, зун, намар дөрвөн улирал Уул, ус, нар, сартай нөхөрлөнө Хүн бүр өтгөсийг үдэж нялхсыг угтан Мянга мянган жил өчүүхэн ч чөлөө завгүй 1935 он Дөчин хоёр хувиар /Д.Нацагдорж/ Өвгөн Балдан өвдөөд таван сар болов Энэ ламыг залж, тэр ламаар гүрэмдүүлсээр Барьж суусан ганц гэрээ хүртэл Барьцаанд бэлэглэхээр шийдэв 386
  • 387. Баруун Гандан, Зүүн хүрээ, Байдаг газраар явж үзэв Өвчин ч улам ихэддэг, Халуун ч улам нэмэгддэг Ганц эмгэн гаслахаас өөр үггүй үлдэв Ядуу өвгөн ёолохоос илүү үггүй болов Арга барагдаж амьсгал давхцаж байтал Хорины дарга орж ирээд Хурдан докторт очих хэрэгтэй Хувь заяа бий болбол эдгэрч болно гэхэд Докторт очив Дотоод гадаад эрхтэн бүгдийг үзэв Дотрын өвчин гэмгүй, гэмгүй Долоо хоног дотор эрүүл болно гэв Должин эмгэн хөл газар хүрэхгүй болов Докторын үг санаанаас гарахгүй байв Дөчин хоёр хувиарын халуун Дөнгөсөөр байж гучин найм болов Өвгөн Балдангийн өвчний нян үхэж дуусав Өнөөх доктороос илүү эрдэнэгүй болов 1935 он Дүлий өвгөн /Д.Нацагдорж/ Монголын хувьсгал өдий олон жил болоход Нүднээ үзэгдсэн бүгд, давшилтын дүнг үзүүлнэ Мандаж хөгжсөн хувьсгалын жил жилийн ой болоход Мэдрэл оюунд түүний гавьяа тодорхой мэдэрнэ Үзвэл, нүдэнд илхэн, санавал оюунд тодорхой Гагцхүү дүлий өвгөн миний сонсох мэдрэлд Чухам юу болж байгааг нь үл мэдэгдэх нь Цухалдаж гунихравч, багтамжгүй, үнэхээр уйтгартай Эдүгээ эрүүлийг хамгаалах газар очиж эмчлүүлсээр Эрхтэн мэдрэл, дутуу байсныг сэлбүүлсээр 387
  • 388. Эрүүл энх жаргалд дэвшиж баясан Энэ төрлийн хөгжил, эрдэм ухааны онолыг сонсгоё Өдрийн бодол шөнийн зүүдэнд үргэлжлэн Магтвал барагдашгүй түгээмэл бишрэлт засаг аа Хэлэлцвэл салшгүй түмэн энэрэлт Гайхамшигт төр энэ мөн аж гэв. 1935 он Ертөнцийн гурван гайхамшиг /Д.Нацагдорж/ Бүгдийг гэрэлтүүлэн, бүхнийг баясгагч наран үнэхээр гайхамшиг Амьсгалыг сольж, амьтныг жаргуулагч агаар үнэхээр гайхамшиг Ургамал амьтан, бодис тэжээгч ус үнэхээр гайхамшиг Алтан туяат нарны гэрэл түмэн газар цацарч Амьтан, хүн, ургамал тэргүүтнийг дулаацуулан баясгана Аугаа хүчин бүрэн зориг түүнд шүтнэ Монголын малчин ард нарны дор насыг барна Чийрэг бие, эрүүл царай, түмний сэтгэлийг хөдөлгөнө Наранд шарагдсан монгол хүн дэлхий дахинаа дурсагдана Навч цэцэг гоёмсог сайхан нарыг хүснэ Наадам цэнгэл, баяр ёслол наран дор хөгжинө Нар гэгч жаргалын туяа мөн Амьсгалын хүйтэн амьтны амийг баримтална Агаар хий хүний биеийг тэтгэнэ Ачит ёс агаар түүнд оршино Уудам талын цэлгэр агаарт монгол хүн амьдарна Уужим цээжнээ цэвэр амьсгалыг солино Урт сайхан дуугаа хол холоос дуулна Улаа бутарч хүрэн даасан монгол царай Ухамсар бүрдэж, оюун тодорсон мэргэн ухаанд Агаар, нар, ус гурав хэзээд холбогдоно 388
  • 389. Архаг хуучин учирвал, рашаан усанд орно Ариун цэвэр, гоёмсог, эрүүлийг хүсвэл усанд угаана Агуу хүчин ариун цэвэр, ус түүнээ боловсорно Уудам талд усан булаг, ундармал рашаан бүрэн Угааж цэвэрлэх өвчин эмгэг бас ч ховор бус Учрыг мэдсэн мэргэн авъяастан ариуныг эрхэлнэ Ургамал, амьтан, хүн төрөлхтөн алин боловч Усыг хүсэж, хурыг урих нь ховоргүй Ухамсарлахад энэ гурав марташгүй гайхамшиг 1935 Залуу бие ганихрахуй /Д.Нацагдорж/ Туйпуу туурга нь зузаан Түүний дотор харанхуй Тунгалаг царай минь зэвхийрч Тодорхой ухаан минь балартана Насан идэр залуу Нийгэм журмын оюутан сан Нэгэн өдөр ч ил явбал Нийтийн боловсролд нэмэрсэн Зовлонт гянданд хоригдсоноос Зуурдын замыг хөөмөөр өө Залуу насаа хайрлаж Засгийн энэрлийг хүлээнэ Энэлэгт гянданд хоригдоход Энэ ертөнц хэрэггүй шиг Эрдэм боловсролоо бодвол Энэ улсдаа хариулалтай шиг Харгис феодал лам нар Халбайн салбайн сууна Харах бүр уур хүрч Хэлэлцэх бүр хэрэлдэнэ Нударган нударган баячууд Бузар хоолоо идсээр 389
  • 390. Юунд би тэдний хоолонд Нүд тусган горилно Өсөх бага наснаас Өөрийн улсдаа зүтгэв Өнчин надад эх болсон Өршөөлт засаг минь танина уу Хар бага наснаас Хайрт улсаа гэв Ганц надад хань болсон Хайртай засаг минь харна уу Арван хэдэн наснаас Ардын хувьсгалыг дагав Алдаа эндэгдэл байвал Анхаарч засах минь лав Үгээгүү ядуугаар бойжив Үнэнч шударгаар хүмүүжив Үйлдсэн хэрэггүй юмсан Өчүүхэн намайг гаргана уу Ногооны униар тунахад Нүхэн зооринд оров Модны мөчир шарлахад Миний бие гундсаар Хаврын сайхан нарнаас Харанхуй гянданд оров Намрын сайхан салхинд Намайгаа гаргах болов уу 1932 он Залуу нас цэцгийн адил /Д.Нацагдорж/ Залуу насанд үхэхийг хэн хүснэ Бүү өгүүл, хэн ч үл хүснэ Насан хутгийг гуйхыг хүснэ үү Бүү өгүүл, хэнээс ч үл гуйна Эрүүл явбал насан хутаг тэр Энэ нь гагцхүү өөрийн анхаарал Идэр насан гэгч нь Мандарваа цэцгийн адил Найган ганхах цэцгийг 390
  • 391. Намрын салхи гутаана Идэр сайхан биеийг Өвчин эмгэг гутаана Цэцгийг чимэхийн тулд Өдөр бүр ус шүршинэ Биеийг арчлахын төлөө Цаг бүр сэргийлнэ үү! 1935 он Залуу хүү /Д.Нацагдорж/ Залуу хүүг завхай гэж хороо хороогоор ярина Засрах төлөвгүй гэж хөгшид хүртэл занана Гэнэт жаргалын үр нь зовлон болж Гэрээс гарах эрхгүй болж хэвтэв Яр хүйтэн хослон идэж Янагийн эрхтэнг сүйтгэв Яр хүйтний тасаг зах дээр гэж бодовч Яаж очих билээ гэж ичингүйрэн бухимдана Лам багшаар эмчлүүлье гэвч Эдгэрэх төлөвгүй эрхтнээс салах ойртжээ Нэгэн өдөр зориг төрж зовлонгийн эцсийг жаргал гэж сэтгэж Докторт очиж хагас эрхтнээ үзүүлэхэд Хайран хайран гэж харамсаж эмчилсээр Хагасыг нь бүтэн болгож завхайг нь шударга болгов 1935 он 391
  • 392. Зээлийн чимээ /Д.Нацагдорж/ Өндөр Дамбий, өнөөх Дамбий, хөх Дамбий, халтар Дамбий Өглөөний нар сая гарч, уур цан оргилно Өргөн чөлөөгөөр нэг ч хүн үл үзэгдэн , нохой бас унтаж байна. Өндөр Дамбий дамнуурчны гудамжнаас сүүмэлзэн гарч ирээд , Өлбөлзөн сөлбөлзөж алд дэлмээр алхална . Өвлийн хүйтэн хангинаж байтал, дан сармай дээлтэй , Өрөөсөн гараа өвөртөө хийж, нөгөө гартаа бас таяг барьжээ. Өргөө гэр нь хаана вэ гэвэл, хүрээ нийт, хороо даяар , Өчигдөр хэнийд нойрсов гэвэл , Хуар хүүхний халуун ханзан дээр гэнэ. Нүдэндээ том гэгчийн дүгэрэг шил хийж , хүнтэй уулзвал , хөмсөг зангидна Нүүртээ бага бага оо тавьж , хүүхэнтэй уулзвал бас жаахан духи үнэртүүлнэ Хийдэг ажил нь гэвэл , хэсэж тэнэж, хэрэлдэх, зодолдох хааяа хааяа Хичээл эрдэм нь аль вэ гэвэл хөзөр, даалуу, архи дарс жаал зугаа Харанхуй шөнө явах дадалтай , ханцуйдаа гэрэлтэй хармаандаа хутгатай Гудамжны нохой дайравч , гөлөөг гэвэл Дамбийг таниад гэдрэг буцна Хөгшин хүнийг хуурч чадна , хүүхэд багачуудыг айлгаж ч чадна Хүүхэн хүнийг хөөж ч чадна, эхнэр хүнийг эргүүлж ч чадна Өчигдөр өдөр хоол идээгүй, өнгөрсөн шөнө нойр бас дутуу , Өнөө өглөө жавар чанга, одоо хаана очих юм билээ Өнөөх айлд оч юу, өглөөний цайг бууд юу Өндөр хоршоонд ор юу , өвөр түрий суйл юу гээд , Ууж идэхийг яарахдаа урт хөлөө гуравдугаар араанд залгав Ууцаа үүрч, элгээ тэврээд, урд хороо уруу харайлгав. Гудамжны дунд өөх тосны үнэр өндөр хамрыг цохив Гурвантаа шинжиж ийш тийш хараад , тэр зүг тэмүүлэв Тэр айлын үүдэнд очоод, дээлээ засаж малгайг тэгшилнэ Дэргэдүүрээ хүн гарахад харж төв байдлыг гаргана. Нүднийхээ шилийг арчиж, нүүрнийхээ тоосыг цэвэрлэнэ Нусаа нийж, хоолойгоо засаад, хоёр гурав ханиагаад оров Олон хүн тулга тойрон суухад нь толгой дараалан мэндлэв Орон дээр нь сандайлаад, олон хэлийг хольж ярина Цай авчраад өгөхөд нь <За за зүгээр зүгээр> гэнэ Цааш нь аваад явахад нь <За яах вэ , нэг хийгээд аль> гэнэ Буурал толгойтой эмгэн будаатай цай хийгээд Бувар бувар хүлхэж, буйл жавжаа бунтайлгана . Өндөр Дамбий өлссөнийг хэлэх үү өнөөх чавганцын идэхийг хэлэхүү 392
  • 393. Үмхэж хүлхэж байгаа юманд нь өт хорхой хөдөлнө. Баруунтай суусан хүүхний хөөрхнийг яах вэ ? Пялан дотор байгаа махны сайхныг яах вэ ? Хорхой нь хөдөлсөн Дамбийн нүд хоёулан дээр ээлжлэн тусахад Хойгуур урдуур суусан хүүхнүүдийн шивэр авир ярилцах нь хэцүү Хөгшин авгайг <эмээ> гэж аргадан, элдэв юм ярьж Хөөрхөн хүүхнийг <Дүү минь>гэж, энэ тэрийг асууна. Хуучин танил гэж худал хэлэн, хоршооны түшмэл гэж хоймор сууна Хуудас бичиг гаргаж, хий гайхуулан, хувь тавилан ихтэй гэж хээв ярина Өглөөний цайны яриа, үдшийн хоолны үед хүрэв. Өндөр Дамбий хэдийнээ бүсээ тайлж, хоймор сууж хоол хийх болов. Хэсэг махыг тас тас цавчин, бүдүүн өөхийг бөөнөөр нь холино Хийсэн хоол нь хүүхэнд хурцдаж, чавганцад шорвогдов. Хүргэн хүү ч болов. Хоёр шөнө ч хонов. Гэрийн эзэн ч суув Хогшил юмыг авчрах болов. Хоёр ачааны чийчээ хэрэгтэй гэнэ Хойд өдөр нь хоёр илжиг тэрэг хашааны хаалган дээр тулжээ Хөх Дамбий хөлсөө гоожуулан, дааж ядан юм авчирна Авч ирсэн юм нь асар үнэтэй ховор эд гэнэ Амьтан хүнийг хавьтуулахгүй наагуур цаагуур нь тойрно. Гай газар доороос , гарт барьсан авдрын ёроол цөмрөв. Хагарсан лонх, хатсан колбоос, ханзархай гутал ийш тийш давхина Хүргэн хүү хүзүү сунгаж гүйнэ . Хүн бүгд түүнийг харуулдана. Хөгшин эмгэн үзээд, хөлсний тэргийг нь гэдрэг дуудав, Халтар Дамбий ха ха инээсээр, хамаг юмаа дахин ачаад, Хар илжгийг тас гуядан явав. Хаана очсоныг бүү мэд. 1931он Идэр хоёр /Д.Нацагдорж/ Хос алаг нүд минь Хоёр биедээ солонголно Холбоо хоёр зүрх минь Хувирахгүй янаглана Цолмон хоёр нүд минь Цогийн халуунаар ширтэлцэнэ 393
  • 394. Цогцос хоёр зүрх минь Цохихын тоогоор ярилцана Идэр хоёр насны Эвийг хэн ч эвдэхгүй Өргөж босгосон тооно нь Үүрд мөнх мандана Ийм байх зүйтэй /Д.Нацагдорж/ Орох оронгүй нян Орших газрыг эрнэ Олны цугларсан газар Ойртохдоо баярлана Хоосон салхинаа хийссээр Хайхрамжгүй хүнээр дамжсаар Хүрсэн хүнийг орлож чадна Хүүхэд багачуудыг үхүүлж чадна Бадарчны довоос гарав Баруун хороогоор дайрав Өртсөн хүмүүст халдав Олонх ихэнхийг үхүүлэв Урт байшинд оров Хийморь заль нь дэлгэрэв Гишүүн нөхөд нь олшров Улам цааш явав Тоо томшгүй багачуудын Дотор нь ороод баярлав Залуу сайхан хүмүүс байна Зажилж идэхэд зөөлөн биз Орох орон ч тохиолдов Одоо жаргах ч болов Үржих өсөх минь магад биз Үхүүлэх хорлох минь үнэхээр Хүн бүхэнд тараад Гүехэн судлаар нь дамжсан Хүчтэй лейкоцитод тохиолдож Хоромхон зуур дарагдав Сургууль боловсролын газар санж Соёлын тарилгыг үйлдсэн санж Нэг ч хүн гэмтсэнгүй санж Нян хорхой нядлагдсан санж 394
  • 395. Хоёр гурван нян үлдсэн санж Хаашаа явахыг гайхсан санж Галч нэгэн хүнд халдсан санж Халууруулж сандруулж байсан санж Хурдан туслагч ирэв Сувилах газар аваачив Эрүүлийг хамгаалахад очив Эмч доктор цугларав Халуун цусыг авав Хэсэг нян оролцов Хайрцагт хийгээд илгээв Байцаах газар хүргэгдэв Өнгийн будагт холиулав Хангайн юмст хутгуулав Ухаан сэхээг алдаад Дурангийн аманд нягтлуулав Явсаар явсаар баригдав Юу болохоо танигдав Өөрийг нь түлээд алав Нөхдийг нь эрээд гарав Өвчтэй хүн дээр очив Эмч доктор гарав Хатгаж эмийг оруулав Хамаг нян хордов Бүдүүн ламаас айсангүй Бүсгүй сувилагчаас айв Дордог жинсрэгт түлэгдсэнгүй Дусал эмэнд сөнөөгдөв Сургуулийн газар баригдав Эрүүлийг хамгаалахад хүргэгдэв Ингэж явсаар сөнөв Тэгж байх нь зүйтэй 1935 он Магнит /Д.Нацагдорж/ Цагаан туурганы хажууд 395
  • 396. Улаан малгай тунарах бөгөөд Улаан малгайны доогуур Хасын царайг гэрэлтүүлэгч Эү Лю Ба Зэүгийн залуу охин Миний сэтгэлийг булаана. 1930 он Манийг хэн ална /Д.Нацагдорж/ Харгис өшөөтөн дайсан Хутга буугийн зүйл Хор идээний хөнөөл Цөм манийг илтэд ална Харин түүнээс хэцүү Харагдах үзэгдэх юмгүй Гасалгаж зовоож байгаад Хайргүй алдаг өвчин буй Барьж болох биегүй Байцаах шийтгэх эрхгүй Дэлхий дээр дураар сэлгүүцэж Тохиолдсон хүнийг сөнөөнө Үүнийг сайхан мэдээрэй Өөрөө сайхан сэргийлээрэй Түүнийг захирах газар нь Эрүүлийг хамгаалах гэгч буй шүү 1935 он Миний нутаг /Д.Нацагдорж/ Хэнтий, Хангай, Саяаны өндөр сайхан нуруунууд 396
  • 397. Хойд зүгийн чимэг болсон ой хөвчийн уулнууд Мэнэн, Шарга, Номины өргөн их говиуд Өмнө зүгийн манлай болсон элсэн манхан далайнууд Энэ бол миний төрсөн нутаг, Монголын сайхан орон Хэрлэн, Онон, Туулын тунгалаг ариун мөрнүүд Хотол олны эм болсон горхи булаг рашаанууд Хөвсгөл, Увс, Буйрын гүн цэнхэр нуурууд Хүн малын ундаа болсон тойром бүрд уснууд Энэ бол миний төрсөн нутаг, Монголын сайхан орон Орхон, Сэлэнгэ, Хөхүйн онц сайхан голууд Уурхай баялгын охь олон уул даваанууд Хуучин хөшөө дурсгал хот балгадын сууринууд Хол газар одсон харгуй дардан замууд Энэ бол миний төрсөн нутаг, Монголын сайхан орон Холхи газраас гялалзсан цаст өндөр хайрханууд Хөх тэнгэр цэлмийсэн хөдөө хээр цайдмууд Холын бараа харагдсан ноён шовх сарьдгууд Хүний сэтгэл тэнийсэн уудам амьсгалт талууд Энэ бол миний төрсөн нутаг, Монголын сайхан орон Хангай говийн хооронд Халхын уудам нутаг Хар бага наснаас хөндлөн гулд давхисан газар Гөрөөс араатан авласан урт урт шилүүд Хүлэг морин уралдсан хөндий сайхан хоолойнууд Энэ бол миний төрсөн нутаг, Монголын сайхан орон Салхины үзүүрт найгасан соргог нарийн ногоонууд Саруул талд яралзсан сонин янзын зэрэглээтэй Сайн эрс цугларсан байц бэрх газартай Сүлд тахилга улирсан сүмбэр их овоотой Энэ бол миний төрсөн нутаг, Монголын сайхан орон 397
  • 398. Нарийн өвс ургасан малын сайхан бэлчээртэй Нааш цааш сүлжих тэнэгэр сайхан нуруутай Дөрвөн цагийн улиралд дураараа нүүх газартай Таван зүйлийн тарианы хөрс шороот газартай Энэ бол миний төрсөн нутаг, Монголын сайхан орон Өлгий сайхан ууланд өвгөдийг тавьсан газар Үр ач хүүхдийн үржиж өссөн орон Таван хошуу малууд дүүрэн бэлчсэн нутаг Монгол хүн бидний сэтгэлийг сорсон нутаг Энэ бол миний төрсөн нутаг, Монголын сайхан орон Өвлийн тасхийм цагт цасан мөсөн бүрхээд Болор шилийн өнгөн гилтэгнэж гялалзсан орно Зуны нартай улиралд цэцэг навч дэлгэрээд Жигүүртэн шувуу холоос гангар гунгар донгодсон орон Энэ бол миний төрсөн нутаг, Монголын сайхан орон Алтай Хянган хоёрын завсарт атар баялаг орон Аав ээжийн минь оршсон ашдын заяасан нутаг Алтан нарны туяанд энхжин тогтносон орон Мөнгөн сарны гэрэлд мөнхжин гялалзсан газар Энэ бол миний төрсөн нутаг, Монголын сайхан орон Хүннү Сүннүгийн үеэс хөгшид өвгөдийн минь нутаг Хөх монголын цагт хүчирхэг боссон орон Он онд идээшиж олон жилд дассан нутаг Одоогийн шинэ Монголын улаан туг бүрхсэн орон Энэ бол миний төрсөн нутаг, Монголын сайхан орон Өссөн төрсөн бидний үндэсний хайртай нутаг Өнгөлзөгч дайсан ирвэл үтэр өшиглөн хөөнө Хувьтай эх орондоо хувьсгалт улсаа мандуулж Хойчийн шинэ ертөнц дээр хүндтэй гавъяаг байгуулъя 1931-1933 398
  • 399. Миний хэнз хурга /Д.Нацагдорж/ Миний хэнз хурга Магнай халзан зурвастай Мянган хонины дундаас би хармагц таньдаг Мярс мярс майлж Намайг чиглэсээр ирдэг Дун цагаан үстэй Дуран хар нүдтэй Түмэн хонины дунд Түүнээс хөөрхөн амьтангүй Төрсөн хот дотроон Тэр бид хоёр тоглодог Өвдөг юугаан сөгдөөд Өөрийнхөө ээжийг хөхдөг Өвөр дээр минь гараад Өхөөрдмөөр өхөөрдмөөр эрхэлдэг Нааш цааш дэгдэн Малчин хүнийг бясгадаг Миний ээж /Д.Нацагдорж/ Монгол үзэсгэлэнт саран гуа, намайг төрүүлсэн ээж Яруу сайхан эгшгээрээ бөн бөн бүүвэйлсэн ээж Зөөлөн цагаан гараараа хөдөлгөн өлгөсөн ээж Зүйтэй уран үгсээрээ сурган хүмүүжүүлсэн ээж 1935 он Мод /Д.Нацагдорж/ Есөн сарын анхны сайн өдөр Идэр залуучууд бүгдээрээ гарч жагсан ёсолно Хувьсгалын улаан тугаар бүх ертөнцийг бүрхээд 399
  • 400. Хүн бүхний чихэнд хөгжмийн дуу сонстоно. Пролетари залуучуудын зориг нь хөгжөөд Сүрт жагсаалын дунд урамтайгаар алхална Өндөр хоолойгоор хувьсгалын дууг дуулахад Эсэргүүгийн сүлд зайлж, өөрсдийн ангийн зориг хөгжинө Хүн төрөлхтний ихэнх нь гарч жагсаад Хөгжмийн дуу туг далбаагаар дэлхийн бөмбөрцгийг бүрхээд Гэгээн нар тэртээгээс тольдон үзэж сонирхон сайшаагаад, Ертөнцийг цэлмэгээр гэрэлтүүлж есөн сарын ёслолд баярыг хүргэнэ. 1930 он Монголын үрс маш олон болтугай /Д.Нацагдорж/ Эхийн умайгаас төрмөгц Монгол угсааны тэмдэгтэй Зөөлөн харлаг үcтэй Торомгор хар нүдтэй Эцэг эх хоёр нь Нярай хүүхдээ хайрлана Энэхүү засгийн зорилго Нялхас бүхнийг асарна Нялхас хүүхэд бойжвол Улс өрнөхийн тэмдэг Нялхасын өвчин гэгч Гагцхүү түүний дайсан Хуучин бүдүүлэг байдлаар Хүүхдийг сувилж болдоггүй Хичнээн түмэн нялхасыг Түүний харгайгаар алддаг шүү Үр хүүхдээ үхүүлбэл Эцэг эх нь нулимстай Үүгээр үл барам Улс төрдөө гарзтай Түмэн олон ардууд аа! 400
  • 401. Түүнийг сайхан мэдээрэй! Нялхасыг хамгаалах газар Хүүхэд бүхнийг сувилна Нярай хүүхэд эрүүл бол Бойжих хүмүүжихдээ хурдан Инээмсэглэх хөөрхөн царайгаар Эцэг эхээ баярлуулна Улс төрөө бодвол Нялхас хүүхдийг асар! Бидний үрс үржвэл Цугаараа цугаараа баясгалантай 1934 Монголын үрс маш олон болтугай /Д.Нацагдорж/ Эхийн умайгаас төрмөгц Монгол угсааны тэмдэгтэй Зөөлөн харлаг үcтэй Торомгор хар нүдтэй Эцэг эх хоёр нь Нярай хүүхдээ хайрлана Энэхүү засгийн зорилго Нялхас бүхнийг асарна Нялхас хүүхэд бойжвол Улс өрнөхийн тэмдэг Нялхасын өвчин гэгч Гагцхүү түүний дайсан Хуучин бүдүүлэг байдлаар Хүүхдийг сувилж болдоггүй Хичнээн түмэн нялхасыг Түүний харгайгаар алддаг шүү Үр хүүхдээ үхүүлбэл Эцэг эх нь нулимстай Үүгээр үл барам 401
  • 402. Улс төрдөө гарзтай Түмэн олон ардууд аа! Түүнийг сайхан мэдээрэй! Нялхасыг хамгаалах газар Хүүхэд бүхнийг сувилна Нярай хүүхэд эрүүл бол Бойжих хүмүүжихдээ хурдан Инээмсэглэх хөөрхөн царайгаар Эцэг эхээ баярлуулна Улс төрөө бодвол Нялхас хүүхдийг асар! Бидний үрс үржвэл Цугаараа цугаараа баясгалантай 1934 Мөрөөдөл /Д.Нацагдорж/ Хаврын найртай улирал бас дахин ирж Бургасны мөчир цэцэглүүлэн эхлэв Хайрт янаг чи хэзээ хүрч ирж Миний зүрхийг баясуулан цэнгүүлэх вэ Өндөр уулын орой дээр гарахад Холын бараа цэв цэлийн үзэгрдэнэ Өөрийн биед хоёр жигүүртэй болоосой Даруй нисэж чамдаа очих юум сан Гэгээн наран нэгэнтээ ойртон ирж Цонхны доорхийг гэрэлтүүлэн эхэллээ Хэдийнээ амраг чи одоо учирч Миний хэнхдэгт зул барих цаг боллоо Агаарт нисэн жиргэгч шувуу Малчин хүнд хөгжим зугаа болно Алс газраас дурсан суугч хонгор чи Миний сэтгэлд мөрөөдөл болно. 402
  • 403. Намар /Д.Нацагдорж/ Намрын шар нар над дээр чам дээр тусна Найган найгах улиралд бид бас найгана Буга хандгай урамдаж уул усыг баясгахад Үхэр шар мөөрөлдөн малчин хүнийг зугаацуулна Сайхан огторгуйн дунд нимгэн цагаан үүл нүүхэд Идэр залуус алс газар сургууль соёлд одно Тунгалаг мөрөн зөөлөн зөөлнөөр дув дуугуй урсахад Түүний дотор сар мишээж нэгэн үлгэр шивнэнэ Өглөөний хяруу сувдын адил гялтгана бууралтахад Гадаа сойсон морь бүг бүг бөн бөн чичирнэ Гэрийн эзэн эртлэн үнэг чоныг гөрөөлөхөөр одоход Эхнэр хүүхэд аарц нэрж түүнийг хүлээнэ Урьхан хонгор салхи өвс модыг намилзуулахад Хөгшид залуусын сэтгэл бөн бөн бөмбөрнө Шарласан модны навч 2 нэгээр унахад Сэтгэлийн доторх уйтгарт явдал хааяа хааяа бодогдоно Намрын өглөө /Д.Нацагдорж/ Үүл манан уулын оройгоор зугаацаад Улиасны навч нэгэн хоёроор хийснэ. Улс амьтан нааш цааш зорчоод Усны шувууд гангар гунгар хийлнэ. Өрмөг тогтон гол мөрөн зайрмаглаад, Өвсөн толгой өглөөн сэрүүнээ бууралтана. Үнээн зэлэнд тугал бяруу мөөрөлдөөд Уяан дээрх морьд бөмбөлзөнхөн чичирнэ. 1930 он 403
  • 404. Нар аа /Д.Нацагдорж/ Өө нар аа! Тунгалаг нар аа! Гэв гэгээн туяа чинь юутай хол сацарна Тунгалаг сайхан гэрэл чинь юутай хурц гялалзана Ертөнц бүхэн чамд мянган мянган баярыг хүргэнэ Нар чиний гэрэлт царайг мартаж үл чадна бид Манай хүн төрөлхтний ирээдүйн явдлыг хэмжиж үл мэднэ. Өө нар аа! Гэгээн нар аа! Чиний сайхан гэрэлд энэхүү дэлхий дээрх амьтны аймаг цугаар шүтэж амьдарна Улбар өнгөт туяанд чинь тэд нар тус тус янз янзаар үзэгдэнэ Алтан сайхан гэрлийг чинь амьтан бүхэн эдлэхийг хүснэ Тод сайхан гэрлийг чинь булт юм бүгдээр их багаар ашиглан замбуутив цугаар цэнгэнэ Хэрвээ чи гэгээн гэрлээ хураан авбал тэдгээрээс ямар ямар өнгө сүүмэлзэх бол Өө нар аа! Сайшаалт нар аа! Хаврын улиралд ойртон ирэхэд чинь энэхүү дэлхийн цэцэг навч баярлан инээмсэглэнэ Зуны тунгалаг өдөр нуур мөрний хөвөөгөөр хүн бүхэн цугларч жигүүртэн шувууны жиргэхийг сонирхоно Намрын шар наранд хөгшид бүхэн бууцаа засавч цааш өчүүхэн ч мандчилалгүйгээр одно Өвлийн тасхийм хүйтэн болоход сая санаж мөрөөдөн хүсээд хэзээ хавар болохыг хүлээцгээнэ Чиний сайхан гэрлийн дор би гагцхүү мандарва цэцгийг сайшаана 1933 он Нойрын дунд /Д.Нацагдорж/ Шөнийн гүн хав харанхуй Гурван цагт чив чимээгүй Залуу хүмүүс нойрын дуг Янагийн зүүд амтны дунд, Сэтгэлийн онгоц далайн долгионд 404
  • 405. Шинэ янаглал галын дөлөнд Зулын гэрэл бүрэг бараг Зөн билэг араг тараг Хөдөлсөн хүсэл хэрмийн дээр Хүүхний толгой дэрний дээр Гудамжны жавар тас няс Янагийн халуун 40 градус, Цагийн дуун заг жиг , Сэтгэлийн дотор жирэв жарав. Хайртай амраг хэн бэ ? Халуун хөнжил хаана вэ? 1931он Нууц янаг /Д.Нацагдорж/ Хуралдсан олны дунд учирмагц Дөрвөн зүг эсрэг ширтэлцэж, Хоёр сэтгэлийн дотор нэг зэргээр Зул гэрэлтэж буйг хэн мэднэ. Хожим өдөр гүн ойн дунд учирч Сэтгэл зүрхийг хангахад Гагцхүү хажуугийн цэцэг үзэж Бид хоёрын зүг инээмсэглэнэ Эгшин зуур боловч , Түмэнтээ бодогдох бөгөөд Хэзээ ба хаана гэж Өчүүхэн хоёр зүрх нь өвдөнө Хоёр бие хэдийгээр Эрх чөлөөгүй боловч Сэтгэл зүрх нь хэзээд Нэг сарны дотор хосолно. 1930 он 405
  • 406. Нэгэн дусал цуснаа тавин сая /Д.Нацагдорж/ Өндөр хангай халзан уулын бэл дээр Өвгөн тарвага шагшран шагшран сууна Анчин Жамсран, амьсгал татан гэтэж хүрээд Амин зүрхэнд нь алтан товчийг тушаана Олсон олз, өвчсөн арьсуудаа Хоршоонд өгч хонжиж баясав Хоёр, гурав, дөрөв, тавыг өдөрт алдахгүй Хонжвор хөлс, хоол унданд барах ч үгүй Амар амгалан сууж байтал Аюулт өвчин аюулт өвчин Ард түмэнд ухуулга зарлал Арчилж хамгаалах ёс журам Аль учир нь мэдэгдэхгүй ядуу байтал Аюулт тахлын нян өчүүхэн амьтны тухай Доктороос таниулсан нь “Нэгэн дусал цуснаа тавин сая” гэнэ 1935 он Нэгэн дусал шүлс /Д.Нацагдорж/ Анаа дацангийн үүд нээгдэж Арван зүгээс буянтан хурав Түшлэг, олбог, жавдан хүртэл Бурханы шавиуд суудал барив 406
  • 407. Хэнгэрэг, цан, бүрээ бишгүүр хангинан Хижиг өвчний гамшгийг арилгах болов Ард түмний эрүүл энхийн тулд Рашаан адисалж аврал буув Буяны мөрийг түм түмээр үйлдэв Бурханы шавиуд рашааныг тарнидав Дээд ламаас доод лам хүртэл тарнидаж байтал Гавж Галсангийн бие муудан ханиалгаж байсан болов Буянд гамшиггүй гэж бодовч Бузар шүлс сүрьеэгийн нянг нулимав Удсангүй түмэн хүнд сүрьеэ тархаж Нэгэн дусал шүлснээс алтан амиуд сүйдэв Шинжлэх ухааны эмнэлэг довтлон хүрч Мянган хүний аминд оров 1935 он Нэгэн үг дэлхийг донсолгов /Д.Нацагдорж/ Балтын далайн хөөсөрсөн давлагаа эвхэрч Баруун зүг хаялан цохилов Петр хааны тансаг ордны өмнө Зуун мянгаар ажилчид залуучууд үхнэ Бид эрхээ тэмцэх ч хэрэгтэй, эсэргүүцэх ч хэрэгтэй . Винтов буу цагаан цэргийн гарт тачигнана Зүрх, уушиг, толгой биеийг ялгалгүй Цагаан цэргийн жад, сэлэм нэвтэлнэ Баатар зоригт алх хадуураа барин Бид дайсныг дарах ёстой , дийлэх ёстой Мянга есөн зуун арван долоон оны арван нэгдүгээр сард Манан будан , дарь утааны дотроос Улаан туг цухуйсаар мандана. Бид хорыг шингээж , дайсныг ялав Орос орон , алх, хадуур сүлд тэмдэг болов Олон сая үйлдвэрчин тариачин баярын цуурайг сонсов. Октябрь гэх нэгэн үг дэлхийг донсолгов. 1931 он 407
  • 408. Нялхас /Д.Нацагдорж/ Үе үед түмний үндсийг залгамжлан Үр хүүхэд ганганан гунганан байх нь үнэхээр баясгалантай Эцэг эх нь энхрийлэн таалан өсгөж Энэ ертөнцийн сайханд хүргэх нь тааламжтай Эрүүл тунгалаг эр эм болон янаглаж суугаад Эрхэм хонгор үрсээ үлдээхэд Үхэх өтлөхийн цаг ирж буурал боловч Үндэс язгуураа ертөнцөд үлдээснээ бахархана Өвчин эмгэгээр шарханд баригдсан бол Өөрийн биеэ шинэтгэж яахин үлдээх ажээ Үнэнч шударга эрүүлийн ачаар Үр сайхан хонгор юугаан үлдээдэг тул Өтлөвч бие амар Үхэвч сэтгэл тайван 1935 он 408
  • 409. Нянгийн яриа /Д.Нацагдорж/ Нэгэн хуй салхин дотор Ярны бөөн нян оршин Яарсан сандарснаар Хөдөө зүг давхиж явна Гэтэл өмнөөс нь Гэдэсний өвчний нян Угтан учирч мэндлээд “За нөхөр хаана очно” гэнэ Ярны нян: “Орон хотод очих газаргүй болоод Одоо хөдөө сэлгүү газар очиж амьдаръюу гэж явна Хүрээ гэдэг чинь маньд бэрхтэй болоод байна Хүний цусанд эм хийж, манийг алаад байх болов” гэнэ Гэдэсний өвчний нян санаа алдан өгүүлрүүн: “Ай ай, нөхөр минь тэгвэл яадаг билээ Хөдөө газар ч бас тийм болоод байна Хоёулаа одоо хаана очиж, амь зуунам” гэнэ Ярны нян өнгөрсөн ирээдүйг эргэцүүлэн бодож өгүүлрүүн: “Эрт цагт бид нар юутай жаргалтай байсан билээ Лам нар, оточ нар маньд яасан их өршөөлтэй байлаа Одоо бид нар гэлэн сахил авсан гэж хийдэд очиж суувал тэр дээр” гэнэ Ийнхүү хоёул ярилцаад, “хурдан хурдан” гэлцээд Хуй салхи хөдөлгөөд хуврагийн орноо очих зам Хуучны феодалын үлдэгдлүүд, тэднийг өлзийт нөхөд гэж угтан цайлж байна 409
  • 410. Хувьсгалын хүмүүжилтэй хүн микроскопоор барьж байна 1935 он Нүд /Д.Нацагдорж/ Эхийн умайгаас төрөөд Эрх дураар хүмүүжив Аав ээжээн үзэж баярлан Ах дүүгээн харж бахдан явав Дөрвөн зүг, найман зовхис Хязгааргүй уудам тунгалаг Түүний доторх уул ус Үнэхээр гайхамшигтай сайхан Найган найган ганхах цэцэг Нүднээ тусахуйяа үзэсгэлэнтэй Наадам цэнгэлийн сайхан чимэг Нүүрний өмнө гоёмсог Энэхүү дэлхийн үзэсгэлэн Ийм л сайхан тийм л сонин Үүнийг үзэж, түүнийг харавч Энэ насанд ханашгүй билээ гэтэл Юуны харгайг бүү мэд Хэний, гайг хэн мэд, Хараа нүд нь муудсаар Харалган барай болов Тод юм бүртэгнэж Тодорхой сэтгэл бүрхэгдэхэд Ухаан санаа бачимдаж Одоо хэрхэхийг гайхав Ачтай гэсэндээ очив Аврал даатгалыг үйлдүүлэв Эм танг уув Энэ тэрд залбирав 410
  • 411. Харалганаасаа харанхуйлав Харах үзэх ч үгүй болов Улигласан сэтгэл нь цөхөв Орчлон дэлхийг мартав Түүнээс Үүд хаалгыг үл олно Үр хүүхдээ эс үзнэ Сайн хүнээр алхам хөтлүүлнэ Саар хүнд наадам болно Нар мандавч гэрэлгүй Насан амьдравч ертөнцгүй Арван жилийн харанхуй Уушиг зүрхийг бачимдуулна Санамсаргүй байтал Сайн хүн тохиолдов Санаандгүй гайхамшигт Нүдний эмчид учруулав Харанхуй нүдэнд гэгээ орж Хэдэн өдөр гялбав Хуучин дэлхийг дахин үзэж Сэтгэл санаа уужрав 1935 он Од /Д.Нацагдорж/ Холхи газраас гялалзах харагдах өнгөт од оо! Хязгааргүй огторгуйн дунд зугаалсан олон улаач оч оо! Нарт ертөнцийн дотор суугаа марс од оо Манай хүн төрөлхтөн чамтай танилцахыг хэдийнээс хүсэв. Алтан сайхан бие дээр чинь ямар хүн, эрдэнэ оршном? Уул ус,цэцэг мод чинь юугаар бүтсэн бэ? Манай ертөнц шиг янз янзын юм холин байна уу? Нийгэм журмын байдал чам дээр тогтсон уу? Үгүй юу? Од чиний тэндээс энэ дэлхий ямар өнгөтэй үзэгднэм бэ? Орчлон ертөнц гэдгийг чи мэднэ үү? Үгүй юу? Янаглал амраглалын дөл аль зэрэг хурц вэ? Юунд манай ертөнцөд захиа үл илгээнэ чи? Эрдэмт марс од оо! Чи нэгд нэгээр харж байна Энэ дэлхийн түмэн байдлыг юу гэж сонирхоно чи? 411
  • 412. Огторгуйн оргилын олон эрдэмтэн чамайг хэдийнээс сонирхов Урьдаар нийгэм журам байгуулж дараагаар чамтай ураг больё гэнэ. Октябрь /Д.Нацагдорж/ Нэг мянга есөн зуун арван долдугаар онд ертөнц дээр алдарт Октябрийн хувьсгал Энэ өдрийн арван нарнаа үйлдвэрчин тариачны алх хадуур өндөр өндөр гялалзав Уралын баруун зүүн этгээдийг гэнэт улаан туг бүрхээд дарлагдсан ардуудын сэтгэлийг хөдөлгөв Зөвлөлт засаг тогтнож ертөнцийн чих, нүдэнд хувьсгалын дуу, гэрэл зэргээр тусав Ильич багшийн ариун суртал, үйлдвэрчин ардын халуун гараар бүтсэн Октябрийн хувьсгал Зүүн Европ, Умард Азийн оронд урьд үзэгдээгүй гайхамшигт шинэ орчлонг тогтоов Зуун мянган жилд оршин байсан царь-ийн (хааны) ширээг зальхай Керенскийн сүргийг зайлуулав Оросын уудам сайхан орныг бузарласан хөрөнгө газрын эздээс үйлдвэрчин тариачин өөрийн орныг цэвэрлэн авав Түмэн орны харанхуй түүхийг халсан Октябрийн хувьсгалд дэлхий дахин цугаар цочин ширэв Газар бүрийн пролетари нарт яруу уриа сонстоод өргөн жагсаалын холхи зам тодров Колони ба хагас колонийн түмэн ардыг нойрноос сэрүүлээд, үнэнч нөхөр хань нь 412
  • 413. төрөв Будангуйрсан хөрөнгөт ертөнцийн байдлыг тэгшлэн засах хүчтэйеэ долгион хөдлөн шуугив Болшгүй хуучин орчлонгийн бузар явдлыг бут эвдээд бас дахин шинэ ертөнцийг тогтоох Октябрь Боолын гинж, хөрөнгийн урхийг тас огтлоод нийгэм журмыг байгуулах Октябрь Баруун Европ, Америкийн үйлдвэрчинд үлгэр болоод таван тивийг бүрхэх Октябрь Байн байсаар бүх дэлхийн Октябрь болж, хуучин байдал бүхэн цөм өөрчлөгдөөд гагцхүү наран хэвээр мандана. Орчлонгийн жамыг танихуй /Д.Нацагдорж/ Өсөх бага наснаас Өнгийн зовлонг үзэв Өнөө өдөрт ирээд Шоронгийн зовлон эдэлнэ Таван жангийн байшинд Дагаад салдаггүй нь олоон Зургаан тохой зооринд Жигшин муулдаг нь олоон Хувхай царайг минь үзээд Хуучин нөхөр минь зугтаана Хулгайч ялтанд тооцоод Хялайн харах болно Өнгөт орчлонд явахад Үерхэх нөхөр олоон Өмхий зооринд хэвтэхэд Үтэр орхидог нь үнээн Нарны гэрэлд явахад Янаг амраг олоон Нарсны ёроолд хэвтэхэд Яасныг бүү мэд Гадна сайхан явахад Хайртай амраг олоон Харанхуй гянданд ороход Харж үзэх нь ганцхаан 413
  • 414. Гэгээн засгийн энэрэлээр Гэртээ харих өдөр бий Гэмгүй явсны үрээр Хэтийн зам олдоно Ертөнц дээр төрсөн хойно Юм юмыг үзэх нь зүй Энэлгээт гянданы зовлонг Эдлэн амсах бас хэрэгтэй Залуу бага насандаа Жаргал зовлонг ээлжлүүлж Жам ёстой танилцан Заавар далдыг олох нь мөн Түмэн зүйлийн зовлонг Туулан гарч гэтэлбэл Түүний үр шим нь Тус ашгийг олгодог ч бий Жаргалыг хамтатгасан этгээд Зуурдын орны дайсан Зовлонг хамтатгасан хүү минь Ёстой миний амраг мөн Энэ өдрийн зовлонг хуваасан Энхрий амраг хүүтэйгээ Эцэс өдрийн жаргалыг би Эрхгүй чамтайгаа хуваана 1932 он Пионерийн дуу /Д.Нацагдорж/ Бүх олон багачууд аа Бүрхсэн улаан цэцэрлэгтээ Бүр шинэ үүсгэлээр Бужигналдан наадацгаая Бэлхэн ээ Ариун улаан цусандаа Ардын хувьсгалыг шингээж Агуухан цагаан тархиндаа Ашдын боловсролыг тогтооё 414
  • 415. Бэлхэн ээ Шинэхэн улаан бүч минь Салхины зүг хийсэхэд нь Шинэ өсвөр багачуудын Сэтгэлийн үзүүр хөдөлнө Бэлхэн ээ Бага алаг бөмбөрийн маань Пар пар дуугарахын хамт Багачууд хүүхдүүд бүхний маань Баяр зориг нь хөгжинө Бэлхэн ээ Арьсан бөмбөгийг бөмбөрүүлэхэд Асар догдлохын адил Алсын их улирлыг Авцгаах багачууд мөн өө Бэлхэн ээ Бэлтгэн нэгдэж жагссан Багачууд бид бүгдээр Бахиралдан гүйлдсээр Баатар хувьсгалыг залгамжилъя Бэлхэн ээ 1925 Рашаан /Д.Нацагдорж/ Газрын хол, хөрсний гүнээс гарсан Ганболд амтыг чанар болгон шингээсэн Тунгалаг сайхан рашаан ус ертөнцөд үнэлэгдэн Туул голын орчим комбинатын дэргэд ундарчээ Эрхтэн мэдрэлийг сувилан чадах эрдэмтэй Зүрх судсыг шинэтгэн чадах шимтэй Шинэ мандсан засаг төрд ашигтай 415
  • 416. Шинжлэх ухаан тус нэмэртэй Ийм нэгэн тунгалаг рашаан ундран ундарч Тийм сайхан шим эрдмийг агуулан чадаад Улаанбаатар хотын урд тал Улсын их үйлдвэрийн дэргэд Түмний сэтгэлийг баясган Мянганы биеийг засна. 1935 он СО - Ё Хайрлана чамайг /Д.Нацагдорж/ Шинэ боловсролоор хүмүүжсэн залуу оюутан сан Шугам замыг алдаагүй шударга хувьсгалч зан Олон жил зүтгэсэн гавшгай ажилчин сан Одоогийн шинэ монголын нэгэн удирдагч сан Улсдаа үүрдийн их гавьяатан сан Олондоо онц эрхэм хүндтэн сан Чин ариун сэтгэлтэй хүн сэн Цэгц эелдэг зантай нөхөр сэн Хамаг ардын төлөө хайран амиа алдав Хайран чиний хойноос гашуудаж баршгүй Хатуу чанга зоригийг чинь магтаж хязгаарлашгүй Халуун цусан гавьяаг чинь бид марташгүй Өргөн алдар нэр чинь улсын түүхэнд тэмдэглээстэй Өндөр дурсгалт хөшөө чинь манай өмнө гэрэлтэй Орчлон ертөнцөд чамгүй ир л өнчирнө . Онол эш хоёр чинь хоцорсон хань болно. 1932 он 416
  • 417. Сар аа /Д.Нацагдорж/ Хөгжилтэй тунгалаг сар аа Хөдлөх явах эрх чөлөө чинь хэмжээгүй Хөнөөл хяхал чамд хүргэх хэн ч үгүй Хууль ёсоор чамайг захирах этгээд ч үгүй Хүн бүхэн чиний гайхамшигтайг үзээд атаархана Саруул сайхан сар аа! Сав ертөнцийг нар гийгүүлж чөлөөлмөгц оронд нь чи мандана Сүрхий хүчтэй гэрэлд чинь шөнийн харанхуй дийлэгдэнэ Сацарсан өргөн туяанд чинь хүн төрөлхтөн Мянган мянган түмэн түмэн байдлаар үзэгдэнэ Хаасан сэтгэлийн дотор хүсэж бүхий Хамаг юм чиний гэрлийн адил өнгөтэй болж болно уу Хязгаарлашгүй наст сар аа! Гагцхүү уул ус чиний эгч дүү болох биз ээ Хангай дэлхий хэвээр байтал хүний явдал их л өөрчлөгдсөнийг Хасын сайхан сар аа, хайрлан надад хэлж өгнө үү Хамаг амьтны түүх хэчнээн хувилсаар ирснийг та мэднэ шүү дээ Магад эрдэмт сар аа ! Мэргэн танаас жам ёсыг сонсохыг хүснэ Мандах буурахын заримыг таньж мэдсүгэй гэнэ Мандал сайхан сар аа ! Манай олон түмнийг ялгалгүй нэгэн адил гэрэлтүүлнэ Манд хүн төрөлхтний ирээдүйн түүхэнд гэрэлтэй замыг зааж өгнө үү 1933 он 417
  • 418. Сэхээтэн /Д.Нацагдорж/ Зоригт Монголын ач нар,түмэн түмэн үрс Золбоот хөвгүүд охид,цог заль төгс Хүндэт нэрээ дуудуулсаар хойчийг залгамжлах залуус Хөдөөгийн уул талаар соёлыг тарих хүмүүс. Торон дотор уйтгарлахуй /Д.Нацагдорж/ Орчлон ертөнцийн байдал Огоот байхгүй орон оо Уйтгарын манан бүрхсэн Ондоо янзын орчлон оо Өөрийн ертөнцөөс гараад Өөр ертөнцөд очсон шиг Орчлонт ертөнц бий юу, үгүй юу Ураг садан үхсэн үү, амьд уу Харанхуй шөнө төөрсөн шиг Хад ууланд суусан шиг Харах үзэх юмгүй Гансрал гунсралын орон оо Хүний олон үзэгдэхгүй Сохор цөл газраа Хөгжмийн дуу сонсогдохгүй Дүлий балай орон оо Жаргал цэнгэл байдаггүй Зовлон гаслан хагацдаггүй Баясгалант үг сонсогдохгүй Балай уйтгарт орон оо Үзэх харах юмгүй Үнсэн царайтай хүмүүс 418
  • 419. Үг дуугүй гиюүрч Урт урт санаа алдана Өдөр шөнийн хорин дөрвөн цагийг Он жил мэтээр өнгөрүүлнэ Уйдах унтах өлсөхөөр Өглөө үдшийг халалцуулна Зовлонт асуулт зогсохгүй Гаслант асуулт хагацахгүй Уйтгарт хүмүүс цугларч Уруу харцгаасан газраа Харанхуй сүүдэртэй нөхөрлөж Хаалга үүдийг чагнана Хана туургыг балбаж Харийн чимээг хүснэ Орчлонгүй хүний орон болсон Орог оготнын үүр болсон Уйтгар мөрөөдлийн уг болсон Ийм нэгэн газраа Уйтгарын орон үүнд Удаан хэрхэн хүлцэнэ Учирч амсаж ч үзэв Одоо чөлөөлөх ч болов 1932 он Туурганы зургийг үзвэл /Д.Нацагдорж/ Ертөнцийн дөчдүгээр бүслүүр дээр оршигч Италийн орон юутай сайхан улиралтай вэ Зуны сайхан нар , Генева (Гуня) хотыг гэрэлтүүлж, Тунасан хөх далай үзэсгэлэнт харшид тулжээ Гоо залуу охин, мяндсан шүхрийн сүүдэрт янагийн дууг дуулах бөгөөд Жавхлант идэр ээ эр, дарвуулт онгоцонд сууж ирэхийг хүлээнэ Харилцан учралдаж, гар барилцан, онгоцноо суугаад салхины эсрэг хурданаар одох агаад Гүн далайн эзгүй арал дээр очиж , мянгантаа тэврэлдэн, түмэнтээ үнсэлцэнэ. 1930 он 419
  • 420. Туяа үзэгдэв /Д.Нацагдорж/ Найман сарын арван тавны туяа Мөнгөн аягын адил гэрэлтэн инээмсэглэхэд Нахиад угсааны олон ард ширээ будааг засаж Баяр ёслолыг хийх бөгөөд Урьдын догшин монголын Довтолго дарлагдлаас гарч , Эрх чөлөөгөө олсны дурсгалыг үйлдэнэ. Харгис үндэсний үзэлтэн үзээд Хар хятад гэж хараан занах боловч Одоо цагийн залуу оюутан Интернационалын үзлийг баримталж Талархан үзэх нь тодорхой бий гэхээс гадна Энэ орой хэдэн уран зохиолчид цугларан Утга уянгыг шүүмжлэн хэлэлцэхэд Явхийтэл, найман сарын арван таван тохиолдсон бөгөөд Тэрхүү, толь мэт тунгалаг, цас мэт цагаан саран Дүв дүгрэгээр манай хажууд гэрэлтэж Идэр залуу зохиолчдын оюун ухаанд Гэгээн туяагаа тусгана. 1930 он Тэргэл сарыг үзэхүй /Д.Нацагдорж/ Дүгрэг сайхан сар чамайг Дөрвөн сар үзсэнгүй Төмөр сараалжны завсраар Тэмүүлэн энэ орой ширтэнэ Гайхамшигт сайхан сар чамайг Харанхуй гяндангаас харуулдана Хасын сайхан гэрэлд чинь 420
  • 421. Хайртай хүү минь харагдах шиг Сар чамайг үзэхэд Санаа сэтгэл минь хөдөлнө Саруул сайхан туяанд чинь Сугадалцан хүүтэйгээ явдаг сан Намрын сайхан сар минь Нарт ертөнцийг тойрсоор Насан өнөдийн хүү минь Намайгаа үргэлж эргэсээр Өнгөт сайхан сар минь Орчлон ертөнцийг дагасаар Үнэн сэтгэлт хүү минь Өнчин намайгаа хүлээсээр Тэргэл сайхан сар минь Танын сайхан өнгөтэй Танхи энхрий хүү минь Дассан янагласан нь зузаан Шинэтгэл сайхан сар нь Шинэ хурц гэрэлтэй Сэтгэл зүрхний хүү минь Шимтэй халуун янаглалтай Тунгалаг сайхан сар нь Туяан дундаа онцгой Туйлын хайртай хүү минь Дотно зүрхэнд минь оршино 1932 он Төвд эмнэлэг /Д.Нацагдорж/ Түмэн жил улиран өнгөрөвч түүнийг мэдсэнгүй Мянган зүйл шинэ ухаан дэлгэрэвч түүнийг судалсангүй Төвд орны аглаг өндөр уулсын дунд Шарын шашин чив чимээгүй дэлгэрчээ Шар дээлтэй лам захтай хүн бүр эм барина Сайн муу, шинэ хуучин ямар ч ялгалгүй 421
  • 422. Тавин өртөөний цаадах өвчтэй хүн ямар нь ч мэдэгдээгүй байтал Тун эм солиулан өгч тайтгаруулахыг хүснэ Бие махбод, эрхтэн, мэдрэл ямарыг нь ч үзээгүй байтал Барьц, тавьц, гүрэм ном санаанд орсныг ярина Шинжлэх ухаан дэлгэрч, хүний оюун нээгдээгүй газар Шашны сүүдэр харанхуйн түгжил хэзээд хойш татна Түмэн бодисын улирах хувьсахыг үнэхээр судлаагүй цагт Төвд эмнэлэг хуучин арга хэзээ ч үл сайжирна 1935 он Түүхийн шүлэг /Д.Нацагдорж/ Манай монгол улс маш эртний улс аа, Монголын яруу түүх, магад их гэрэлтэй, Гэгээн мянган жилээс, бид энд оршсоор, Хэдэн мянган жилээс, бид энд оршсоор, Хэдийнээ балар цаг, таван мянган жилийн өмнө, Хойд газар оршиж, хол ойрыг хувьсгасан Хүннүгийн үе хүрээд, хүчирхэг улсыг мандуулсан Хянган уулын тэндээс, тэнгэр уулыг тулсан, Энэхүү Хүннүгийн улс, хоёр мянган жилийн тэртээ, Өмнө нанхиадыг сүрдүүлж, урт хэрэмийг цогцлуулсан Ромын улсыг хүрч, европ дахиныг сандруулсан, Өөрийн дурсгалт зүйлээ, монгол орондоо хоцоргосон, Сяньби, Тобагийн монгол, шаштир түүхийг залгамжилсан Тюрк, Уйгуртай нийлж, төрөлх орноо сахисан Харь хязгаар газарт, Хятан улсыг байгуулсан, Гадаадын дайсан алинд, хэзээд эрэлхэг явсан, Хаан Чингисийн үед, хамаг улсын тэргүүнд, Хөх Монголын үрс, хуяг дуулгаа засацгаасан Хоромсог саадгаа агсаж, хүлэг морио ташуурдсан, Холхи ойрхыг нэгтгэж, хүний түүхэнд манлайлсан Мянган голыг гаталсан морин туурайн гавьяа, 422
  • 423. Найман зүгт мандсан эцэг өвгийн гавьяа, Нармай төрийг байгуулсан, дэлхий дахинд гавьяа Манай өнгөрүүлсөн түүх хүн төрөлхтөнд гавьяа Монгол хэмээх нэгэн нэр, ертөнцийн чихнээ дуурсгалтай, Монголын тул хэмээх сэтгэл, манай зүрхэнд холбоотой Өсөхөөс сурсан үндсэн хэл, орхиж болшгүй соёл мөн. Үхтлээ орших төрөлх нутаг, салж болшгүй орон мөн өө, Хангай дэлхий хэвээрээ атал, хүний явдал их хувирсан, Хойших мөрийг харж, урагшлах замыг давшилтай, Харийн хөнөөл хэтрэхэд, үндэсний хувьсгал гарсан шүү Түмэн оны энхийг ийнхүү тэмцэн бүтээнэ. 1936 он Уйтгар зовлонг санагдуулахуй /Д.Нацагдорж/ Өмхий зоорин дотор Үнсэн царайлан сууцгаана Өдрийн уртыг өнгөрүүлэхдээ Үлгэр оньсогыг ярина Гундсан сэтгэлийг сэргээхдээ Худал баахан ярина Хуучин үгийг шүүмжилж Хууль заргыг хэлэлцэнэ Минут бүр маргалдаж Мангуу тэнэгтээ хүрэлцэнэ Хэрэлдэж зодолдож шуугисаар Хэдэн цагийг өнгөрүүлнэ Хоолойгоо сөөтөл бархирч Хөгжил наадам болгоно Хоёр гурваараа дарвиж Харуулын цэрэгт зандруулна Бужигнаж дэвхцэн хашгиралдаж Бухимдсан сэтгэлийг мартуулна Бууний жад ороод ирэхэд Бутарч гүйлцэн сандарна 423
  • 424. Нарны гэрлийн оронд Лаа дэнг барина Нарсан даалууг балбаж Наадам жаргал болгоно Гурил шатрыг тавьж Гурав дөрвөөрөө бөөгнөнө Хутга шөвгийг үйлдэж Гутал хувцсыг дархална Шалиг үгсийг ярилцаж Санаа сэтгэлийг хуурна Сайхан хүүхнийг ярьж Шөнийн зүүдийг хүлээнэ Бясаа хорхойтой баатарлана Барьж олбол баярлана Нохой бөөстэй ноцолдоно Нойрон дундаа сэрнэ Үхширтэл удаан унтвал Өдөр өнгөрөөхийн баяр Өнөө шөнө зүүдэлбэл Маргааш өдрийн сонин Шинэ хүн ирвэл Сүйд болон баярлана Хэд хэдээрээ бөөгнөж Хэл амыг татална Хий юм санаж Гиюүрсэн сэтгэлийг зугаацуулна Гэртээ гэж бодож Гэрэлт ертөнцийг мартана 1932 он 424
  • 425. Улаанбаатараас Берлин хүртэл /Д.Нацагдорж/ Тэр өдөр явахыг бэлтгэн завдаад, Энэ тэртэй баярлалцан ёслолцов. Өртөөний улааг дуудан хүлээлгэсэн бөгөөд , Морин тэргэнд сууж баруун хойд зүг замнав. Хотын захад нэгэнт гармагц Алсын замын үзүүрт оров Хойд давааг өсгөн шогшиход Хол ойр элдвийг санан бодон явав. Энэ үе уул давааны энгэрт Намрын шар нар жигдлэн тусаад Мөн ард нимгэн цас алагласан болоход Эргэх цагийн улирлыг гайхан явав. Умарт давааны орой улам улам ойртмогц Улаанбаатар хот улам улам холдон униартана. Урагш хэдэнт, шогшиж, замыг дөхөөн Хойш хэдэнт харж, хот орноо санагалзан явав. Мааньтын даваан дээр нэгэнт гарвал Манай хүрээ нэгд нэгнээр үзэгдэнэ. Гэдрэг хандаж, сэтгэлийн дотор уяран ёслоод Их давааны ар замаар довтлон одов. Хээр хөдөөгийн газар нэгэнт болоод Уул ус жигдлэн , өвс ногоо үргэлжилжээ. Толгойтын давааг авиран гарч гэдрэг үзвэл , Богд хан уул тодорхой үзэгдэх нь гайхамшигтай Хүй голын өртөөнд хүрч очоод Улааны морийг халж, цааш явав. 425
  • 426. Хөндлөн голд уудам талбар газар бөгөөд Хуучны долоон хошуу наадам бужигналдан байжээ. Бургалтайн өртөөнд бууж амраад, Бүрий гэгээгээр шинэ сарны гэрэлд шогшино. Хунцалын өртөөнд хүрч , буудаллан хоноод Хойд зүгт өглөө эртлэн явав. Бороогийн голын хажуугаар өгсөн явахад Буудай тариа үргэлжилсэн нь сонирхолтой Бидний монголын тариалангийн газар энэ орчим бөгөөд Улмаар хөгжүүлбэл, ардын амьдарлагад (амьдралд) тустай нь магад Хуримтын өртөөнд хүрч хоёр шинэ нөхөртэй нийлэлцээд Хойд зүгт гангар, гунгар хийлцэн урамтайяа давхилдав Хараагийн өртөөнд очоод , ажиглан үзвэл Газрын байдал уул ус жигдэлжээ. Голын эхэн тийш саруул хөндий гэрэлтээд Зүүн хойдод өндөр нуруунууд ханарчээ. Дөрвөн зүйлийн малууд энд тэнд сүрэглээд Өвсний соргог , усны тунгалгийг даган бэлчжээ. Хөвөн цагаан үүл хэсэг хэсгээр нүүгээд Намрын салхи сэр сэр салхилна. Дөрвөн зүг тунгалгаар цэлмийгээд Цээж дүүрэн ариун агаар амьсгална. Аяа уудам сайхан хөдөөгийн газар хэмээгч Нүүдэлчин монгол хүний сэтгэлийг булаана. Өөрийн нутгийн цэнгэлийг гайхалцаж Харийн орны сонинг тэмцэн хатируулав. Манхтайн даваа манаран үзэгдэнэ Монголын хэдэн хөвгүүн давхисаар бэлд хүрэв. Хус мод жигдлэн ургасны дундуур сажлан авирч Бэрх,эгцийг, оройн нар уулын толгойд давав. Баянголын өртөөнд буудаллан цайлаад, Бас мордон цааш шаардан (яаран) явав. Саруул шөнийн сэрүүн салхийг сөрсөөр Сая Өрмөгтэйн өртөөнд хүрч буудаллав. Шаламгайлан бэлтгүүлж , эртлэн мордоод Шарын голыг уруудан одов. Хадлан тариалан үргэлжилснийг сонирхсоор Хүйтэний өртөөнд хүрч, улааг халав. 426
  • 427. Хөдөөгийн монголчуудын энхийг бахадсаар Хойд этгээд Төмст давааг давав. Уул ухаагийн бодисуудыг харсаар явтал, Удалгүй Ерөөгийн өртөөнд хүрч иржээ. Ерөө мөрнийг бэрвааз (перевоз) онгоцоор татлаад Оройн сэрүүнд урт хоолойг өгсөв. Цагаан давааг мацалхийлэн давж өнгөрвөл , Цаана холгүй Ивцэгийн өртөөнд буудаллав. Өглөө эртлэн босож улаалан мордоод Туж нарсыг арайхан өнгөрч харвал , Баруун хойно Бүргэд уул дүнсийн үзэгдэх бөгөөд Зүүн хойно их нуруунууд үргэлжлэн байна. Хойд энгэрт Алтанбулаг хот илхнээ үзэгдэх нь Хурдлан давхисаар удалгүй хүрэв. Хуучин нааш цааш явахад дайрсаар байсан тул Түр буудаллан байгаад цааш хил давав. Хязгаарын боомтын газар хялбар нэвтрүүлсэн боловч, Гаалийн газар байцаан нэгжих нь яршигтай СССР улсын хилд нэгэнт ормогц Элдэв зүйл цөм гадаадын байдал болов. Торайцарь (Тройцкосавск) хотод тусгай буудлын газар сууж, явах өдөр цагийг хүлээнэ. Хойд энгэр оросын хилээс урагш Монгол нутгаа сонирхон авай Гурван хоног болсны дараа уулын тэргээр цааш яваад, Элст давааг давж, Сэлэнгэ голын хөвөөнд очив. Өвлийн улирал ойртож, голын ус татарчээ. Уурын онгоцны оронд морин тэргээр хатируулав. Оросын паар тэрэг хүв хүв тар тар хэмээн таржигнуулна Халхын хэдэн хөвгүүн тэрэгний дээр бөндөгнөнө . Явах зам Буриад монголын нутаг Байдал төлөв монгол газрын ойролцоо Хөдөөгийн буриад айл цөм, хэдэн пин саравчаар буурилж Хэдэн мал, хэсэг хадлан тариаланг ажиллан сууна Хойд зүг дардан замаар давхиулан явсаар Хоёр гурван ухааг давав. Галуутын нуур уудам хөндий мэлцийм их Умард этгээдэд их уулс ханаран үзэгдэнэ . 427
  • 428. Уулын оройгоор үүл манан ундраад Удалгүй хүйтэн шамрага будран оров. Тэрэгний бүрхүүлээр хүйтнийг хамгаалсаар , Замын айлд хүрч цайлаад , цааш явав. Оройн бүрийгээр шаардан давхиулсаар Удалгүй Өвгөн гэдэг газар хүрч ирэв. Өглөө эртлэн босож, цай идээг базаагаад Цагаан хярууны дундуур цааш хатируулав. Явах замд буриадын нэгэн хийд бий . Байдал дүрс монголынхоос ялгалгүй, Хажуугийн ууланд рашаан ус бий агаад Урт модон хоолойгоор хийдийн тийш урсуулжээ. Хэд хэдэн давааг даван өнгөрч Хөдөөгийн айлд цайлан дулаацаад мордов Цааш замын хажуугийн модны хэмжээг тоолон Холын барааг харсаар явав. Жавартай салхийг өгсөн давхиулж , Тамхиа татан ярилцсаар явтал Зүүн хойд нурууны дор Үд хот униартаад, Хажуугийн энгэрээр галт тэрэгний утаа оргиж байв. Хотын бараа үзэгдэн , замын үзүүр ойртоход Жолооч хүний нүд сэрвэлзэж , исгэрэн ташуурдмагц Хөллөсөн морины хамар нь онголзож , тэмүүлэн давхиад Тэрэгний хонхоо харжигнуулан, Сэлэнгийн хөвөөнд очив. Их мөрнийг Бервааз (перевоз) онгоцоор гатлах тул Өдий төдий аянчин дараалан байна. Тэрэг морь бид бүгдээрээ онгоцоор гатлаад , Элсийг бужигнуулсаар Үд хотноо давхин оров Их гудамжны амсар дээр монгол нөхөдтэй учралдан ярилцаад Төдөлгүй нэгэн буудлын газарт буув Нэг зэрэг цай хоолыг базааж амсхийсний дараа Нөхөд энэ тэрээр явалцаад, цааш явахыг завдав, Галт тэрэгний өртөөнд очиж , өдөр цагийг асуугаад Гэдрэг ирж сул сул үгийг ярилцан байв. Гэтэл хэдэн цаг өнгөрөөд , явах цаг болсон тул Өртөөнд очиж шөнийн хоёр цагт галт тэргэнд суув . 428
  • 429. Галт тэрэг хэмээгч өртөөний улаатай адилгүй тул Орсон даруй орыг олж тавлан сууна. Шөнө унтаад өглөө эртлэн босож үзвэл Байгал нуурын хөвөөнд ирээд байна. Газар орон үзэсгэлэнтэй сайхан Энэ этгээдэд их нуур , Нөгөө этгээдэд өндөр уулс ханарсан нь Үнэхээр сонирхон, хүсэлтэй газар болой Далайн ус гүн өргөн, дув дуугүй мэлмийсээр Цаад хязгаар тэнгэртэй зэрэгцэн залгалджээ. Тунгалаг ус хар хөх өнгөөр гэрэлтээд Жигдэлсэн долгион үелэн хаялж байна. Зах хөвөөгөөр загасчин хурд бага онгоцоор яваад Цаана дарвуулт ба уурын онгоцууд үзэгдэнэ. Саарал шувууд усан дээгүүр жиргэлдэн нисээд Загас жараахай энд тэнд пол пол хийж байна. Өвлийн харвал уулын шовх үзүүр үзэгдээд Хурц хянган, сүр жавхлантай Орой дахь дун цагаан цас гилтэгнээд, Дундуураар үүл манан хосолж үргэлжлэн тунажээ Ой мод нягт зузаан ургаад Балар ногоон өнгөөр уулсыг бүрхжээ. Өвс ногоо сахлагаар жигдлэн дэлгээд Ариун агаар их л тааламжтай Уулын хормой далайн эргийг дагуулан Бэрхийг засаж төмөр замыг байгуулжээ. Нэг талаас уулын улаан хад хавчаад Нөгөө талаас гүн нуурын хөвөө тулсан нь сүртэй Уул устай залгалдсан олон гацааг цоолж Нүхэн замыг байгуулсан нь сонин Үе үе тохиолдож шурган гарсаар Удалгүй Ангар мөрний хөвөөнд ирэв Их мөрний хөвөөгөөр явсаар Эрхүү (Иркутск) хотод довтлон хүрч очив . Өртөөний газар буудаллах ялдмаа Хотын захыг сонирхон үзэв. Төмөр гүүрээр Ангарыг гатлаад , цаашлах тутам 429
  • 430. Өндөр уул гүн уснаас улам улам холдоно. Доод Үд хотыг нэг хоног дээр дайраад Цааш урт аяны замд гүнээ оров. Урт мөрөн Енисейн хөвөөнд Улаан - Яарсаг (Красноярск) хотыг дайран гарав. Өдөр шөнөгүй явсаар авч газрын дунд болоогүй Урт замын уйтгар хөдлөн ядна Сибирийн уудам хязгаар их агаад Шилмүүст нарс модоор бүрхсэн нам газар ажээ. Замын дуусан , хөдөөгийн тариачин айл тохиолдох агаад Намрын буудай шарлаад, хадаж хураасаар байна. Об (Объ) мөрний хөвөөнд хүрч ирвэл Новосибирск хотод түр буув. Сибирийн орны гол хот бөгөөд Мөн ч үймээн хөл ихээхэнтэй газар болно. Гурав дөрөв хоног болж газрын дунд ирвээс Үргэлж ойт нам газраар явсаар байна. Киргизийн тал уудам тэлүүн болох нь Монголын говь газар мэт байдал бий. Омск хэмээх хотод хүрч ирээд Иртыш мөрнийг их гүүрээр гатлав Баруун зүг бас л өдөх шөнө явсаар Сая Свердловск хотноо ирэв. Уралын нуруу гэгч урт бөгөөд алдартай Ой мод, ус булаг ба уурхайн баялаг их л юм. Энэ нуруун дундуур явж давахад Азийн хязгаараас гараад, Европын хил нэгэнт болов. Зүүн европын газрын байдал Сибирийн хязгаартай төлөв ойролцоо бөгөөд Өвлийн улирал ирж, сэвсгэр цас будраад , Сэрүүн салхи умраас салхилна. Вятка (Киров) хотод ирээд үзвэл Бага сага сонин худалдаа дэлгэсэн газар бий . Волга хэмээгч урт их мөрөн агаад Каспийн далайгаас Нева мөрөнтэй каналаар (суваг) залгажээ. Зургадугаар өдөр урт замын үзүүр болоод Москва хотноо хүрч ирэн буудаллав. 430
  • 431. Их хотын өндөр байшин, энэ тэр үзэсгэлэнтэй агаад Үймээн шуугиан, элдэв сонирхол зам дүүрэн юм . Шинэ дэлхийн халуун зүрх Москва хот Шинэ боловсролын охь орон Москва хот Дугар хөвгүүн юм үзэв, нүд тайлав Эрдэм сурав, эр болов . Энэ тэрийг гүйцэтгэх ба үүгээр түүгээр явсаар Хоёр гурав хоноод бас цааш явах болов. Үдшийн нэг галт тэргэнд суугаад унтсан нь Өглөө босоход Ленинград хотноо ирэв. Октябрийн буудал дээр буувал Олон хүн бужигналдсаар байна. Урьдын суусан танил хот болох тул Олон монгол овогтны цуглардаг Буддагийн сүмийн газар буув. Танил нөхдүүдтэй учралдан хөгжилдөхөд Үнэхээр сонин сайхан зугаатай байв. Түүгээр үүгээр сэлгүүцэн явахад дасамгай агаад Тавтайяа хуучин нутагтаа ирсэн адил байна. Санамсаргүй байтал хэдэн хоног болоод Уурын онгоц явах цаг болсон ажээ. Дахин хэд хоног суухыг хүсэх боловч Бас л цааш явахыг төсөөрөв. Их Невагийн хөвөөн дээр очиж Гааль ба хилийн газар байцаалган үзүүлэв. Үдэх нөхөдтэй уяралтайгаар ёслон салаад Үдшийн цаг бага онгоцоор далайн хөвөөнөө очив. Эргэнд тулж зогсоосон их онгоцонд ормогц Цөм Герман улсын хүмүүс байна. Өгүүлэх ярихаас эхлэн сонин жигтэй болоод Элдэв байдал бүгдээр их л өөр юм . Энэ тэр этгээдээс гуншилцан гун ган бархиралцаад Яа яа, найен,найен гэхээс цааш олон үгийг үл мэднэ. Дэмий л толгой сэжин, гар дохилцон байсаар Нэг хоёр тасалгааг олж суув Тэр шөнө хөдлөлгүй тэндээ хоноод Маргааш өглөө хэвхэн баруун зүг одов. 431
  • 432. Финийн хоолойн ус хязгааргүй үргэлжлээд Баруун уур манан бүрхсэн нь юу ч үл үзэгдэнэ. Онгоцны явах нь зөөлөн сайхан агаад Удалгүй Кронштадт хэмээх арлын хажууд зогсов. Оросын хилийн газарт хянуулан байцаалгаад Оройн цаг бас цааш явав. Бид тэд нартай хэл үл нэвтрэлцэх нь Гагцхүү нэг хоёр оростой хааяа бага ярилцана. Хоол цайны цагт орж идэж уугаад Бус цагт хоорондоо дэмий гүйлдэн явна. Их онгоцны орой дээр салхинд суух агаад Дөрвөн зүг мэлцийгээд уснаас өөр юм үл үзэгдэх нь сонирхолтой Умар зүгээс сэрүүн салхи сэржигнэн салхилаад Хэдэн цагаан саарал шувууд усны дээгүүр эргэлдэн нисэцгээнэ. Нэгдүгээр өдөр өнгөрөөд ирэхэд Их далайн ширүүн давалгаанд оржээ. Уурын онгоц зомгол мэт далбилзан халбилзаад Урагш хойш догшин долгионд цохигдон бөмбөрнө. Сүрхий их хөдлөн долгиоход Суусан бидний махбод харшлаад Хүн бүр толгой өвдөн, дотор хутгалдан Оронд хэвтэцгээн идэж уухыг орхив. Цонхоор шагайж, далайн усыг үзвэл Уул хад мэт долгион дээр доор орж байв Бүлэг бүлэг боргилсон ус цонхон тийш халиад Ширүүн салхитай шуугих эмээлтэй Улам улам явах тусам нэн нэн хөгжөөд Хүн бүр бие зүдүүрэн санаа галирчээ Дэмий хэвтэцгээн, хааяа босож бие биеийг эргэцгээгээд Хэзээ, Балтийн далайг гатлахыг хүсэн асуусаар явав. Зургадугаар өдөр болоход газар ойртсон бөгөөд Онгоцны явдал нэлээд зөөлөн болов Бүгдээр аяархан сэргэж босоцгоогоод Идэж уун, нааш цааш явцгаах болов Удалгүй явсаар буух шахсан гэхэд Сэтгэл баяртай яаран бэлдэцгээж байв 432
  • 433. Гэтэл тэртээ талд хуурай газар үзэгдэхэд Хуучил танил нөхөртэй учирсан мэт санагдаж байв. Бие засарч сэтгэл сэргэсэн нь Онгоцны дээр салхинаа суун явав Мөн далайд цутгасан Одер мөрний адагт ирвэл Уул ус жигдэрсэн сайхан газар байна. Далайн мөрний хөвөөгөөр зэргэлсэн уул үзэгдэх агаад Мод ба ногооны амьсгал тунгалаг агаартай хослон үнэртэнэ Шинэ сарны гэрэл туяаран усанд гэрэлтээд Олон од жирэв жарав гийлцэнэ Тэртээд улаан туяанаа олон гэрэл гилтэгнэх нь Штенин хэмээх хот ойртож байнам гэнэ Энэ тэрийг сонирхон явсаар байтал Удалгүй мөн хотын Гаваньд (Далайн булан ) онгоцыг татав Штенин хотноо үзвэл Герман улсын хязгаарт нэгэнт иржээ Газар, орон, хүн ардын байдал сонин болоод Мөнөөх л энэ тэрийг сонирхон харсаар явав Хамт явсан орос эхнэрээс газарчлуулаад Гаалийн газар очиж байцаалган Бас өртөөний газар очиж тэрэгний пиу авсны дараа Буудлын газар очиж хонов Ирэх өглөө эртхэн босож замдаа Галт тэрэгнээ сууж Берлин зүг явав Явах зам нөгөө тариалан үргэлжилсэн агаад Ой мод тарлан, их төлөв мэлийн газар болно Хөдөөний айлын орон суурь байдлыг сонирхон Энэ тэрийг цонхоор харан явтал, Агшин зуур хоёр цаг өнгөрөөд, Хотын дэргэд хүрч ирэв Берлин хотноо нэгэнт ирээд Штенинийн их банхув (буудал)дээр буув Эндээс нэг газарч хүнийг олж явсаар Монголчуудын суусан газрыг олж очив Олон хүүхдүүд угтан гарч гүйлдэхийг үзвэл, Цөм боловсон улсын хувцсыг өмсөж, байдлыг олжээ 433
  • 434. Харилцан амар мэндийг мэдэлцэн дараа орж сууцгаагаад Тэд нутаг зүгийг сонирхон , бид энэ газрыг сонирхоно Тэгээд Берлин хотноо байр байдал олж төвхнөн суугаад Үүгээр түүгээр явалцан хот орон, энэ тэрийг үзэв Өдөр ирэх тутам газар орны байдал энэ тэртэй танилцан дассаар бөгөөд Энэ газар сууж, эрдэм боловсролыг сурч, улс ардад туслахаа зорив. хэмээсэн энэхүү замын өгүүллийг 1927 оны 8 сарын 27ны өдөр Берлин хотод гүйцэтгэн бичив. 1927 оны 8 дугаар 17 Берлин Шарлотенбург Гролман Гудамж 23 434
  • 435. Ургамал бодисыг мөрөөдөхүй /Д.Нацагдорж/ Зургаан сар болж байна Модны навч хөхөрсөн биз Зуны сайхан улирлыг Зоорин дотроос мөрөөднө Уулын ногоог харахад Уур униарт нь мансуурна Ургамал бодисыг санахад Уушиг зүрх минь догдолно Сараалжин цонхыг түшиж Санаа алдан гиюүрнэ Сар өдрийг тоолж Салхи нарыг мөрөөднө Өнжиж хонон гарахад Өчүүхэн салхи үнэртэнэ Үнсэн цэнхэр царайгаа Өнгөт наранд үзүүлнэ Нялх бага наснаас Нарны гэрэлд явав 435
  • 436. Ертөнц орчлонгийн дээр Чамгүй яасан уйтгартай Нар чиний илчгүйгээр Навч цэцэг ч ургахгүй Алтан сайхан гэрэлд чинь Амьтан бүхэн баясна Агуу сайхан нар минь Агаар тэнгэрт мандана Аяа миний бие Алд зооринд хэвтэнэ Урьхан хонгор салхинд нь Уулын ногоо ганхана Удаан хоригдсон би чинь Уйтгар зовлонд шанална Хөх тэнгэр цэлийж Хөвөн үүл хөвсийхөд Хүн төрөлхтөн би чинь Хөдөө талыг мөрөөднө Уудам талд өссөн сөн Уужим газар дассан сан Уулын орой харахад Уул нутаг минь санагдана Намрын хонгор салхи нь Найган ганхан салхилна Надад хайртай хүү минь Намайгаа харуулдан хүлээнэ Идэр бага би чинь Ертөнцийн сайхныг мөрөөднө Янаг амраг хүүтэйгээ Наранд золгохыг харна 1932 он 436
  • 437. Уриал /Д.Нацагдорж/ Дэлхий дээр маш эрт юунд бид оршив Үнэхээр гэмшивч барахгүй харанхуйн зовлон дор суужээ. Он удтал зовлонгийн униараар шөнийн цагийг өнгөрөөхүйд Миний дотор тохиолдсон гашуудлыг хэмнэвч барахгүй Нэгэн үе бурангуйн өнцөг дор бүгдээр сууцгаагаад Дарлагч доромжлогчийн гашуудлыг тэсдэшгүй хүлээв. Гэв гэнэт Сибирийн оронд пролетарийн хөгжим сонстоод Гал цахилгааны дуу нь хувьсгалын уриал болон сонстлоо Сэтгэлийн зориг ихэд хөдөлж уйтгар бүгд арилаад Шинэ цагийн шийдэм баттай гаруудад баригдаж Хувьсгалын жагсаал нийтийн хамт сүртэй жагсав. Дарлагч авгай, доромжлогч авгайг тулалдахаар дуудав аа Хуучны байгуулсан шавар шавхай өмхий байдлуудыг 437
  • 438. Илжирсэн туйпуу гэр мэт нураагаад Шинэ янзын хувьсгалт оронд бүгдээрээ суун Марксын Уриалыг ихэд хөгжимдөв. Дэлхий дээр хүний сүрэг оршсон нь цөөнгүй Бүгдээрээ бидний хөгжмийг сонсоод салхины зүг баригдана Нааш ир нааш ир нөхдүүдээ хэмээн бархиралдаж МАРЛЫН залуучуудыг уран хөгжмөөр ихэд уриална. 1931 он Феодалын янаглал /Д.Нацагдорж/ Бараан царайтай Баяр туслагч Баян болоод Феодал мөн Балай цагийн ёсоор Бадамын хүүхнийг богтлон авчээ Баруун гэрийн хоймор сууж Багачууд хүүхнийг зандарна Барлаг боолчуудыг зэрэглүүлж Бие ба эхнэрийг хүндлүүлнэ Эд мөнгө ч элбэгтэй Эхнэр хүүхэнд дуртай Эеэр эс болбол Эзний зарлигт хүргэнэ Эр нөхөр байвал Эрүү ялд унагаана Эгч дүү байвал Эмийн адил хэрэглэнэ Хуучин эхнэр хөгширч Хоёрдугаар эхнэр хэрэгтэй болов Хөөрхөн бүсгүйг эрвэл Хөдөөнөөс эс олов 438
  • 439. Хот газар ирэв Хогшил гэрийг төхөөрөв Хоёрдугаар эхнэр аваад Холхи гэрийг мартав Залуу эхнэр эрх Зан авир дээрэнгүй Жаргах зовох хоёрын завсар Жаран нас шахав Жар хүрч байгаа боловч Завхай сэтгэл хэвээр Зах зээлээр явж Марзганаж явдаг хуучнаар Баруун хороогоор явж Багачууд хүүхдийн доог болов Байн байн хэсүүчилж Байдаг хүндээ барав Отгон эхнэр омогтой Олон хүний дунд загнана Орой болтол унтаж Ор дэрийг үл хураана Оёх эсгэхийг мэдэхгүй, Орж гаран явна Орог болсон туслагчийн Орой дээр суув Хоёр эхнэр эвгүй Хоорондоо хэрэлдэнэ Хувхай толгойт туслагчийг Хоёулаа ээлжлэн загнана Хоолоо өвгөн хийж Хоймор суухаа байв Хорин хэдэн насанд үзээгүйг Хожим болсон хойно үзэв 439
  • 440. Хөрөнгө мал нь хураагдаж Хөдөөний эхнэр ирэв Хөгшин толгой гурван эхнэрт Хөл гарын боол болов Хүсэлдээ хүлэгдээд Хүлээсэндээ тээглэж байгаа Хөгшин толгойг үзэв үү Хүн бүгдийн инээд хүрнэ Хавар /Д.Нацагдорж/ Тааламжтай сайхан хавар, найртай сайхан хавар Дахин дахин ирж дэлхий дахиныг гийгүүлнэ. Тэргүүнээ өргөж, дөрвөн зүг хандвал Тэнгэрийн хязгаар цэв цэлийн, уудмаар амьсгална. Алтан наран гийж, мөнгөн цасыг хайлуулаад Амьтан бүхэн төлжиж цэцэг навч соёолно. Шар дэлхий ногоон дээлийг өмсөн ёсолж Цөцгий болжмор жиргэлдэн хөгжим өргөж угтана. Бургаас модны навч зулзага бултайн цэцэглэж 440
  • 441. Туулай чандага үүгээр түүгээр харайн наадна. Хурга, ишиг энд тэнд майлалдан давхилдаж Хоньчин хүү нимгэн дээлийг өмсөн дэвхцэнэ. Голын мөсөн хойд далайд нүүн одож Булгийн ус хөгжим мэт эгшиглэн мяралзана. Хараацай шувууд хоосон агаарт дураар сүлжиж Хүүхэд багачууд түүний жиргэхийг дагалдан гүйлдэнэ. Урьхан хонгор салхи өвс модыг намилзуулж Хөгшин залуу хүмүүсийн сэтгэлийг бөмбөрүүлэн уяруулна Үдшийн жавар нуугдаж өглөөний хяруу ичээд Морь мал дураар бэлчин зүлгэн дээр хөрвөөнө. Ногооны униар дэгдэж уулын мод хөхрөөд Буга хандгай сүрэглэж яруу сайхнаар урамдана. Хүн ард бүгчим гэрийн мухрыг огоорон Уудам талбар, ариун агаарт давхилдан цэнгэнэ. Цэцэг навч төлжин, тэргүүнээ дээш өргөөд Цоморлогийн дотроос өнгө бүрээр инээмсэглэнэ. Хээрийн галуу ирж гангар гунгар донгодоод Хүний сэтгэлийг хөдөлгөн догдлуулж холхийг мөрөөдүүлнэ. Найртай улирал огторгуйг тулж, дахин шинэтгээд Эрт эдүгээг бодогдуулан нуугдсан сэтгэлийг сэрүүлнэ. Хүсэлтэй сайхан хавар аа, цэнгэлтэй сайхан хавар аа, Хүн бүхэн чамайг хүлээж, бодис бүгд чамайг мөрөөднө. 1931 он Хайран охин /Д.Нацагдорж/ Хар цагаанаар ялгаран наадсан алаг нүд Харах зөөлхөн урьхан харцыг тохируулжээ Хайран охинд халдварт өвчин хүйтэн тусаад Харах нүдний харцыг сүйтгэжээ Харанхуйн дотор сэтгэл нь бухимдаж 441
  • 442. Хасын царай нь өдөр тутам доройтжээ Ертөнцийн сайхныг таалах гэж горьдовч Ийм зовлондоо уйлан гаслан гунихарна Орчмын гоёмсгийг үзье гэж бодовч Осол цалгараа санан санан гутна Айл аймаг ах дүү нараар айлчилъя гэвч Арга барагдан, таяг барьж, хашаа хатгана Адгийн муу нохойд ааглуулж айвч Аюулхай зүрх дэлдэж зовлонд төөрнө 1935 Хайран хамар /Д.Нацагдорж/ Халдварт өвчин ярны нян Хамрын ноён нурууг нурааж, Харанхуй нүх, хагархай сорви болгон Харах нүднээ гутамшиг болов Дуран хоёр нүд нь алаглаад Дун цагаан шүд нь яралзаад Цав цагаан царай нь гялалзаад Цаст өндөр уул мэт хамартай байхад Харсан хүний сэтгэлийг хөдөлгөж Хавьтсан хүний зүрхийг чангааж Тангад, хятад таван хэлний хүнд Даанч гэмгүй гэгдэж явсан нь Харин бүүр ч больж 442
  • 443. Харъяа гэвэл нүд муу Хазъя гэвэл нүдгүй Хамар гэвэл харанхуй нүх Уйлавч тусгүй Гаславч нэмэргүй Гагцхүү мөрөөдөх нь Хайран хамар болжээ. 1935 он Хайран, хайран, тоогүй, тоогүй /Д.Нацагдорж/ Залуу хөвгүүн арван настай Дунд сургуулийн эрдэмтэй Дун цагаан царайтай Дуран нар нүдтэй Эцэг эх нь хайртай Энгийн хүн ч эрхэмлэнэ Гэртээ тустай, улсдаа хэрэгтэй Хүн болох нь зайлшгүй билээ Хамгийг зовоогч гамшиг Хаанагүй халдвар Гэдэсний халуун өвчин Хайран хүүг үхүүлэв 443
  • 444. Эцэг эх нь толгой татахгүй Эмгэнэж гаслах нь хүн бүхэн Эртнээс тариулсан бол Иймд хэрхэн хүрэх билээ 1935 он Халаг /Д.Нацагдорж/ Харанхуй гэрийн мухарт Бүдэг гэрэл сүүмэлзэнэ Хот газар авчраад худалдахад Хосгүй эр ширхэггүй торгоор гоёно Ховдог хомхой нь илрэхэд Хуулийн нүд алгасалгүйгээр тасална 1935 он Халдаг балдаг /Д.Нацагдорж/ Шинэхэн авсан опел дугуйны дээр бөгсөө холбилзуулж Сиймхий торгон оймсны дээгүүр гуяа гялалзуулсан Хөдөөний гэхэд гоёмсог , хүрээний гэхэд урьд үзэгдээгүй хүүхэн Усны гудамжийг уруудан , ухаангүй жийж явна Комбинат дээрээс гарсан , хойноо юм ачиж урдаа Хүн сундалсан бохир хар дугуйтай, бор даавуу дээлтэй Ажилчин гарч ирэхэд, хүүхэн дээгүүр харж исгэрэн Дэгжирхэн сээмэлзэж, яг хийтэл тулгаран завдахад Лувсан бохир хар дугуйгаа буруу тийш нь нэг эргүүлж Зөв тийш нь хоёр холбиулсан боловч, хойноос ирж байгаа хүүхэн хайхралгүй байгаад, хариугүй ойртоход <<Хүүе яадаг билээ? Хүрээд ирэв Халдаг балдаг. хайшаан хүн бэ ?>> гэж хашгиран Уулга алдаад тулгаран унав. Дурдан дээл нь дугуйны гинжинд орж 444
  • 445. Дугариг цагаан царай нь ув улаан болов Хажуугаар явсан хүнийг ханцуйгаар даллаж <Ёо ёо гэж ярвайн, уруулаа унжуулж уйлах мэт Гингэнэж энэ хүнд эрхлэн тэр хүнд тэмүүлнэ . Ажилчин хүн <Аальгүйгээс хамаргүй>гэсэнд <За яршиг даа та юу хэлж байгаа юм бэ Хүүе яадаг билээ . Хамаргүй болбол харин хэцүү байгаа Үгүй ердөө хүний царай яаж харах билээ > гэж нүүрээ таглана. 1931он Халдварт өвчин /Д.Нацагдорж/ Ад чөтгөр, лус савдаг Алт мөнгө, аврал гүрэм Өргөц тавьц сүсэг бишрэл Аргалаад аргалаад барахгүй Хэнгэрэг цан, хонх дамар Хэчнээн цохивч нэмэргүй Хилэнц, гамшиг, гай түйтгэр Хянан залбиравч тусгүй Халдварт өвчний амьтай нян Хамгийн өчүүхэн жижиг амьтан Харах эрхтэнд үл үзэгдэх бөгөөтөл Хааш нэг дуу чимээнээс юунд арилна 445
  • 446. Рашаан нанчдыг адиславал шүлсэнд нян оршино Ам амнаас тамхи тамхилбал адилхан бөгөөд Арга шалтгааныг мэдсэн шинжлэх ухааны эмнэлэг Амархан бөгөөд хялбархан сөнөөж чадна 1935 он Халуун хижиг /Д.Нацагдорж/ Болгож боловсруулсангүй ногоо хоолны зүйл Буртаг бохир, бузар муу байдлуудаас үүсэж Гэдэсний халуун хижиг хэцүү догшин нян төрж Гэр бүл, айл өрхийг сүйтгэн сарниулна Өвгөд, эмгэд уйлан гасалж зөвлөнг үзнэ Хүүхэд нялхас үхэж үрэгдэн сэтгэлийг шаналгана Эд хөрөнгө сүйдэж, айл гэрийг бусниулна Эцэг эх зовж гасланг эдэлнэ Энэхүү хүнд муу өвчнөөс сэргийлэхэд Эртнээс сэргийлэх тарилгыг эс үйлдвэл Зовлонгийн нулимс нүднээ үүл татна Гаслангийн дуу цээжнээ бухимдаж уул болно Хагацсан хайртан шаналж мэдрэл муудна Халуун зуны бүгчимд сэтгэл мэдрэл доройтно 1935 он Хан ертөнцийн сар /Д.Нацагдорж/ Хан ертөнцийн сар минь Хангай дэлхийгээс хагацахгүй Хайртай амраг хүү минь Гагцхүү намайг гэсэн Ялгам сайхан сар минь 446
  • 447. Ертөнц дэлхийн дэнлүү Янаг амраг хүү минь Ямагт миний дэнлүү Алман сайхан сар минь Арван зүгт сацарна Алтан сайхан гэрэлд чинь Амраг сайхан хүү минь баярлана Яхир банзан дээр хэвтэхэд Яс мах минь шархирна Ялтан хэрэгтэн гэгдэж Ямар хүнд ч доромжлогдоно Орчлон ертөнцийн дээр Олон юмыг үзэв Одоо нэгэн бие минь Гянданы зовлонг эдэлнэ Харанхуй гянданы дотор Гаслангийн манан тунана Гаслах өлсөх хоёроор Хань нөхөр болгоно Хажуугаар суусан хүмүүс Хар бараан царайтай Гаслах зовох яриагаар Хамаг өдрийг өнгөрүүлнэ Дулааны улирал болоход Цэцэг навч дэлгэрнэ Зөөлөн ариун зүрх минь Гянданы дотор ялзарна Зүдсэн муу бие минь Зоорин дотор өмхийрч Зовлонт хөөрхий сэтгэл минь Үүгээр түүгээр тэнүүчилнэ Зэвэрсэн гянданы дотор Зовлонгийн уур дэгдэнэ Зэвхий царайтай хүмүүс Зэрлэг араатан шиг үзэгдэнэ Шорон гянданы орон дээр Шарилж өвс ургавал Шаналан зовсон миний Санаа сая ханана. 1932 он 447
  • 448. Холбоо шүлэг /Д.Нацагдорж/ Баясгалант үдшийн өргөн талбар тавцан дээр Жавхлант залуучуудын уран биеийн тамир үзэгдэнэ. Цагааран, улааран, ногоорон, ягааран тусах тунгалаг туяа Цамхаглан, давхарлан, өндөрлөн бүжиглэх түмэн гоёмсог Үзэхүйеэ сэтгэлийн дотор урьхан гижиг жирвэгнэн Зүрхний орчим баясгалангийн мэдээ хүргэнэ. Эрүүл сайхан цэвэр биес жигд жигд ижилхэн бөгөөд Нэгэн алхам гишгэх явах нь түмний дурыг булаана. Хөнгөн шаламгай хурдан түргэн нь цахилгаанд тэнгэцэж Хүч шөрмөсийн зангирах нь ёстой монголын үр сад мөн Харваас нүднээ чимэг болж уйтгарыг арилган Хад уул, мод цэцгийн сайхан хүнээр бүтсэн мэт санагдана. 1936 он 448
  • 449. Хоёр зохиолч /Д.Нацагдорж/ Ваартай цэцгийн хажууд Бага залуу хоёр зохиолч зугаацан сууж Пиво хэмээх архиар гэдсээ баясуулан Бахтай сонин яриагаар сэтгэлээ хөгжүүлнэ. 1930 он Хувьсгалын дайсан шар хар харгис хүний дайсан дотуур гадуур өвчин /Д.Нацагдорж/ Эх болсон зургаан зүйлийн хамаг амьтан гэж өгүүлээд Өвчин эмгэгийг хэнгэрэг цангаар хуурагч хэн бэ? Эзэн богд гэж олон түмнийг мэхлэн дарлаад Энх амраар үл байлгагч хэн бэ? Энэ хоёр бол шар хар харгис мөн Эсэн амгалан биеийг байн байсаар хорлоод Энэлэх гаслах дууг огторгуй тултал дуурсгагч хэн бэ? Энэ өдөр явсаар байтал маргааш өдөр үхүүлээд Өрх гэрийг эмгэнэл зовлонд учруулагч хэн бэ? Энэ хоёр бол эмгэг тахал гэгч мөн Төр улсыг түйвээгч харгис эзэрхэг олон Түүнийг занаж хэзээ ч ер баршгүй Түмнийг энэлгэгч өвчин тахал үлэмж Түүнийг басаж өнөд огт болшгүй Энэ хоёр үгийг үүрд л мартана уу Харгис эзэрхэгийг ард түмэн нэгэнт танина Хатаан засаглахыг хувьсгалт хууль эрхэлнэ Өвчин тахлыг эрүүлийг хамгаалах анагаана Үүнийг шүтвэл, эцэг эх, үр хүүхэд цөм баяртай Энэ хоёр үгийг санаандаа хадгална уу 1935 он 449
  • 450. Хувьсгалын үр /Д.Нацагдорж/ Хаврын найртай улирал ирэхэд бургаасны зулзага цоморлигийн дотроос бултайн цэцэглэж , Зугаацахаар одогчдын сэтгэлийг маажилна . Харгисын суртлаас мултарсан эх, бяцхан хүүхдийг өлгийгөөс гармагц Цэцэрлэгийн дотор аваачиж, түүний наадахыг үзээд баясна Хувьсгалын үед төрсөн хүүхдүүд хүүхдийн цэцэрлэгт хүмүүжиж Хөөрхөн дүгэрэг царай нь хөрсжөөд, хоёр хар нүд нь тормолзоно. Хол ойроос ирсэн хөгшин залуу тэд нарын бужигналдахыг үзээд Хүн бүхэн өхөөрдөн инээмсэглэж, энэ хүүхдийг магтан, тэр хүүхдийг гайхна Тэнгэрийн хязгаар цав цэлийн гэгээн нар ойртон тусах нь тааламжтай Тэдгээр хүүхдүүд цэцэрлэгийн дотор цугларан наадаж Ариун агаарт эрүүл энхээр хүмүүжинэ . Дэргэдэх эгч нарыг дуурайн хувьсгалын дууг дээр дор, нарийн бүдүүнээр аялах бөгөөд Бяцхан улаан тугийг барьцгааж, бөндөг, бөндөг алхлах нь өхөөрдөлтэй Хараацай болжмор хөгжим мэт эгшиглэн үүгээр түүгээр сүлжин нисэхэд Хүүхэд тэд нар түүнийг сонирхон, чагнаж, нэг нь нөгөөдөө зааж, нөгөө нь нэгэндээ хэлнэ Балчир атал чадвартай боловсронгуйгаар наадах нь бахархалтай Бага атал хэвлүү, бас орос монгол алинаар ч ярих нь сайшаалтай 450
  • 451. Зуны тунгалаг наранд Туулын голын зүлгэн дээр цугларч Галуу ангирын дэгдээхэй мат гангар гунгар хийлцэн наадах нь юутай хөөрхөн Элдвийн өнгөтэй эрвээхэй хоосон агаарт ийш тийш нисэхэд Хоёр гурваараа зэрэглэн хойноос нь хөөлдөх нь цогтой бөгөөд эрэмгий Хувьсгалын байдлын хүмүүжилд дэрвэлзэж байгаа хоосон ядуу ардын хүүхэд тэд нарыг Эцэг эх эгч нар нь үзээд бахархаж , хүүхэд төрвөл даруй хүргэн авчирна Хойчийг залгамжлах пионерийн дүү нар болох Хорьдугаар зууны хүмүүжилтэй тэд нарыг үзэх бүрий өхөөрдөж , харах бүхий бахархан , бодох бүрий сайшаана би. 1932 он Хэвлэл /Д.Нацагдорж/ Хавтгай том машины түр түр эргэх тутам Хажуугийн хүний хөлс чив чив дусална Нимгэн цагаан цаасны ярс ярс дэлгэх бүр Өтгөн хар бэх энд тэнд будна. Хэвлэн гаргасан дэвтрийн дотор Бүх ертөнц толь мэт үзэгдэх бөгөөд Хүн бүхэн түүнээс хамаг боловсролыг Сая олж мэднэ. 1930 он 451
  • 452. Хөдөөгийн байдал /Д.Нацагдорж/ Үзэсгэлэнт мод, цэцэг ногоо жигд жигдрээд Өссөн төрсөн нутаг нүднээ тов тодхон Уран зураачид сэтгэл зүрхийг гив гижигдээд Үсрэнгүй дэвшилт одоогийн байдал ив илхэн Танан цагаан гэр байшин цав цайраад Тэртээ энгэрт тариа будаа найган найгана Таван хошуу мал сүргээ ардууд хоршоолжуулаад Талын монгол шинэ өрх бүлд нэгдэнэ. 1930 он Цуст байлдаан /Д.Нацагдорж/ 452
  • 453. Улаан цэргийн хүчин баатарлаг Өнгөлзөгч дайсныг тулан дарна Улаан цусны дүгрэг цагираг Орж ирэх нянг эсэргүүцэн сөнөөнө. Төр улсыг хамгаалахын тул Ардын цэрэг байдаг Төрсөн биеийг хамгаалахын төлөө Цусны цэрэг бас байна. Улсын цэрэг гэгч Ардын хөвгүүдийг хэлжээ. Цусны цэрэг гэгч Нэгэн өчүүхэн махбодыг өгүүлжээ. Эрдэнэт хүний бие олдошгүй, Энэ махбод бүтсэн нь гайхамшиг Өвчин тахал гаднаас халдахад Эсэргүүцэх махбод дотроос байлдана Ардын цэрэг хил хязгаарт сууж Өдөр шөнөгүй манана Цусны цэрэг судлын амсар сахиж Агшин хоромгүй сэргийлнэ Хүний зүрх чөлөө завгүй цохино Биеийн цус түүнийг дагалдан гүйнэ Нэгэн өчүүхэн нян ирвэл Мянган нөхдийг дуудан тэмцэнэ Түмэн бодис гайхамшигтай Хүнээс илүү ухаантай, Түүнийг мэдэх нь бэрхтэй Шинжлэх ухааны судлалтай Хэн ч гэж өөрөө мэдэхгүй амьтан Чиний биеийг хамгаалах атал Хүн чи өөрийн биеэ Өвчнөөс юунд үл сэргийлнэ 1935 он Цэнхэрлэн харагдах /Д.Нацагдорж/ Цэнхэрлэн харагданаа хө хө Цэцэг навчтай уул байнаа хө хө Чин зоригийг баривал хө хө 453
  • 454. Цэнгэж болмоор уул байна хө хө Алаглагхан харагдана хө хө Алим жимстэй уул байнаа хө хө Амраг хоёр үртэйгээ хө хө Амьдарч болмоор уул байнаа хө хө Рашаан булгийн ус нь хө хө Ар талаараа урсаж байнаа хө хө Арслан барсын зулзага нь хө хө Арав хориороо үүрлэж байнаа хө хө Нарс хайлаас мод нь хө хө Навчаа дагаад ганхаж байнаа хө хө Начин шонхор шувуу нь хө хө Намгийн дээгүүр эргэлдээд байнаа хө хө Улиас хайлаас мод нь хө хө Уулаа дагаад ганхаж байнаа хө хө Уран шонхор шувуу нь хө хө Урьхан донгодож байнаа хө хө Арын гурван хайлаас нь хө хө Алтнаас илүү гялалзаад байнаа хө хө Амраг хонгор үр минь ээ хө хө Алиалан сайхан наадаж байнаа хө хө Шансонет /Д.Нацагдорж/ (Завхай дуу) Опел дугуйдаа мордъё доо Роща цэцэрлэгтээ очъё доо Олон хүнийг үзэж Орчлонгийн сэтгэлийг сэргээе дээ Туулын хөвөөн дээр зугаалъя даа Тунгалаг усанд нь умбая даа Долгио цалгиаг нь хаялуулж Дуртай хүүхнээ сочооё доо Завь онгоцонд сууя даа Жаахан (жахаг) арал дээр гаръя даа 454
  • 455. Залуу хүүхнийг сугадаж Замурын цаагуур оръё доо Бъюик тэргэнд сууя даа Пикникийн газар очъё доо Битүүлэг архийг задалж Бяцхан хүүхнийг дайлъя даа Наадаж цэнгэж дуулъя даа Найрын дунд жаргая даа Нарийн хөгжмийг дуугаргаж Наагуур цаагуур нь бүжиглэе дээ Хад ууланд авиръя даа Хажуугийн модонд нуугдъя даа Хайртай хүүхнээ аваачиж Харганы сүүдэрт үнсье дээ Шинжлэх ухаан /Д.Нацагдорж/ Шинэ ёсон мандаж, шинжлэх ухаан дэлгэрэхэд Шинэ цагийн хүмүүс, шим үрийг нь хүртэнэ Шашны ном хөсөрдөж шил талд хийсэхэд Шар хар харгис нар шургачин унаж үхнэ Бурхны номлол тэнгэрийн ёсыг сонссоор Бүтэн гурван зуун жил харанхуй нүхэнд унтав Бодисын ёсны шинжлэх ухаан гэнэт гарч ирэхэд Буруу зөвийг сая бид ялган танив Хуучны суртлыг ховх цохиж Хуурмаг сүсгийг хусан хаяхад Худал хуцагч лам нар сандран гасалж Хувхай ширээнийхээ доор дэмий л улина Бодисын ёсны шинжлэх ухаан бол 455
  • 456. Бурангуй ёсыг эвдэгч илд Бүдүүлэг байдлыг гэгээрүүлэгч толь Бүх дэлхийн нийгэм журмын нөхөр юм. 1931 он Шинжлэх ухааны эмнэлэг /Д.Нацагдорж/ Шинэ ёс мандаж, шинжлэх ухааны эмнэлэг дэлгэрэхэд Шинэ цагийн хүмүүс шим үрийг нь хүртэнэ Сүсэг бишрэлийн эмнэлэг хөсөрдөж шил талд хаягдахад Хэнгэрэг цангийн дуу зөөлөн зөөлнөөр холдоно Бүдүүлэг эмнэлгийг дан ганцаар шүтсээр Бүтэн гурван зуун жил эцэг өвгийг үдэв Бодисын ёсны шинэ эмнэлэг гарч ирэхэд Буруу зөвийг сая бид ялган танив Хуучны бүдүүлгийг анхааран таньж Хурдан анагаагч эмнэлгийг өргөтгөн дэлгэрүүлбэл Хүн бүхэн аяндаа ухамсарлах бөгөөд Хойчийн эрүүл энхийн зам нээгдэнэ Бодисын ёсны шинэ эмнэлэг бол Бузар өвчнийг цавчих илд Бүдүүлэг байдлыг гэгээрүүлэх толь Хүн төрөлхтний нөхөр мөн 1935 он 456
  • 457. Эгшиг /Д.Нацагдорж/ Манхны цаанаас лимбэ эгшиглэхэд Уужим цээлхэн аялгуу нь Сэтгэлийг хөдөлгөж Чихэнд чимэгтэй Цээжинд бахтай Урьдаас эхлэн сонстсон Уянгат аялгуу Ус мяралзах Ургамлын жигдрэх Уулын өндөрлөгийг үлгэрлэн Урин сайхан байгалийн Үзэгдлийг тодруулна 1933 он Эзгүй хээр /Д.Нацагдорж/ Болжмор шувуу жив жив хэмээн жиргэж Бургасны үзүүр сэр сэр хэмээн найгахад Булгийн ус пор пор хэмээн оргилж Бутны орой ярс ярс харагдана. Өвгөн шувуу гав ганцаар суухад Өндөр хад чив чимээгүй ажиглана Өвлийн хатуу салхин үлээхэд Өлөн чоно ганцаар түүнийг тойрно. 1934 он Эндүү хүн /Д.Нацагдорж/ Алс талын уудам хөндийд адуу мал бэлчсэн нь Хуудуу Дамдины шүлсийг асгаруулна Тасалж туугаад шавх гуядахад Танхай эрийн баярын магнайд хөлс бөмбөрнө Хот газар авчраад худалдахад 457
  • 458. Хосгүй эр ширхэггүй торгоор гоёно Ховдог хомхой нь илрэхэд Хуулийн нүд алгасалгүйгээр тасална 1935 он Энэтхэгийн бүсгүй /Д.Нацагдорж/ Энэтхэг газрын эрдэнийн хормогчоор доод биеийг чимсэн Эрүүл сайхан цээжин биеийг ил гаргаж гайхуулсан Эргэлдсэн хурц нүдээр хүн бүхний дурыг булаасан Эелдэг зөөлөн аашаар энэхүү ертөнцийг хайлуулсан Энэтхэгийн залуу бүжигч охин чамтай танилцахыг хүснэ 1930 Эрх чөлөөг хүсэхүй /Д.Нацагдорж/ Хүсэх мөрөөдөл хязгаарлашгүй Хүлээст гяндан завсаргүй Хүний эрмэлзэл хэмжээлшгүй Хүслэнгийн үүл нээлтгүй Эр бага настай Эрдэм чадал хомстой Эрх чөлөө хоёр минь Эрчит цоожны дотор Явдаг газар минь хэмжээтэй Явган цэрэг дагаастай Ярих хэлэлцэх тоотой Ялимгүй юмнаас загнана Музейд хоригдсон араатан шиг Мөрнөөс хагацсан загас шиг Мөхлөгт учирсан миний бие 458
  • 459. Мөнхийн чөлөөг мөрөөднө Торонд орсон шувуу шиг Талд хоцорсон янзага шиг Түгжигдэж хоригдсон миний бие Түргэн гарахыг тэмүүлнэ. Залуу бага бие минь Жадны үзүүрт захирагдана Зарим догшин цэргүүд Зандран хөөж сүлбэнэ Чөлөө эрх хоёр минь Цэнэгт бууны аманд Жаахан түдэх гэвэл Замаг оньсыг тачигнуулна Эрх чөлөөгүй гачигдахад Энэ ертөнц хэрэггүй шиг Эрдэнэт хүний бие Энэ дэлхийд олдошгүй шиг Усан доторхи загас Уруу өөдгүй дураараа Усны амьтан ч болоосой Нуур далайд явахсан Цонхны цаагуур нисэгч Болжмор юутай жаргалтай Жижигхэн шувуу ч болоосой Түүнтэй хамт наадах юмсан Шоронгийн босгыг алхвал Чөлөөт ертөнцийн талбар Тэрхүү сайхан талбар дээр Хэзээ би зогсоно! Гиюүрсэн миний эрх чөлөөг Гэгээн засаг минь нигүүлсэх биз Төрсөн сайхан орондоо Түүгээр үүгээр явахсан 1932 он 459
  • 460. Эрүүл /Д.Нацагдорж/ Ертөнцийн зохиол байгалийн бүтээлт юутай сайхан Есөн өнгө, түмэн зүйл бодис юутай сонирхмоор Бодисын дотор хүний бие юутай гайхамшиг Бодол мэргэн, ухаан гүн, эрдэм төгөлдөр юутай сонин Хүний дотор баясгалантай болбол юутай сайхан Хүний дотор зовлонгүй болбол юутай сайхан Эрүүл биед зүдүүр гачигдалгүй сайхан Энх тайван жаргалд саадгүй сайхан Сайхан гэгч өвчингүйг хэлнэ Саруул гэгч нартайг хэлнэ Эрдэнэт хүний бие гэгч үнэхээр сайхан Энэ ертөнц дээр түүнд хослох юун Эрүүл гоёмсог царай эрүүл чийрэг бие Үүнд дурлахгүй хүн хаана байх вэ Баатар чийрэг, эрэлхэг зориг гэгч эрүүл мөн Баярламаар сайхан, бахархмаар гоо гэгч эрүүл мөн Түмэн сая тооны ардууд эрүүл бол Түүний үндэс үр хүүхэд цөм эрүүл Энэ төрийн эрдэм соёл бас эрүүл Эр цэрэг, эд хөрөнгө мөн ч эрүүл Эртний үг бий гэлээ, “Өргүй бол баян, Өвчингүй бол жаргал” гэж үнэн биш үү Өвчин гэгч дайсангүй бол Өвгөд, эмгэд, нялхас хүүхэд яахин хагацна Өнчин өрөөсөнгийн зовлонд яахин унана Өөрийн бие өмч хөрөнгийг яахин сүйтгэнэ 1935 он Эрүүл пионер /Д.Нацагдорж/ Зуны цагийн найртай сайхан өглөө Энэхүү дэлхий юутай сайхан тааламжтай вэ 460
  • 461. Хойчийг залгамжлагч пионер эртлэн босоод Хүйтэн булгийн усаар нүүрээ угаана Дөрөв дөрвөөрөө эгнэн жагсаж явах бөгөөд Нүцгэн шилбэнүүд нь чийрэг агаад шулуун Эгнээ бүрийн дундаас дуурсаж бүхүй дуу нь Тунгалаг болоод өндөр, яруу болоод сайхан Сэтгэл зориг нь нэгэнт хөгжсөнд Уул боловч асар өндөр бус Тул боловч төдий л хол бус Туйлын гүн далайгаас ч үл эмээнэ Улаан тугийн доогуур адил янзын хувцас яралзан Улаан бүч салхинаа сэрвэлзэх тутам сэтгэл нь хөгжинө Борлосон нүүр нь хөрстэйгөөр үзэгдэнэ Сортгор нүд нь сэргэлэн бөгөөд цогтойгоор гэрэлтэнэ. 1935 он Эрүүл явбал улсын наадмыг үзнэ /Д.Нацагдорж/ Жил бүрийн долоон сард Зуны улирал найртай сайхан Зүйл бүрийн бодис дэлгэрээд Зугаацан наадахад тааламжтай Богд уулсын бэл доор Туул голын хөвөөн дээр Төвшин сайхан буянт ухаад Туйлын сайхан наадам болно Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улсын Бүх энх ард нь цуглараад Бөх наадмаар сонирхолдон Бүжиг хөгжмөөр баясалдан 461
  • 462. Шинэ эрээн майхнуудаа Шил талаар жагсаан шаагаад Шилдэг сонгодог морьдоо Шавхран уяж засна Хүүхэд багачуудын гийнгоолох дуу Хөндий талд яруу сайхан Хүн бүхний сэтгэл хөдлөөд Хурдан морины ирэхийг хүлээнэ Таван хошуу малуудаан Талбар ухаагаар бүрхээгээд Дөрвөн зүгийн ард түмэн Тус бүр учралдан хөгжилдөнө Эрх чөлөөгөө олсон ардууд Эрийн гурван наадмыг үйлдэнэ Эрүүл энх байвал, Үүнд жил бүр цэнгэлдэнэ Ард бүхэн баясан найрлаж, Айраг цагаагаан ууна Алив өвчнөөс сэргийлбэл, Ийнхүү найрлан баясна 1935 Эрүүлийг хамгаалах газар /Д.Нацагдорж/ Улаанбаатар нийслэл их хотын дээр Хувьсгалын жавхлант тугууд, алсыг гэрэлтүүлнэ Айлчин жуулчин орон нутгийн ардуудад Алс холоос хувьсгалын амар сайхныг эрнэ Уудам дэлгэр их хотын төв дунд Ардын эрүүлийг хамгаалах газар байна 462
  • 463. Өргөн цэлгэр хашааны талбай дээр Өнгө тунгалаг цагаан байшингууд зэрэглэн Өндөр үзэсгэлэнт байшингийн шилэн гэгээвчүүд Тааламжит нарны гэрэлд найрлан наадна Хол ойр газар бүрийн монгол ах дүү Хүнд хөнгөн зүйл бүрийн өвчтэй монгол хүмүүс Ачит ёсны шинжлэх ухааны бодит эмнэлгээс Асруулан, хүн баясан эдгэрэн байсаар Хувьсгалт орны түмэн шат алхан хөгжсөнийг Хувь хувьдаа зөшилцөн баясгаланг эдэлнэ 1935 он Эрүүлийн баярын дуу /Д.Нацагдорж/ Эрүүл эсэн гэгч Өдөр бүр баяр Нүүр царай гялбаж Цог заль бадарна Хөдлөх явах дураар Хийх бүтээх сэтгэлээр Зорьсон газар хүрч Санасан хэргийг үйлдэнэ Хээр хөдөө зугаацаж Бие махбодыг сайжруулна Наадам цэнгэлээр баясаж Сэтгэл санааг тайтгаруулна Өдөр бүр ажиллаж Өөрийн биеийг тэжээнэ Урам зориг өрнөж Улс төрдөө туслана Залуу насандаа гялбалзаж Нар сар шиг тунгалаг Цаг цаг амгалан Хүйтэн халуунд эрэлхэг Эрүүл эсэн болбол Энхийн жаргал мөн Идэр бие хөгшрөвч 463
  • 464. Нэг насан чийрэг 1935 он Эрүүлээр хүмүүжих нь ийм /Д.Нацагдорж/ Хаврын найртай улирал ирэхэд бургаасны зулзага цоморлигийн дотроос Бултайн цэцэглэж зугаацахаар одогчдын сэтгэлийг маажилна Харгисын суртлаас мултарсан эх бяцхан хүүхдийг өлгийгөөс гармагц Цэцэрлэгийн дотор аваачиж, түүний наадахыг үзээд баясна Хувьсгалын үед төрсөн хүүхдүүд, хүүхдийн цэцэрлэгт хүмүүжиж Хөөрхөн дүгрэг царай нь хөрсжөөд хоёр хар нүд нь тормолзоно Хол ойроос ирсэн хөгшин залуу хүмүүс тэд нарын бужигналдахыг үзээд Хүн бүгд өхөөрдөн инээмсэглэж энэ хүүхдийг магтан тэр хүүхдийг гайхна Тэнгэрийн нар цэв цэлийн, гэгээн нар ойртон тусахын тааламжтайд Тэдгээр хүүхдүүд цэцэрлэгийн дотор цугларан наадаж, ариун агаарт эрүүл энхээр хүмүүжнэ Элдвийн өнгөтэй эрвээхэй хоосон агаарт ийш тийш нисэхэд Хоёр гурваар зэрэглэн, хойноос нь хөөцөлдөх нь цогтой бөгөөд эрэмгий. Хувьсгалын байдлын хүмүүжилд дэрвэлзэж байгаа хоосон ядуу ардын хүүхэд тэд нарыг Эцэг эх, ах, эгч нар нь үзээд, бахархаж хүүхэд төрвөл даруй хүргэн авчирна Хойчийг залгамжлагч пионерийн дүү нар болох Хорьдугаар зууны хүмүүжилтэй тэд нарыг Үзэх бүрий өхөөрдөж харах бүрий бахархан бодох бүрий сайшаана би 1935 он Эсэргүүг сонсвол /Д.Нацагдорж/ Бурхан буддын номыг үсээ цайтал өдөр бүр уншаад Бурангуй хомхой сэтгэлийг уул далай мэт тэжээсэн юутай хатуу сэтгэл вэ? Бодисадын алтан хөргийг хойноо шүтэж наминчлан мөргөөд 464
  • 465. Бослогын (Босхалын ) бялуу шийдмийг өмнөө барьж боссон ямар хорт гар хөл вэ? Аглаг оронд завилан суугч ариун санваартан гэсэн лам нарын дотроос Амьтан хүнийг алж хядах бузар яргачин бас гардаг ажээ Хоосон чанарын номыг бясалган нярвааны сурталтнаас Харин хүний түүхэнд үзэгдээгүй хорт явдлыг үйлджээ. Зуун мянган жилд зэрлэг уул , хээр талын дунд Зэвсэг барьж жагссан цэргийн үйлдээгүй алалдааныг Байн байсаар бурхны сүм, бодисадын хийдийн дотор Боть уншиж, завилан суусан лам нараас гэв гэнэт үүсгэв Монголын уудам сайхан орон дээр мянга түмэн жил өнгөрөхөд Манай түүхэнд тохиолдоогүй хорт хөдөлгөөнийг Санамсаргүй шар хар феодал нараас удирдаж Шастир түүхийг хүний цусаар бузарлав Гадаадын олон байлдаан дайлалдаанд үрэгдээгүй Хүний олон амь, хөрөнгийн их сүйтгэлийг Гайхал хар шар феодал нараас хөдөлгөн гаргаж Хайран олон ардыг хорлон, хашаа малыг түймэрджээ Сүсэг , цуу үгээр зэвсгээ хийж Япон хятадын харгис генералуудыг нөхрөө гэж Шинэ ертөнцийн байдлаар мандаж буй хувьсгалт улсыг эсэргүүцсэн Шунахай харгис шар хар феодалуудыг шастир түүхэнд занасугай. 1932 он Юунд нохой тэжээнэ /Д.Нацагдорж/ Хүний амьд мэнд орших гэгч юутай баясгалантай Энэ дэлхийн наран дор жаргах гэгч юутай тааламжтай Эрүүл сайхан найр наадмыг өнгөрөөх юутай сайхан Энэ биеэ тордон өсгөх юутай жаргалантай Эдүгээ байгалийн хувирах гэгч юутай түргэн Эмгэн болж өтлөх гэгч юутай сонирхолтой Хорт өвчинд алтан голыг алдах гэгч юутай аймшигтай 465
  • 466. Хойд талын энгэрт хогийн ноходыг тэжээх юутай гутамшигтай Хүний биеэр нохой тэжээх гэгч Феодалын үеийн банз шаахайд зулгаалгахаас юуны өөр аж. 1935 он Янаг /Д.Нацагдорж/ Уул ус нь тэгш бол Жигүүртэн донгодох нь яруу Уг сэтгэл нь нэг бол Үг хэл найрамдуу Сэтгэлийн амраг гэгч нь Шижир алтнаас үнэтэй юм Шилж түүнийг авах нь Хямдгүй хэрэгдээ Үнэн сэтгэл гэгч нь Энэхүү ертөнцөд ховор юм Учирч түүнийг олох нь Орчлон дээр чухал юм Нийлсэн хоёр сэтгэл нь Мянган лан алт шиг Зайгүй хатуу нягтад нь Зүүний үзүүр орохгүй Янанг амраг гэгч нь Эмзэг гэдэг нь яах аргагүй Яльгүй бяцхан хөндвөл Эмтэрч эвдрэх нь хялбархан Янаг амрагаа мөрөөдөхүй /Д.Нацагдорж/ 466
  • 467. Нарны гэрэл үзэгдэхгүй Шувууны дуу сонсогдохгүй Намайг, чамайг зовоосон Яасан сүрхий гяндан бэ! Шоронгийн мянган зовлонг Шаналж эдлэхийн дотор Янаг амрагаа мөрөөдөх Нэг зовлон хэцүүеэ Гэдрэгээ хараад хэвтэхэд Хэнхдэгийн дотор давчидна Гэрээ санан бодоход Гэргий ханиа мөрөөднө Хажуу тийшээ хараад хэвтэхэд Хамаг бие минь чилнэ Хайртай амрагаа тэмтэрч Гансран гунсран үгүйлнэ. Зүүн тийшээ хараад хэвтэхэд Зүрх элэг минь өвдөнө Зүрхний амраг хүү минь Зүүдэнд ороод зовооно Түрүүгээ хараад хэвтэхэд Түмэн зүйлийг бодно Түүний дотор онц нь Дотно зүрхний хүү минь Нүүрээ таглан хэвтэхэд Нойр үл хүрнэ Нүдээ аниад бодоход Янаг хүү минь дэргэд Нар өдөр бүр мандавч Надад үл үзэгдэнэ Янаг амраг хүү минь Гагцхүү зүүдэнд учирна Эргэж тойрч ирэхэд чинь Энэрэлт чам руу тэмүүлнэ Энхрий чамайгаа санахад Элэг зүрх минь эмтэрнэ Хоригдохын зовлонг үзэхэд Хорвоо ертөнц хэрэггүй юм шиг Хонгор хүүгээ санахад 467
  • 468. Гарч уулзахыг бодно Өдрийн бодолд уягдаж Шөнийн зүүдэнд үзэгдсэн Өөрийн амраг чамтайгаа Үтэр уулзахыг мөрөөднө Харанхуй гяндан нь битүү ч Халуун сэтгэлийг халхлахгүй Хаах цагдах нь хэцүү ч Хайртай хүү минь хүлээсээр 1932 он Яр өвчний дэлгэрдэг шалтгаан /Д.Нацагдорж/ Сэтгэлийн жаргал, биеийн цэнгэлийг эрхэмлэн Сайн үйлс зөв хүмүүжлийг мартсан Хүний ёсыг хуурмагаар тэвчиж цээрлэсэн Эхнэргүй эрчүүд хэчнээн болбол төдийгөөр Янаг амрагийн ёсыг гажуудуулан явсаар Яр өвчний үрийг олноо тарааж Мянган хүний эрдэнэт биеийг сүйтгэн Түмэн хүний ухаан мэдрэлийг гэмтээнэ Ноёд, баяд, хутагт хувилгаад цэнгэн жаргаж Иргэд данжаад найрлан баясан цэнгэсээр Үзэсгэлэнт охид, жавхлант бүсгүйчүүдэд Өчүүхэн нян ярыг үрийг тавиад Жаргалант орны жавхлант ардуудад Зовлонгийн үр, өвчний хөрөнгийг үлдээжээ 1935 он Өвчин /Д.Нацагдорж/ Энэхүү дэлхийн сайхан юутай тааламжтай Эрдэнэт хүний бие яасан гайхамшигтай 468
  • 469. Эрүүл эсэн явбал, энэ насны жаргал аа Өвчин эмгэг гэгч, хүн төрөлхтний дайсан аа Түгээмэл нарны дор цэнгэн орших байтал Түмэн олныг зовоож, аж ахуйг алдуулагч нь Нүднээ үл үзэгдэгч чихнээ эс сонсогдогч Ертөнц дахиныг энэлгэсэн өвчин гэгчийн танилтай Өтгөс нялхсыг салгаж, эцэг эхийг гасалгана Өнчин бэлэвсэн болгож, үр ачийг энэлгэнэ Эд хөрөнгийг сүйтгэж үгүү хоосонд хүргэнэ Ухаан санааг мөхөөж, эргүү мунхаг болгоно Эртний хүмүүс бүдүүлэг өвчин гэгч чадалтай Эргэцүүлэн гайхаж ядахдаа мухар сүсгээр төөрсөн Чөтгөр шулам гэж түйтгэр гайг наманчилсан Түүний тусыг ололгүй, өвдөж үхсээр ирсэн Шашин шүтлэгийн үүднээс ташаарсан ухдаг мунхаг Сүсэг бишрэлийн хоосноор түүнийг хэрхэн тэмцэнэ Шинэ ёсны эмнэлгээр түүнийг таниад авсан Шалгадаг ухааны аргаар нядлахыг бэлтгэсэн Мянган хувь томруулж өчүүхэн нянг үзнэ Нэгэн бяцхан хорхой түмэн амьтныг үхүүлнэ Түүний хортойг бодвол занаж өшивч баршгүй Зөвхөн тэмцэх арга нь шинэ ёсны эмнэлэг мөн 1935 он Өвчтөний ёолох дуу /Д.Нацагдорж/ Миний нэг нөхөр Нас гуч илүү Хуучин өвчинд нэрвэгдээд Гэрийн мухарт хэвтэнэ Огт танихгүй хүн болоод Орон дээрээ дараастай Ойр хавьд нь хүрмэгц Ёолох дуу гиншилнэ Чихнээ сонсоход зэвүүн Сэтгэлд бодоход сэрчигнэмээр Зүс царай нь шарлаад Арьс мах нь хэлхэлджээ. Толгой хүзүүг хөдөлгөн чадахгүй Тод үгийг өгүүлэн чадахгүй 469
  • 470. Уйтгарт орноо хэвтээд Үхэх өдрийг хүлээнэ Эм тангаар хоол хийж Өвдөх чинэрэхээр зугаа болгоно Өөрийн бие хайран болоод Улсдаа бас хэрэггүй болжээ. Энхрийлж явсангүйн харгай Эртнээс сувилсангүйн хохь Эрүүлийг хамгаалахад очсон бол Ингэж юунд хэвтнэм билээ 1935 он Өлзийт өвчин гэгч /Д.Нацагдорж/ Нас хорин тавхан атал Ярны шатыг төгсгөөд Нахиу хамраар шагнуулаад Ямба тушаал өндөрлөжээ Арван хэдтэй яртсанаа Айхтар гайхуулж ярина Эмнүүлж аргалуулж явсангүйгээ Эрэлхэг баатар болгоно Өнгө царай нь өөрчлөгдөөд Үг өгүүлэх нь хувираад байтал Өлзийт өвчин яр гэж Өөрөө бас сайшаан өгүүлнэ Ийм л буруу тийм л ташаа Энэ мэт хүн бас л олон ажээ Юутай хайран залуу нас Эс сэргэмжилбэл ийм болдог ажээ 1935 он Өргүй бол баян, өвчингүй бол жаргалан /Д.Нацагдорж/ 470
  • 471. Жаргалан, жаргалан, жаргалан Энэ ертөнцийн түмэн жаргалан Түүний доторх чухам жаргалан Эрүүл энхийн нэгэн жаргалан Залуу бие эрүүл бол Өдөр бүр амгалан Нэгэн өдрийн амгалан Мянган жаргалын үүд Өтгөс өвгөд эрүүл бол Насан бартал амар Амар байж нөгчвөл Орчлонд төрсний гавъяа Жаргалыг хүсвэл Эрүүлийг хүс, Эрүүлийг хүсвэл Эмнэлгийг хүс Үзэсгэлэнт охин сан /Д.Нацагдорж/ Цэцэгийн хур орж Таван өнгийн солонго татахад Цэмцгэр цагаан гэрийн хажууд Жавхлант охин зогсох нь үзэсгэлэнтэй Царайны өнгө арчсан толь мэт Цав цагаан шүд яралзаж, өдийн хөмсөг зурайна Харах нүдний хар цагаан нь хослон Хас чулуунд шигтгэсэн лүн тэн мэт 471
  • 472. Энхрий охин энэ жил арван долоон настай Эцэг эхдээ эрдэнэ мэт хайрлагджээ Идэр залуусыг өнгөөрөө гялбуулж Нэгэн аймаг хотод мартагдан хүсэгджээ Үзэсгэлэнт охин олон боловч Үнэхээр түүнд тэнцэх нь ховор Өсөх төлжих амьтан эрдэнэ мэт бөгөөд Үзсэн хүн бүхний сэтгэлээс үл хагацна Ийм л нэгэн сайхан охин Энэхүү ертөнцийн дэлүү болжээ Эсэн мэнд явахыг Энэ тэр хэн ч хүсэх бүлгээ Гэтэл цэцэг өвчний нян Бүх орчлонг бүрхэхэд Хэднийээс сэргийлсэнгүйн харгайгаар Хөөрхий охин өвдөв Эмзэг зөөлөн бие нь Хөдөлж чадахгүй болов Энхрий хөөрхөн охин Гаслангийн орноо хэвтэв Өөрийн нүүрийг толинд харж Үе үе шүүрс алдана Орчлонгийн царайг хэрхэн үзэхээс Ичгүүрэн, байн байн бухимдана Толь шиг царай нь барайж Жигшмээр хирдхиймээр үзэгдэнэ Тунгалаг нүд нь үүлтэж Үзэшгүй болжээ Урьдах үзэсгэлэнг санах бүр Хүн бүхэн гашуудна Урьдаас тариулсангүйн харгайгаар Ийм болсон нь гэмшилтэй. 1935 он 472
  • 473. Үйлдвэрчний бие /Д.Нацагдорж/ Аж үйлдвэр гэгч Улсын тулгуур багана Үйлдвэрчин ард гэгч Түүний бүтээх хүчин Чийрэг эрүүл биетэй Чадалтай идэвхтэй ажилчин Түргэн түргэн үйлдвэрлэж Түмний дотор гайхуулна Эмгэг өвчтэй болоод Эр чадалгүй ажилчин Өөрийг тэжээж чадахгүй Улсыг тусалж чадахгүй Энэ төрд болбол Ажилчин гэгч хэрэгтэй Ажилчин хүнд бол Эрүүл гэгч хэрэгтэй Нэг өвчин халдвал Идэрсэг бие нь гэмтээд Түмэн төгрөгийн хүчийг Түүгээр нэгмөсөн мөхөөнө Эрүүл энх байвал Өдөр бүр чийрэг Гар хөдлөх тутам Олз ашгийг хураана Биеийн хүчнийг үнэлэх гэгч Үйлдвэрчин ардын хэрэг Эмгэг өвчтэй бол Хэрхэн хүчнийг үнэлнэ Элдэв өвчнөөс сэргийлж Идэр биеэ хамгаалан Боловсон эмнэлгийг шүтэж Үүрд эрүүл яв 1935 он 473
  • 474. Их Тамирын хөндийд тэнгэр дуугарсан шөнө /Д.Нямаа/ Тас хийж Тэнгэр дуугарах эгшинд Тамирын гол Цалгин цалгин одов. Тамирын голд Тэнгэр дуугарсан шөнө Тайхар чулуу доргин доргин суув. Малгай шүүрэх Шөнийн ширүүн салхинд Майхан газраас Тасран завдан байв. Их Тамирын хөндийд Тэнгэр дуугарсан шөнө Хадтай хангайн уулс Цууриа татан хонов. Освенцимд авахуулсан гэрэл зураг /Д.Нямаа/ Освенцимд авахуулсан гэрэл зураг минь Ондоо хүн шиг гарчээ Нүүрэнд сүүдэр унаж Нүдэнд дайсан үзэгджээ Харагдах л юм, Освенцим Халуун тамын Освенцим Ширүүн улаан гал тэр! Ширмэн хар зуух тэр! Yзэгдэх л юм, Освенцим Yхэл зовлонгийн Освенцим Хүүхнүүдийн хайран гэзэг тэр! Хүүхдийн өрөөсөн бойтог тэр! 474
  • 475. Санагдах л юм, Освенцим Саяын тэр Освенцим Дөчин гурван он тэр! Дөрвөн сая хүн тэр! Бодогдох л юм, Освенцим Болж өнгөрсөн Освенцим Зүйргүй хэргийн мөр тэр! Зүрхэнд орсон сум тэр! Освенцимд авахуулсан зураг минь Ондоо хүн шиг гарчээ. Нүүрэнд сүүдэр унаж Нүдэнд дайсан үзэгджээ. Оюутны хороо /Д.Нямаа/ Хэцүү гантай тэр жил Оюутнууд энд хороо барьжээ Хэцийн чулууг адуу шиг нурааж Хажуу газар зөөж барьжээ. Нам гүмхэн толгойн өвөрт Хүн амьтан гэнэтхэн бууж Нарнаас өмнө нэг өглөө Хүрз жоотуу хангинасан байлгүй. 475
  • 476. Газар газрын хүний үрс Гараа гарган хороо барих гэж Этгээд халуун зуны наранд Энэ чулууг зөөсөн байлгүй. Нураасан чулуу зөөгөөгүй нь лав Нуруу биеэ наранд шатааж Хондны захаар гортиг татан Хороогоо эхэлж өрсөн байлгүй. Магадгүй бас холын нэг нь «Манай тэнд сайхаан» гэж Хүний газар нутгаа магтан Хүнд чулуу үүрсэн байлгүй. Хүчээр мөхөс нь өргөсөн чулуугаа Хүргэж чадалгүй зуур алдаж «Амь нь хаанаа явдаг юм» гэж Амьтны тохуу болсон байлгүй. Бөөрөнхий чулуу ховх татаж Бөөн үймээн гэнэт дэгдэж Энд тэндээс гүйлдэн цуглахдаа «Энд могой, могой» гэж шуугьсан байлгүй. Цуглаан хийж дүнгээ гаргаад Уралдаан авсан бригад гэж Чулуун хорооны нэг үзүүр дээр Улаан туг дэрвэсэн байлгүй. Хөөрхөн охинтой нэг нь танилцаж Хөвөнтэй бээлийгээ ээлжээр өмсөж Хоног хоногоор ойртон дассаар Хотод очоод гэрлэсэн байлгүй. Майхны дэргэд гал асааж Май тавин цайгаа чанаад «Буцаллаа цайгаа уугаарай» гэж Бусдыгаа тэндээс дуудсан байлгүй. 476
  • 477. Хааяа энд баяан хангинаж Хайрган дээгүүр бүжиг эргэж Оюутан тэдний дуулан байхыг Ойрын айлууд чагнасан байлгүй. Хэцүү гантай тэр жил Оюутнууд энд хороо барьжээ Хэцийн чулууг адуу шиг нурааж Хажуу газар зөөж барьжээ. Нарны халуунаас таслан авсан шиг Намрын хонд бүлээхэн байна Насныхаа халуунаас таслан өгсөн шиг «Оюутны хороо» дулаахан байна. Разлив нуур /Д.Нямаа/ Yзээгүй байхдаа Разлив нуурыг би Yзсэн юм шиг санадаг байв Торгон зах нь хүнд харагдахгүй Том нуур бий гэж боддог байв Ажилчин Емельянков сайхан сэтгэлтэй Амьдарч суудаг жижигхэн байшинтай Разлив нуур зөөлхөн долгиотой Архан талдаа өвсөн овоохойтой « Хаана байна. Ленин » гэж Харгис засгийнхан эргэдэг байсан юм. Нууцхан анир гарах нь уу гэж Нуурны долгиог чагнадаг байсан юм. Хээрийн бяцхан энэ нуур тэгэхэд Хэнд ч нууцаа алдаагүй юм Их Ленинийг дайснаас нуусан Ийм нуур дэлхийд байдаг юм 477
  • 478. Тэгэхээр Разлив хамгийн том нуур Тэрнээс том нуур би мэдэхгүй юм Самаркандын шөнө /Д.Нямаа/ Сар чанх дээр нь хонодог Самаркандын шөнө тагтан дээр суухад Салхи сэм сэмхэн үлээж Сайхан арц модны үнэрийг над авчирна. Дэлхийн гэрэлт цэг Самарканд гэж Дээр үеэс нүдэнд туссан газар Дорно дахины их шүлэгчдийн Домог цуутай яруу найргийн өлгий Намрын сарны саруулд Намайг танихгүй өвгөн хот налайна Багил ногоон цэцэрлэгийн дунд Багачууд хүүхнүүд дуу аялна. Эрдэнийн чулуун хана туурга Эртний түүхийн чулуун хуудас Yзэмж тансаг Самаркандын шөнө Yлгэрийн юмс амилж ирэх шиг болно Сайхан төрсөн Биби-ханум Сарны гэрэлд туяа татуулан явна Түмэн боол чулуу үүрэн бөхийж Түүний урдуур цувж өнгөрөх үзэгдэнэ Этгээд холын аян дайнаас тэр Эр нөхрөө ирэх дөхсөнийг санана Харш ордоо гүйцээж эс чадвал Хаан эзний уур хилэн бадарна Түргэн улирах хоног өдрийг дагаж Түгшүүр аймшиг хаяанд бүр ойртоно Ууртай хаан тоос татуулан ирвэл Уран Мамуржаны хар толгой өнхөрнө Биби-ханум: 478
  • 479. Харь холын аян дайнаас Хань нөхөр минь ирэх боллоо яана Алд биеэ үнэний тангараг няцвал Амь нас аюулд учирна яана Мамуржан: Хатагтай минь та миний үгийг сонс Харш ордыг би товлосон өдрөө гүйцээнэ Зүйргүй хөөрхөн Биби-ханум чи л Зүрх сэтгэлээс гарахаа болилоо яана Биби-ханум: Эр нөхөртөө хатуу тангарагтай Эхнэр хүн намайг та өршөөнө үү Хэдэн мянган боолынхоо дундаас би Хэн дуртайг чинь танд өгье Мамуржан: Санаанд оромгүй сайхан хүүхэн Самарканд хотод өөр байхгүй Би хараагүй хөөрхөн хүүхэн гэвэл Биби-ханум чи шүү дээ Биби-ханум: Будагтай өндөгнүүдийг та хар Бусдаас ялгарах өнгө өнгийн хэрнээ Бүгдийг хагалж үзвэл аль нь илүү байх вэ Бүсгүйчүүл гэдэг ийм юм шүү дээ Мамуржан: Адилхан энэ хоёр жүнзэнд та Архи ус хоёрыг нэг нэгээр нь хий Халуу оргиж аль нь амыг согтоох вэ Хайр гэдэг ийм шүү дээ Өнө эртний домогтой Биби-ханумын сүм Өнөө хүртэл алдартай уран ядуусын бүтээл Гарах хаалганд ургасан тоорой модны хаяагаар Гадаад холын жуулчин толгой сэгсрэн цувжээ Yлгэр домгийн мянга нэгэн шөнийн 479
  • 480. Yргэлжлэл гэмээр Самаркандын шөнө Холхи оддын тэртээ гал гялалзаж Хоёр замд онгоц яваа үзэгдэнэ Дэлхийн гэрэлт цэг Самарканд гэж Дээр үеэс нүдэнд туссан газар Дорно дахины их шүлэгчдийн Домог цуутай яруу найргийн өлгий Сарны доор яруу найрагч олон Самарканд хот энэ дэлхийд ганц Дурсгалт Самаркандыг үзээгүй бол Дуулал шүлгээ дуусаагүй найрагч Тооно /Д.Нямаа/ Хорол тооно барьсан хүнтэй Хотод би гэнэт таарав Удахгүй барих гэрийн тухай Урамтай бодол надад төрөв Тэр тоонын том гэдэг Тэнгэрийн нар бүтэн багтана Барьсан хүний нь залуу гэдэг Харсан хүн цөм бахадна Гэрээ баривал говьд бариарай Гэгээн тэнгэрийн нь тооноор хараарай Мал авбал тэмээ аваарай 480
  • 481. Манай нэгдлийн гишүүн болоорой Сайхан говийн нар нь том Саруул тооно танд хэрэгтэй Загийн говийн тэмээ нь олон Залуу хүн тэнд хэрэгтэй Хүрээт гуай Улаан талбайд /Д.Нямаа/ Хүрээт гуай Улаан талбайд Хүрч ирсэн зогсож байна. Зүүдэлсэн юм шиг итгэж ядан Зүг зүг тийшээ харж байна. Хээр талдаа дууг нь сонссон Кремлийн цаг уянгалан цохилж Гайхам тунгалаг тэр дуу нь Газар дэлхийд дуурсаж байна. Тэнгэрийн хаяанд Хүрээт гуай Тэмээгээ хариулж суухдаа Холын Москвагийн цагны дууг Хоногтоо хэд сонсдог байсан юм. Өнөөдөр гэртээ хэн буусныг Өдөртөө бараг мэдэхгүй хэрнээ Тэртээ Москвад юу болсныг Тэрхэн дор нь олж сонсдог юм. Хашаатын хөндийн усан цэнхэр... Хааш хаашаа уужим цэлгэр... Тэнгэрийн хаяаг холдуулан тууж Тэмээ мал бэлчих нь үзэсгэлэнтэй. Нам жим талын гүнээс Нарийн шингэн эгшиг үүсч Чихний үзүүрт дуулдахын төдий Чимээ өргөх нь сонсоход уянгатай Тэнгэр уужим 481
  • 482. Тал бас уужим Тэр хоёрын аль нь уужим юм Мэдэхгүй. Тэнгэр өндөр Тэмээ бас өндөр Тэр хоёрын аль нь өндөр юм Мэдэхгүй. Хөх тэнгэрт Говийн нар тогтуун Хөндий талд Тэмээн сүрэг тогтуун. Зээр гөрөөс Хүний нүд дагуулж Зэрэглээн дунд Тоос өргөн алга болно. Аглаг хээрийн Анир амьсгал гэмээр Халуун амьдралын Хань бараа гэмээр Галын шинэ утаа Газраас ургав бололтой Цэх дээшээ Цэнхэрлэн хөөрөв. Хүлээн авагчаар Өөрийн Москваг чагнан Хүрээт гуай энд Yдийн цайгаа чанадаг юм. ... Тийм холоос Улаан талбайд Тэмээчин хүн ирчихсэн явдаг Чимэгтэй яруу цагны нь дуу Чихэн дээр яг уянгалж байдаг. Хүний зам урт юм гэж 482
  • 483. Хүрээт гуай энд бишрэн бодов Түүнээс цааш эх орон Түүх намтраасаа эргэн санав. Он жилийн уртыг туулж Олныг хэдий үзсэн ч гэлээ Улаан Москвад ирнэ гэж Ухаан санаанд ороогүй юм. Ийм газар хөл тавьж Их Лениний мавзолей үзэж Өвдөг тэнүүн алхана гэж Өвгөн болтол зүүдлээгүй юм. Улаан талбайд Хүрээт гуай Удаан зогсож хармаар санагдав Оргил Кремлийг ширтэн байж Олон юм бодмоор санагдав Тоононы нар буухын өмнө Уяан дээрээсээ мордсон юм Тогоотой цай буцлахын зуур Улсын хил давсан юм Хоёр нарны хооронд багтаж Холын Москвад ирдэг байна Хоногийн зөрөөг үзэж амжилгүй Улаан талбайд буудаг байна Тэмээний нутгаас Улаан талбай Тэнгэрийн од шиг хол байх юм Хайрлан суухад Улаан талбай Халуун зүрхэнд ойр байх юм Монгол нутгаас Улаан талбай Мориор хүрэмгүй алс байх юм Хүрээд ирэхэд Улаан талбай Хүний зүрхэнд ойр байх юм Хээр талдаа дууг нь сонссон 483
  • 484. Кремлийн цаг уянгалан цохилов Гайхам тунгалаг тэр дуу нь Газар дэлхийд дуурсан тарав. « Дэлхийн том цагны дууг Дэргэд нь ирж сонсов» гэж Орчлонгийн зайд жаргал зарладаг Октябрийн цагийг бахархан харав Бугуйн цагаа Хүрээт гуай гаргаж Буурал Кремлийн цагтай тааруулав Монголын тэмээчин ардын цаг Москвагийн цагтай яг таарав. Шөнийн талд адуу янцгаана /Д.Нямаа/ Шөнийн талд адуу янцгаана Эртний домог шиг буурал тал Эргэн тойрон чимээ алдарна Алс замын алжаал тайлж Аяны хүн талдаа хононо Гүн харанхуйд тэнгэрийн заадас Гүүн зэл шиг сунайн цайрна Амгалан талын аяс хөндөж Алдуурсан унага шиг од харвана Эртний домог шиг буурал тал Эргэн тойрон чимээ алдарна Оддын дундаас ижлээ үзсэн юм шиг Шөнийн талд адуу янцгаана Энд намайг ирэхэд /Д.Нямаа/ Энд намайг ирэхэд Тулгын чулуу ч байгаагүй газар Туулайн бүжин унтаж байсан гэж Эрдэнэтийнхэн ярих юм. 484
  • 485. Энд намайг ирэхэд Хээрийн салхинд хаяа нь дэрвэсэн Хэдэн майхан , бас хайгуулчид байсан гэж Эрдэнэтийнхэн ярих юм. Энд намайг ирэхэд « Социалист Эрдэнэт хотыг энд барина » гэсэн Содон харагдах тэмдэг байсан гэж Эрдэнэтийнхэн ярих юм. Энд намайг ирэхэд Сургуулийн барилга сая эхэлж Суурийн чулууг нь тавьж байсан гэж Эрдэнэтийнхэн ярих юм. Энд намайг ирэхэд Нацагдоржийн гудамжны Наймдугаар байшинд гэж хүн гэрээ заасан Эрдэнэт байлаа. Энд намайг ирэхэд Нэрт дуучин Виктор Харагийн дуу Нээлттэй цонхоор нисэж чихэнд унасан Эрдэнэт байлаа Энд намайг ирэхэд Хайгуулчийн тосгон, ажилчны клубт Хамгийн сүүлчийн шинэ кино гарсан Эрдэнэт байлаа Энд намайг ирэхэд Байгал-Амарын төмөр замыг Байгуулж байгаа нүргээн чимээ нь сонсогдсон Эрдэнэт байлаа Энд намайг ирэхэд Өндөр хүчдэлийн ган шонгууд Өдөр шөнөгүй Ильичийн гэрэл тээсэн Эрдэнэт байлаа 485
  • 486. Энд намайг ирэхэд Аварга том Белазын бүхээгт Алёша Бор хоёрын нөхөрлөж жолоо залсан Эрдэнэт байлаа Энд намайг ирэхэд Амаржих газар сая төрсөн хүүдээ Аав нь Ган-Эрдэнэ гэж нэр өгсөн Эрдэнэт байлаа. Энд намайг ирэхэд Огторгуйн цэнхэр дэвсгэр дээр Октябрийн яруу алдар гэж нарны гэрлээр бичсэн Эрдэнэт байлаа. Өндөр газар /Д.Нямаа/ Өндөр газар Өөр юм.... Өвөл зун хоёр Айл байх юм. Гэнэтхэн энд Цас орох юм Гэрийн тооноор Yүл унах юм. Өндөр газар Өөр юм.... Од чулуу хоёр Ойр байх юм. Сарлаг энд Өндөрт асах юм Сартай хамт Хээр хонох юм. 486
  • 487. Ирээдүй /Н.Нямдорж/ 1. Ирээдүй - энэ цохигдоогүй туйпуу Ирээдүй - энэ засагдаагүй чулуу Ирээдүй - энэ нээгдээгүй уурхай Ирээдүй - энэ үндэслээгүй хот Ирээдүй - зуун зуунаар цуварч Ирээдүй - миний урд байна энэнийг би барьж босгоно Ирээдүй - хүүгий минь урд байна тэрнийг хүү минь барьж босгоно. Ирээдүй - ач гуч нарын минь гарт байна. Түүнийг ач гуч нар маань барьж босгоно. Хүн нийгмийн тэмүүлэлт хөгжил Хүрч очих туйлын сайханд Аж төрөх хязгааргүй азтай Алс зууны цуут иргэн танд Атаархнам баярланам. Огт санаанд оромгүй Ой ухаанд багтамгүй Гайхамшигт дэвшилт давшилт Ганцхан - хүний цуут ухаанаар Гал мэт илчит гараар бүтэх бүхнийг Төрөөгүй ач нарын гарыг Тэдний үр саданы гарыг Санан санан хүлээнэ Саатан саатан хүлээнэ. Yелэн цуврах зуун зуун жилүүдэд Yнэтэй дуун, яруухан дуун болон Санаагаар биш хүний гараар бүтэх Сайхан ирээдүй өөд Омголуун хөлөг шиг дугтран тэмүүлнэм Оргилсон булаг шиг халгилан тэмүүлнэм Оволзсон зүрх шиг догдлон тэмүүлнэм Өтлөх гэгчийг мэдэлгүйгээр Yхэл гэгчийг үзэлгүйгээр 487
  • 488. Ухаант нийгэмтэйгээ цуг Улиран мөнхрөхийг хүснэм. 2. Зүүн нь үгүй бол баруун нь үгүй Зүрх нь үгүй бол судас үгүй Yр нь үгүй бол удам нь үгүй Цагийн явц цаашлах хууль ийм билээ Ирээдүй - энэ өвгөрч яваа та Ирээдүй - энэ өсөж яваа би Ирээдүй - энэ анхны бэрийн гал Ирээдүй - энэ өлгийн уян дуу Ирээдүй - энэ шинэ нээгдэх сургууль Ирээдүй - бидний байгуулж буй нийгэм Барьж байгаа барилга Бас нэмж босгох бүхэн Ингээд босоход ирээдүй гэдэг маань Их л наанаас эхэлнэ. Харцны минь доорхиноос Хамрын минь үзүүрхнээс Харгилан урсах шиг Хавтгайран өргөжих шиг... Өдөр өдрийн явцуу хүрээнд эргэж Өнө холын их хэргээ мартвал Өнөр орны иргэн болж төрсөн Өндөр алдар минь унах нь тэр... 3. Улс хөгжнөө гэж сайхан юм Урьдын бүхнээ мартаж Зоогоо үүрд тэнийлгэх юм. Нусгай банди явсан Нуруугаа зодуулж байсан Өвгөд өнөө үлгэр адил Өнгөрсөн цаг харуулна. Зовхи нь буусан Зол нь буурсан Хуучин үеийн Хөх Монголыг Эндээс 488
  • 489. Эрэгт далайгаас алс төв Азиас Эрээд дэмий. Цагийн гарз. Энэ нь Монгол улс сөнөсөн ч гэсэн үг биш Эх орноо хаяад нүүсэн ч гэсэн үг биш Тэмдэг ч үгүй болтлоо хөгжлөө гэсэн үг Эрин цагийн Иргэн бид Хийх гэснээ хийж Хэлэх гэснээ хэлж Хүслийн уртад боогдохгүй болжээ. Хүний доор орохгүй болжээ. 4. Гэр болгонд гэрэл нь хүрч байдаг Хүн болгоны хүсэл нь биелж байдаг Ард болгонд ач нь хүрч байдаг Ардын засаг бэхэжтүгэй. Өнөөдрийн Монголын Өнөр царай Залгамж хойчийн Залуу дууг Өргөн дуулах Өр зүрхний хүслэн. Өглөө орох шинэ байраа Ууршиж буцлах халуун цайгаа Инээж сэрэх алаг үрээ Эрин цагаа Эгэл нөхдөө Эгшиглэн дуулнам Ирээдүй - бидний хувь заяа Ирээдүй - тойрог дээрээ хазгай орчлонгийн хувь заяа Тэнхлэгээ эргэх бөмбөрцгөө Тэнхээгээ олсон хөгжлөө Хар дайны аманд Хаяж хэзээ ч өгөхгүй. Ирээдүй коммунизм! 489
  • 490. Миний ард түмэн /Н.Нямдорж/ Босгоны ёроолд Боол мэт Бохирч суухаа больж, Хаалганы аманд Харц гэгдэж Хавсарч суухаа байж Хувьсгалаар хувьсаж Хувь заяандаа эх орондоо Дархан эрхт эзэн болон Дархлагдсан миний ард түмэн! Мөнгөн цагаан гэрийнхээ Мөөгөн хүрээ шиг зайд Цэцэн цэлмэг ухаанаар Цэвэр тунгалаг сэтгэлээр Дундгүй дүүрэн Дутмаггүй хангалуун Ахиухан хийж Арвихан авч Амьдралаан төгс утгаар нь Авч явах боллоо. Хүүхэд бүхэн маань сургуульд, Хөгшид бүхэн маань тэтгэмжинд Нам төр маань ард иргэдээ Нар шиг халуун ивээж байна. Хайр ихт төрийнхөө Халамж хүртээгүй хүн үгүй. Энх энэ засгийнхаа Энэрэлд ивээгдээгүй зон үгүй. Хүн бүхний Хүсэл сэтгэл Хүчтэй болж Хүндтэй болж Ард бүгдийн Ажил үйлс Ахицтай болж Алдартай болж 490
  • 491. Ажилласан бүхэн Ахуй цагийнхаа бахархал баатар Олныхоо омгорхол болон яригдаж Олныхоо сүр болон дуулагдаж байна. Эд нар цөм Их нэр төрийг Хулгайлж олоогүй Худалдаж аваагүй Хуйвалдаж гараагүй Энгүүн их зүтгэлээрээ Илүү тод ялгарсан юм. Ажилласан бүхэн Ахуй цагийнхаа бахархал баатар болон Нүүр бардам алхалж Нүд дүүрэн харагдаж Сэтгэл дүүрэн санагдана. Хэлсэндээ ч эзэн Хийсэндээ ч эзэн Хариуцсандаа ч эзэн Хаа ч эзэн болж Яавал хөлсөө, хүчээ гаргаж Яавал ихийг бүтээх вэ гэсэн Яруухан омог санаа хүн бүхний Яс маханд хадаастай бий. Миний ард түмэн Ийм л улс Миний эх орон Ийм л иргэдтэй орон. Ажлыг алдаршуулсан Ажилчин бүгдийг алдаршуулсан Алдар гавьяаны их зуун Агуу их үе минь мандтугай. Нерудын орон Чили /Н.Нямдорж/ 491
  • 492. 1. Андын урт нуруу шиг Асар урт Андын өндөр нуруу шиг Аймшигт өндөр Тэнгэрлэг сайхан Тэр орон Нерудын орон Найргийн орон Альендын орон Амгалан орон Чилийнхний эх орон Чили байлаа. 2. Чилийн газар шорооны Чийг нь шим нь Шимж ургасан бүхэн нь Чили - чинийх Чили хэзээ ч ийм Чили байгаагүй Чили Чилидээ яг хүрэх гэсэн, Чили Чили ёсоороо болох гэсэн Орны царай Ондоо байлаа Олны сэтгэл Оргилуун байлаа. 3. Энэ орны чулуу нь Эгэл хөх тэнгэр нь Ээх сайхан нар нь Эвдрээгүй бүтэн байлаа Талын ялдам цэцэг нь Тариа будаа ургац нь Тансаг хот суурин нь Тайван сайхан байлаа. Цэцэрлэг сургууль хүүхэд дүүрэн 492
  • 493. Цэнгэлдэх хүрээлэнд суудал дүүрэн Хагас юмгүй энэ орны Хамаг бүхэн нь бүтэн байв. 4. Ер бусын амгалан тэр өглөө Ерөнхийлөгчийн утас Юунд хангинав Амгалан дөлгөөн Альенде Учиргүй гэнэт уурлаж «Урвагч» гэж хэнийг хэлэв Зовлон дуулгах Золгүй мэдээ Зоригоор долгион цацав уу Эх орны чих бас Ингэж эрт хангинав уу 5. Ард зондоон Амь Амьсгал Амьдрал болсон газар шороо нь Алт шиг санагддаг Адилхан харагддаг Асар баялаг зэсийн орон Чили Урвагчдын улан доор Унасан байнам Улаан цус нь Урсан байнам. Энд - хүнлэг хүн Хүн биш болжээ Энд - хүнлэг ёс Ёс биш болжээ. Жадан дээр Засаг тогтох уу Жадан дээр жаргал байх уу. 6. Ганц үгийн зөрөөгүй 493
  • 494. Галзуу офицер Гаррисон... Yнэн хүн хоёртой Yгээр харьцах Тийм ёсон Тэр даргад байсангүй Тэнгэрт тэрэнд Тэнэгэр сэтгэл хайрласан ч үгүй Эх орноон Эгэл орныхоо хөгжил дэвшлийг Эвдэн сүйтгэлцсэн Чи Эх орныхоо Эцэг болсон Эмч болсон Энэрэн хайрлагч болсон Эргүүлэн шинэтгэгч болсон Альендийг Чи ал луу. Алуурч ... Аж төрөхийн дайсан Ард түмний дайсан Нүглээн удахгүй Нүдээрээн үзэх вий. Тэр лав өөрийгөөн Тэнэг биш Цэцэн гэж бодож яваа Чили орныхоо хувь заяанаас урваагүй Чин үнэнч гэж бодож яваа Хартантай баатарлан тулалдсан Хатуу зоригтон гэж бодож яваа Хамаг олноо хайрлан энэрэгч Халуун сэтгэлтэн гэж бодож яваа Yгүй... тэр Yхлийг будаа мэт таригч Yзэшгүй хар нүгэлтэн. 7. Нерудын орон унаж Нерудын зүрх шаналж 494
  • 495. Нерудын дуун хилэгнэв. Найргийн орны Найр нь хиртэж Эрэлхэг ардын цус Эгэл цээжнээ буцлав. Орныхоо Олны хүзүүнд Олс зүүж Yхлийн дарцаг Өндөрт өргөв. Генерал Пиночет Генерал Пиночет Пиночет - Гитлер Гитлер - Пиночет Өлгий орноо Шорон болгоод Өөрөөн үүдэнд нь Хуяг болжээ. 8. Генерал Пиночетын Yхлээр далайлгах Yзэл бодол Генерал Пиночетын Жадан дээр тогтох Засаг төр Эх орныхоо жаргалыг Эгэл олныхоо амьдралыг Харалгүй гишгэлж Хахалгүй залгижээ. Нерудын орон Найргийн орон Луис Рекабаррений орон Луис Карваланы орон Чилийнхний эх орон Чили ялна. 495
  • 496. Явлаа даа /Н.Нямдорж/ Явлаа даа... явлаа даа... явлаа даа... Яагаад ч сэтгэл минь тогтохгүй нь Унасан нутгийнхаа хавартай Учрахаас нааш болохгүй нь Нарлаг сайхан нутаг минь Намайгаа гэнэт дурсав уу Өегшин дассан газраа би Өөрийн эрхгүй үгүйлэв үү Яагаад ч сэтгэл минь тогтохгүй нь Явлаа даа... явлаа даа... явлаа даа... Буцлаа даа... Буцлаа даа... Буцлаа даа... Бухимдсан сэтгэл минь тогтохгүй нь Бууралхан ээжийнхээ дугараанаас Булхаж л гарахгүй бол болохгүй нь Сэтгэлээр сайхан ээжий минь Сэмхэн намайг дурсав уу. Уулаас санах ээжийгээ би Ухаандаа гэнэт үгүйлэв үү. Бухимдсан сэтгэл минь тогтохгүй нь. Буцлаа даа... Буцлаа даа... Буцлаа даа... Харилаа даа... Харилаа даа... Харилаа даа... Хайрхан сэтгэл минь тогтохгүй нь Халуухан насныхаа амрагтай Харалцахаас нааш амрахгүй нь Гэнэхэн насны минь дурлал Гэнэтхэн намайгаа дурсав уу Арванхан хэднийхээ дурлалыг 496
  • 497. Алагхан зүрх минь үгүйлэв үү. Алагхан зүрх минь Хайрхан сэтгэл минь тогтохгүй нь Харилаа даа... Харилаа даа... Харилаа даа... Их далайн давалгаан /Д.Отгонсүрэн/ Эрэг хязгаар нь олдомгүй Их далайн давалгаанд Эрхийн чинээ завьтай Эр тэнцэн явнам, би Тэнгис далайн тэртээг Тэнгэрийн хаяа дэрлэн Тэр гэж ялгаж заахын Тэмдэг мөргүй цэнхэртнэм Далай завийг минь сэгсчиж Даамай зоригийг минь тэнсэнэ Их далайн гүнд Хөл алдан живэхээ Эх газраа зорин Хүч мэдэн сөрөхөө Гарын булчин мэднэ Ганцхан зориг л мэднэ. Далай давлах давалгаатай Дайвж цалиглах нь нүргээнтэй Сахрах долгион нь үзэх өнгөтэй Саатан чагнам, сайхан аялгатай Далай завийг минь сэгсчин Даамай зоригийг минь тэнсэг. Дөрвөн зүг тэмтэрч Дүйвээнээр би яваагүй Усанд унасан навч шиг Урсгал даган хөвөөгүй Найр тавих наран зүг Намайг угтах маргааш тийш Сэтгэл бодлоо нум шиг хөвчлөн Сэлүүр амраалгүй хөвнөм. 497
  • 498. Мэлмий /Д.Отгонсүрэн/ Минжин хангайн хархан нүдэн гэлтэй Мэлмэлзэн урсах намрын харз шиг тунгалаг Мичид түгсэн шөнийн саран мэт гэрэлтэй Мэлмий, нүдний сайхан мэлмий тормойно. Хөөвч үл баригдах солонгын адил зугтамхай Хүслийг татах далдын шид нуугдаастай Мэдэл үгүй дуу алдам тэр мэлмий Миний өмнөөс үг хэлэм инээмсэглэв. Ботгон нүдний цавчих тоолон шаналж Борхон зүрх минь хэмнэлээ алдан булиглав Бороонд норсон мойл шиг хархан мэлмий Бодлын сувдан хэлхээг хүвэнхэн талимаарав. Болчимгүй алдсаныг сэм сэмээр мартуулан Богинохон энэ насны нэгэн жаргал эдлүүлэв Илүү маяггүй тэр мишээлд нь найрсаж Элгэн хайр өөрийн эрхгүй хөвсөлзөв. Ижилгүй хөөрхөн тэр нүдний талимаанд Эдэлдэг жаргал бүхнийг амтлан жаргая гэтэл «Сайхан юм бүхэн өөрийн тавилантай » гэж Санааны үзүүрт нууц түгшүүр харвалаа. Ажин саатвал, хархан нүдний талимаанд Амраг хайрын оч гялсхийн үзэгдэв Хэрийн хүнд нандин түүнийгээ өгөхгүй гэх Хэрсүү бодлын сүүдэр төдхөн бас халхлав. Хаа хэзээний өнчрөл гунигаа далдалж Хайр хүргэн мэлмэлзсэн мэлмийг харахад Холын хоёр ертөнцийн таталцах хүчин мэт Хос зүрхний хооронд соронзон айлчилна. Их ус харвал ядаргаа арилдаг гэж Эцэг дээдсийн минь хэлсэн үг учиртай л Намрын харз шиг тунгалаг хархан мэлмийг Насаараа харах хүн хамгаас азтай л. 498
  • 499. Сэтгэлийн утас /Д.Отгонсүрэн/ Шаширлах тариан түрүүнд исгэрэх Салхин шивнээ Шижирлэх долгио хаялан мэлтэлзэх Голын шуугиан Шинэхэн цэцгийн цомирлог ундлах Хурын шаагиан Шимээр ногоорох мөчрөө тэлэх Навчсын сэржигнээн Сэлгүүн орчлонг бүхлээр нь багтаах Сэтгэл дотор минь амилан байна Ай, миний сэтгэлд Хүрвэл яруу тунгалаг аяс эгшиглэх Хөгжмийн утас хөвчлөөстэй байнам Дардас бүхнээс нь өнгө аялгуу цацран Даамай симфони, баатарлаг марш ч төрмөөр байна. Гагцхүү арван наймтын сэтгэлд л төрөх Гайхамшигт уянга ч бас л эгшиглэх билээ Сэрүүн салхинд намрын навчис газардахуйд Сэтгэлийн минь утас доргин дуугарнам Миний сэтгэлд Хүлгийн төвөргөөн Бөмбөрийн цохилт шиг дэргэдүүр тачигнаснаа Хөндий талынхаа арвинд уусах мэт Алслан алхалсаар намжих адил Аялгуу айзам эгшиг бий. Ай, миний сэтгэлд Голын шуугиан Хурын шаагиан Салхин исгэрээн Навчсын сэржигнээн амилан бий 499
  • 500. Ай, миний сэтгэлд Баатарлаг марш, симфони Баярын сонат Хайрын уянга Харууслын хөгжим аялан бий. Үр тариа /Д.Отгонсүрэн/ Би үр тариа билээ Би бүр учиртай үр тариа билээ Нервийн салбарласан судал шиг Нийслэлээс салбарласан зам шиг Ишнээс салбарласан их үндсээ Эх дэлхийдээ бөх суулганам Энэ дэлхий минь намайгаа дүүрч Эх дэлхийгээсээ би зуурч Бид хоёр бие биеэ Бие сэтгэлээсээ энхрийлэн тэвэрнэм. Хөх манхан тэнгэртээ Тэргүүнээ би өргөнөм Хөдөө талынхаа салхинд Түрүүгээ би өргөнөм Хөрст дэлхийнхээ гүн тийш Yндсээ би суулганам Шим ертөнцийн нарны Шижир сацрагаар амилан Шиврэн буух хурын Шаагих дуслаар ундаалнам. Ээх нар минь Шингээд орчихдог нар биш Буух хур минь Ширгээд хатчихдаг хур биш Суух хөрс минь 500
  • 501. Шим нь дуусчихдаг хөрс биш. Тийм болохоор би Тив дэлхийд дуулиантай Тэнгэр огторгуйд дуулалтай Тийм болохоор би Ертөнцийн салхинд халиурах Ердийн тарианаас учиртай. Наргүй, хургүй, хөрсгүйсэн бол би Нармийж хорчийгоод хатчихсан байгаа. Тэр гэхийн тэмдэг мөргүй Тив дэлхийгээс тонилчихсон байгаа. Нартай хуртай хөрстэй болохоороо би Намжаа дэлхийг нар шиг баясааж явдаг Уяхан замбуутив маань намайг тарьсан юм Уяхан замбуу тивдээ би таригдсан юм. Би тариа болохоор Би таригдсан болохоор Хураах ургацтай хувьдаа бэлэгтэй. Ургацаа өгөх л гэж би Унтах нойроо Умартан яарнам. Ургацаа өгөх л гэж би Улирах мөчтэй Уралдан яарнам. Би ургацаасаа таригдах Yрийг үзэх гэж яарнам Би угтаа Маргаашийн тариаг тарилцах гэж яарнам Тэр цагт энэ бие маань Ургасны хэрэг гүйцэх байна Тэр цагт эх дэлхий маань Ургуулсны хэрэг бүтэх байна. «Найрамдал» лагерь /Н.Очирбат/ 501
  • 502. Үсээрээ, зүсээрээ ялгаатай бидний Үерхэн нөхөрлөх үүдийг нээсэн Нэрээрээ нүүрээрээ учраагүй нөхдийг Нэгэн эхийн үрс шиг дасгасан Найрсаг монгол ээж шиг ээлтэй «Найрамдал» лагерь энхийн дуутай. Хэлээрээ, заншлаараа ондоохон бидэнд Хэзээ ч ариун итгэл төрүүлсэн Хайрлан хүндлэх нандин чанарыг Хатан зүрхэнд мөнхлөн шингээсэн Найрсаг монгол ээж шиг ээлтэй «Найрамдал» лагерь энхийн дуутай. Тэнгэрийн одод шиг жавхаалаг төрөөд Энгэрийн цэцэг шиг өнгөжин дэгжсэн Бидний сэтгэл сүү шиг цагаан Биеэсээ түших ах дүү шиг үнэнч Найрсаг монгол ээж шиг ээлтэй «Найрамдал» лагерь энхийн дуутай. Алсаас алсад хараа сунган Улсаас улсад урин дуудсан Бидний уриа-интернационал Биелэх ирээдүй-саруул коммунизм Найрсаг монгол ээж шиг ээлтэй «Найрамдал» лагерь энхийн дуутай. Нутгийн шороо алт /Н.Очирбат/ Нууран дундаа шувууд чуулаад Нургин хийлэн үймж эхлэв 502
  • 503. Нутаг нутгийн залуус дарвиад Нулимс мэлтрэм дуулан хайлав. Уран зэллээ мэтгэн дэвсээр Урин орныг зорих шувууд Уртын аяндаа тасарч ядан Уймран ганганах юусан билээ. Эрхэст тэнгэрт хөөрөх жигүүр Эхээс төрүүт заяаж өгсөн Цэнгэг ус нь соронзон адил Цэрвэн нисэхэд нь татаа юмуу? Оюун санаа баяжаам сэргэг Олны үр сад найрсан баясаад Эрдмийн далайд умбах атлаа Эргэн хургах юусан билээ Үйзэн хорвоод нэргүй мэндлүүт Үрийн ёсоор тосож авсан Нутгийн шороо алт болохоор Нууцхан нэгийг шивнээ юмуу? Хүү төрлөө /Н.Очирбат/ Ургах нартай Уралданхан Хүү төрлөө. 503
  • 504. Уйлаан дуулиан Хадаанхан Хүү төрлөө. Энэрэлт ээжээ Мэлмэрүүлэнхэн Хүү төрлөө. Эгшигт бүүвэй Аялууланхан Хүү төрлөө. Ачлалт ааваа Уярууланхан Хүү төрлөө. Алаг зүрхийг нь Хайлууланхан Хүү төрлөө. Хөрст дэлхийг Хотойлгонхон Хүү төрлөө. Хөх тэнгэрийг Гүдийлгэнхэн Хүү төрлөө. 1963 Аргамжааны чулуу /Т.Очирхүү/ Төө зайгүй хайртай эх орноо санаж Түмэн бээрийн чанадаас бодол бэлчээн суухад Таталт сайтай дуран шиг нэхэн дурсах сэтгэлд минь Танхил багын нутаг нэгд нэгэнгүй тодрох юм. Өргөн Ширтийн зуслан нүдний өмнө илхэн Өвст судгийн эхэнд аргамжааны чулуу тодхон Гучин жилийн тэртээ яг л байсан газраа Гурвалжин хөх чулуу явсан ч үгүй янзаараа 504
  • 505. Хэн нэгний морь аргамжаатай байгаа санагдана Хэнзхэн ногооны үнэр анхилж байх шиг бодогдоно. Унаа морио бөхлөхтэйгөө болж дээ хүү минь гэж Урамшуулж хэлсэн эцгийн үг Бядгүй балчирхан насны минь бяцхан гарын оромтой цуг Аргамжааны тэр л чулуунд арилшгүй үлдсэн бий Ширхэгхэн ганц чулуу нь ч сэтгэлийн угт уяатай Сэрүүн Алтай нутагтаа би хүлэг морин шиг аргамжаатай Аргамжааны тэрхэн чулууг тойрон идэшлэх хүлэг шиг Аяа эх орон чамдаа би тоосны үзүүрээс эргээстэй. 1978 Гэрлийн тухай бодол /Т.Очирхүү/ Орой болсон хойно цонхоо нээж Орон хотын гудамжийг харвал Шөнө дөлийн их хот Өнгө өнгийн гэрлээр ярина Улаан хэрээстэй түргэний тэрэг Урагшаа шурхийн өнгөрлөө. Оч үсрэх шиг гялсхийсэн энэ тэрэгний гэрэл Орчлонд нэг шинэ хүн төрлөө гэж хэлнэ үү дээ Хаа нэгтэй айлын цонхны гэрэл Харанхуйн дунд гялсхийн аслаа Гэрийн эздийг баярлуулж Гэнэтхэн тэнд холын зочин оройтож ирэв үү дээ Тэртээ тэнд эгнэсэн олон гэрэл Тэрэг, машин хүмүүсийн чимээ чих дэлсэнэ Тэнд аварга үйлдвэрийн зүрх лугшиж Тэнхээт ажилчин хүн шөнийн ээлжиндээ гарч байна уу даа Хойд талын байшингийн хоёр цонхны гэрэл Холгүй зайтай асаж унтраад байх юм Анхны хүүгээ төрүүлсэн залуу хос Алдрайхан хүүгээ хуурайлах гэж сандарч байна уу даа 505
  • 506. - Хол ойр гэрэл асч унтарч Хойш урагш машин тэрэг сүлжиж Их хот шөнөжин гэрлээр ярина Ээдээ, энэ гэрэл гэдэг амьдрал юм даа Яралзсан хотын гэрлийг харахад Яруу шүлгийн санаа бууна Гэрэл ... бас нэг айлын гэрэл Гэнэтхэн ирсэн онгодоо гүйцэж ядан Гэрэлтэй тэр цонхон доор найрагч шүлгээ бичиж эхлэв ээ 1978 Ильичийн хуучин хүрэм /Т.Очирхүү/ Суут Ильичийн хүрэм Сугандаа нөхөөстэй байх гэж үү Анхаарлын цусан тэмдэг шиг Асгарсан цусны дусал шиг Очиж очиж улаан утсаар Оёж шидсэн байх гэж үү. Их түүхийн музейд зочид гийчин олон Ильичийн хүрэмний дэргэд зогсож саатах нь олонтой Өрөө би зүрхэндээ шарх олсон шиг Өмнө нь очиж удаан зогсов Сэтгэлд гэнэтхэн хар бууж Сэрүүн зүүд шиг бодолд дарагдав Сум дайрсан энэ хүрэмний цаана Суут хүний зүрх цохилж байсан гэж бодов. Улаан тэмдэгт тэр л цоорхойг Урвагчийн бууны сум чиглэж ирсэн гэж бодов Тэр сум гэвч Ильичийн зүрхийг оноогүй Тэнгэрлэг их Лениний амь насанд хүрээгүй Буурал түүхийн их хүний өөдөөс Буруутан дайсны гар чичирсэн байж таарав. Сэтгэлд гэнэтхэн хар бууж Сэрэмжлэгтүн гэж зүрх минь шивнэв Буяны хорвоод ийм урвагч байсныг Сумны ортой Ильичийн хүрэм хэлж байна. Хаа нэгтэй дайсны сум бийг Хал үзсэн коммунистын зүрх хэлж байна. 1978 506
  • 507. Найрагчийн өрөөнд /Т.Очирхүү/ Амьд сэрүүн цагийн нь алтан мөр болж Азербайджан найрагчийн өрөөнд хуучин пянз эргэж байна Сайхан сэтгэлт түмэндээ зүрхний үгээ хэлж Самед Вургун найрагч шүлгээ уншиж байна. Ганцхан заяах эх орныхоо тухай Газар дэлхий, эрх чөлөөний тухай Уулын цовоо эрсийн тухай Улаа бутарсан охидын тухай Яг л дэргэд минь идэр залуугийнхаа дуугаар Яруу найрагч шүлгээ уншиж байна. Хорвоогийн мөнх бусыг үзсэн найрагчийн өрөөнөөс Холдож ч чадахгүй, салж ч чадахгүй Хол ойрын хүмүүс тойрон эргэж байна. Үсэн буурал үеийнхэн нь Үйлсийг нь залгах хойчийнхон нь Үзэг нэгт нөхөд нь тойрон эргэж байна Гарцаагүй, энэ амьдрал мөнхийн гэрч Гадаа гудамжаар их бага тойргоор Үй түмэн машин тэрэг хүн зон Үдшийн Бакуг тойрон эргэж байна Найрагчийн дуу нэг тодорч, нэг бүдгэрч Хуучин пянз эргэж байна Намар оройн салхин гэгээвчээр үлээнхэн байна Гарцаагүй, энэ амьдрал мөнхийн гэрч Газар дэлхий, он цаг, хүмүүс Нарыг тойрон эргэж байна Найрагчийн хуучин пянз амьдрал адил эргэж байна Амьдрал гэдэг үнэтэй Алтаар хэмжишгүй үнэтэй 507
  • 508. Амьд сэрүүн цагийн нь алтан мөр болж Азербайджан найрагчийн өрөөнд хуучин пянз эргэж байна Сайхан сэтгэлт түмэндээ зүрхний үгээ хэлж Самед Вургун найрагч шүлгээ уншиж байна. Баку 1977 Эмээл /Т.Очирхүү/ Цэнхэрийн говийн намаржаанд малчин өвгөн Цэрэгт яваа хүүдээ эмээл төхөөрч байв Мөнгөн чимэгт эмээлийнхээ ганзага олмыг тааруулж Мөдхөн ирнэ хүү минь гэж хоног тоолон байв Албаа хааж дуусахад тавхан сар үлдлээ гэж Аав нь хүүдээ эмээл төхөөрч байна. Нэг л өглөө хөтөлгөө морьтой Хонгорын шилийг давна гэж Нэгдлийн малчин өвгөн инээмсэглэн ярьж байна. Санаа цайлган ардын маань энхийн сайхан хүслэн Сайхь тэр өвгөний төхөөрсөн эмээлд байна Цэргээс ирэх хүүгийн эмээл тохох хүлэг Цэцэг бүрхсэн талдаа оноотой тарган байна Эмээл хүлэг хоёр эзнээ хүлээж Эх орон маань амар тайван байна. Цэнхэрийн говийн намаржаанд малчин өвгөн Цэрэгт яваа хүүдээ эмээл төхөөрч байна. Байгальтай сольсон үг /Д.Пүрэвдорж/ Цуурай -Хангинаж цангинасан Хадны цуурай чи Дуу бүхнийг яагаад Дууриан дуулдаг юм бэ? -Аяа эс тэгвэл Хэнийг би ялгахаа байна Алтан гургалдайг тэгээд 508
  • 509. Хэрээтэй эндүүрвэл яана. Өргөс -Өргөс чи юунд Өстэй юм шиг Өлмий дороос минь Өвдтөл хатгав аа? -Өнгөт хорвоо гэдэг Өдөн дэвсгэр биш шүү Өлмий тавих газраа Өөрөө харах ёстой шүү. Чулуу -Харахад гаднаа хүйтэн Хагалахад дотроо хүйтэн Хад чулуу чамд Халуун илч бий юү? -Харин чи өөрөө л Хат гүйцсэн ган бол Хагалаад үз л дээ намайг Хариуд нь би ган өгнө. Тойром -Аагим халуун говийн Аяган бор тойром оо Алгандаа чамаас дээжилье Ангаа тайлаад мордъё -Урсгал байхгүй надаас Уух хэрэггүй хүү минь 509
  • 510. Ус бүхэн ундаа биш Уулзсан бүхэн нөхөр биш. Тулгын чулууг хөдөлгөж болохгүй /Д.Пүрэвдорж/ Санхүү банкны сэсчээмтэй Сантехникийн сэлээсэртэй Барьцааны ломбаардтай Баталгааны нотриадтай Удирдагч нь куульттэй Удирдаач нь пуульттэй Хувийн коодтой Хувцасны моодтой Галын командтай Газрын кадаастартай Орцондоо ноймортой Ордондоо каамэртай Архины бокаалтай Ажлын бахиалтай Зайгуулын тараншээтэй Зайлуулгын тараактартай Клиникийн үзлэгтэй Клирингийн тооцоотой Хоол нь поорцтой Холио нь пээрцтэй Яам нь мээнэжэртэй Ямаа нь кашмиртай Өрөөлдөө портээзтэй Өвөртөө пороомсогтой Чихэндээ апараадтай Чивэндээ гондоомтой Эцэг нь таавчигтай Эх нь лээвчигтэй 510
  • 511. Хүүхэд нь паампэрстэй Ууцандаа масаажтай Утсандаа мэйсэжтэй Унадаг бөх моосттой Уулзвар бүхэн поосттой Тээстээр шалгадаг Тээндэрээр уралддаг Шооконд ордог Сейфэнд нуудаг Пэлтаа наадаг Пэлээтэг залгадаг Рэзээвт бичдэг Истоор нээдэг Инчрээстэй тоглодог Стрээс тайлдаг Ханаа дараанкалдаг Хадлангаа пэрээсэлдэг Хийсэн бүтээл дисэртаац Хичээлийн давтлага консолтаац Өргүүр шат лийпт Өндөг араа лүүпт Цаасан хүүдий пакээт Царсан шал паркээт Томхон танхим заал Тойрон бүжвэл баал Хурлын дарга спикэр Хувийн дугаар эргистэр Аливааг чадвал маасчар Адрын гэрэл лүүстэр Түүчээ тэрэг бүүпэр Түгжээт нууцлал шийпэр Цусны чагт хэрээст Усны цорго караант Цайны идээ заваарк Цаасны хэмжээ формат Энгийн дэр падуушиг Ээрүүлт хүрд кадуушаг Яриан жүжиг дараам Янзны хүрээ араам Нэрийн чансаар эрээтэнг 511
  • 512. Нэхэл өлгөц эрээплэг Албан суудал мээст Алдар хүнд чээст Санаандгүй явдал сюрприз Салбан өмд тарпээз Нүхэн гарц түнээл Нүнжигтэй эд оргинаал Ахалж яваа нь лийдэр Ард үлдсэн нь лоодор Мулгуу нь паакт Муу нь аакт Амьсгал хордвол угаар Аюулд өртвөл аваар Ханын шүүгээ шкаав Хомон хадаас скоов Тэвэг талх батоон Тэцэн хувин битаан Оноол ажил ноором Онцлох хувцас фоором Оготор банзал мийний Ороолдсон хормой макси Цэргийн дуулга каасаг Цээрийн баг маасаг Албаны өрөө оофис Амрагийн хурьцал сээкс Гэрийн тавилга мээбэл Гэрлийн утас каабэл Халуун уур паар Хальсан бөмбөлөг шаар Өвөөлжин шовоохой бүүтэг Өвчүүн завь лоотог Сахлын хутга бэрийтэг Саравчтай малгай кээпэг Ханцуйн товч заапанг Хавчих хавтас паапаг Эдийн солгой бараак Эргүү толгой дураак Данс баригч нарийдчаг Даган баясагч балиалшэг Хурууд эм таблээтаг 512
  • 513. Хулгар сандал табурээтаг Алаг хөзөр каарт Агтан гуявч шоорт Тааран шалбуур жийнс Тарчиг тэтгэвэр пээнс Хоригдлын хэвтээш наар Хоногийн нэвчиш баар Эрээвэр зууш салаат Эмчийн нөмрөг халааат Элдэв шүхэр зоонтиг Эрвээхэй зангиа баантик Өвсний хадуур касилк Өвчтөний дамнуур носилк Yнэ хямдрал сээл Yнгэг шохой мээл Хайнцал нь ничээ Хийрхэл нь шизо Yзэх зүс имийж Yлэг жаал дэбийл Чимэгт зар рэклаам Чихэвч мөр рэглаан Илүү зан хооби Ихсийн булагнал лооби Сайн дуу хийт Сагсны бай шийт Нүдний шил ооптиг Нүүрний гоёл космээтэг Тунгийн тариур шипрээц Турсган цавуу скооч Аюулын нөөц фоонд Арилжааны өөш боонд Яншаа дуу хийп хооп Янагийн гоёл шууб наап Yзэсгэлэнт бүсгүй оны мийс Yдшийн мэдээ сийтий нүүс… Тусгаар тогтнол /Д.Пүрэвдорж/ 513
  • 514. Ханат цагаан гэрийн од хийморийн тоонон дээр Хасаг халуун тулганы омог дөрвөн тотгон дээр Хан Алтай аавын онгон тэргүүн оргил дээр Хатан Сэлэнгэ ээжийн одод орчих мандал дээр Тусгаар тогтнол чамайг Тунхаглан бичнэ би Ганган улаан тэмээний зогдор дэвсэх тэшил дээр Гантай мөнгөн хэтний зоолог тээх тээгэн дээр Галбын халуун говийн хулан ангах ээрэм дээр Гантиг чулуун хясааны янгир халих элгэн дээр Тусгаар тогтнол чамайг Тунхаглан бичнэ би Хүж дурдан бүсний ташаа дарах нугалаан дээр Хүрэл манан хөөргөний даалин дарах наргиан дээр Хүйсийн шүүдэр буусан уулын гацаа бууцан дээр Хүннү дээдсийн тамгалсан улбаа гархин буурин дээр Тусгаар тогтнол чамайг Тунхаглан бичнэ би Ширмэн төмөр дөрөөний шивээ зурах тавган дээр Шижир алтан ээмэгний шигтгээ чимэх гархин дээр Шинийн хоёрны саран хаяарч шингэх тэнгэр дээр Шинэ нялх ногоо ханшиж задрах газар дээр Тусгаар тогтнол чамайг Тунхаглан бичнэ би Аавын мөнгөн хазаарын найман цэнгийн товруун дээр Азын алаг мэлхийн наян нэгэн шагайн дээр Алиахан саарлын унага хөллөн тэнцэх нуга дээр Ангирын хоёр дэгдээхэй хөвөн цэнгэх нууран дээр Тусгаар тогтнол чамайг Тунхаглан бичнэ би Индэр улаан галын цац бадман дөлөн дээр Ижил хоёр загалын цацаг шанхан дэлэн дээр Идэр гурван есийн цас чахрах цайдам дээр Есөн голын цан хөөрөх царман дээр Тусгаар тогтнол чамайг Тунхаглан бичнэ би Бэлгийн цэнхэр хадагны хоёр гардах дэлгээс дээр Бэхэн хар гэзэгний хосоор дарах сүлжээс дээр 514
  • 515. Бэрийн домогт цэцгийн хорвоо уярах дэлбээн дээр Бидэрт мөнгөн сарны хоймор унах туяан дээр Тусгаар тогтнол чамайг Тунхаглан бичнэ би Урсгал татмал усны хөл алдах ёроол дээр Ургамал таримал модны хөрсөнд хавах ёзоор дээр Уяран мэлмэрэх янагийн дурлал амилах харцан дээр Уйлан мэндлэх үрийн дуулан орхих манцуйн дээр Тусгаар тогтнол чамайг Тунхаглан бичнэ би Ажнай сайн хүлгийн гал цахилах тууран дээр Аагисан улаан хүдрийн ган царцах хайлш дээр Амар түвшин жаргалтай ам бүлийн дансан дээр Алтан босго өлзийтэй айл бүхний үүдэн дээр Тусгаар тогтнол чамайг Тунхаглан бичнэ би Баяр найрын ширээний амтат тансаг идээн дээр Баян хангайд мөнхөрсөн арц хуш зээгэн дээр Балтаар давтан хийсэн анжисны торгон ирэн дээр Багц дүүрэн ургасан атрын тарианы мөрөн дээр Тусгаар тогтнол чамайг Тунхаглан бичнэ би Эрт айлын хаяа дархан хилийн дээсэн дээр Энхтайвны харуул дайчин эрсийн тангараг дээр Эрдэнэ зуугийн хэрэмний зуун найман суварга дээр Энэ зууны өргөөний зуун түмэн цонхон дээр Тусгаар тогтнол чамайг Тунхаглан бичнэ би Эрх чөлөөний зарлиг ардын үндсэн хууль дээр Эрх хэл соёлынхоо ад биш баян сан дээр Эрдэнэтийн арга билиг алтан соёмбын гачил дээр Эх нутгийн шорооны амиар солих ширхэг дээр Тусгаар тогтнол чамайг Тунхаглан бичнэ би Аав ээжийн буянтай өлзийт цагаан хоймор дээр Амин гарвалын толботой өлгийт нялхсын өөжин дээр Ардын журамт цэргийн өргөж ялсан туг дээр Амьсгалаа бидэнд өгсөн өрлөг дээдсийн дурсгал дээр Тусгаар тогтнол чамайг Тунхаглан бичнэ би 515
  • 516. Хан тэнгэрт сүмбэрлэсэн үйлдвэр уурхайн яндан дээр Хаяа нийлж сүндэрлэсэн үлгэрийн харшийн туурган дээр Хангай говь талын үлэмжийн өв баялаг дээр Халуун эх оронч бүхний үндэсний их бахархал дээр Тусгаар тогтнол чамайг Тунхаглан бичнэ би Сав саваар саалийн харваж хүрэхгүй зэлэн дээр Сая саяар сүргийн хатирч хүрэхгүй билчээр дээр Сар нарны өртөөнд хагацаж болшгүй учрал дээр Сайхан монгол орноо хайрлаж ханашгүй ерөөл дээр Тусгаар тогтнол чамайг Тунхаглан бичнэ би Өглөө бүрийн нарны асгаран буух цацрал дээр Өвгийн морин хуурын аялгуу хослох утсан дээр Өргөн цээж чөлөөтэй амьсгалж яваа газар дээр Өөрийн толгой мэдэлтэй амьдарч яваа заяан дээр Тусгаар тогтнол чамайг Тунхаглан бичнэ би Ухаа хонгорын жолоог захлан татсан талбай дээр Ухаант жанжин Сүхбаатарын зарлан дуудсан тунхаг дээр Улаанбаатар нийслэлийн заяа тэтгэх дээвэр дээр Улсаа ачлан захирсан засаг төрийнхөө ордон дээр Тусгаар тогтнол чамайг Тунхаглан бичнэ би Нүүрэнд нь гал бадарсан монгол эцгийн хийморь дээр Нүнжгэнд нь нар гэрэлтсэн монгол эхийн сэтгэл дээр Нүүдлийн өргөөнд нэгдсэн монгол аймгийн холбоон дээр НҮБ-ын шилтгээнд заларсан монгол улсын далбаан дээр Тусгаар тогтнол чамайг Тунхаглан бичнэ би Эзэн сууж жаргасан их заяагаа сүсэглэж Эх орон талынхаа ирээдүйн таалалд нийцүүлж Эрдэнэсийн далайгаас шүүрдсэн итгэлийн сувд үгсээр Эрх жаргалаа баталсан иргэн бүхний гараар Тусгаар тогтнол чамайг Тунхаглан бичнэ би. 516
  • 517. Амгалан хоосон сэтгэл нь /Д.Равжаа/ Амгалан хоосон сэтгэл нь Товчтойхон байтал Аливаа бүхнийг чадагч Ийм сайхан сэтгэл буй Аяа, танивал жаргал буй Аврагч лам ба Айлгагч эрлэгүүд Энэ насны явдал Илбэ мэт байтал Элдэв янзаар үзэгдэнэ Үзэгдсэн энэ сэтгэлд Удамборын цэцэг мэт Уйман ганхаж найгаад Элдэв дүрсийн чуулган Ямагт тахил болно Эелдэг үнэн үгтэй Яруу сайхан эгшиг нь Эсэрваагийн эгшгээс илүү Энэ жамыг бодвол Элдэв сэтгэл хөдөлнө Аглаг холоос анхилсан Амраг сэтгэлийн үнэр нь Зандан модыг дарвал Заяагаараа учирна Ийм сайхан үнэр буй Балын амт нь Балайдын сэтгэлийг дараад Хоосон чанарын амт нь Хоёргүй хонгор минь 517
  • 518. Сэтгэлийг нь таниарай Тэнгэрийн хадгаас эелдэг Тэнүүн сайхнаа бодвол Тэгш уужим сэтгэл минь Амьтанд алаггүй байгаасай Аяа, гурван эрдэнэ Хамаг номын үзэгдэл Алс хоосон боловч Аливаа бүхэн үзэгдэл Амьтан бүхний үзэгдэл Өөрийн дураар болоорой Хол гэж орхино уу Ховдгорхож шунана уу Хотол төгс үзэгдэл Хоосон чанарын үзэгдэл Аяа, хамт жаргая Багаасаа моринд дуртай Багагүй эмд дуртай Баримтгүй сэтгэлийг Барин мэдэж аваад Баримтгүй жаргая Ламынхаа ачаар Лавтай үзлээр туулаад Хэн хүн боловч Хэвтэй сайхан жаргая Хэзээд Махагал айлд аа! Баян сүмбэр уул /Д.Равжаа/ Баян сүмбэр уулын 518
  • 519. Бараа сүндэрлэн харагдахад Бага настай тэр минь Бас бас санагдана Итгэлт нөхөр нутаглавал Исал газар ч бол яруухан Итгэж ханилбал Инээж тогловч сонихон Хар элэгтэй боловч Ханилбал итгэлтэй Үргэлж ханилахыг санасандаа Өдөр өнгөрөх нь урт байна Амраг сэтгэл байвал Аглаг байвч ойрхон Амгалан хоосон ламд минь Алс ойр буй болов уу Их харынхаа адисаар Энэ насанд шуналгүй Ямагт амраг чинийхээ Нүүрийг таних болтугай! Алшаа уулын бараа хараад айлдав. Дадишуари нарт айлдсан дуу /Д.Равжаа/ Уужим гүнзгий саруул билгийн агаараас Утгыг мэдэх мэргэдтэй ханилах ухаантан сайн Улам улам ламын эрдмийг үзэж Уйтгаргүй шүтэн чадагч сүжигтэн сайн Хоёр талтай башрын номыг орхимаань Хотол төгс тонилохын мөрийг хүсэгчид сайн Хор мэт хүслийг тэвчээд Хол ойргүй энэрэх бодитон сайн 519
  • 520. Уймж учраад гасалж салах нөхдөөс Уйтгарчилж магад гарах нөхөртөн сайн Улиг болсон найман номын утганаас Удаан унасан төвшин зантай морь сайн Чи минь мэд хэмээн айлдах орны Чин бат хуурмаггүй лам сайн Чигнүүрийн од мэт болзоогүй бол Чивэлт нөхдийг тэвчсэн сайн Магад дээд Ядам бурхнаан бясалгах нь Мандах шинийн сар мэт нэмэртэй нь сайн Махарч өөрийн биеийг сургах сэрэмжнээс Махчны гэрт ганцаар мэт сэрэмжтэй нь сайн Махагал,амьтны аврал тэрний минь Манай танайгүй хамт шүтвэл сайн Манан будан шиг үзэгдээд өнгөрөх насанд Манзшир богд хааны зарлигийг дагасан нь сайн Хэлбэлзэх туйлгүй сэтгэлийг тэвчээд Хэтэрхий дээдсийн зарлигаар болсон нь сайн Хэдийчинээн өстөн дайсан байвч Хэтэрхий бодь сэтгэлээр нэвт ханилсан нь сайн Аливаа үзэгдэл хоосон чанар мөний тул Атгаггүй уужим сулхан суувал сайн Ашдын амгалан бүгдийн үндэс лам тул Аливаа айлдсан бүхнийг дагасан нь сайн Зэргийн нөхөд дүйвүүлж байсаар мартаамуу Жигдрүүлж өөрийн сэтгэлд дурссан сайн Өтлөх ба үхэх, учрах, салах болзоогүй тул Өнөд энэ хойтод тустай ерөөл сайн Тэнгэр газар шалтгааны эрхээр урвамуу Тэгш буянаан амьтны тусад зоривол сайн Согтуу хүний үгэнд ямар болзоо вэ 520
  • 521. Солиот хүний номоос зайлбал сайн Даш зайсанд хайрласан дуу /Д.Равжаа/ Аврал бүгдийн хураангуйд шүтэх лам нь Ааль зан нь уужим бөгөөд увидастай нь сайн Алгасалгүй анхааран авах шавь нь Уургүй номхон бөгөөд сүжигтэй нь сайн Ачит эцэг эхэд энэрэх сэтгэл нь Алаггүй зургаан зүйлд нийгэм нь сайн Ариудсан хоосон чанарыг оноход Атгагүй аливаа үзэгдэл сулхан нь сайн Ах дүү, үеийн нөхөдтэй ханилахад Алин боловч ариун үзэгдэл дадсан нь сайн Аюул бүгдийг үндэс, сэтгэлийг номхотгоход Ачит лам, үйлийн үрийг гэрчилсэн нь сайн Ажиггүй энэ насанд хууртахад Алстаа ганцаардахыг бодсон нь сайн Ариун, бузар, хар, цагааныг ялгахад Аврал эцэг ламын зарлигаар болсон нь сайн Аяа, хохой, өөр бусдын явдалд Аргагүй дотроос уйдах цагт Найман зүйлийн сайн хэмээн дуулан Найртай зүрхний хөвгүүн чамдаа барив Духтай хурдан хүрэн /Д.Равжаа/ Духтай хурдан хүрнийгээ Барин зусаж уная Дотнын минь амраг чамдаа Довтлон хүрч золгоё 521
  • 522. Дэнж дүүрэн гарахад Дүүлэн борыгоо уналтай Дэнслэн санасан санаагаа Дэмгэрхэн чамдаа хүүрнэе Алс дэнжийн хөтлөөр Алхлан бараадсаар айсуй аж Амрагаа гэсэндээ Тэмцэн хүрээд ирэв үү Талын их арвинд Говийн их холд Голдоо санасан санааг Гол шиг чамдаа хүүрнэе Уйтгаргүй зангий чинь Уран гол шиг ааший чинь Огоот мартаж яднам Ойрхон ч болоосой гэм Тийм сарын зүсийг Чандлуулж шинжлэлтэй Зүйтэй амраг чамдаа Зүтгэж золгох нь бахтай л Төгөлдөр номын адисаар Тэгш манийг айлдаад Түүнийг минь өршөөгөөд Өнө бат болтугай! 522
  • 523. Дэлгэр зуны жаргалд /Д.Равжаа/ Дэлгэр зуны цагийн жаргалд Дэргэдэх таныхаан зангийн сайханд Энэ өдрийн найрын бэлэгт Үнэн үгээ дуулъя Намар цагийн хонгор салхинд Навч цэцэг найгалзан ганхахад Зүлэг өвч халиуран хийсэхэд Зүйтэй чамайгаа санана Найрт зуны хөхөө донгодоход Насны үеийн улсыг үзэхэд Усгал сайхан ааль чинь Улам наддаа эрэгдэнэ Суунаглан татах газрын униар Сая буцах галууны явдал Цогцлон хурагч шинэ үүлэнд Цочмог сэтгэл хөдөлнө Хөхрөн харагдах алсын газар Хөдөлж ядах галууны зэрэглээ Тод тунгалаг нуурын амьсгалд Тогтуун сэтгэл уярна Санасан энэ сэтгэлд минь Саран мэт илхэн Учраад хэлсэн үг чинь Од мэт тодорхой Сая олдсон хүний биед Салж ядсан энэ насанд Мунхарч хоцрох хүслийн харанхуйд Мухирч төөрөгч сансрын жам Идэр сайхан насны эрчимд Өдий учирсан чинийхээ ачид 523
  • 524. Тунгалаг хоосон чанарын гэрэлд Тонилохын мөрт учиръя Хувилж шарлах оройн өвс Хууртаж гэнэдэх насны саалтад Огоот гэмших зовлонгийн шалтгаан Олныг амсагч улсын жам Чамтайгаа барилдсан ерөөлийн хүчинд Чадал гүйцэд насны амарт Одоо хоёулаа хамт суугаад Одияанд мордъё Өнгөрөөд гарах энэ оронд Үхэж салах садан нөхөд Тамтаггүй явдлаар нөгцөөгч Тарчилгагч улсын жам Өршөөж хураалгүй Үнэмшиж шуналгүй Батгүй цогцыг эвдэрмэгц Бадам-Одод учиръя Энэ насны дотроо Үйлийн үрийг орхиод Үхсэнийхээ хойноос эмгэнэгч Энэ улсын жам Эндүүрэлгүй ламын мөрөөр Үзэл шуналын хүлээсийг Энэ насандаа огтлоод Эцсийн мөрийг ололтой Үнэмшимгүй энэ дууг Үйлийн үрээр ядуурсан Эгэл адил санагч улс Илт нэгийг мэдээрэй Янаг сэтгэлийн амгаланг 524
  • 525. Илбэ мэт орхиод Элдэв эрдмийг мэдүүлэх Энэ хэний ач вэ? Хагацалгүй хоёулаа Хамаг номын чанарт Хамт нэг болохыг Үржин богд айлд! Дөмөн /Д.Равжаа/ Дөмөн дөмөн гишгэдэлт Хар нүдэн шарга минь Түмэн агтын дундаас Дөлөлзөж байдаг л Төдхөн зантай тэр минь Түмнийхээ дунд суудаг л Ааш зангийн сайханд Эрвэлзэн суудаг л Дэнж нуурын гургалдай Дэмий соньхон жиргэнэ Дэмий хүний үртэй Даанч юундаа янаглав Янаг гэгч юу вэ? Эртний сайхан ерөөл буй Энэ хол газрыг Энгэрээр нь дөтөлье Эгээрч санасан хүнтэйгээ Уулзаад мордох нь бахтай 525
  • 526. Энэ явахад ном буян хэрэгтэй Эцэс хойтын сүнсэнд Авидын үүдэнд жаргая Лам гурван эрдэнэ /Д.Равжаа/ Лам гурван эрдэнэ, энэрч өршөө Муу гурван үйлийг сөнүүлэн соёрх Уулын чинь оройд ус үл тогтох, Омогтой хүний цээжинд эрдэм үл тогтох Нуурын чинь дундаас түймэр үл шатах Номч ламын цээжнээс муу үг үл гарах Хатсан тойрмоос хамаг шувуу зайлах Хатуу дотортой хүнээс хань нөхөр зайлах Зэвэрсэн модноос жимс цэцэг зайлах Зөрүү зантай хүнээс зэргийн нөхөр зайлах Баян болон явбал бардан сэтгэлээ даралтай Баахан болон явбал гуниг сэтгэлээ даралтай Тойн болон явбал ариун санваараа хичээлтэй Тун ганцаар суувал хатуу сэтгэлийг барилтай Нанчид нанчид гэвч нарийн хар архи Нарийвчлан шинжилбэл найман тамын нэг нь Там там гэгч там хаанаас байх вэ Тамтаггүй явбал там чинь тэр буй за Саруул тал байвч шавартай намгийг ажиглаарай Сайхан амраг байвч санаа сэтгэлийг ажиглаарай Хөх тэнгэр байвч хүйтэн дулааныг ажиглаарай Хөөрхий амраг байвч алсын зоригийг туршаарай Булгийн үер өнгөрвөл буцаад урсах ёсгүй Толь тунгалаг боловч тооцож үг хэлэхгүй 526
  • 527. Тавтай нөхөд байвч Тодорхой санаа нь далд Хөвчийн түймэр өртвөл Хүчээр унтраахад бэрх Хүний дотор хартай бол Хүлээгээд суухад яршигтай Бодь сэтгэл үгүй ч болов Буянтай сэтгэл ачтай Бодлын хар далд ч болов Бултаад гарахад яршигтай Орох цагийн хурыг Огторгуйн салхи эвдэнэ Онох ухаан билгийг Уурын мунхаг эвдэнэ Найгах навч цэцгийг Намрын хяруу хиртээх Нарийн билгийн ухааныг Уурын мунхаг хиртээдэг Жигүүрт энэ ертөнцийн Жич бач нь олон бий Зэргийн нөхөд та минь ч бол Сэрэмжлэн санаж явалтай Малгайгаа аваад магтвал Магад үнэн гэлтэй Муу үг хэлбэл Хойт мөрөө хичээлтэй Энэ дууны нэр нь Лам гурван эрдэнэ Энэ дууг дуулмаань Энх амар жаргая 527
  • 528. Молор эрдэнэ /Д.Равжаа/ Молор эрдэнийн эрдэм их Монгол газрын жаргал их Морь тэмээний тус их Мод түлшний хэрэг их Эдэлсэн бүгд арвитай үгүй Инээсэн бүгд итгэлтэй үгүй Идсэн бүгд шимтэй үгүй Эрдэмтэн бүгд тустай үгүй Хавар цагийн аян хол Ханахгүй сэтгэлийн эер хол Хангай газрын бараа хол Хартай хүнд алэг хол Ухаангүй хүнийг сургах гэнэн Ууртай хүнтэй тоглох гэнэн Улгүй бусдад халдах гэнэн Уяагүй сэтгэлийг хөгжөөх гэнэн Нүүргүй загнагч шударгын шинж Нягталж бодогч саруулын шинж Нуулгүй хэлэлцэгч янагийн шинж Нийцэж явагч нөхөрсгийн шинж Дээдэс ихсийн өлмий батдаад Дэргэдэх нөхдийн насан уртдаад Дэлхий дэх амьтны зовлон арилаад Дэлгэр сайхан жаргалангаар цэнгэх болтугай! 528
  • 529. Найман зүгтээ /Д.Равжаа/ Найман зүгтээ найгасан Навчит бадмын адил Найгалзсан дүрс чинь Нарийн гол шиг аальтай Найртай ганц тэр минь Яруу биларын дуу шиг Эгшиг төгс үг чинь Элдэв сонин аялгатай Эрхэмсэг багахан тэр минь Эрхгүй бусдаас хувьтай Анхнаас хамт төрсөн Ариун занданы үнэр шиг Амрагийн чинь үнэр нь Аглагаас анхилан ирэхэд Аргагүй сэтгэл хөдөлгөнө Ариун тэнгэрийн рашаан шиг Амтат эгээрлийг хангагч Ааш зангийн чинь сайхан нь Арван тавны сар мэт Атгагт сэтгэлийг сэрүүцүүлнэ Бадмын амыг нээгч Бадрангуй халуун нар шиг Балмад харанхуйг арилгаад Бадмажунайн дэргэд Баяртай хамт жаргая Ойр хол явавч /Д.Равжаа/ Ойр хол явавч Орхилгүй энэрэгч 529
  • 530. Очирдарь богддоо Осолдолгүй залбиръя Уярал цагийн он жилийг Удаан бодож хождоно Угийн санасан сэтгэлийг Урвалт хөрвөлтөөр эвдэнэ Саруул тал байвч Шавры нь мэдээрэй Сайхан янаг байвч Санаагий нь таниарай Хөх тэнгэр байвч Хүйтэн дулааныг ажигла Хөөрхий амраг байвч Алс зоригийг туршаарай Үер булгийн ус өнгөрвөл Буцаж юугаа ирэх вэ Идэр нас өнгөрвөл Эргэж залуу болох уу даа Хөвчийн түймэр ихэдвэл Хүйдсээр унтраахад бэрхтэй л Хүний сэтгэлд хар орвол Хүлээж суух нь цөөн бий Толь тунгалаг боловч Тооцож үг хэлэх үү дээ Товтой нөхөд цугларавч Доторх сэтгэл нь далд бий Бодитой эс үзэгдэвч Буянтай сэтгэл аятай Бодлоо хартанд алдвал Бултаж гарахад яршигтай 530
  • 531. Нүүдэл явдлын аянаас биш Нүглийн төлөө биш сэн Аргагүй үйлийн үрнээс биш Арчаагүй сэтгэлтэй дээ биш сэн Зүдэг нөхдийн эрхнээс биш Зөрүүд зантайдаа бишсэн Бурхны номыг хүссэнээс биш Буруу элэгтэйдээ биш сэн Лам айлд гэснээс биш Лавгүй худалчдаа биш сэн Учраа урьд айлтгаснаас биш Урвалт олонтойдоо биш сэн Тулгаж тавьсан сум нь Тусгалаа хүрэлгүй зогсох уу даа Туурвиж санасан санаагаа Тухайгий нь үзэлгүй зогсох уу даа Эх хүүгийн санаа ч бол Эгээ нэг л гэдэг үү Эцсийн ерөөлийн хүчээр Эргэж буцаж золгомааж Арилсан оронд Амар явж хүрээд Амьтан бүгдийн тусад Ариун бүтээлээр жаргая Омогтойхон арсланг /Д.Равжаа/ 531
  • 532. Ач төгс ламыгаа Арслант ширээн дээрээ зална Асрахуй сэтгэлээр Адислан соёрх! Омогтойхон арсланг Оготор хав яах вэ Олон бүгд хүнийг Онц нэгэн хүн яах вэ Жигүүртний хаан гарди бээр Аварга могой үзвэл Зандан модонд байвч Заалгалгүй иднэ Тас шувууны дэвэлгийг Тахиа яаж гүйцэх вэ Тангарагт хуврагуудтай Тэмцэгчид хөөрхий Тунгалаг нуурын дотор Тусах сарны гэрэл Тодорхой шиг боловч Тун хоосон хэмээнэ Санаа сэтгэл муут Шар тэмдэгтэн хөөрхий Сармагчинд адил Саваагүй тэмцэлднэм Хармаар эзлэгдсэн Хар санаатан хөөрхий Хамаагүй байтал Харшлагчид хөөрхий Балчиг дунд ургасан Бадам лянхуан цэцгийг Балай мунхаг амьтан 532
  • 533. Барин ядан гайхна Хатсан нуурыг Хамаг шувуу тэвчинэ Хар санаат хүнээс Хань нөхөр жигшинэ Эрээн барс гэгчийг Эмээлээр яахан сургана Ээлжлэх ертөнцөд Эвдрэлцээд яах вэ Өндөр модны үзүүрт Үзэсгэлэнт гардийг Үзэн үзэн баатархагч Аяа, хөөрхий, барам хөөрхий Сарьсан жигүүрт багваахай Шөнө нисэх зантай Сайн хүнд халдвал Шантрахын тэмдэг л Ухаантайхан тотийг Урхиар яахан барина Угтай төрсөн хүнийг Үгээр яахан буцаана Хэнз баахан хээр минь Хэний адуунд байгаа бол Хил зантай авгай минь Хэний аянд байгаа бол Асга хад гэвч Алстаа нурна Амраг садан гэвч Эцэстээ хагацна Хонгор мориныхоо тарганд Хол газар юухан бэ 533
  • 534. Хорин насны идэрт Хоромхон зуур хүрнэ зээ Өндөр уулын ус нь Өөд үл урсах Үнэн ганц сэтгэлийг Үргэлжид саналтай Эрх багахан цагаан чинь Эмээлтэйгээ тэмүүлнэ Эрхэмсэг багахан авгайдаа Эргэж бууж золгоё Уяхан дуут урманд Ооно халтар буганы Үнэмшиж ирэхийг Урьдаас сэрэлтэй Арслан гэгч амьтан Ариун бусын бөөлжсийг Эрдэнийн саванд хийвч Идэхгүй нь магад л Очирдарын адисаар Осолдолгүй яваад Орчлонгоос гэтлээд Очирдар болтугай Сэргэлэн зант цагаанаа /Д.Равжаа/ Сэргэлэн зант цагаанаа Идэр тарган байхад Эрвэлзсэн хонгортойгоо Золгохын санаа төрнө Хаврын урьхан салхи нь Сэнгэнэх шахлаа 534
  • 535. Ханилж суусан нөхөд минь Тарж мордох янзтай Аав юугаа сэрүүнд Тохуун сэтгэл бахтай Ажиглаж бодохноо Хожимдох янзтай Цэл говийн манан нь Талаа дүүрээд бударлаа Хүний хайртай үр нь Олон санаа юу вэ? Өөртөө хайртай сэтгэл нь Амьтан бүгдийн зүрх Үзээд гарахын оронд Дүйвүүлэн сууж цэнгэе Чин үнэн сэтгэл минь Орчлонтой таардаггүй Загнаж суух зан минь Улсын аятай таардаггүй Амраг сэтгэлийн туйлыг Эд яаж мэдэх вэ Хагацашгүй амраг минь Сэтгэлийн төвд суудаг бий Гахай чоно ч бол Аминдаа хайртай байтал Аяа, гурван эрдэнэ Бид чинь яаж явах вэ Хотол төгс лам минь Хоосон чанарын адисаар Энэ сансрын чөлөөнд Элмэртэл жаргая 535
  • 536. Тунгалаг толинд /Д.Равжаа/ Зээ. Тунгалаг толинд зээ Туяа юугаа үзээд Тогтсон хирээ арилгаад зээ Тодорхой цэлмэхүй адил Эрх багахан чамайгаа зээ Эмгэнэн санаж хараад Эрсэн хүслээ ханаж зээ Элдвээр жаргадаг билээ Зээ. Уянгат дуунд зээ Улс бүгд сонсоод Уяран сэтгэлээ сэргээж зээ Улам дурлахуй адил Хэлбэр багахан чамайгаа энэ Гэнэтэд санан тусаад Хүүрнэхүйг чинь сонсоод зээ Хүслээ ханадаг билээ Зээ. Харий зандангийн үнэр зээ Ханхилж сайхан анхилахад Хамрын эрхтэн ханаж зээ Гайхамшигт цэнгэхүй адил Тэгш багахан чамайгаа зээ Таалж сэтгэлээ амраад Тансаг элдэв тааваар зээ 536
  • 537. Тавтай жаргадаг билээ Зээ. Сонин сайхан цэцгүүд зээ Амтат сайхан балд Шунасан зөгийдийн чуулган зээ Салтсыг зөөх адил Амраг багахан чамайгаа зээ Элдэв таавар тээвэрлэн Амар сайхан жаргадаг зээ Амар сайхан билээ Зээ. Хөнгөн зөөлөн жанчид зээ Хүрсэн биес амраад Хүсэл бүрдэж төгсөөд зээ Хүсэхүйгээр жаргах адил Амархан бүрэн чамлаараа зээ Алгасалгүй суугаад Элдэв хүслээ төгсөөд зээ Агнистын жаргалан мэт билээ Эрхэм гурван чухагт зээ Элбэрэн залбирмуй өршөө Эдүгээ хүссэн бүрдэж дээ Элдвээр жаргах болтугай! Тэргэл сарны гэрэл /Д.Равжаа/ 537
  • 538. Тэргэл сарны гэрлийн тунгалаг нь Тэнгэр газрын энгийн уужим нь Тэрний минь зангийн сэргэлэн нь Тэгш ганц сэтгэлийн амар нь Настай буурал өвгөн эцэг минь Намайгаа гэж суугаа болов уу Аргагүй үйлэнд найдаж явсаар Арайхан хол төөрөлдөв үү Цагаан бор морины минь хурдан нь Цаггүй дөрвөн туурайн бат нь Аюулт дөрвөн давааны өндөр нь Аймшиггүй давагч сэтгэлийн баатар нь Сэмээр ирэгч хулгайчийн мэхтэй нь Сэрж манагч нөхдийн сайн нь Хэмжээгүй уужим балгадын их нь Хэрэгсэлгүй туулагч газарчийн сайн нь Алс эртнээс ерөөлтэй тэр минь Арайхан хожуу цагт учрав уу Арван зургаан нас чинь идэрхэн Аажмаар ханилсаар зорьсондоо хүрье Эцэг богд ламын минь адисаар Эх баатар дагинасын энэрлээр Энэ насны чөдрөөс тонилмаань Одияанд хүрэх маань болтугай! 538
  • 539. Төвшин сайхан /Д.Равжаа/ Төвшин сайхан сэтгэлтэн Түмэн зүгээсээ цугламаань Төлөв сайхан найрласан Төвтэй сайхан цуглаан бэ Бороо хур нь дэлгэрээд Бургас зүлэг нь ногоороод Булт шувуу нь цуглараад Буянтай сайхан нутаг вэ? Луутай таягаа тулалцаад Лүнтэн эрихээ барилцаад Лут бат аальтай Луу шиг сайхан эмгэд вэ Бурхан номыг сүсэглээд Буянтай ерөөлөө тавилцаад Буурал цагаан үстэй Бузгай сайхан хөгшид вэ Өлзий бэлгээ бэлэглээд Үнэн үгээ хүүрнэлдээд Өөр бусдын тусыг Өмгөлөн бүтээгч нөхөд бий Огторгуйн сан шиг агуу их Оломгүй далай шиг гүнзгий Олон шим бүрдсэн Осолгүй хутагтын эдүүд бий 539
  • 540. Далай дээрмийн аюул үгүй Дамжиглах сэжиг үгүй Дагт ган зуд үгүй Даанч сонин цагууд бий Би-д баригчийг дарагч Билэг барамидыг ниргэлээд Би үгүй номыг оносон Бэх сайхан егөзариуд вэ Амгалан хоосон даяанаар Амьтны авралыг бүтээгээд Арга билгийн явдлаар Ашид бат жаргая Урт сайхан хүрэн /Д.Равжаа/ Урт сайхан хүрэн чинь л Уужмын холоос гүйдэлтэй 540
  • 541. Уйдашгүй танаасаа Тэнд хол суудаг л Манаран харагдагч гол нь Манай танай нутаг Мартья гэж санахнаа нь Зүүдэнд минь тодорхой Өндөр гэгчийн уул нь Өөрийн маань нутаг Өвөрчлөн бодохноо нь Энд минь ч үгүй л Тамчийн чинь талыг Сүүмэлзэн байхад Тас мэнгэн хүрнээрээ Мэхэлзүүлсээр туулна Учирч ханилахад Уйдашгүй амраг Хатирч унахад Хавтай сайхан морь Ханилж суухад Хагацашгүй нөхөд та минь Аян хол гэмээ нь Сэтгэлээ битгий гунигшаарай Ааш зангийнхаа сайхныг Азнан битгий мартаарай Идэр бага насандаа Итгэж ханилна Энэ бат сэтгэлээ Уулзан байж хүүрнэе Далай ламын адисаар Жан Шамбалын оронд 541
  • 542. Дарнат богдыгоо Даган төрөх болтугай! Урьхан хонгор /Д.Равжаа/ Урьхан хонгор салхинд нь Улиас мод ганхана Уяхан зант тэр минь Удах тусмаа санагдана Хөх баглагар модонд Хөхөө шувуу донгодно Хөөрхий уян сэтгэлийг Хөдөлгөх янзтай Халиуран ганхах зүлгэнд Хальж мэлтрэх голд Хамаг шувуу ганганахад Харин нь элдэв санагдана Үүл мэт оргилсон Өндөр хангайн шилд Өнгийн цэцэг найгаад Өөрийн нутаг санагдана Хайрт хүний үр нь Хатираа сайт цагаанаа Хавтаслан сойж унамаань Харьж мордох янзтай л Хар элэгт улстай Ханилж суухад бэрх бий Түүнээ гэж санавал Түдэж юундаа суух вэ Арван хэдэн насандаа 542
  • 543. Аав ээжийнхээ атганд Идэр цагаа гүйцэхүйд Эргэж юундаа хоргодох вэ Зэрлэг бүргэдийн зулзага нь Жигүүр сөдөө гүйцэхэд Уужим огторгуйд нисэхийг Олон бүгдээр мэднэ Сайн ламын шавь нь Санаа бодлоо гүйцэхэд Саатаж юундаа хоргодох вэ Сансрын орноос зайлаарай Ачит ламынхаа адисаар Аглагийн орныг шүтэж Амгалан хоосон даянаар Амьтны аврал болтугай! Хирий нь барьдаггүй ч болоосой /Д.Равжаа/ Ламдаа учраад хирий нь барьдаггүй ч болоосой Хүний биеийг олоод үхдэггүй ч болоосой Нар ургаад шөнө болдоггүй ч болоосой Буяны нь дурсаад мартдаггүй ч болоосой Жаргав юу вэ, омоггүй ч болоосой Зовов юу вэ, хатамжилтай ч болоосой Учрав юу вэ, зусаргүй ч болоосой Салав юу вэ, саналцдаггүй ч болоосой Өшлөв юу вэ, юмы нь авдаггүй ч болоосой Ханилав юу вэ, ачаа мэдэлцдэг ч болоосой Олов юу вэ, булаалддаггүй ч болоосой Үгүйрэв юу вэ, хулгай хийдэггүй ч болоосой Эрдмээ хэлэхэд хөөрдөггүй ч болоосой Гэмээ хэлэхэд уурладаггүй ч болоосой Нөхрөө сайн явахад атаархдаггүй ч болоосой 543
  • 544. Өөрийн гэмийг мэдэж гэмшдэг ч болоосой Авахдаа адил, өгөхдөө мэргэшдэг ч болоосой Өөртэйгээ адил бусдыг өмөөрдөг ч болоосой Аль муу явснаа илхэн хэлдэг ч болоосой Сайн шүү башир загнаснаан ичдэг ч болоосой Уншихдаа уйлдаггүй ч болоосой Сургахдаа хал барьдаггүй ч болоосой Үзсэнээ мартдаггүй ч болоосой Санаснаа хэлбэрдэггүй ч болоосой Үгүй юмаа бий гэж нэрэлхдэггүй ч болоосой Өндөр доорд бусдыг сонжилдоггүй ч болоосой Нэг муугаа эвсэж муулдаггүй ч болоосой Муулав юу вэ, нэрмэдэггүй ч болоосой Нуув юу вэ, амрагтаа хэлдэггүй ч болоосой Хэлэв юу вэ, худал үг нэмдэггүй ч болоосой Мунхаг байж бусдыг сургадаггүй ч болоосой Сургав юу вэ, мэх сургадаггүй ч болоосой Ажнай, ийм ч хөөрхий сансар бол Эвий минь, бас нэгнээн саналцана уу Халхай, харин хашрах янзтай Зүй, зээ хөө, нэг л хэсэг жаргалцъя Хурмаст тэнгэр /Д.Равжаа/ Хурмаст тэнгэр төгөлдөр Найман шидэт найраа барин жаргая Үүл нь гараад бороо орохын цагт Үүдэн гэмээ нь хоймор юуны ялгаа вэ? Үйл байгаад үхэхийн цагт Хөгшин гэмээ нь залуу юуны ялгаа вэ? Мойлор модыг тарин суувал Могой болоод хортон түүнээс гардаг бий Муу хүнтэй ханилан суувал Муу болоод мундар түүнээс гардаг бий Саглагар модыг тарин суувал 544
  • 545. Салаа бүрийн жимс түүнээс гардаг бий Сайн хүнтэй ханилан суувал Саруул ба билэг түүнээс гардаг бий Огторгуйн од олон боловч Ончтой гэрэлтэй нэгэн хоёр Орчлонгийн амьтан олон боловч Ончтой мэргэн нэгэн хоёр Жаварт тэнгэр салхилнам гэлээ Жалгын ногоо сэргэнэм гэлээ Жаргалтай суугаад зовлонтой гэвэл Зовлон түүнээс ирдэг Зэ, зээ-хөө, зээ нь вайдуу зээ Гурван богд өршөө! Хөвчийн өндөр /Д.Равжаа/ Хөвчийн өндөр модонд Зулзаган шувуу цуглана Хөгшин буурал ээжээсээ Хөндий хол ирэв үү Ар цээлийн говийг Аргамагхан хараараа туулав Агь нь буурал ээжээсээ Арайхан хол ирэв үү Уяатайхан улаанаараа Утай шанд зорьё Унтах нойроо тэвчмээни Ээждээ хүрч золгоё Хэрээтэйхэн хээрээрээ 545
  • 546. Хэрлэн голыг туулав Хэнз бага насандаа Хэний аяыг дагах вэ Хошуу дээгүүр гарахад Хоёулаа ч болоосой Хол тэнд суухад минь Хоёр заяа мэдэм зээ Далай ламын адилсаар Дайн дайсныг устгаад Давхар баяр болохыг Дарнат өршөө Цэвцгэр хурдан шарга /Д.Равжаа/ Цэвцгэр хурдан шаргыгаа нь вайдуу зээ Цэлмүүлэн засаж уная Цэвэрхэн гол шиг авгай тантайгаа вайдуу зээ Цэнгэн найрлаж жаргая Цэлмэсэн сарны гэрэл мэт вайдуу зээ Цэцэн тунгалаг ухаантай Цэвэрхэн гол шиг авгай тантай вайдуу зээ Цээжний үгээ хүүрнэе Хэлэхээрээ л бэлэн зантай тэр минь вайдуу зээ Гэнэхэн зантай ч билээ л Гэнэтхэн суугаад бодохноо нь вайдуу зээ Гэмшиж гуниглах янзтай л Хамт ойрхон суухад вайдуу зээ Хагацашгүй амраг Харин холдоод одоход вайдуу зээ 546
  • 547. Хурамч ертөнц болуузай Энд ойрхон суухад вайдуу зээ Энгийн хүн адил Тэнд холдоод одоход вайдуу зээ Санан эрэгдэх янзтай Зунд нь барьсан гүүний шим вайдуу зээ Зонхова бурхны рашаан Зориглоод ирсэн авгай танд вайдуу зээ Зоог болгон баръя Эрдэм билэг хоёрыг вайдуу зээ Нарийвчлан судлалтай Арга залхуу хоёрыг орхиж вайдуу зээ Ашдын туйлд хүрэвсүү Сайрхах маань биш л вайдуу зээ Сайхан залуу насандаа Санасан санаагаа хүүрнэн вайдуу зээ Сайхан амар жаргая Нарийн хөх морь чинь вайдуу зээ Наадам юунд сойлттой Насан болсон ээждээ вайдуу зээ Намрын сэрүүнээр золгоё Хүссэн хүслийг хангагч вайдуу зээ Чандмань эрдэнэ Эрсэн хүслээ хангаж вайдуу зээ Энх амар жаргая. Үлэмжийн чанар /Д.Равжаа/ Үлэмжийн чанар төгөлдөр Өнгө тунамал толь шиг 547
  • 548. Үзэсгэлэнт царайг чинь Үзвэл лагшин төгс маань Үнэхээр сэтгэлийг булаанам зээ Хөшүүн сэтгэлийг уяруулагч Хөхөө шувууны эгшиг шиг Хөөрхөн эелдэг үг чинь Хүүрнэн суухад урамтай Хөөрхөн ааль мину зээ Учирмагц сэнгэнэсэн Уран гол шиг бие чинь Угаас хамт бүтсэн Улаан занданы үнэр шиг Улмаар сэтгэлийг хөдөлгөнө зээ Бадмын дундаас дэвэрсэн Балын амт адил Баясгалант ааль чинь Бахдаж ханашгүй Баярыг улам арвитгана зээ Хүний энэ насанд Хүссэн хэргээ бүтээгээд Хүсэлт тэнгэрийн эдлэл мэт Хөлгүй жаргалангийн далайд Хөвж хамт жаргая Англи хэлэнд итгэж зориулав /Б.Ринчен/ Загас, сармагчин хоёртой хэлээ ололцолгүй Зовж, хэлмэрч хайж 1600 үеийг туулахад Зуслан эсвэл өвөлжөө рүүгээ нүүх аятайхан санагдаад, Арслан Заан агнаж, агуйд амьдрах аягүй санагдаад 1200 үе өнгөрлөө Монголын радио хятадаар мэндлэхэд би үхнэ. Өвөө, эмээ хоёрт минь үсэг нүдлүүлэх гэж 24 нь нойргүй хоноод Өөрийн минь номыг хэвлэх гэж 22 үе минь хүлээхийн жаргал эдлээд Нэг зуун мянган жилийн өмнөх их мөстлөгөөр бурхан цусыг минь хөлдөөхгүй гэж зовоод 548
  • 549. Наранд итгэхгүй надад цахилгаан зуух өвлүүлэх гэсээр зургаан ч үе барагдлаа Монголын ТВ солонгосоор цаг агаарын мэдээ уншихад би үхнэ Шуурга тавьсан солирын бөмбөгдөлтөнд бөмбөрцөг 20 тэрбум жил ёолоод Шөнө, сар хоёрыг төрүүлсэн нар 10 тэрбум жил ганцаардаад Шоргоолж юм уу, өтний өвөг сарнаа явагч шиг хорвоог хэмжсээр зургаан тэрбум жил наслахад Шугуйн жимсийг зах дээр надад 10 жилийн өмнө худалдаж байлаа Монголын сонинууд японоор мэдээ нийтлэхэд би үхнэ. Батгана бялдууч хоёр /Б.Ринчен/ Баасанд батгана яагаад шавдаг вэ? Баахан үнэр өмхий болоод шавдаг бий! Хүнд бялдууч яагаад шавдаг вэ? Хүний чих зөөлөн болоод шавдаг бий Батгана их шавбал - өтөхийн шинж бий Бялдууч их шавбал - ялзрахын шинж бий Батгана өт хоёрт - ариутгагч эм ерөндөг Бялдууч зусар хоёрт - олны шүүмжлэл өрнөдөг 1957.01.27 Залуу нас /Б.Ринчен/ Судар шиг их амьдралын харгуйд Сур шиг харваад эргэн ирээгүй Суу алдарт залуу нас чамайг Санаж дурсахгүй хэн байна вэ? Гэнэн гэхэд хүүхэд шиг гэнэн 549
  • 550. Гэгээн гэхэд мэлмий шиг тунгалаг Ээжий шиг дандаа хайрлаагүй явтал залуу нас чи Эрчит мөрөн шиг урсан одном... Харагдан өнгөрөхийг чинь мэдсэн хэрнээ Хатуу хүтүүд хамаагүй зүтгүүлсээр Хавар шиг яруу залуу нас чамайг Хайранд жаргааж бүүвэйлж явсангүй. Орчлонг таниагүй омголон насандаа Олдошгүй хайрыг хэнэггүй гишгэчихээд Нэхэл хату сэтгэлийн өрийг төлөх гэж Нэл цэцэг мэл залуу нас чамайг би зовоосоон Алдар хүндийн тавцангаас зайдуу Алиа наргиант цэнгэлээс хол Хээрийн зөөлөн сэвшээ адил Хийсэн одсон залуу нас чамайг Хэт бардам зантны өмнүүр Хийморь жавхааг чинь бууруулж Уйтгарч хүлцэнгүй харагдуулсан бол Уучлаарай намайг залуу нас минь... Монгол хэл /Б.Ринчен/ Чихний чимэг болсон аялгуу сайхан монгол хэл. Чин зоригт өвгөд дээдсийн минь өв их эрдэнэ. Сонсох бүр яруу баялгийг гайхан баясч Сод их билигт түмэн юүгээн бишрэн магтаму би. Мөрөн гол цутгалант ширгэшгуй их далай мэт Мөнхөд үр ач нарын залгамжаар бадранхан дэлгэрч Хөндий цээжинд орогч бүгдийг нэвтрүүлэх чадалт Хөгжим мэт яруу баясгалант монгол хэл. Урьдын бэрх цагт улс монголын хэт заяг Уйтгарлан бодоход урам зоригийг минь сэргээсэн 550
  • 551. Өөдлөн дэгжихийн төгс хувьтайд нь итгүүлсэн Өрнөн мандахын шинж бүрдсэн өвгөдийн минь хэл Өсөх наснаас өтлөх насан хүртэл чам юугаан судлан Өдөр бүр үгсийн эрдэнийг чинь баярлан түүнэм. Түгшүүрт бэрхийг даван туулсан баатар түмний минь Төвшинээ соёл эрдэнэ юугээ мандуулахын Гэгээн улирал нээгдсэнээр Сэлбэл үгүй сэцэн оютан хэл юугээн Энхрийлэн хөгжүүлэю хэмээн Сэтгэл урмас бадран бахдаму үсэн буурал өтгөс би. Хутаг өлзий бүрдсэн хувь заяат түмний минь Хурц авьяаст хөвгүүд дүү нэр Халуун элэгтэн хотлоор Эгшиг сайхан монгол хэл юугээн нэн хайрлан дээдэлж Энхрийлэн бадруулахын бат зориг юутай сайхан. Чихний чимэг болсон аялгуу сайхан монгол хэл. Чин зоригт өвөг дээдсийн минь өв их эрдэнэ. Сонсох бүр яруу баялгийг гайхан баясч Сод их билигт түмэн юугээн бишрэн магтаму би. Намрын өвсний шивнээ /Б.Ринчен/ Ордос нутгийн элсэн манханд чи минь санаанд орлоо, Онц хайртай газраар намар орой явсан сэтгэлд ургалаа. Энхжиний орон мэт дөлгөөн, Ирасекийн сайхан нутаг, Немцов Боженын эмээгийн голоор явахад минь Намрын шар навч чи бидэн дээр эргэлдэн унаж билээ. Шар навч дарж, хог ургасан балтгар чулуун хүн, Чаг бас! Божены минь хайртай эмээ энэ гэж үү? Эмээгээ сэтгэлд мөнхжүүлсэн Божена ч гэсэн Энэ намрын бүрхэг муухай өдөр, Божена минь, Эзэн Чингисийн сүмийг гүдгэр дээр босгосон Элсэн манхан Ордос талд хамхуул өвс бөмбөрч, Шарчигнан өнхрөхөд, сэтгэлд таатай Ян Хүс багшийн Сэргэлэн нутгаар ноднин явсан минь санаанд орлоо. 551
  • 552. Элсэн довд ганданхан шарласан өвс, ордос талд Энэ намрын бүрхэг муухай өдөр, Божена минь, Юухан гэж надад шивнэсний нь мэдэв үү, чи минь. Ордос. 1957.09 сар Таван жил үү, таван мянган жил үү? /Б.Ринчен/ Айл зэргэлдээ хоёр улсын соёлын харилцааны сударт Ард шинэ Монгол, чөлөөт шинэ Дундад улс шив шинэхэн Нэгэн хуудас нээн сөхсөний таван жил одоо болжээ. Нэг таван жилээр ч барахгүй, таван мянган жилээс наашгүйдэг. Түүхийг бүтээсээр ирсэн жирийн хүн ардын үүсгэж зохиосон Түмэн сайхан уламжлалт манай соёл, найрамдлын судар. Бээжин 1957 он Хуушааныхаа шүлэг үзээд... /Б.Ринчен/ Манайд яруу найрагч цөөвтөр боловч, Маш олон шүлэгч бий юмуу даа, та минь! Тоо томшгүй шүлэг үзлээ энэ завсар би. Толгой холбовол шүлэг гэж боддог шүлэгч, Томцуулыг магтвал шүлэг гэж боддог шүлэгч Толгой тоолон төгрөг, шад тоолон шагнал! Эх оронч л яруу найрагчийн шүлэг, та минь Эгэл түмний нь цээжинд зүрхний хамт цохилом! Улаанбаатар . 1958.03.08 Эр хүн /Б.Ринчен/ Эр хүн эрэлхэг зоригтой байвал нэн эрхэм 552
  • 553. Эх орондоон* шудрага үнэнч байвал нэн сайхан! Үлээхэд цаашаан өрөвхийхэд наашаан болж, Үзэглгүй бөөрөнхийгөөр хамхуулыг дууриагаачин, Эцэстээн олны инээдэм, хүний доог Эх орондоон шившиг, түмэндээн гутамшиг! 1957.01.25 * Шүлгийн аялгуунд ОРОНДООН,ТҮМЭНДЭЭ гэж ардын аман аялгуунд байдгийг хэрэглэхэд дуудлага яруу болох учир тийнхүү хэрэглэлээ. Алишер новайтай амраглаж хонолоо /Сүглэгмаа.Х/ Агаарт цас хялмаалах мөнгөлөгхөн шөнөөр Арван хоёр сарын сэрүүн тэнгэрийг нөмөрч Алишер Новайтай амраглаж хонолоо Аялагхан сэтгэлд нь халууцаж хонолоо Дарсны сайхан нь аль билээ, алив ууя гэнэ Далавчны цуцашгүй нь аль билээ, алив нисье гэнэ Давшгүй бэрх нь аль билээ, алив туулья гэнэ Даанчиг уянгалаг нь аль билээ, алив дуулья гэнэ Зовлонгийн цагаан орчлонг ар ардаа нууж Зоргоороо шүлэг шиг шөнийг хувааж хүлхлээ, бидэн хоёр Зоосны хоёр тал шиг там диваажинд сэлгүүцэж Зол баярын замбуулинг хөтлөлцөж туучлаа, бидэн хоёр Жавартай тэнгэрийн салхийг анзаарсангүй, дулаахан л байж дээ Жаргаж мандах сарны сэвхийг анзаарсангүй, дурлачихсан л байж дээ Залбирч нисдэг шувууны далавчийг анзаарсангүй, жаргалтай л байж дээ Зам замын үзүүр дэх учралаа аргадсангүй, омголон л байж дээ Үүлтэй тэнгэрийн хаяа ийм холсон билүү Үргэлжид биенээ мөрөөдөх үйлийг нь яалтай, Новай Үлэмжийн нартай ертөнц ийм сэрүүхэн билүү Үсэнд минь хүртэл шингэсэн үнэрийг чинь яалтай, Новай 553
  • 554. Агаарт цас хялмаалах мөнгөлөгхөн шөнөөр Арван хоёр сарын сэрүүн тэнгэрийг нөмөрч Алишер Новайтай амраглаж хонолоо Аялагхан сэтгэлд нь халууцаж хонолоо Алтай хангайн уулс /Сүглэгмаа.Х/ дуучин Адарсүрэнд зориулав Арван хэдэн насандаа Миний сонссон хоёрхон дуучин Адраа, агаа хоёр минь, Тэгээд Алтай хангайн уулсыг шүү Их хотын гудманд бүрсгэрхэн царайг нь хараад Ийм хүн байдаг юмуу гэж тантай би уулзав Эрт багын дурдатгал сураг алсад одоод Энэ цагийн бурхад нүүр буруулсан мэт санагдана Улаан хамбан дээл ноосон хөх малгай Уранхай муу гутал хуучин баяань хуур Ус нутгаараа шүтэж ирсэн дуучин минь Уйтай бүүдгэрхэн харцаа урд минь дэвсэж зогсоно Архинд орсон гэнээ өнөө муу Адраа Алив миний хүү таарвал агаадаа нэг хэлээрэй Арав таван цаас, мал хуй гээд Амьд хүнд ер юу эс хэрэг болохов Агаа бид хоёр ингэж ярив Алтай хангайн уулсыг өмөлзүүлэн гунив Арай ч үгүй байх аа төрийн концертод ороод Араажив зурагтаар дуулаад Адраа ах сайн яваа даа Амьтан хүний хэлэх адилгүй ээ Арын сайхан хангай түших байлгүй энэ чинь Арай тайвширч байна, Агаа нүд нь гэрэлтээд ирэв Амьдын ганц шүтээн нь гэнэ, 554
  • 555. Аргагүй дээ хөөрхий Намрын сэрүүхэн өглөө хотын давчуу гудманд Нааш цааш сүлжилдэх өлөн хөх нүднүүдээс Наана чинь Адраах ах харагдана уу Надад уулзах хэрэг байна гэж сураглав Намхан хөх уулс ч өндийж таныг сонссон доо Намайг ч хэнийг ч ер танихаа байжээ тэр Насаараа таныг шүтсэн агаа минь өгүүлсэн юм Надаас та энийг аваад өгөөч гэж сарвайв Аравхан ширхэг зуут гарт нь чангахан атгуулаад Агаа минь танд явуулсан юм өвөртөө хий дээ гэв Агаарын будан хөшилдүүлж ятгатай дуулсан эр хүн дээ Алтай хангайн уулс нь харж л байгаа байх даа Арван хэдэн насанд Миний сонссон хоёрхон дуучин Адраа, агаа хоёр минь, Тэгээд Алтай хангайн уулсыг шүү [/font] 2004 он Бурхнаас нуусан амраг /Сүглэгмаа.Х/ Зүсэр зүсэр бороог хүйтэн гээд яах вэ Зүүдэнд эрхэлдэг амрагаа хүнийх гээд яах вэ Зүмбэр зүмбэр уулсаа холых гээд яах вэ Зөн совингийн амрагаа хүнийх гээд яах вэ Ай миний Зөн совингийн амраг аа хөө Зүг зүгийн жаврыг сөрөхгүй гээд яах вэ Зүйтэй жаахан амрагаа санахгүй гээд яах вэ Зөрүү сөрүүхэн заяаг аргадахгүй гээд яах вэ Зүрх сэтгэлийн амрагаа санахгүй гээд яах вэ 555
  • 556. Ай миний Зүрх сэтгэлийн амраг аа хөө Будар будар салхийг буруулдаг гээд яах вэ Бодлоос уяатай амрагаа бусдынх гээд яах вэ Бумбан бумбан толгодоо буйдхан гээд яах вэ Бурхнаас нуусан амрагаа бусдынх гээд яах вэ Ай миний Áурхнаас нуусан амраг аа хөө Ижийдээ эрхэлсэн шүлэг /Сүглэгмаа.Х/ Орчлон ертөнцийг улам яруухан дуулнам би Орсон борооны ус цэцгийн шилбэн дээр тунаж үлдэхийн цагт Орчлон ертөнцийг улам ялдамханаар хайрланам би Орой намрын бороонд цэцгийн шилбэ жиндэхийн цагт Орчлон ертөнцөд улам ихээр хоргодном би Одоо биш ч маргааш үүл хөллөн бороо зүсэрнэ гэхээс Орчлон ертөнцөд улам ихээр шунан дурланам би Орох борооны түрүүчээр шүлгээ бичнэ гэхээс Ижийдээ очоогүй хаврын салхины үзүүр жавартай Энд удаан суувал цас ханзарахыг мартах нь ээ Эрх хонгор сэтгэл ижийдээ зүүгдэхгүй удахлаар Ивэлж байгаа ертөнцөөс сүү залгилж сэрээд байна Нутгийн тоос үнэртүүлж айлчин гийчин буугаад Нуугьсан зөөлөн яриагаар орон хотыг сонирхоно Ижий чинь явууллаа гэж идээ сүү задлаад Энэ тэрийг түгээх нь улам ихээр уяруулна Маргааш нутаг явлаа ижийдээ очлоо гэхээр Маргад цагаан саран дагаж хөөрөөд өрөвдөлтэй Мартаж санасан сар өдрүүд гэмээ цайруулах гэсэн юм шиг Манцуйны үнэртэй салхиар даллаж дуудаад уяралтай 556
  • 557. Эрдэнийн үрэл шиг замбуулинд амиа хуваасан ижий минь Ивээлээ ивэлгэн хөхүүлж сүү болгон залгилуулсан юм Ийм дулаахан өвөрт нь хөлөө дүрж суугаад Ийм яруухан үгээр шүлэг бичих л уяралтай Өрөл мөндөр замбуулинг улам яруухан дуулнам би Өвсний үзүүр бөхөлзөөд молрын салхи үнэртэхийг нь ээ Өдөр өдрийнх нь амгаланг улам ялдамхнаар угтнам би Өөрийг минь хүн болгосон ижий аав хоёрыг ээ. Сарны өлмийд мөргөж улам яруухан дуулнам би Салхин зүг дэргэх морьд тургилах чимээгий нь ээ Нарны өлмийд мөргөж улам яруухан дуулнам би Намайг хүн болгосон өрөл замбуулинг яанам бэ 2006-04- Талын хөх салхи /Сүглэгмаа.Х/ Өвгөдийн асаасан галын дэргэд Өргөж мандаасан зулын дэргэд Өөрт минь зэхсэн өлгийн дэргэд Өчнөөн жил хүлээсэн их талын дээр Ижийтэй минь Араг түшилцэж Эцэгтэй минь Алга дэлгэлцэж Ирж явна гэж Тэнгэр мөрлөсөн Энд унаг гэж Газар зөөллөсөн Энэ хөх салхи Талын хөх салхи Тайж язгууртан гэлтгүй 557
  • 558. Таарч л байсан Тарвагачин гөрөөчин гэлтгүй Таньж л байсан Тамын хаалга эрж газар шагайхад Татаж босгосон Тал алдаж ихсийн дэргэд тамшаалахад Татаж суулгасан Намайг аргадаж Нар зөв эргэдэг Намайг алгадаж Нар буруу эргэдэг Энэ хөх салхи Талын хөх салхи Алаг баянгийнхаа зүүн сугад Азай буурлаа хөдөөлүүлчихээд Дахиж уулзах биш дээ гээд эргэхэд минь Дагаж нэг их гунигласан Дах жиндүүлсэн үүрийн жавраар Давхил сайтай морьдоо сойж Даваа давааны оройд хатируулаад гарахад Дагаж нэг их омогшсон Бүүр түүрхэн сэвэлзэж Бүүвэй бүүвэй аялдаг Бүгдийн дээгүүр исгэрч Бөртэ ихэмсэг аашилдаг Энэ хөх салхи Талын хөх салхи Бурхан Халдууны оройд Тэмүүжин сөгдөж Бусдын нүднээс нууж тэнгэрт залбирахад Буруутан нь хэн юм бэ гэж Догширч хамт байсан 558
  • 559. Татаарыг сөнөөж Мэргэдийг мэгдүүлэхэд Тайчуудыг дагуулж Тангуудыг хамахад Талыг нь хүртэл дэлхийг эзлэхэд Тайтгаруулж, аргадаж хамт байсан Аллах, Буддадаа наминчлаад Ази тэр чигээрээ сөхөрч байхад Ахиад дээр нь Европыг дагуулна гэхэд Аанай л хамт байсан, алгасалгүй харж байсан Энэ хөх салхи Талын хөх салхи Таанын цагаан толгой Шимээ барж дуусаад Тааваараа өөрийн зүгт Одох шиг Тас харанхуй шөнө Од харван Ташуулдан цуу татаж Тэнгэр эсгэх шиг Тийм дураараа эрх чөлөөг Надад авчирч өгөх Тийм дулаахан эх нутгаас минь Намайг авч одох Энэ хөх салхи Талын хөх салхи Асгарсан цагаан сарны дор Алтарсан шар нарны дор Алсарсан хөх тэнгэрийн дор Алдарсан хээр талын дээр Амьд явахад минь Хамт байж Алга болоход минь Хайж үлдэх 559
  • 560. Энэ хөх салхи Талын хөх салхи 2004-10-05 Эх орон /Сүглэгмаа.Х/ Цагаан хоншоорт бүргэд хад өнцөгдөн сууж Цаг хугацааг гуниглан хүлээх эх орон минь юм Цантай хүйтэн чулуу хөлийн дор шаргиж Цаашилж одох их хэнгэргийн дуу эх орон минь юм Алсаас ирэх морин харгуй, чийг зөөлөн үнэртэх Адуу тургилан салхин зүг дэргэх эх орон минь юм Айлын бүсгүй хацраа гэрэлтүүлэн тольдох Аль багадаа чамтай эрхлэхсэн гэж Асгаж нэг хурааж нэг шаргиулсан Алаг мэлхийн шагай эх орон минь юм Багадаа эрхэлж чулуу чулууг нь түүсэн Баянсухайн урд дэнж эх орон минь юм Багалуур бударгана, агь гашуун дундаас Бажууна, гоёо түүж амтлах эх орон минь юм Айл саахалтын зуур ботго хариулан гүйж Агаадаа үнсүүлж дээр өргүүлэх эх орон минь юм Аараг толгодын дунд зэрэглээ андууран гүйж Аягын чинээ нуур үзлээ гэж итгэх эх орон минь юм Сайхан ижийхээ залуу насанд үүрүүлж Садарсан цагаан аялгууг сүү болгон залгилах эх орон минь юм Санчиганд нь буурал сууж ус голдоо л өтлөхөд нь Сар өдрүүдээс урьтаж жаргаана даа гэж бодох 560
  • 561. эх орон минь юм Алаг алаг толгодыг зэрэглээнд тэшүүлэн зүүдлэх Аль багад минь жаргасан үлгэрийн төгсгөл эх орон минь юм Амиа хувааж өгөөд оронд нь авсан юм гэх Атга шороо алтан үндэс эх орон минь юм Тэнгэр газрын савсалгаар тээр холыг саравчлан Тэмээтэй хүн овоон дээр зогсох эх орон минь юм Тэвэр тэвэр уулсыг тэвний сүвэгчээр өндөлзүүлж Тэрүүхэн зэлний цаанаас нар мандах эх орон минь юм Үйл заяаны залбиралд энгэр хормой нэгтэй Үүдэн хоймрын Буриад эх орон минь юм Үелсэн мянганы түүхэнд хоромсог саадаг нэгтэй Үзэмчин захчин ойрдууд эх орон минь юм Салаа замын нүүдэлд жаргал зовлон нэгтэй Сайхан талын баргууд эх орон минь юм Салгаад салгаад холдовч сураг алсын бараатай Сайр Ховгын торгууд эх орон минь юм Алтай хангайн уулсыг Адраа ятгатай дуулах Араажуугаа чангалж агаа нүдээ хагас аниад сонсох эх орон минь юм Алсуур тойрч толгод толгод дамжих усан тэлмэн зэрэглээ Аргадаж хайрлахдаа нулимсаа залгиж хүлээсэн эх орон минь юм Намайг ээлжилж үүрсэн Ижий Аав хоёр минь Над руу урсаж тогтсон эх орон минь юм Над руу урсаж тогтсон эх орон минь юм Насаараа миний хайсан шүлгийн гэрэлт мөрүүд Надаас урсаж асгарсан эх орон минь юм Өнө мөнхийн хөх мөнхийн тэнгэр дор Өрлөг түүхт монголын жаргах зовор эх орон минь юм Өвдгөө шалбалж босохдоо нулимстай амталсан хайр Өчнөөн зууны хойно ч өөрөөсөө миний олох Эх орон минь юм. 561
  • 562. Ижий шүлэг /Д.Төрбат/ Цугтаа амийг тусдаа болгож Цусан хүйг тас хайчлахад Ижий минь сүү болон Над руу, урсаж эхэлсэн Ижийдээ би хүү болон Над руу , ургаж эхэлсэн Харин Гарын минь сүүдэртэй Гал самардан Хөлийн минь сүүдэртэй цуг Хөө өшигчин Yхэл надтай Ихэр төрсөн Yнэрлэх үртэй болсон ижийд Харамлах зовлон хамт ирсээн Харуй бүрийгээс харамлахдаа Хар халзан туулай болгон нууж Ханиаж бүлээрэхээс харамлахдаа Халууныг биедээ шингээж Өлгийтэй надад амиа тавьсаар Өлзийтэй ижий өөрийгөө мартсан Сүүн мөрөн гэнэт ширгэж Сүүлчийн дусал нь нулимстай урсаж Ижий уул өвөр дээр нурахад л Илий орчлонд үхлийг анх үзсэн Алаг заяанаас Ардаа нуух эхтэй явсан би Элэг дэвтээж Энгэрт асах үртэй болоод Заяагүй хар нэхлийг бүүр таньсан Замгүй хар үхэлтэй нүүр тулсан Зүглээд ирэх элээн сүүдрээс харамлан Зүүн хацартаа нааж, Зүүдэнд хуурах үнэгэн гүйдлээс харамлан 562
  • 563. Зүрхэн талдаа нууж Хойморын нар дагуулан үрээ өсгөнө Хийморийн сан тавиулан өсгөхдөө л өсгөнө Yхлийг үхтэл нь хуурч чадахгүй ч Yрээ өстөл нь Yхлийг хуурч дөнгөнө Сүү шүлэг /Д.Төрбат/ Ааштай орчлонгийн алган дээр Аньсага нээхэд ижий байв Наадамтай зуны гурван сардаа Над руу шивэрсэн сүү байв Нүгэлд дальдарч, буянд залбирч Нүдээ нээхэд ижий байв Сэрүүн намрын гурван сардаа Сэтгэл рүү цутгасан сүү байв Бүдрэхэд цуг шалбарч Бүлээрэхэд цуг өвдөж Бүдгэрсэн заяаг ариулж урссан Бүүвэйн дуутай сүү байв Гал элдэж, тулга тойроход Гараа тоссон ижий байв Зүүдэн өвлийн гурван сардаа Зүрх рүү бударсан сүү болов Жин одтой тэнгэрт цацал оршоож Жийжүү дөрөөн дээр ерөөл үлдээж Жил сараар урсаж одсон ижийгээ урсаж асгарсан бие сүү ундарч урссан би сүү Шивнэсэн маани, залбирсан чулуунаас Ширгэсэн хөх, ивэлеэн зүүднээс Шивэрч эхлээд шируүсч асгарсан Би сүү Бага насанд минь Бараан юм байгаагүй Цочиж сэрсэн зүүд хүртэл 563
  • 564. Цалгиж асгарсан сүү Алдаа минь хүртэл Алдаж асгасан сүү Биширсэн сэтгэл минь сүү Бичсэн шүлэг минь сүү Билиг авьяасминь сүү Би өөрөө сүү Дэлхий анх эргэхэд Дэвсэж өгсөн эхийн сүү бий Дээдэс анх төрөхөд Дэнсэлж хөхүүлеэн эхийн сүү би Сүлд шүтсэн сүүн ижээс Сүү шиг урссан хүү би сүү явсаар дуусна сулж явсаар уусна Хүүхэд чинь төрөхөд Хадагтай байх, сүү би Хүү чинь гэрлэхэд Хамтдаа байх, сүү би Ирэхийн чинь бараанаар Инээд алдан асгарч байдаг Би сүүн бороо Итгэхийн чинь заяанаар Ирмэж алслан задарч байдаг Би сүүн гялбаа Мөчөөрхөл анх үүсэхэд Мөөмөндөө гашлаагүй цагаан сүү би юм Аз ихэрлэхийн цагт Алд хадган дээр залаарай, тэр чинь би Амьсгал огтлохын цагт Аягалж амсуулаарай, тэр чинь би Би сүү Дэлгэж барьсан хадагны чинь Зол баярыг хуваалцах, би сүү Дэрлэж унасан чулууны чинь Зовлон гунигийг хуваалцах, Би сүү Би сүү Хучиж унтах шороонд чинь Хур даллан шиврэх би сүун тахил Хувилж төрөх одонд чинь Хувь заяа шивших би сүүн тахил 564
  • 565. Бишрэл сүжиг минь сүү Билэг авьяас минь сүү Бичсэн шүлэг минь сүү Бие сэтгэл минь сүү Би өөрөө, сүү Харанхуйг гэрлээр сүлнэ Хагацахуйг учралаар сүлнэ Харамсахуйг баяраар сүлнэ Хан орчлонг өөрөөрөө сүлнэ Тамга шүлэг /Төрбат.Д/ Зулайд шанага долоон бурхантай Зурхайд шадар гурван маралтай Зүүндээ ургах наран тамгатай Баруундаа жаргах саран тамгатай Хан хөлгөн тэнгэр доороо Ханаа шийрэлсэн бидний улс Үлгэр төрсөн нутагтай билээ Үсэг үүссэн тамгатай билээ Хүн сүрэг асаасан галтай Хүннү өвөг манасан дөлтэй Буга зурж чулуу тамгалсан Бурхан өрж уул тамгалсан Их хадган орчлон дээрээ Ирж буцах бидний улсын Оромжны буурь хаан бугуйвч юм Ордны туурь хатан сүйх юм. Тооно нь хорол хээ тамгатай Тотго нь чандмань хээ тамгатай Хана нь зэндмэнэ хээ тамгатай Хаалга нь өлзий хээ тамгатай Халхын цагаан өргөөний Хатавчнаа мөргөн унасан бид 565
  • 566. Эрхий дарам толботой төрдөг юм Эзэн тэнгэрийн тамгатай ирдэг юм. Хадаг аргадах шүлэг /Д.Төрбат/ Шинийн нэгний нартай хадаг барин золгож Шимийн алаг ертөнцөд хормой дэвсэн мөргөж Хар ухаанаар дэлхийг аргадсан өвгөд минь Хадаг дагаж буян хэмээн хадгалж аргадсан байна Араг түшсэн ээжийн алтан хэвлээс унахад Ад мөрийг аргадаж алд хадагтай тоссон эмгэд Хүрэл зэвтэй наадмыг хадгаар хэлхэж орхисон юм Хүрдэн хүрэл тооныг хадгаар мялааж үлдээсэн юм Хултай айраг залгилж хурганд чавхдах насанд Хурдны моринд өргөж мордуулсан өвгөд минь Түмэн эхийн магнайн хөлсөнд норсон хадгаа өгсөн юм Түрүү бөхийн элэг бүч намирсан зодгоо өгсөн юм Дом ширэгнээс гарч домог шохоорхох насанд Долоон бурхан одонд мөргөж зүслүүлсан эмгэд Есөн нүдтэй цацлын халбаганд буянаа уяж орхисон юм Ерөөлийн шадтай сударт заяагаа захиж үлдээсэн юм Гал түлэх хүнийхээ үс хагалж авахад Гаригийн хатуу аргадаж хадагтай очсон өвгөд Газрын савдагт учирлаж, гэрийн буурь тасалж өгсөн юм Галын бурханд мөргүүлэн цахиур атгуулж орхисон юм Үүлэн нүүсэн тэнгэртэй ч үг хэлээ ололцож өргөдөг Үүдэн сүлд лустай ч үйл буянаа хуваалцаж дэлгэдэг Алд цагаах хадгаа дээдэс аваад яваагүй нь үнэн юм Арга билгийн хорвоог аргадаж үлдээсэн нь үнэн юм Буурал ээжийн тохой өргөн хадгаар баярлуулж золгоно Бурхан шүтээнд хормой дэвсэн хадгаар аргадаж мөргөнө Эцгийнхээ эцэгтэй ч хадгаа л дэлгэж золгоно 566
  • 567. Эрлэгийнхээ элчтэй ч хадгаа л барьж учирна Хөгшдийг тавьсан газраас хадаг барьж алгаханыг гуйна Хөшөө болох чулуугаа хадгаар аргадаж алдханыг зална Хатуу чулуун дээрээ хадгаар бүтээж аниргүйхэн нойрсоно Хасар дээдсийн буяныг хадгаар аргамжиж үрдээ үлдээнэ Халаасны өрөө /Д.Төрбат/ Айлын бөөрөнд амь зууна гэдэг Амаргүй даваа, хүүгээ л өрөвдөх юм Амьтан царайчилж амьдарна гэдэг Аймаар заяа, хүүхдээ л бодох юм Гэрийн эзний хүүхдийг аргадаж Гэмгүй мөртлөө гэмшилд автаж Цэцэрлэгийн чихрээ идэхгүй өгнө Цэцэг шиг нас гундаж өснө Турьхан нуруундаа гутамшиг үүрч Туних эрхлэхийг бүр мартаж Тоглохдоо хүртэл хүн харна Толгой гудгархан бараадаж гүйнэ. Банди нар л болсон хойно доо Байлдаж тоглох дуртай байх юм Хүүхэд л болсон газар даа Хүү минь хүртэл дагаж гүйх юм Дайтаж тоглох жаалууд дунд Дайсан болох нь алга атал Чимээгүй хүү минь л оногдох юм Чихээ бөглөвч гуниг нь сонсдох юм 567
  • 568. Халаасны өрөөнд амь зууна гэдэг Хатуу даваа, хүүгээ л өрөвдөх юм Хар элгийн хүнийг царайчилна гэдэг Хэцүү заяа, хүүхдээ л бодох юм Ялах дон жаалуудыг олзолж Ялагдах дайсан олдохгүй болоход Дуугүйхэн миний хүү л сөгдөх юм Дусал нулимсаа аниргүй залгих юм Удаан дайны золио болгон Урван тоглох хүн олдохоо болиход Тоглоомон буугаа ганцаараа хураалгаж Тоодойтлоо туугдаад явах юм Үймж дарвих хүүхдүүдийн хэн нь ч Үхэж тоглох дуртай байхад Аниргүхэн миний хүү л сөгдөх юм Аавынхаа нүдэн дээр толгойгоо авахуулах юм Болохгүй гэх газар байх биш дээ Болзошгүй дайн нүүрлэдэг юм гэхэд Ялагдаж тоглоод сурсан хүү минь Яаж байлдах юм болдоо хэн мэдэхэв! Хаяа хийлсэн их гүрнүүдийн бөөрөнд Халаасны өрөө шиг эх орон минь ээ Цадиг түүхтэй дээдсийн үрсийг Царайчилж сургахгүй юм сан, яадаг юм билээ . Хийморь /Д.Төрбат/ Уургалж бариагүй ч Учир заяагаар ирсэн морьтой би Хазаарлаж унаагүй ч 568
  • 569. Хан тэнгэр заяасан, морьтой би Сүү дусаасан усаар Сүлд дуудан угаахад Бие сэтгэлд ирсэн Билгийн морьтой хүн би Өдийхөн байхад минь Өлгийн гурван бүсэн дээр Өлзий утас сүлжиж хатирсан Уйлахын цагт минь Унийн угалз даган ирж Усанд нулимсыг арчиж хатирсан Хөлд орохын үед минь Хөмөн бойтогны хүрэл хонхонд Хөөр баярын дуу болж хатирсан Дуулахын цагт минь Дугараан хултай айрагнаа Дугуй цагираг даган нар зөв хатирсан Монгол хүний сүлд тэнгэр Морьтой өссөн хүнээ би Туших гэж дэлд нь хүрсэн Туулай төдий харыг хазаж хатирсан Чөдөрлөх гэж хөлд нь суусан Чөтгөрийн санааг хайрч хатирсан Есөн зоосны шившлэгнээ Ерөөл минь болж хатирсан Зурхай мэргэн самбараас Зураг минь болж хатирсан Ясны сайн морь минь Насны хийморь минь Нүхэн харанхуйд нүдэн баримжаатай Нүглийн орчлонд буяны хишигтэй Буг чөтгөрөөс хол байдаг аа ! Бурхан тахилд ойр явдаг аа ! Аргадахуй /Л.Хасар/ Миний хөх уулс Мэлгэр толионд нь бууж Усыг аргадна 569
  • 570. Миний цэцэгт тал Мэлтэн шүүдрээ угааж Газрыг аргадна Миний бор газар Мичид өөд гүдийж Үхэгсдийг аргадна Аялгуу /Л.Хасар/ Хэрээ бүчин авах мэт Хар шөнө Хаа нэгтээгээс Гаслант аялгуу эгшиглэнэ Тэр дуу миний л оддыг үргээж Миний л биед цуглаж Намайг зовооно Тэр аялгууг би Халтар сарыг илж хайсан Тэнд үгүй байсан Аньж үзээгүй Бурхны мэлмийд хайсан Тэнд байхгүй байсан Гайхаж цөхөхдөө Гаслант тэр аялгууг Өөрөөсөө хайсан Миний дотор байсан Өдөр шөнө хоёроос Тэр гаслант аялгууг цуглуулж Өөртөө, өөрөөсөө нууснаа Мартсан байжээ би Миний гаслант аялгуу Би /Л.Хасар/ 570
  • 571. Усны толионд Гуниг зурах Би Уд мод Газар дээр Инээд зурах Би Уулын ус Тулганы тотгонд Жаргал зурах Би Хилэн гал Зүрхэн дээр Санахуйг зурах Би Хайран дурсамж Бодлыг минь /Л.Хасар/ Далай тархин дотор цалгилж Давалгаанаар шидэгдсэн бодол минь Хуурай эрэг дээр шидэгдэн Хуучирч өгөршдөг Хагацлын тэр орон зайд Харвасан одод үй түмээрээ живдэг Одоор гижигдүүлсэн Лусын самуун охид Давстай инээд хөөсрүүлэн инээж Даагдашгүй хүнд бодлыг минь Далайн ёроол руу зөөдөг Урьд нь миний барьсан Уруул нь сэтэрхий загасыг хооллодог 571
  • 572. Бурхан уйлж байна /Л.Хасар/ Бурхан уйлж байна Хэн нэгэн хаан хэзээ ч юм бурханыг гомдоосон байна Хүн төрөлхтөнийг үзэн ядаж бурхан уйлж байна Цурхиран уйлж байна Шунал тачаалд мансуурсан нүд нулимсгүй Шунал тачаалд мансуурсан уруул хуурай Хатаж гандсан тал шиг хүн төрөлхтөн дээрээс Бурхан цурхиран уйлж байна Бурханы нулимсаар хүмүүс Бузар булай буртгаа угааж байна Бурхан цурхиран уйлж байна Бороо орж байна Буцах шувуудыг гарч бүү үд /Л.Хасар/ Буцах шувуудыг гарч бүү үд Уулнаас тэд салж ядан байгаа Чамайг уул гэж андуурч мэднэ Буцах шувуудыг гарч бүү үд Буцах шувуудыг инээж бүү үд Холдож салахын гунигт автсан тэдэнд Хорсмоор санагдана Буцах шувуудыг инээж бүү үд Буцах шувуудыг уйлж бүү үд Чамаа ус үнэртэнэ Чамайг усаа гэж эндүүрч хоргодно Буцах шувуудыг уйлж бүү үд 572
  • 573. Ганц тоо Бороо /Л.Хасар/ Аянга цахих нь Тэнгэрийн мөчир Асгарсан бороо Үүлний жимс Асгаран асгарах тэр бороо Чамайг санасан Урт амьсгааг минь урна Чиний үнсдэг уруулыг минь урна Хөөрхий миний өвөөгийн нэрийг Худам монгол бичгээр Хацар дээр минь бичнэ � одены *Мөнхийн хаврын* гантигийг урна Орчлонгийн хар хирийг угаана Хэрээний харыг үлдээнэ Он цагийг надаас угаана Олон гөлөгтэй жингэрийн хөх шиг шоволзох бороог Газар залгилна Бузар булай тунасан газраас Бурханы сэнтий суудал Бадмын цэцэг ургана Гоёл /Л.Хасар/ Нуурын хатсан туурь шиг хайраа би Нулимсаараа усалдаг Тунасан зовлонгоос минь соёолсон Турьгүй ногоон өвс над дээр ургадаг Тэр өвсөн дээр тогтсон 573
  • 574. Шүүдрээр би гоёдог Өөртөө гоёдог Далд сэтгэл /Л.Хасар/ Миний ширээн дээр Хоёр шилэн заан Түргэн он жилүүдийг үдсээр Тоосонд дарагдан байдагсан Гэрэл асаах тоолонд Амьд гэрэл нүдэнд нь асан Гэгээн далдын сэрлээр Аль алиндаа ойртоод байх шиг санагдсан Чулуужсан нүдэнд нь нулимс цийлэгнэж Цухалдаж байх шиг бодогддог сон Нууцхан сэтгэл дотуураа Нурж байх шиг санагддаг сан Хаа холын хүсэл нь Хан хийх чимээнээр биелсэн Хагарч байж бие биетэйгээ уулзсан Хогийн хамуул дээр уулзсан Элэгдэх эвдрэхийн жам дээр уулзсан Эс болгон нь инээж байсан Зайгүй орчлон /Л.Хасар/ Нулимс хэдий нүдийг бүрхэвч урсаж одно Инээд хэдийн нүүрийг чимэвч хийсэж одно Нулимс худлаа инээд худлаа Үргэлжлэнэ гэж бодоход Эхлэл мартагдан замрана Эхэллээ гэж бодоход үргэлжлэл байхгүй тасрана Эхлэл худлаа үргэлжлэл худлаа Зовлон зовлон гэвч 574
  • 575. Нулимс зовлон биш Жаргал жаргал гэвч Инээд жаргал биш Үнэн энэ хэмээхэд Газар үнэн үгүй Үнэн үгүй энэ газар Надад гишгэх зай алгаа Тэнэглэл хөлхөх гээд Тэнгэрийн заадас зайгүй Цэцэд хөлхөх гээд газрын Булай зайгүй Төгөлдөр бишийн хорвоод Төрөх үхэхээс бусдад зайгүй Зайгүй цэнхэр орчлон Үнэн үнэн гэвч газар үнэн үгүй Үнэн үгүй энэ газар Надад гишгэх зай алгаа Зүүд /Л.Хасар/ Зэрэглээ татсан Зүг чиггүй талаас Тэр над руу ирсэн Намрын сүмэн өвс шиг Тэрийг гунхахад нь Төмөр үнэртэж байсан Усны чулуу шиг Урсгал дээрх зураг шиг харагдсан Над руу тэр алхсаар Наалинхай нь аргагүй инээсээр ирсэн Сарнайн тасархай дэлбээ уруул Сарны цагаан туягаар будсан цагаан царай Нүгэл унаагүй лүнтэн хар нүд нь Нэг л мэдэхэд намайг цоргисон 575
  • 576. Хавирга яран цээжинд шургасан Халуун зүрхэнд минь орж хярсан Нэг их ээнэгшилгүй Над дундуур нэвт туучиж гарсан Хаврын хүйтэн салхи Эзгүй цээжийг сүвлэж Хагацсан зүрх Гөлөг шиг гасалж үлдсэн Нохдын хэрэлдэх дуунаар Зүүднээс би хагацсан Хүйтэн шүүдэр дундуур гүйж Хөлөөсөө би сэрэхэд Хажуу саахалтын тоглож өссөн Хадамд мордож байсан Тэр өдөр Төгсгөлөөсөө эхэлсэн Ихэмсэг /Л.Хасар/ Үүрийн цолмонтой давхцаж ирсэн Зүүдэнд минь Чиний царай шиг өнгөлөг Сэтгэл шиг хүйтэн эрдэнийн чулуу Чамаас бусдад харамладаг Биен дээр минь гялалзана Үйлийн үрээр надад заяасан Бурхан чөтгөр хоёр уралдан ирж Өрөвдөхдөө миний гунигийг угаана гэж Өршөөлт тэнгэрээс Өрсөн хашгирцгаасан Орчлонгийн ганц яруу эгшиг Ижийнхээ бүүвэйг Шаналан гунигтаа зориулж би аялсан Тэд чихгүй байсан Сэтгэлийг минь булж дийлэхгүй Шороог Шаналан гунигийн өөдөөс 576
  • 577. Би цацсан Тэд бүгдээрээ аньсан байсан Ихэмсэг тэр чулууг Хөлстэй шороотой гараараа Өөрийнхөө зүүднээс Өөрөө би гаргаж хаясан Нар Намайг халуун гар дээрээ тарвалзуулсан Миний орчлон /Л.Хасар/ Жижигхэн цонхтой Миний өрөө Миний орчлон Тэнд хав харанхуй Нойтон бүлээн ханан дээр Нулимс урсаж л байдаг Энэ ертөнцийг надад Бурхан бүтээж өгсөн юм Ижийн минь цусаар Эцгийн минь ясыг зуурч Шавсан юм энэ өрөөг Энэ л миний орчлон Бүгчим харанхуй энэ өрөөний Жижигхэн цонхоор Нар асгарч байдаг Над дээр биш шалан дээр Асгарч байдаг 577
  • 578. Мөргөл /Л.Хасар/ Тэнгэр минь намайг гэсгээ Тэртэй тэргүй би нүгэлт хүн Бурхан намайг бүтээхдээ Нүгэлтэй нь цуг бүтээсэн Адтай биенд шунах Нүгэлт дуунд шунах Балын амтанд шунах Ариун мэт үнэрт шунах Тамын гал мэт шатан дүрэлзэх Би тэртэй тэргүй нүгэлт хүн Тэнгэр минь намайг гэсгээ Том багад нэг өнгөтэй Сүүдэр минь нүгэлгүй Түүнийг өршөө Надад байдаггүй /Л.Хасар/ Өнчин саран Надтай хамт Шөнийг сахина Чамайг л хүлээсэн хэрэг Өчигдөр чи инээж байсан 578
  • 579. Тэр худлаа Чи миний сэтгэлд байдаг Чи миний маргааш байдаггүй Чиний дотор би байдаггүй Шөнө төөрсөн чамайг Саран хөтөлж Өдөрт авчирдаг Тамирдсан наран бас л Надтай өдрийг сахидаг Чамайг л хүлээсэн хэрэг Намрын цөөрөм /Л.Хасар/ Мэлхийн шаргал дуут Намрын цөөрөм хахир Навч асгаран цөөрмийг хучна Ганганан хөвөх навчсын сиймхийд Гуньсан бүсгүй зүсээ тольдохуй Намрын хөгшин мэлхий цовхчин Усны толиог сандаахад Бүсгүйн зураг урагдана ********************************************** Намрын жихүүн салхи Биеийг ороон сэвэлзэхэд Жихүүцэхүй Миний эрх хүү Элэг төөнөн цээж самардахад Халууцахуй ********************************************** Навч Намрын нарны зомгол улаан навч 579
  • 580. Бодол осгом хүйтэн горхинд унаж Дагжин чичирч хөвөн одно Хагацлын дайтайд эс бодох модод сэрийнэ Хавар ирнэ Нүдэн нуур /Л.Хасар/ Нүдэнд багтаж ядах Нүдэн нуур Шувуугаа нисэхэд Нуур цочин Домог гиншинэ Нэгэн бүсгүй Нуурын толионд Өөрийгөө харан Дуу алдахад Шувууд үргэнэ Манан . . . 580
  • 581. Тэр бодлынхоо Манан буусан Нуурын мандлаас Төөрч явсан Хайраа олж Их хайраа Нууранд унагахад Долгисын аясаар Амраг эвдэрнэ Намар орой Аргаа барсан бүсгүй Ангиртай нуурнаас Амрагаа харамлаж Ус руу үсрэхэд Тэр тэнгэрт живж Нүдэн нуур цалгиж Нулимс нь тэнгэрт дусав Орон зай /Л.Хасар/ Би, орон зай Чамайг эзэлж амьдардаг Орон зай Чи намайг цулдаа багтааж Оргүй хоосон биедээ нуудаг Бурхнаас нуудаг Цаг хугацаа Намайг хэмлэж Бага багаар Үхэл рүү зөөдөг 581
  • 582. Солонго /Л.Хасар/ Бороо арилж Би солонго атгаж төрсөн Дэлхийг бүтээсэн Долоон өнгө хоосон Өнгө болгоныг атгалаа гэсэн Гар минь хоосон Өнгө болгоноор дүүрлээ гэсэн Нүд минь хоосон Өнгө гэрлийн Энэ орчлон хоосон Би зэрэглээ атгаж төрсөн Энүүхэнд уул харагдсан Хүрье гэх маань хоосон Энүүхэнд далай үзэгдсэн Очъё гэх маань хоосон Ирж яваа хүн байсан Угтъя гэх маань хоосон Буцаж яваа хүн байсан Үдье гэх маань хоосон Зүүдний шувуу Зуудний өндгийг дарж буусан Өглөө болоход буцсан Сэтгэлийн нуур хоосон Зүүдний хүлэг Үүрээр нутаг руугаа гүйсэн Хөх үүр шиг хүйтэнд Хөрвөөсөн газар нь хоосон байсан Зүүдний бүсгүй Өглөө хадамд гарсан Санааны тал хоосон Би солонго атгаж төрсөн Би зүүд атгаж төрсөн Зүүд хоосон Сүүдэр /Л.Хасар/ 582
  • 583. Сүүдэргүй хэвлийгээс би Сүүдэртэй дэлхийдээ асгарсан Сүү хөхөөд ч Сүүдэр минь арилаагүй Харанхуйд харагдахгүй Хар сүүдэртэйгээ Хахир он цагийн урсгалд Сүүдэртэйгээ цуг элэгдэж Эрлэгийн өмнө би сүүдэргүй дутуу очно Сүүдэртэйгээ би бүтэн явсан Сүүдэр миний өрөөсөн тал Тал сар /Л.Хасар/ Од нөмрөөд бид хоёр Уул түшээд бид хоёр Цэцэг өвдөглөөд бид хоёр Бид хоёрын дунд толгой цээжгүй Туранхай хөлтэй бүдүүн бөгс шиг хундганд Уруул шиг улаан дарс дүүрэн Толион дээр нь бүтэн сар Бид хоёр тэр дарсыг Сарыг гижигдэж сандарсан дарсыг уусан Уусан дарсны шавхруунд Тал сар живж байсан Бид хоёр бие биенээ 583
  • 584. Хагас хүссэн Хагас хайрласан Хагас мэдэрсэн Хагас жаргасан Тал сар хөвсөн дарсны шавхрууг Мартахуйн гүн рүү би Бүтэн сартай асгасан байсан Тэр үдэш тэр шөнө Тэнгэрт бүтэн сартай Хундганд бүтэн сартай Бид хоёрт тал сартай Тэр шөнө Тэр бүсгүйн /Л.Хасар/ Тэр бүсгүйн нүд Ёроол үгүй гүнзгий Хар нүдэнд чинь Намрын навч адил хөвөх Биеэн үлдээгээд Сэтгэл минь живж Чамайг хайна Энд шорвог ус залгилж Хөгшин мод гунигтай бөхийнө Хайртай гэдэг үгийг минь Ус хэдийн залгичихаад Элсэн эргийг Эмтлэн долооно Тэр бүсгүйн нүд Ёроол үгүй гүнзгий Нүднээсээ шорвог нулимс унагана Аль хэдийн далай намайг 584
  • 585. Эрэг дээр гаргаж хаячихаад Хөөс цахруулан давалгаална Хагацал /Л.Хасар/ Чи шатаж байсан Чиний амьсгал хүртэл шатаж байсан Шатсан мод шиг сормуус чинь Хацар дээр чинь унаж Шатаж байсан . . . Нээрэн чи шатаж байсан Нийлээд чи бид хоёр шатаж байсан Нуухын аргагүй асаж байсан Нурам болтлоо цогшиж байсан Даарсан хагацал дэргэд Дагжиж байсан . . . Худлаа үнэн /Л.Хасар/ Чиний нүд шиг зээр шиг цахилж Бузар орчлонгийн үнэнийг хайна Алхам бүрт чинь худлаа үнэн Чамайг хормойдож байна Бүсгүй минь гунигтай нэг хараач Чи үнэн дээгүүр явж өнгөрсөн Бүсгүй минь худлаагаас 585
  • 586. Битгий зугт Одоо хожимдсон Чиний үзэсгэлэнт хүзүүнд Чиний бүтээгүй мөрөөдөл Цагаан соёогоо зооход Айсан нүдээр Ялгуусан үнэнийг чи олж харна Тэгэхэд чи эргэж хараарай Бас л худлаа Хүсэл /Л.Хасар/ Хүн болгон нисдэг болохоор нь Шувуу болохыг хүсдэг Би бас л адилхан Шувуу болохыг хүсдэг Гэхдээ би Нисдэггүй шувуу болно Эх газрын шороог Ходоодондоо тээгээд Дааж нисдэггүй Ийм л шувуу болно 586
  • 587. Чи /Л.Хасар/ Чи миний ганцхан атгаг хайранд багтдаг Чи гэнэн тулдаа багтдаг Гэнэн нас чинь чамаас зугтсан Гэхдээ бас намайг авч хулжсан Гашуун нулимс минь чамайг багтааж дусдаг Гарсан нулимс болгонд минь чи Эхийнхээ хэвлийд байгаа хүүхэд шиг Эвхэрч харагддаг Чи надад багтдаг мөртлөө багтахгүй яваа Чи инээж... /Л.Хасар/ Санаж байна би Салж ядан буй Борооны дусал Үүлнээс хагацаж байхад Чи инээж байсан Тэнэгийг оносон Дусал болгон Нулимс шиг хагацаж байхад Чи инээж байсан Би санаж байна Салж ядан хагацах Модны навчис бүтнээс хагацаж Чиний хөл доор байхад 587
  • 588. Чи инээж байсан Би санаж байна Тэнгэрийн цулаас хагацаж буй Цасан ширхэг Чамд хоргодон Унаж байхад . . . Цас чарлуулан Явж байхдаа Чи инээж байсныг Би санаж байна Цэцэг болгон инээж Дэлбээгээ дэлгэж байхад Чамаас хагацсан нулимс Шүүдэр болон тогтож байсныг Би санаж байна . . . Цэцэг инээж . . . Чи мэдээгүй . . . /Л.Хасар/ Тэвчээрийн утсаа чи хөвж Тэнэг саваагүйн цамц нэхэж Үйлийн үртэй биендээ Үүл цуглуулж бороошоо л биз Үүлнээс хялайсан сарны Хүйтэн туяа чамайг Шалбааг шиг туучиж Олон олон үүрийн Одод ичээж Тэнгэртээ дутуу бөхөө л биз Тэрнийг нь чи даанч мэдээгүй 588
  • 589. Эгшин /Л.Хасар/ Юу юугүй бүхнийг залгих мэт Бас намайг хаман авахаар Над руу довтлон буй давалгаа Хүрхрэх чимээ нь үл сонсогдоно Хүй бүх биеийг минь Хучин авах мэт Ганц давалгааны өмнө Би ганцаар зогсном Ганцхан давалгаа Чинээндээ тулсан эгшинг Зураач зуржээ Гоо бүхэн цогцолсон Энэ эгшин бүрийг Би хайж амьдардаг Хайж хайж цөөхөн хэдэн Эгшинг цээжиндээ тээгээд Далайн ёроол руу орно Тэнд дулаахан Тэгээд бас хүйтэн Одоо л надад далайн Хүрхрэх чимээ сонсдож байна Давалгаа Эрх чөлөө /Л.Хасар/ Нүднээс алдуурсан нулимс Эрх чөлөө Үүрнээсээ унасан ангаахай Эрх чөлөө 589
  • 590. Өөрөөсөө бусдыг үл тоох Эргээсээ халин урсах ус Эрх чөлөө Харанхуйг цавчин цахих аянга Эрх чөлөө Хүн чулууг норгож асгарах бороо Эрх чөлөө Намайг татах эх газрын татах хүч Эрх чөлөө Харуулгүй алаг шорон шиг Амьдралаас хагацахуй Эрх чөлөө Эрэл /Л.Хасар/ Эрэл....... Нулимсыг хацар эрдэг Гунигийг зүрх эрдэг Харанхуйг нүд эрдэг Сарыг ганцаардал эрдэг Худлыг үнэн эрдэг Эмийг бие эрдэг Үзэн ядахыг хайр эрдэг Тэнэгийг ухаан эрдэг Үхлийг, хүн бүхэн эрдэг Эрэл... Эхлэл, төгсгөл /Л.Хасар/ Гадас гороолох нохой шиг Амьдрал дунд 590
  • 591. Гинжтэй Хүмүүсийн тойрогт Хөл дүрэн Өдөр шөнийн тэгийг Газарт дугуй зурж Тэнүүчлэх хүмүүсийн дунд Дугуй зурж Эцэс төгсгөлгүй энэ дугуйг даган Би хүмүүсийн дунд явна Би энэ хүмүүсийн Эхлэлсэн билүү Төгсгөлсөн билүү Ээжээ надад хэлээч /Л.Хасар/ Ээжээ надад хэлээч Нар жаргана Нялх сэтгэл даарна Ээжээ надад хэлээч Зовсон нүд шиг улаан наран яагаад Маргааш мандахгүй юм шиг жаргадаг юм вэ? Салхи исгэрнэ Би хийснэ Ээжээ надад хэлээч Их ууланд салхи номхон атлаа Ээрэм талд яагаад ширүүн байдаг юм бэ Мод тэнгэрийг урна Газарыг илнэ Ээжээ надад хэлээч 591
  • 592. Мод ганхаж бүүвээлэх атлаа Шуугиж яагаад сэрээдэг юм бэ Уул зогсоно Уул хэвтэнэ Ээжээ надад хэлээч Уул инээхэд цуурайтдаг мөртлөө Мэгшин уйлахад минь яагаад цуурайтдаггүй юм бэ Бороо орно Бороо шаагина Ээжээ надад хэлээч Бороонд би нороход хорсдоггүй мөртлөө Амсахад яагаад гашуун байдаг юм бэ Хүн ирнэ Хүн буцна Ээжээ надад хэлээч Хүн мөнх биш атлаа Яагаад үхэхгүй юм шиг авирладаг юм бэ Ээжээ надад хэлээч Энэ ертөнц зовлонгоос бүтсэн юм уу Ээжээ надад хэлээч Юу ч үгүй хоосон /Л.Хасар/ Үүл үгүй тэнгэр Юу ч үгүй хоосон Нулимс үгүй нүд Юу ч үгүй хоосон Салхи үгүй тал Юу ч үгүй хоосон Чи үгүй бодол Юу ч үгүй хоосон 592
  • 593. Аавдаа /Ц.Хулан/ Сайхан залуу аавынхаа тэргүүнд буурал орсныг анх үзээд Саваагүй томоогүй хүүхэд насаа би тэр жилийнх нь шувуудтай хамт буцаасан Санчигт нь нэмэгдэг мөнгөн сор нь тоогоор жаргана даа гэхэд Санаагаар даанч болохгүй юм ааваа. Бүүвэйтэй хонгор жилийн минь тухай мэдээж олон Бүдэгхэн гардаг зураг шиг санаатай хийдэг алдаа шиг Бүхий л орчлонд харин аавын минь ач гэж дуулдаггүй Бүгдийнх нь аав ямар миний аав шиг биш дээ. Амттай зөөлөн хоёроор баярлуулдаг муу ээжий л минь Айлын тавагаас чихэр хармаалж шараа болгооно Аав минь тэгэхгүй, алаг чулуу хээрээс хормойлж хүүдээ зүслүүлнэ Алсын замд уулсын нэр тогтоолгож ухаан нэмнэ Ээдрээнт мянган харгуй төрсөн гэрийн гаднаас эхэлж Эмээл дээрээ соёмботой унаган хүлгийн нуруунаас атгаж Сансарт хүү нь нисэх юм шиг санаж ээж нар сацлаа өргөж үлддэг. Саахалт ороод эргэх юм шиг санаж аав нар духыг нь ганц үнэрлэдэг Атгаж ижий нар өдөржин радио шиг үглэнэ. Амьдралд зөвхөн үнэнийг хэлэх гэж Аав нар сумны үүзэл шиг хааяа дуугарна, Бие өвдлөө гэж ээж нар хүүхдээ аргагүй нэг айлгадаг, Битүүхэн дотроосоо норж аав нар чимээгүйхэн өтөлдөг. Үхэж болохгүй тушаалаа авсан цэрэг шиг Үр нь хөлөө олтол цоо эрүүл шиг жүжиглэдэг Ачийг тань хариулна гэж олон жил би худлаа ярилаа Ачийг нь гаргаж өгчихөөд харин нэг гавьяатан шиг Сөөг сөөх гэж хэвтүүлээд номхон тэмээ ноолон шиг Сөөсгөр хэдэн бацааны өмнө хөгшин аавыгаа түлхүүллээ. Гараа өргөж дайсандаа үг дуугүй бууж өгөх шиг Гарцаагүй том алгаа дэлгэж та тэднийгээ хөтөлнө, Газар дэлхийд уянгатай ийм найрагч байтлаа 593
  • 594. Ганзагагдсан хэдэн зээтэйгээ хамт хэдэнтээ хэлд орно Гадаа навчис эргэж он жил биднийг унасан навч шиг орхино, Гайгүй дээ би аавыгаа жаргааж гэж өөийгөө хуурна. Ганцхан зүрхний чинь цохилт намайг зэмлэн цохиолж Газар дээр аав минь хүртэл мөнх бишийг сануулдаг Хазгайлж болохгүй титэм шиг нэрээр тань би овоглосон Өргөст орчлонд хүү нь бүдчээд уйлж суухын цагтаа Өлгийг минь сийлсэн аавтай болохоор амьд явж чаддаг аа. Агар /Ц.Хулан/ Тэгэхэд би цор ганцаар байсныг Тэнгэр минь чи юунд хэлсэнгүи вэ? Нулимсаа сэм арчсаныг минь Нууцалсаны учир юунд вэ Өнгөрсөн бүхнээс би чамд л итгэж Өөрийгөө аргацаадаг байсан Өнө мөнхөд түүнийг л хайрлахаа Өөрт чинь л би хэлсэн Аяа гэтэл чи надаас урваж Асгарах нулимсыг бороогоор далдалж Амраг минь гэж хэлснийг минь Аянгын чимээгээр сольчихлоо Алишер навойд дурласан шүлэг /Ц.Хулан/ Усан нүдэлж эрээгээ барлаа Уяхан дуч Навой чи гэзгийг минь сүлжээд аль Дэрэн доорхи чиний ном хэдэн зууныг давлаа Дэргэд ирж, гунигийг минь тайлаад аль . . . 594
  • 595. Зээрэн шилбэ, гөрөөсөн нүдийг магтдаг Зэнзгэр хундага дарсыг дажгүй хөнтөрдөг Навой! Жирэвгэр хөмсөгтийг дуулах чинь ч яамай Жинхэнэ хайр гэдэг зовлон биш үү Навой? Орчлонгийн бүсгүй ухаарах тусмаа гуньдгийг Олоод хэлчихгүй яасан юм бэ, Навой Олиггүй энэ эрчүүдийн жудаггүй харцнаас Одоо намайг хэн аврах юм бэ, Навой? Халирхай зүрхэн догдлох нь өнгөрч Хайрын дон шүглэхээ болилоо Хашир сууж итгэхээ болино гэдэг Хавраар шувуу буцах шиг уйтай байна, Навой! Ертөнцөд дуулсан агуу хайр чинь хаана байна? Ерөөл тавьж, эргэж учрахсан Навой! Зуурдын амраг байж энэ насыг туулснаас Зуун найм дахь хатан чинь болно би, Навой! Анхнаасаа миний биш хүний амраг /Ц.Хулан/ Анхнаасаа миний биш хүний амраг Айлгахыг мэднэ, аргадахыг эс мэднэ Алтан бэлзэгний шигтгээ мэт Анхилхан сувд нулимсаа Авааль гэргийнх нь оёсон дээлийн энгэр рүү Асгаруулаад байвчиг Аашилж туньдаг ардын дуугаа Аяланхан гуйгаад чиг нэмэргүй Аяндаа холдоно оо Угаасаа миний биш хүний амраг Уурлахыг мэднэ, уучлахыг эс мэднэ 595
  • 596. Yйлний хайч шиг уран ааш дэлгэж Зүйлийн торго шиг намираад байвчиг Зүс буруутай харийн адуу шиг Өөрийн нутгаадаа сэрвэлзэж хононо Сэрэмж алдсан алтан гургалдай шиг зүрхээ Сэтгэлийн дураар нисгэж болохгүй Эхнэртэй харчуул нууц амрагаар гоёдог Энгэрийн зүүлт шиг хуучраад хаягдаж мэднэ ээ… Хэдийнээсээ миний биш хүний амрагт Халуун хайр биш нялуун үг зохино Хэдийнээсээ миний биш Хүний амрагийн өвөр дээр Хээвнэг эрхлэн инээд алдаж суухдаа Өөрийн янагийн царайг санаж бай. Бурхан болоод үнэнд үл итгэгсэдэд /Ц.Хулан/ Учиргүй баян зураач Урландаан туйлах шиг Хавар цаг Усан будагийн нойтон зургаар Ертөнцийг байж ядтал нь гоёно Биширч дуу алддаг дэлхийн сонгодогууд Цөмөөрөөн тэр үед Бийд атгасан жулдрайнууд юм гэдэгийг Бишгүйдээ нэг үзүүлдэг Аугаа их хурмастаас биднийг хэн нэгэн заавал харж байгаа Ялдамхан зул өмнөөн бадамлуулж тайтгардаг Ярвагар дүлийч юм шиг бурханд мөргөх эсэх нь таны л дур Яарч сандраад шүүхэд гэрчээн дуудахаар очиход Явчихсан байдаг хүн шиг хэнэггүй үнэн мөнд ч итгэх нь Таны л дураа Гэвч өөр нэг юм заавал байгаа Гишгэсэн мөрөөр маань мөшгин дагаж 596
  • 597. Нүгэл буяныг ялган дэнслэх Нүүр тулж үзээгүй ч өөр нэг юм Нүдээн салгалгүй ажиж байгаа Хөл нүцгэн ачдаа эмээн нь оймс нэхэх шиг Хөхрөгчийн сэнтийд тухлан тэрбээр Цасан ширхэг сүлждэг Хөвөн мяндас нь илүүдчихээд Толгой дээрээс хаялахад Хөөрцөглөж хүмүүс бид Цас орлоо гээд алгандаан тосдогоо Шаргал намрын навч үнэгний сүүл шиг Шарвалзаад алга болохыг нь үнэнийг мэддэг байтлаа Шажигнаад өлмийд үйрэхэд нь ч Сэтгэлээн үймээж шанлахын хэрэггүй нь үнэн байтлаа Шалдарсан моддыг өөр нэг юм л биднээр өрөвдүүлж Шанзны цар шиг хатуурсан сэтгэлийг Дэвтээж байх шиг санагддаг юм аа Жаргал зовлон таньсан хэрсүү загнах атлаан Жамтайгаан эвлэрч аанай л чадалгүй хүмүүн бидэн Замбуулингаас хөөгдсөн хэрмэл үүлтэй тэнгэрийг царайчлан Залбирахын хэрэггүй нь үнэн байтлаа Үг биш өөр нэг юм чи хүнээр Бүүвэйн дуу үеийн үед зохиолгож Үсэг биш өөр нэг юм найрагч хүнээр Үеийн үед шүлэг бичүүлдэг Үхэл биш өөр нэг юм Бүрлээчийн биед биднээр тэмдэг тавиулж Үнэн биш өөр юм хүнийг Үеийн үед дахин төрүүлдэг ээ Сурагыг нь дуулж барааг нь үзээгүй өөр нэг юм Араас түлхэж Сум жадны өөдөөс бид босч шуурга сөрдөг Зүүд совингийн түлхүүрийг тэр атгаад Зүрх ёг хийлгэн үе үе шалгадагаа Хонгор сарны гэрлийг тэр дэрэн дор шургуулаад Холоос айсуй амрагын гараар хацар илбэдэг Хонх нь тожигносон үр минь бүдрэхэд надаас түрүүлж Хоёр гараас нь сэм атгаад хөлд оруулж өгдөг өө Өөр нэг юм ингэж далдаас биднийг сахина Өдөр шөнийн алинд ч загас мэт үл унтана Ертөнцийн түүхийг дураараан бантагнуулж Ерөнхий найруулагч тэр бээр гэмгүй царайлдаг аа Бурханаасаа ч уйдаж, үнэнээс ч айхаан болсон юм энэ цаг дор Бурхан үнэн хоёр нууц амрагаан Өөр нэг юмаан Бидэн рүү илгээдэг 597
  • 598. Тэвнээр хатгасан юм шиг оддын цоорхой орой дээр байсан цагт Тэр өөр нэг юманд буруу харагдахаасаан айж яваа Ганцхан таныг би хүлээнэ /Ц.Хулан/ Сайрхах юм даанч биш дээ Санчигандаа бууралтай эр хүнд би хайртай Жаргахын өмнө зул бадамлан асдаг шиг 30 гарсан эр хүн үнэнч л баймаар даа ...Уруулын будгийн минь цамцныхаа хээнээс Угааж орхидог муухай зантай ч Урваж хөрвөдөг насны минь аалийг уучлан боддогт чинь би хайртай Хүсдэг гэвч зоргоор болдоггүй хайр Хүлээдэг гэвч хүрээд ирдэггүй амьдрал Хүндэлдэг гэвч намайг ойлгоогүй амраг Хайрладаг гэвч минийх биш амраг Ганцхан ээждээ унших шүлэг /Ц.Хулан/ Намрын уулнаа бугын урамдахыг сонсоорой Намайг ухаажихыг үзэх гэж ижий минь та урт наслаарай Манцуйдаа ирж таныг би ганцхан удаа баярлуулсан Магадгүй тэрнээс хойш дандаа зовоосон байх Ганцхан намайг гэж ижий та 598
  • 599. Газар дээр минь хичнээн увидастай тєрсєн юм бэ? Бариувчийг минь эсгэж, хуримын ємсгєл чимэглэж Балчраас минь єдийг хүртэл та оёдолчин явлаа Оточ маналын хувилгаан ийм байдаг уу гэлтэй Орон дээрээс минь алгасалгүй тонгойж Дэрэн дээр намайг бүлээрч хонох болгонд Дэлхийд хамгийн сайн эмч минь та байлаа Аягаа эвдэн, эрхэлж ядсан намайг Аргадсандаа алиалагч болж ємнє минь эргэлдсэн "А" үсэг бичих гээд будилж цєхєж суухад минь Алдаатай байхад нь улаан цайм онц тавьдаг багш минь Цаг оройтсон болзооноос эргэж ирэхэд Цагдаа, эсвэл үүдний манаач Сар нарны ээлжгүй гал сахисан тогооч Сангийн бойпорт арц уугиулж маань уншсан лам аа… Шүхэр тэнгэрийн дор алдаж эндэх тоолонд минь Шүүхийн тогтоол уншдаг яллагч нь та мєртлєє Даамай их хайр тань аанай л хэвээрээ Давж заалдсан ємгєєлєгч болж зовлонгоос намайг суллана аа Жигжид бурхныг олон мутартай гэлцэнэ Жижигхэн энэ бие чинь түүнээс ч олон гартай Элбэг их хайр, Ээжий гэдэг нэр тань Энэ орчлонгоос авсан хамгийн том алдар аа Зүүний сүвэгчээр ч багтах он жилийн урсгалд Зүгээр л дэргэд минь байж хайрла Ижий гэж дуудах болгондоо баярладаг Ижил хэдэн хүүхэддээ урт насалж хайрла! Гунигаа тайлтал нэг үнсэлдэхсэн /Ц.Хулан/ Хүнийх болоод явчих нь бас л амархан байна даа Энэ сарны дор яг л энэ газраа Эргээд уулзах нь худлаа л байх даа Бурхадын уран зураг мэт гоё цагаан үүл Бусдын нутагт очоод бороо болоод асгана даа Элсэн дээр тогтсон хос мөрний хонхорхойд Эндхийн бороо орж дусаал тогтооно доо 599
  • 600. Хэд гурван гүрвэл үүгээр гүйлдэж Хээрийн соньхон худагнаас цангаа тайлна даа Хармагийн бутны жимс ганц нэгээр унахдаа Хайртай чиний минь цамцан дээр улаан толбоор үлдэнэ дээ Одлог тэнгэрийн дор нойргүй хонож Онцгой долоон бурханыг үдшийн үдэш зүсэлж Үүр цайхыг үзэн бороонд норж явсан чинь Үлгэр шиг санагдах цаг тийм ч холгүй байна даа... Амраг минь Алсаас чамдаа хундага өргөе Хуучин уулздаг цэцэрлэгтээ ирье Хуурай газрыг нортол уйлъя Хулан гэдэг цэцэг эндээс лав ургана Тэр цэцгийг чи минь тасдаж аваад Энгэртээ зүүж гэртээ хариарай Эхнэр чинь асуувал битгий хэлээрэй Элгэндээ чимээгүй тэвэрч Цэцгийн зулай дээр үнсээрэй... Гуйж мөргөөд ч болов бурхан танаас хүсье Гунигаа тайлтал нэг үнсэлдэхсэн Гудамжинд өдрөөр эсвэл шөнө дөлөөр... Гудайх оддын дор өвс ногоон дээр... Хоёулханаа орон дотроо... Хотол үймсэн европын гудамжнаа Хонгор найз элбэгтэй Парижийн буудалд Алтан говийн элсэн дээр Америкийн шигүү хороололд... Дэлхийн хаана ч гэсэн Дээр доороо орон үнсэлдэж л буй Лал, Христос, Буддын уншлага дор Ламбада бүжгийн янаг аялгуун дор Шалба норсон борооны бүлээн цутгалан дор Шаахай болоод даашинзгүй, уруулын будаггүй Үнсэлдэхсэн ... Олдошгүй үхэшгүй хайртай амрагаа Ороонго мод адил тэврээд Родены баримал мэт хоёулаа Мөнхийн мөнхөд үлдэхсэн 600
  • 601. Зүгээр л нэг амьдрах юмсан /Ц.Хулан/ Зүгээр л нэг амьдрах юмсан Зүлгэн дээр гэрээ бариад . . . Зүү утас нийлүүлэн хүүдээ дээл оёж Амрагаа хүлээж Амраг минь адуунаасаа ирж Зүгээр л нэг амьдрах юмсан . . . Ц.Хулан Ирээдүй анирдахын бадаг /Ц.Хулан/ Илд харших чимээнээр мөсөн түрлэг цангинанхан Ижий түүхийн мөрөн тунгалагшинхан урсана Ирээд одсоны араас гуниглах амархаан Ирээдүйн чинь тухай бодох л зовлон юм аа эх ороон Цоолбор шаргал үүлс намрын тэнгэр барлана Цогтын цагаан балгас дээр хаврын бороо цайрна Цохлоод ирдэг үйлийн үр-ирээдүйн тухай бодол Цоолдоод миний энгэрийг, нулимс шиг хавж унана… Ирээдүйгээс би Илиадыг хол давсан Гэсэр, Жангарын туулиа нэхнэ Их засаг тохинуулсан чин шударгуу хуулиа нэхнэ Дэлт найман шарга шиг хурдтай байхыг хүснэ би, Дэлүүн болдогт залсан шиг хаантай байхыг хүснэ ээ Халхын саруул тал тэнгэрийн хаяатай сүлэлдэж Харцгайн дэвэлт шиг саран энгэрийн зүү мэт таширлана Цэцгийн толгой тасддаггүй үртэй байхыг хүснэ би, Цэцдийн толгой авдаггүй төртэй байхыг хүснэ ээ Ирээдүйгээс би Гучаад оны босоо ятга-гунгалуутайн Нацагдоржоо Гуниггүй мишээж яваа Пагамдуламтай нь олж харна 601
  • 602. Хар ус нуурын хөвөөнд бодлогоширсон Явуудаа Хаадын сэнтий шиг Отгонтэнгэрээр хөшөө босохыг харна Норовлин цэнхэр говиосоо улаан хацартай охид төрж Норовбанзад шиг дуулахыг сүслэн чагнана Ноорхой эвий Адарсүрэн найран дундаас өндөлзөхөд Нодготой төрийн алга тэнийж, одонгоо шагнахыг үзнэ ээ Ирээдүйгээс би Гандангийн хашаанд зулж унасан анхны цаснаас ялгаагүй Гарцаагүй сэтгэл нь цав цагаан миний муу ард түмэн Манжийн дарлал шиг унтаа цаг үеэсээ өндийж Манлай вангийн үхэл шиг босоо амьдрахыг хүснэ ээ Тужийн нарсанд дүрэлзсэн хувьсгалын дөлөөс тасдаж Тулгандаа миний асаадаг өглөө бүрийн улаан нар, Тусгаар тогтнолоо зарласан цагаан лавайн эгшиг Туургат гэрийг минь гийгүүлсэн энэ л эрх чөлөөгөөр Ирээдүйд би Айл бүрийн хоймрыг дуу шиг дүүргэнэ Амьсгалын тоолонгоор Монголдоо би сүү шиг амьдарна Сүү шиг алдраар эх орноо мялааж Сүлд шиг төрөөр өөрийгөө би шагнана аа. Итгэл /Ц.Хулан/ Цаашид юм бүхэнд итгэл алдарна Цагаан дэнгийн гэрэлд эрвээхэй шунахаа болино Цагтаа унадаг навч газарт итгэхээ болино Цайлган хайлган сэтгэл минь хүнд итгэхээ болино Дээлийн хормой салхинд дэрвэхээ бо